TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR KAYAÇLAR (TAÞLAR) OLUÞUMUNA GÖRE 3’e AYRILIR KAYAÇLAR Magmatik (Püskürük) Kayaçlar Ýç püskürük Tortul (Sedimanter) Kayaçlar Dýþ Mekanik püskürük Tortul Organik Tortul Metamorfik (Baþkalaþmýþ) Kayaçlar Magmatik (püskürük) Taþlar Magma, erimiþ veya yarý erimiþ kayaç malzemesidir. Kimyasal olarak karmaþýk bir yapýya sahiptir ve bileþim, sýcaklýk ve uçucu madde miktarlarý farklýlýklar gösterir. Kimyasal Tortul Yer kabuðunu oluþturan kayaçlarýn tümünün kökeni magmatikdir. Magma kökenli kayaçlar dýþ kuvvetlerinin etkisiyle parçalara ayrýlýp, yeryüzünün çukur yerlerinde birikerek tortul kayaçlarý ya da yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda deðiþime uðrayarak baþkalaþmýþ kayaçlarý oluþturmuþtur. Magmatik (katýlaþým) kayaçlar magmanýn yeryüzüne çýkarak veya yer kabuðu içinde yükselerek yeryüzüne çýkmadan soðumasý sonucunda oluþmuþtur. Magmatik kayalar Soðumanýn gerçekleþtiði ortama göre 2’ye ayrýlýr Ýç püskürük kayaçlar: Yer kabuðu içinde yükselen magmanýn yeryüzüne ulaþamadan kabuk içinde herhangi bir derinliðe yerleþmesi ve yavaþ yavaþ soðuyup katýlaþmasý sonucunda iç püskürük kayaçlar oluþur. Metamorfik % 27.4 Püskürük kayaç % 64.7 Bu kayaçlarda soðuma derinde ve yavaþ olduðu için kayacý oluþturan unsurlar rahatça geliþme imkaný bulmuþtur ve iri unsurludur. Baþlýca iç püskürük kayaçlar granit, siyenit, diyorit ve gabrodur. Tortul kayaç % 7.9 Yer kabuðundaki kayaçlarýn yaklaþýk oranlarý Levha hareketlerinin kayacý tekrar magmaya taþýmasý Magma Soðuma ve katýlaþma Metamorfik Kayaç Püskürük Kayaç Metamorfizm (Yüksek sýcaklýk ve basýnç) Granit Çözünme, taþýnma ve depolanma Tortul Kayaç Gabro Granitlerin fiziksel ve kimyasal aþýnma sonucu ayrýþmasý sonucu yer yer birbiri üzerinde yer alan irili ufaklý ve köþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþan topografyaya tor topografyasý denir. Tortul Tortullarýn normal sýcaklýk ve basýnç altýnda üst üste birikmesi Dýþ püskürük kayaçlar: Magmanýn yeryüzüne çýkarak soðumasý sonucunda oluþur. Magma hava ile temas ettiði için soðuma hýzlý oluþur. Bu yüzden dýþ püskürük kayaçlar ince unsurlu ve camsýdýr. Magmanýn sýcaklýðý yeryüzüne çýkýnca aniden düþtüðü için erime derecesi farklý unsurlar hemen hemen ayný anda ve kýsa aralýklarla katýlaþmýþ büyüme olanaðý bulamamýþtýr. Kayaç döngüsü 10 BÖLÜM: 1 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR Baþlýca dýþ püskürük kayaçlar bazalt, obsidyen, andezit, süngertaþý, trakittir. Tortul kayaçlar genellikle tabakalar halinde çökelir. Örneðin, buzullarla beslenen bir akarsu yazýn kuvvetlenir, kýþýn zayýflar. Bu yüzden buzullarla beslenen bir akarsuyun getirdiði maddeler yazýn daha büyük, kýþýn daha küçük maddelerden oluþan tabakalar þeklinde çökelir. Bazalttan oluþan sütunlar Fosil Obsidyen (Volkan camý) Andezit Fosil Tortul kayaçlar içerisinde bulunan belirli devirlerde yaþamýþ ve ortadan kalkmýþ fosiller farklý jeolojik zamanlarý aydýnlatýr. Anahtar fosil olarak adlandýrýlan bu fosiller jeolojik zamanlarýn çeþitli devrelere ayrýlmasýna ve canlýlarýn evrimine ýþýk tutar. Tortul (Sedimanter) kayaçlar Eskiden var olan kayalarýn akarsu, buzul, rüzgâr, dalgalar gibi dýþ kuvvetler tarafýndan aþýndýrýlmasý ve sürüklenen maddelerin yeryüzünde veya yeraltýnda normal basýnç ve sýcaklýk altýnda doðal bir çimento maddesi yardýmýyla birleþmesi sonucu tortul kayaçlar oluþur. Tortul kayaçlarýn oluþma süreci 11 BÖLÜM: 1 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR Tortul taþlar oluþumuna göre 3’e ayrýlýr: a. Mekanik (kýrýntýlý) Tortul taþlar Akarsu, rüzgâr, buzul gibi dýþ kuvvetlerin aþýndýrdýklarý maddeleri yeryüzünün çukur yerlerinde biriktirmeleri ve bu maddelerin arasýna giren doðal bir çimento maddesinin bu unsurlarý bir araya tutturmasý sonucu oluþurlar. Baþlýca mekanik tortul kayaçlar kiltaþý, Çakýl taþý (konglomera), kum taþý ve breþ’tir. Traverten Breþ Konglomera b. Organik Tortul Taþlar Bitkisel ve hayvansal maddelerin yeryüzünün çukur yerlerinde üst üste birikmesi sonucu oluþurlar. Antrasit, taþ kömürü, linyit, turba, mercan kalkeri baþlýca organik tortul kayaçlardandýr. Sarkýt Sarkýt, dikit, sütun ve travertenler kimyasal tortul oluþumlardýr. Metamorfik (Baþkalaþmýþ) kayaçlar Antrasit Taþ kömürü Tortul, püskürük veya yine bir metamorfik kayaçlarýn yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda kalmasý sonucu kayaçlarýn yapýlarýnda kimyasal ve mekanik deðiþikliklerin meydana gelmesiyle metamorfik kayaçlar oluþur. c. Kimyasal Tortul Kayaçlar Ýçinde erimiþ halde kalker, jips, kayatuzu gibi maddeler bulunan sularýn basýnç azalmasý, buharlaþma ya da bir alanda durgunlaþmasý sonucu içlerindeki maddelerin çökelmesiyle oluþurlar. Kalker (kireç taþý), jips (alçý taþý), kaya tuzu, dolomit, kimyasal tortul taþlardýr. Kireçtaþý Dolomit 12 Kayaç Baþkalaþmýþ hali Granit Gnays Kalker Mermer Kuvars Kuvarsit Kömür Elmas Yer kabuðu içinde yükselen magmanýn etkili olduðu yerlerde veya tektonik hareketler sonucunda yer kabuðunun bir bölümünün derin kýsýmlara doðru alçaldýðý bölgelerde bulunan kayaçlar hem yüksek sýcaklýk hem yüksek basýnç altýnda kalýnca bu bölgedeki kayaçlarda metamorfizma olaylarý oluþur. BÖLÜM: 1 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR Volkanik faaliyetler hem iç hem de dýþ püskürük kayaçlarý oluþturur. Ayrýca magmanýn yeryüzüne doðru hareketi sýrasýnda temas ettiði bölgelerdeki kayaçlar baþkalaþmaya da uðrayabilir. Bir çöl bölgesinde kayaçlara küreye benzer bu þekli rüzgârýn her yönden taþýdýðý maddelerin çarpmasý vermiþtir. Daðlarýn eteklerinde sellerin ve akarsularýn getirdiði maddelerin üst üste birikmesi tortul kayaçlarý oluþturur. Ýç püskürük kayaçlarýn sürekli yer altýnda bulunmasý gerekmez. Bu kayaçlarý örten katmanlar aþýnarak ortadan kalkýnca iç püskürük kütleler yeryüzüne de çýkabilirler. Organik tortul kayaç olan kömür karasal ortamlarda veya kýyýya yakýn bataklýklarda yerinde veya taþýnarak gelmiþ bitkisel malzemenin çökelmesi sonucu oluþur. En yaþlý ve en çok basýnç etkisinde kalmýþ kömür damarýnýn kömürleþme derecesi daima daha yüksektir. Kömürleþme için çökelen bitkisel malzemenin havadaki oksijen ile temas etmemesi gerekir. 13 BÖLÜM: 1 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR ETKÝNLÝK Metamorfizmaya uðrayan aþaðýdaki kayaç örneklerinin gösterildiði aþaðýdaki fotoðraflarýn altýndaki boþluklarý doldurunuz. Granit ............................................................... Kömür Yüksek sýcaklýk + basýnç Yüksek sýcaklýk + basýnç Yüksek sýcaklýk + basýnç ....................................................................... Mermer ....................................................................... 14 BÖLÜM: 1 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR ETKÝNLÝK Magmanýn, yeryüzüne kadar çýkarak veya yer kabuðu içinde belli bir yere kadar yükselerek orada soðumasý sonucu oluþan kayaçlara denir. Eskiden var olan kayaçlarýn akarsular, rüzgârlar, dalgalar gibi dýþ etkenler tarafýndan aþýndýrýlarak, sürüklenen kýrýntýlarýn ve diðer çözülme ürünlerinin ya da kimyasal yolla meydana gelen maddelerin normal basýnç ve sýcaklýk altýnda birikmesiyle oluþan kayaçlardýr. Tortul ya da püskürük kayalarýn yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda kimyasal ve fiziksel özelliklerinin deðiþmesi sonucu oluþan kayaçlardýr. ................................... kayaçlar ................................... kayaçlar ............................... kayaçlar .....................tortul .....................tortul .....................tortul kayaçlar kayaçlar kayaçlar Baþlýca örnekler .................................................. .................................................. .................................................. .................................................. Baþlýca örnekler Baþlýca örnekler Baþlýca örnekler ................................... ................................... ................................... ................................... ................................... ................................... ................................... ................................... ................................... ................................... ................................... ................................... 15 ÖLÇME ve DEÐERLENDÝRME TESTÝ Aþaðýda verilen boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz. 1. Topoðrafya ve kayaçlar ile ilgili olarak verilmiþ aþaðýdaki durumlarý “doðru” (☺) ve “yanlýþ” ( )þeklinde gruplandýrýnýz. .................... ayrýþmasý sonucu yer yer irili ufaklý ve köþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþan tor topografyasý oluþur. 8. ☺ 2. Ayný özellikteki iki kayaçtan ..................... yapýya sahip olanda ayrýþma þiddeti artar. Çünkü bu özellik donma-çözülme olaylarýnýn kayaçtaki etkisini artýrýr. 3. ................ kömürün yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda baþkalaþým geçirmesi sonucu oluþmuþtur. 4. ...................... kayaçlar magmanýn yeryüzüne çýkarak veya yeryüzüne yaklaþtýðý yerlerde soðumasý sonucu oluþur. 9. 5. 6. Yer kabuðunda en fazla bulunan kayaçlar püskürük kökenli, en az bulunanlar ise tortul kökenlidir. Gnays, mermer ve kuvarsit kayaçlarý dýþ kuvvetlerin aþýndýrdýklarý maddeleri yeryüzünün çukur yerlerinde biriktirmesi ve biriken maddelerin arasýna giren doðal çimento maddesinin birikmiþ unsurlarý bir arada tutmasý sonucu oluþmuþ mekanik tortul kayaçlardýr. ☺ Daha önce bulunan kayaçlarýn akarsular, buzullar, rüzgârlar, dalgalar gibi dýþ kuvvetler tarafýndan aþýndýrýlarak oluþan çözülme ürünlerinin ya da kimyasal yolla oluþan maddelerin normal basýnç ve sýcaklýk altýnda birikmesiyle .................. (....................) kayaçlar oluþur. 10. Bitkisel ve hayvansal maddelerin yeryüzünün çukur alanlarýnda üst üste birikmesi sonucu organik tortul kayaçlar oluþur. ☺ Püskürük veya tortul kayaçlarýn yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda kalmalarý sonucu yapýlarýnda kimyasal ve mekanik deðiþikliklerin gerçekleþmesi sonucunda ................. (..................) kayaçlar oluþur. 11. Ýç püskürük kayaçlarýn yer kabuðu içinde herhangi bir derinlikte yerleþmesi ve yavaþ yavaþ soðuyup katýlaþmasý, bu kayaçlarýn dýþ püskürük kayaçlara göre daha iri unsurlu olmasýný saðlamýþtýr. ☺ 7. Aþaðýdaki tabloda verilen kayaçlarýn yanýna püskürük, tortul veya magmatik kayaçlardan hangisine dahil olduðunu ve eðer var ise alt grubunu yazýnýz. Kayaç Türü Kayaç 12. Türü Taþ kömürü .................... Mermer .................... Konglomera .................... Granit (Çakýltaþý) ☺ .................... Kalker .................... Linyit .................... Turba .................... Breþ .................... Kil taþý .................... Elmas Yeryüzüne doðru yükselen magmanýn etkisiyle ya da tektonik hareketler sonucunda yer kabuðunun bir bölümünün derin kýsýmlara doðru alçaldýðý bölgelerde kayaçlar metamorfizmaya uðrar. .................... 16 BÖLÜM 1 1. TEST TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 5. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi magmatik kökenli deðildir? A) Granit B) Bazalt D) Andezit C) Obsidyen 1 Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi, oluþtuðu döneme ait bitki ve hayvan kalýntýlarýný daha fazla bulundurur? A) Bazalt E) Kalker B) Breþ D) Andezit 2. Dört kayaç ve bu kayaçlarýn baþlamýþ hali doðru olarak, bir tanesini yanlýþ olarak verilmiþtir. 6. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin baþkalaþmýþ hali doðru verilmemiþtir? A) Kayaç ———— Granit Baþkalaþmýþ hali ——————— Gnays B) Kalker Mermer C) Bazalt Volkan tüfü D) Kuvars Kuvarsit E) Kömür Elmas E) Obsidyen Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi, magmanýn yeryüzüne çýkmasýyla oluþan dýþ püskürük kayaçlar arasýnda deðildir? A) Granit B) Andezit D) Volkan camý 7. C) Granit C) Bazalt E) Volkan tüfü I. Kireç taþý II. Traverten III. Konglomera IV. Jips 3. Sularýn içindeki eriyik malzemelerin çökelmesiyle oluþan kayaçlar arasýnda yukarýdakilerden hangileri yoktur? Bitkisel ve hayvansal maddelerin yeryüzünün çukur yerlerinde üst üste birikmesi sonucu organik tortul kayaçlar oluþur. A) Yalnýz I Aþaðýda verilen kayaçlardan hangisi yukarýda açýklanan þekilde oluþmamýþtýr? A) Taþ kömürü B) Linyit D) Konglomera D) II ve III C) Yalnýz III E) III ve IV C) Turba E) Mercan kalkeri 8. 4. B) Yalnýz II I. Bir kayacýn çatlaklý olmasý ayrýþma þiddetini artýrýr. II. Dýþ püskürük kayaçlarda soðuma, iç püskürük kayaçlara göre daha yavaþtýr. I. Kayacýn özellikleri III. Günlük sýcaklýk farklarý III. Ayný yörede granitin olduðu araziler, jipsin olduðu arazilere göre yüksek ve belirgin yüzey þekillerini oluþturur. Tor topoðrafya þekillerinin oluþmasýnda yukarýdakilerden hangileri etkilidir? Kayaçlarýn özellikleri ile ilgili olarak yukarýda verilenlerden hangileri doðru deðildir? A) Yalnýz I A) Yalnýz I II. Ýklim þartlarý D) II ve III B) Yalnýz II C) I ve II E) I, II ve III B) Yalnýz II D) I ve II 17 C) Yalnýz III E) II ve III TEST: 1 9. TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 13. Metamorfizma geçirmiþ kayaçlarýn sertlik ve dayanýklýklarý yüksektir. I V Buna göre, aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisinin sertlik ve dayanýklýlýk derecesi diðerlerinden daha düþüktür? A) Jips B) Mermer D) Elmas 10. III II IV C) Gnays E) Þist Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisinde dýþ püskürük bir kayaç olan obsidyene rastlanma olasýlýðý daha düþüktür? A) I Türkiye’de Nevþehir-Ürgüp-Göreme yöresinde karakteristik yüzey þekillerinin geliþmesinde aþaðýdaki kayaç gruplarýndan hangisi etkili olmuþtur? 14. A) Ýç püskürük kayaçlar B) Dýþ püskürük kayaçlar B) II C) III D) IV E) V Akdeniz Bölgesi’nde bulunan karstik oluþumlu maðaralarda oluþan sarkýt, dikit ve sütunlar aþaðýdaki kayaç gruplarýndan hangisine örnektir? A) Organik tortul kayaç C) Baþkalaþmýþ kayaçlar B) Kimyasal tortul kayaç D) Kimyasal tortul kayaçlar C) Kýrýntýlý tortul kayaç E) Organik tortul kayaçlar D) Ýç püskürük kayaç E) Dýþ püskürük kayaç 11. Lavlarýn kristalleþmeye yetecek kadar zaman bulamadan hýzlýca soðumasý sonucu oluþan ve volkan camý olarak adlandýrýlan kayaçtýr. Kýrýldýðýnda býçak gibi keskin köþeler verdiði için, eski çaðlarda ok ve mýzrak ucu yapýmýnda kullanýlmýþtýr. 15. II. Gnays III. Kalker IV. Jips Yukarýda baþlýca özellikleri verilen kayaç aþaðýdakilerden hangisidir? A) Mermer B) Gnays D) Andezit I. Granit Yukarýdaki kayaçlarýn bulunduðu yerlerde sýcaklýk ve yaðýþ koþullarýnýn ayný olduðu kabul edilirse hangilerinin bulunduðu alanda kimyasal çözülme daha fazladýr? C) Obsidyen E) Granit A) I ve II B) I ve III D) II ve IV 12. Yeryüzünü oluþturan kayaçlar dýþ kuvvetler tarafýndan ufalanýr ve taþýnýr. Taþýnan maddeler akarsu, göl, deniz ve okyanus tabanlarý ile karasal ortamlardaki çukur alanlarda tabakalar halinde biriktirilir. 16. D) Siyenit B) Jips E) III ve IV Aþaðýdaki olaylardan hangisinde levha hareketlerinin etkisi yoktur? A) Jeotermal bölgelerin oluþmasýnda Buna göre, yeryüzünün çukur bölgelerinde biriken tabakalarýn zaman içinde normal sýcaklýk ve basýnç altýnda sýkýþmasý sonucu oluþan kayaçlar arasýnda aþaðýdakilerden hangisi yoktur? A) Konglomera C) II ve III B) Okyanus dökülen akarsu aðýzlarýnda haliçlerin oluþmasýnda C) Sýradaðlarýn oluþmasýnda D) Okyanus ortalarýnda volkanik ada yaylarýnýn oluþmasýnda C) Kömür E) Kýtalar arasýndaki iç denizlerin jeolojik devirler boyunca yüzölçümlerinin deðiþmesinde E) Traverten 18 BÖLÜM 1 1. TEST TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 4. Aþaðýdaki yer þekillerinden hangisinin bulunduðu yörelerde püskürük kayaçlara rastlamak daha kolaydýr? A) Peribacasý B) Traverten D) Polye 2 Magma, yer kabuðunda zayýf direnç zonlarýný izleyerek yeryüzüne çýkar. I. Levhalar arasýndaki sýnýrlar C) Vadi II. Faylar E) Kanyon vadi III. Paleozoik yaþlý araziler IV. Derin deniz çukurlarý 2. Buna göre, yukarýda verilen yerlerden hangileri magmanýn yeryüzüne daha kolay çýkabileceði yerlerdir? I. Bazý kara ve deniz canlýlarýnýn ölümünden sonra zýrh ve iskeletlerinin birikmesiyle oluþabilir. A) I ve II D) I, II ve IV II. Tebeþir, kömür ve mercan kaya organik tortul kayaçlardandýr. III. Bitkisel kalýntýlarýn kalýn ve geçirimsiz tortul kütleler altýnda uzun bir süreç kalmasý sonucu organik tortul kayaçlardan kömür oluþur. 5. IV. Karbon içeren organik tortul kayaçlarýn oluþumu yeryüzündeki farklý bölgelerde ayný þartlar altýnda gerçekleþir. B) I ve III D) I, II ve III 3. C) II ve III E) II, III ve IV I. Yer kabuðuna doðru yükselen magmanýn yeryüzüne eriþemeden kabuk içinde herhangi bir derinlikte yerleþmesi ve katýlaþmasý ile oluþan kayaçlara iç püskürük kayaçlar denir. Kayaçlar ve oluþum özellikleriyle ilgili olarak verilen yukarýdaki ifadelerden hangileri doðru deðildir? II A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II V E) II, III ve IV III. Yüksek sýcaklýk ve basýncýn etkisiyle sedimanter ve magmatik kayaçlarýn kimyasal ve mekanik deðiþikliklere uðramasý organik tortul kayaçlarý oluþturur. Tüfler volkanlardan çýkan ince boyutlu malzemelerin (özellikle küllerin) oluþturduðu açýk renkli ve çok kolay aþýnan kayaçlardýr. III C) II ve III II. Eskiden var olan kayaçlarýn akarsular, buzullar, rüzgârlar, dalgalar gibi dýþ etkenler tarafýndan ya da kimyasal yolla normal basýnç ve sýcaklýk altýnda su üstünde veya su altýndaki ortamlarda birikmesi tortul (sedimanter) kayaçlarýn oluþumunu baþlatýr. Organik tortul kayaçlarla ilgili yukarýdaki bilgilerden hangileri doðrudur? A) I ve II B) I ve III C) Yalnýz III E) II ve III I IV 6. Türkiye’de volkanik tüfler haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangisinde karakteristik yüzey þekillerinin geliþmesine neden olmuþtur? A) I B) II C) III D) IV Bir yörede aþaðýdaki yer þekillerinden hangisinin yaygýn olarak bulunmasý bu yörede kimyasal tortul kayaçlarýn yaygýn olduðunu kanýtlar? A) Polye B) Delta D) Dev kazaný E) V 19 C) Peribacasý E) Mantar kaya TEST: 1 7. TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 10. Günlük sýcaklýk farklarýnýn fazla olduðu, fiziksel parçalanmanýn ön plana çýktýðý yüksek daðlýk sahalarda yüzey þekilleri keskin kenarlý, köþeli dikliklerden oluþan sarp bir görünüm alýr. II. Yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda oluþurlar. III. Genellikle oluþtuklarý dönemlere ait bitki ve hayvan kalýntýlarý içerirler. Tortul kayaçlarla ilgili yukarýdakilerden hangileri söylenemez? III IV V I. Genellikle tabakalýdýr. II A) Yalnýz I I B) Yalnýz II D) I ve II C) Yalnýz III E) I ve III Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde yüzey þekillerinin keskin kenarlý, köþeli olma durumu daha fazladýr? A) I B) II C) III D) IV 11. E) V I. Gnays II. Kalker III. Mermer IV. Elmas Yukarýdaki kayaç örneklerinden hangileri oluþum yönünden diðerlerinden farklýdýr? 8. 9. A) Yalnýz I Aþaðýda verilenlerden hangisinde bulunan kayaçlarýn birbirine dönüþmesi beklenemez? A) Kayaç ———— Kalker B) Kömür Elmas C) Granit Gnays D) Bazalt Andezit E) Kum taþý Þist B) Yalnýz II D) II ve III C) Yalnýz III E) III ve IV Dönüþmüþ hali ——————— Mermer 12. I. Püskürük kayaçlar → Soðuma ve katýlaþma II. Tortul kayaçlar → Sýkýþma ve çimentolaþma III. Baþkalaþým kayaçlar → Ayrýþma ve aþýnma Yukarýda verilen püskürük, tortul ve baþkalaþmýþ kayaçlarý oluþturan faktörlerden hangileri doðrudur? Aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisinin oluþumunda yukarýdaki durum etkili olmuþtur? A) Yalnýz I A) Mermer B) Yalnýz II D) I ve II C) Yalnýz III B) Konglomera D) Granit E) II ve III 20 E) Tüf C) Kömür TEST: 1 13. TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 16. Dýþ kuvvetler tarafýndan taþýnan malzemelerin akarsu, göl, deniz ve okyanus tabanlarý ile çukur alanlarda tabakalar halinde birikip, zaman içinde sýkýþmasý sonucu oluþan kayaçlardýr. A) Kum taþý Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisi yukarýda açýklandýðý gibi oluþmuþtur? A) Kömür B) Granit D) Bazalt B) Gnays D) Andezit E) Bazalt E) Andezit I. Erime II. Aþýnma Aþaðýdaki fotoðraf volkanik kayaçlarýn fiziksel ve kimyasal ayrýþmaya uðradýklarýnda deðiþik þekil ve boyutta bloklara dönüþümünü gösteren tor topoðrafyasýna aittir. III. Baþkalaþma Karstik bölgelerdeki yüzey þekillerinin oluþmasýnda yukarýdakilerden hangileri etkili olmamýþtýr? A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II Tor topoðrafyasýnýn oluþumu aþaðýda verilen kayaçlardan hangisinin fiziksel ve kimyasal ayrýþmasýyla oluþur? A) Tüf B) Granit D) Andezit 15. C) Mermer C) Mermer 17. 14. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisinde oluþduklarý döneme ait bitki ve hayvan kalýntýlarý olan fosillere rastlanma olasýlýðý daha yüksektir? 18. C) Obsidyen E) II ve III Denizli Pamukkale’deki traverten taraçalarýnýn oluþumunda aþaðýdaki kayaçlardan hangisi etkili olmuþtur? A) Kalker B) Granit E) Bazalt D) Bazalt Püskürük kayaçlar magmanýn soðumasý sonucu oluþurlar. Eðer magmanýn soðumasý yavaþ bir þekilde olursa, oluþan kayaçlar iri unsurlu olur. 19. C) Yalnýz III C) Andezit E) Jips Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisi iri unsurludur? Bir ülkede aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin yaygýn olarak bulunmasý bu ülkenin geçmiþinde volkanik olaylarýn yaþandýðýna kanýt olamaz? A) Andezit A) Andezit B) Tüf D) Granit C) Obsidyen E) Bazalt B) Obsidyen D) Granit 21 E) Kireç taþý C) Bazalt BÖLÜM 1 TEST TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 1. 3. 3 Her tarafta ayný olan basýnca “hidrostatik basýnç” denir. Belli bir yönde daha þiddetli olan basýnca yönlü basýnç denir. Yönlü basýnç daha çok yeryüzüne yakýn kýsýmlarda söz konusudur ve derine doðru inildikçe azalýr. Buna karþýlýk derinlere doðru inildikçe hidrostatik basýnç egemen olur. Buna göre, aþaðýdaki kayaçlarýn oluþum ortamlarý dikkate alýnýrsa hangisinin oluþtuðu ortamda daha çok hidrostatik basýnç etkisinde kalmaktadýr? A) Andezit B) Bazalt C) Obsidyen D) Granit E) Tüf Yukarýdaki þekilde verilen oluþumun yaygýn olduðu bir yöre için aþaðýdakilerden hangisi söylenebilir? A) Karstik bir alandýr. B) Karbonlu organik tortullarca oluþturulmuþtur. C) Tor topoðrafyasýnýn yaygýn olduðu bir yöredir. D) Günlük sýcaklýk farklarýnýn fazla olduðu alanlarda oluþur. E) Sýcaklýk ve basýnç kayaçlarý baþkalaþmaya uðratmýþtýr. 2. 4. Kimyasal tortul kayaçlarla ilgili aþaðýdakilerden hangisi doðru deðildir? I II A) Sulardaki eriyik tuzlarýn ve minerallerin kimyasal süreçler sonucunda çökelmesiyle oluþur. B) Traverten kimyasal tortul kayaçlardandýr. C) CaCO3 bakýmýndan zengin yer altý sularýnýn yeryüzüne çýkmasý buharlaþma, basýnç azalmasý ve CO2 ‘in uçmasýna neden olarak kimyasal tortul kayaçlarý oluþturur. III D) Yuvarlaklaþmýþ çakýllarý birbirine baðlayan doðal çimentoyla oluþan konglomeralar daha çok akarsu yataklarý çevresinde görülen kimyasal tortul kayaçlardandýr. Bir bölgede yukarýdaki oluþumlardan hangilerinin yaygýn olmasý bu bölgede tortul kayaçlarýn yaygýn olduðunu kanýtlar? E) Kimyasal tortul kayaçlardan jips, kireç taþýna göre daha kolay çözünür. A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve III 22 C) Yalnýz III E) II ve III TEST: 1 5. TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 8. Magmanýn yeryüzüne kadar çýkarak soðumasý sonucu oluþan kayaçlara dýþ püskürük kayaçlar denir. Konglomera Andezit III I II IV I II Obsidyen Yukarýdaki haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde dýþ püskürük kayaçlar daha yaygýn görülür? A) I ve II B) I ve III D) II ve IV C) II ve III E) III ve IV III 6. Yukarýda fotoðraflarý verilen kayaçlardan hangileri magmanýn yeryüzüne çýkýp soðumasý sonucu oluþmuþtur? Geçmiþ jeolojik dönemlerde yaþamýþ bitki ve hayvanlarýn kayaçlar içinde korunmuþ kalýntýlarýna fosil denir. Fosilleþme olabilmesi için ölen canlýnýn havasýz bir ortamda ve basýnç altýnda kalmasý gerekir. A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II 9. Aþaðýda verilen kayaç türlerinden hangisinde fosil bulunma olasýlýðý daha yüksektir? A) Mermer B) Gnays D) Andezit 7. C) Yalnýz III E) II ve III Aþaðýdaki haritada yeryüzündeki baþlýca aktif volkanlarýn bulunduðu alanlar noktalarla gösterilmiþtir. C) Granit E) Tebeþir Eriyebilen kayaçlarýn geniþ yer tuttuðu alanlarda oluþan yer þekillerine karstik þekiller denir. Buna göre, aþaðýdaki yeryüzü þekillerinden hangisinin oluþmasý için eriyebilen kayaçlar gerekmez? Bu alanlarla aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi paralellik taþýmaz? A) Lapya A) Granit B) Dolin D) Uvala C) Peribacasý E) Polye B) Andezit D) Obsidyen 23 C) Bazalt E) Jips TEST: 1 10. TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 13. I. Petrol III. Jeotermal enerji Bir bölgede aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisinin yaygýn olarak bulunmasý bu bölgedeki aktif veya sönmüþ volkanik faaliyetlerin varlýðýna kanýt olamaz? IV. Doðal gaz A) Granit II. Kömür Yukarýda verilen enerji kaynaklarýndan hangileri organik tortulanma yoluyla oluþmamýþtýr? A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) II ve III 11. B) Andezit D) Gabro C) Bazalt E) Tebeþir C) Yalnýz III E) III ve IV 14. Bir bölgedeki volkanik faaliyetlerin aþaðýdakilerin hangisine yol açmasý beklenemez? I. Ayný canlýya ait fosilin sadece Güney Afrika’nýn batý kýyýlarý ile Brezilya kýyýlarýnda görülmesi II. Grönland Adasý’nda palmiye aðaçlarýna ait fosillerin bulunmasý A) Kayaçlarda metamorfizmaya B) Gayzerlerin oluþumuna III. Amazon ve Kongo havzalarýnda görülen iklim þartlarýnýn benzer olmasý C) Depremlere D) Tarýmsal verimliliðin artmasýna Yukarýda verilen durumlardan hangileri levhalarýn hareket ettiðine kanýttýr? E) Kömür yataklarýnýn oluþumuna A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II C) Yalnýz III E) II ve III 8. I 15. II III Aþaðýdaki haritada, yeryüzündeki volkanlarýn daðýlýþý gösterilmiþtir. IV Bir yörede yukarýdaki yapý türleri veya yer þekillerinden hangilerinin olmasý bu yörenin depremsellik derecesini artýrýr? Buna göre, aþaðýdaki ülkelerden hangisinde volkanik etkinlikler görülmez? A) Yalnýz I A) Japonya B) Yalnýz II D) II ve III C) Yalnýz III B) Endonezya D) Norveç E) III ve IV 24 E) Þili C) Ýtalya BÖLÜM 1 1. TEST TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 4 3. Aþaðýdaki fotoðrafta granitlerin fiziksel ve kimyasal olaylar sonucu ayrýþmasý sonucu yer yer birbiri üzerinde yer alan irili ufaklý ve köþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþan bir yöreye ait fotoðraf verilmiþtir. I II III Yer kabuðundaki kayaçlarýn yaklaþýk oranlarýný gösteren daire grafikte numaralanmýþ yerlere sýrasýyla aþaðýdakilerden hangisi gelmelidir? Buna göre, baþlýca özellikleri açýklanan bu topoðrafya aþaðýdakilerden hangisidir? A) I ————— Püskürük II ————— Tortul III ————— Metamorfik B) Püskürük Metamorfik Tortul C) Metamorfik Püskürük Tortul D) Metamorfik Tortul Püskürük E) Tortul Püskürük Metamorfik A) Tor topoðrafyasý B) Karstik topoðrafya C) Akarsu topoðrafyasý D) Buzul topoðrafyasý 4. E) Badlands topoðrafyasý Eskiden bulunan kayaçlarýn akarsu, buzul, dalgalar gibi dýþ kuvvetler tarafýndan aþýndýrýlmasý ve sürüklenen maddelerin yeryüzünde veya yer altýnda normal sýcaklýk ve basýnç altýnda doðal bir çimento maddesi yardýmýyla birleþmesi sonucu tortul kayaçlar oluþur. Aþaðýdaki ülkelerden hangisinde buzul aþýndýrmasý ve sürüklemesi sonucu oluþmuþ tortul kayaçlara daha fazla rastlanabilir? A) Norveç B) Ýtalya D) Brezilya 5. 2. C) Mýsýr E) Fransa Aþaðýdaki tortul taþ çeþitlerinden hangisi diðerlerinden farklý bir oluþuma sahiptir? Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi fosil örneklerini daha fazla barýndýrmasýndan dolayý jeolojik zamanlarýn çeþitli devrelere ayrýlmasýna ve canlýlarýn evrimine ýþýk tutmaktadýr? A) Konglomera A) Granit D) Kil taþý B) Breþ C) Turba B) Kil taþý D) Andezit E) Kum taþý 25 E) Obsidyen C) Bazalt TEST: 1 6. TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 9. Yer kabuðu içinde yükselen magmanýn etkili olduðu yerlerde veya tektonik hareket sonucunda yer kabuðunun bir kýsmýnýn Yer’in derin kýsýmlarýna doðru alçaldýðý bölgelerde bulunan kayaçlarýn hem yüksek sýcaklýk, hem yüksek basýnç altýnda kalmalarý aþaðýdakilerden hangisine yol açar? Aþaðýdaki fotoðrafta bir kayaç üzerinde lapya oluþumlarý görülmektedir. A) Tortullaþmaya B) Fosil oluþumuna C) Metamorfizmaya D) Sedimanter kayaç oluþumuna E) Tor topoðrafyasý oluþumuna Akdeniz Bölgesi’nde lapya, dolin, uvala, polye, düden gibi yeryüzü þekillerinin yaygýn olduðu Teke ve Taþeli platolarýnda aþaðýdaki kayaç türlerinden hangileri yaygýn olarak bulunur? 7. A) Kalker B) Bazalt D) Andezit Yukarýda fotoðrafý verilen kayacýn adý ve oluþumuna göre bulunduðu grup aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? A) 8. Kayacýn adý —————– Gnays 10. Granit Magmatik C) Bazalt Magmatik D) Traverten Sedimanter E) Konglomera Sedimanter A) Kil taþý - Kum taþý - Kalker B) Kum taþý - Kalker - Tebeþir C) Kalker - Jips - Linyit D) Linyit - Tebeþir - Alçý taþý E) Tebeþir - Kaya tuzu - Kalker 11. Türkiye’de aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisinin yaygýn olarak bulunmasý ülkenin önemli bölümünün genç oluþumlu olduðunun kanýtýdýr? A) Kalker B) Linyit D) Andezit Tortul taþlar; fiziksel tortul, kimyasal tortul ve organik tortul taþlar olmak üzere 3’e ayrýlýr. Aþaðýdaki seçeneklerden hangisinde üç tortul taþ grubuna ait örnekler vardýr? Oluþumuna göre grubu ——————————– Metamorfik B) C) Tüf E) Granit Aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi sularda eriyik tuzlarýn ve minerallerin kimyasal süreçler sonucunda çökelmesiyle oluþmaktadýr? A) Kalker C) Bazalt B) Bazalt D) Taþ kömürü E) Granit 26 C) Konglomera E) Tebeþir TEST: 1 12. TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR 14. Aþaðýdaki fotoðrafta daðlýk alandan etek düzlüðüne ulaþan sel sularýnýn oluþturduðu bir yerþekli görülmektedir. Aþaðýdaki fotoðrafta Akdeniz Bölgesi’nde yaygýn olarak bulunan karstik maðaralardan Dim Maðarasý görülmektedir. Bu yer þeklinin oluþtuðu alanda normal sýcaklýk ve basýnç altýnda aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi yaygýn olarak bulunur? Karstik maðaralarda oluþan sarkýt, dikit, sütun, maðara incileri, maðara þelaleleri aþaðýdaki kayaç gruplarýndan hangilerine örnektir? A) Metamorfik kayaçlar A) Organik tortul kayaç B) Fiziksel tortul kayaçlar B) Fiziksel tortul kayaç C) Dýþ püskürük kayaçlar C) Kimyasal tortul kayaç D) Organik tortul kayaçlar D) Ýç püskürük kayaç E) Kimyasal tortul kayaçlar E) Metamorfik kayaç 15. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin oluþumunda yüksek sýcaklýk ve yüksek basýnç etkili olmamýþtýr? A) Kaya tuzu B) Mermer D) Þist 16. 13. C) Gnays E) Elmas I. Van Gölü kuzeyi Kayaçlarýn sertlik ve dayanýklýlýklarýnýn yüksek olmasý genel olarak aþýnmaya karþý dirençlerini artýracaðý için bu tür kayaçlarýn bulunduðu alanlar çevresine göre yüksek ve belirgin yeryüzü þekilleri meydana getirir. III. Taþeli Platosu Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin bulunduðu alanlarda çevresine göre yükseltisi daha fazla yeryüzü þekilleri oluþabilir? Yukarýdaki yörelerden hangilerinde dýþ püskürük kayaçlara daha fazla rastlanýr? A) Kalker B) Tüf D) Jips II. Tuz Gölü kuzeyi IV. Menteþe yöresi V. Kapadokya yöresi A) I ve II C) Tebeþir B) II ve III D) III ve IV E) Gnays 27 C) I ve V E) IV ve V ........................ ANADOLU LÝSESÝ 2010-2011 EÐÝTÝM-ÖÐRETÝM YILI 10. SINIFLAR 1. DÖNEM 2. YAZILI SINAVI SORULARI ADI SOYADI :........................................................... SINIF-NO :........................................................... 9. Aþaðýdaki ifadelerde boþluk býrakýlan yerlere uygun kelimeleri yazýnýz. 1. ...................... geçirmiþ olan kayaçlarýn sertlikleri ve dayanýklýlýklarý yüksektir. 2. ....................... dýþ püskürük kayaçlar içinde kolay aþýnabilenlerdendir. 3. Granitlerin ayrýþmasý sonucu yer yer birbiri üzerinde irili ufaklý ve köþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþan topoðrafyaya ......................... topoðrafyasý denir. Bir yöredeki kayaç türlerini klimatoloji haritalarýndan faydalanarak bulabiliriz. ☺ 10. Kömür, organik tortullarýn en tipik örneðini oluþturur. ☺ 11. Kömürün metamorfizmaya uðramasý sonucu aþaðýdaki kayaçlardan hangisi oluþur? A) Mermer B) Elmas D) Granit 4. C) Gnays E) Kalker ....................... kayaçlarýn en önemli özelliði, oluþtuklarý dönemlere ait bitki ve hayvan kalýntýlarýna sahip olmasýdýr. 12. 5. I Granit, andezit ve bazalt gibi kayaçlar ..................... sonucu oluþmuþtur. V Aþaðýdaki ifadeleri “doðru” (☺) ya da “yanlýþ” ( ) olarak belirleyiniz. 6. II III IV Kireç taþlarýnýn çözülmesi sonucu oluþan karstik maðaralar haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde yaygýn olarak görülür? Tortul kayaçlar genellikle tabakalýdýr. A) I ve II ☺ B) I ve III D) II ve IV 7. C) II ve III E) IV ve V Bir kayacýn çatlaklý olmasý ayrýþma þiddetini artýrýr. ☺ 13. 8. Polyeler, karstik bölgelerde görülen tor topoðrafyasýna ait karakteristik bir yüzey þekillerindendir. Magmanýn; yer kabuðunun farklý derinliklerindeki tabakalarýn arasýnda yavaþ yavaþ soðumasýyla aþaðýdaki kayaçlardan hangisi oluþur? A) Andezit ☺ B) Bazalt D) Volkan tüfü 28 C) Obsidyen E) Granit BÖLÜM: 1 14. 15. TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR Tortul kayaçlarýn oluþtuðu ortamlar arasýnda aþaðýdakilerden hangisi söylemek daha zordur? A) Travertenlerin A) Akarsu vadileri B) Peribacalarýnýn B) Göl tabanlarý C) Tüf platolarýnýn C) Okyanus tabanlarý D) Delta ovalarýnýn D) Tektonik ovalar E) Tor topoðrafyasýnýn E) Sýrtlar Bir bölgede aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin yaygýn olmasý bu bölgede volkanik faaliyet sonucu yeryüzüne madde çýkýþý olduðunu kanýtlar? A) Granit B) Siyenit D) Gabro 16. 17. Sarkýt ve dikitlerin oluþumu ile aþaðýdaki yüzey þekillerinden hangisinin oluþumu benzerdir? C) Obsidyen E) Diorit Tor topoðrafyasýný oluþturan þekiller günlük sýcaklýk farklarýnýn fazla olduðu, fiziksel parçalanmanýn ön plana çýktýðý daðlýk sahalarda kesin kenarlý, köþeli dikliklerden oluþan sarp bir görünümler meydana getirir. I IV V II III NOT BAREMÝ Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangisinde yukarýda açýklanan oluþum gösterilmiþtir? A) I B) II C) III D) IV 1-10 arasý sorular : 5 puan 11. soru : 4 puan 12 - 17 arasý sorular : 6 puan Sýnav süresi 20 dakikadýr. Coðrafya Öðretmeni E) V Veysel Boynueðri 29
© Copyright 2024 Paperzz
