Obsesif-kompulsif bozukluğu olan hastalarda

Yorulmaz ve ark.
183
_____________________________________________________________________________________________________
AraĢtırma / Original article
Obsesif-kompulsif bozukluğu olan hastalarda yanlıĢ
yorumlama, inançlar ve düĢünce kontrol yöntemleri
Orçun YORULMAZ,1 Gülbahar BAġTUĞ,2 Verda TÜZER,3 Erol GÖKA4
_____________________________________________________________________________________________________
ÖZET
Amaç: Bilişsel-davranışçı model istem dışı deneyimlerin yanlış biçimde yorumlanmasının obsesif-kompulsif
bozuklukta (OKB) önemli bir rolünün olduğunu ileri sürer. Daha derinde yatan hatalı inançların yanlı yorumlamaya
katkıda bulunmasıyla hastaların düşüncelerini kontrol etmek için farklı yöntemler kullandığını öne sürer. Bu
araştırmada bu bilişsel kavramların ölçümüne yönelik üç öz-bildirim aracının psikometrik özelliklerinin klinik örneklemde karşılaştırmalı olarak gözden geçirilmesi amaçlanmıştır. Yöntem: Çalışmada OKB ve başka bir anksiyete
bozukluğu tanısı konmuş iki hasta grubu ve üniversite öğrencilerinden oluşan kontrol grubuna anlık yorumlama,
inançlar, düşünce kontrol yöntemleri, sorumluluk tutumları, düşünce-eylem kaynaşması, düşünce bastırma, OKB
belirtileri, öz-güven ve kişilik özellikleri ile ilgili ölçüm araçları uygulanmıştır. Bulgular: Anlık yorumlama, inançlar
ve kontrol yöntemleri ölçüm puanları, OKB hastalarında diğer gruplardan daha yüksektir. Bu üç etken diğer bilişsel etkenlerle de anlamlı ilişkiler göstermektedir. Tartışma: Bu bulgular, OKB’ye özgü anlık yorumlama, inançlar
ve kontrol etme yöntemlerinin ülkemizdeki klinik örneklemde de geçerli olduğuna ve uygulanan öz-bildirim ölçüm
araçlarının da psikometrik olarak yeterli özelliklere sahip olduğuna işaret etmektedir. (Anadolu Psikiyatri Derg
2013;14:183-91)
Anahtar sözcükler: Obsesif-kompulsif bozukluk, yanlı yorumlama, hatalı inançlar, düşünce kontrol yöntemleri
Misinterpretations of intrusions, obsessive beliefs and thought
control strategies in patients with obsessive-compulsive disorder
ABSTRACT
Objective: Misinterpretations of intrusive experiences are suggested to play critical role in the development and
maintenance of obsessive-compulsive disorder (OCD). Some faulty belief domains are also assumed to contribute to the immediate misappraisal of intrusions and thus, patients with OCD try to control their thoughts with various thought control strategies. This study aims to examine these cognitive concepts among Turkish patients with
OCD and comparatively review the psychometric characteristics of three instruments in clinical samples. Methods: The sample of the study was constituted of patients with OCD and any other anxiety disorders and undergraduate university students as control group. An instrument set on immediate misinterpretations, beliefs, control
strategies, responsibility attitudes, fusions of thoughts and actions, thought suppression, OCD symptoms, selfesteem and personality characteristics was administered to the sample. Results: Having acceptable reliability
values, instrument tools of immediate interpretations, beliefs and thought control methods were found to be higher
in OCD patients. These three factors were found to be significantly associated with other relevant cognitive correlates, while they were not related to some other factors such as psychoticism. Conclusion: These findings show
that misinterpretations of intrusions, beliefs and control methods are also valid concepts in Turkish clinical sam_____________________________________________________________________________________________________
1
Doç.Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Ġzmir
Yrd.Doç.Dr., Çankaya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü, Ankara
Doç.Dr., 4 Prof.Dr., Ankara Numune Eğitim AraĢtırma Hastanesi Psikiyatri Kliniği, Ankara
YazıĢma adresi / Address for correspondence:
Yrd.Doç.Dr. Gülbahar BAġTUĞ, Çankaya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü,
E-mail: baharbastug@gmail.com
GeliĢ tarihi: 21.07.2012, Kabul tarihi: 11.05.2013 doi: 10.5455/apd.36381
2
3
Ankara, Türkiye
Anadolu Psikiyatri Derg 2013;14:183-191
Obsesif-kompulsif bozukluğu olan hastalarda yanlıĢ yorumlama, inançlar ve …
_____________________________________________________________________________________________________
184
ples that live in a different cultural context, and the self-report instruments of these cognitive factors were shown
to display satisfactory psychometric properties. (Anatolian Journal of Psychiatry 2013;14:183-91)
Key words: obsessive-compulsive disorder, misinterpretations of intrusions, faulty belief domains, thought control
strategies
_____________________________________________________________________________________________________
GĠRĠġ
klinik örneklemde bu iki güncel biliĢsel kavramı
inceleyen çalıĢma bulunmamaktadır.
Obsesif-kompulsif bozukluk (OKB), yineleyici
istem dıĢı düĢünceler ve duyulan rahatsızlığı
azaltmak amacıyla eĢlik eden kompulsif davra1
nıĢlarla tanımlanır. Güncel biliĢsel model, herkes tarafından yaĢanan istem dıĢı düĢüncelerin
hatalı biçimde yorumlanmasının OKB’nin teme2-4
linde yattığını ileri sürmektedir.
Buna göre,
istemdıĢı bir düĢünce akla geldiğinde, kiĢiliğe
tamamen zıt, tehlikeli bir yönün göstergesi, delilik, günah gibi yorumlanır ve böyle bir düĢüncenin akla gelmesine dair yüklenen anlam ve
olası sonuçlarından dolayı yoğun rahatsızlık
yaĢanır. Birey bu düĢüncelerden kurtulmak için
çeĢitli zihinsel kontrol yöntemleri kullanır; ancak
düĢünceleri kontrol edemediği gibi bastırmaya
5
çalıĢması da ters yönde etki yapar. DüĢünceler
belirginleĢir ve baĢtaki yanlı yorumlama paradoksik olarak doğrulanmaya baĢlar. Birey rahatsızlığını azaltmak için, düĢünceyi ve etkisini
ortadan kaldırmaya yönelik davranıĢlar sergiler.
BaĢlangıçta bu tür davranıĢlar bireyi rahatlatsa
da, düĢünceler tekrar zihninde belirdiğinde benzer yorumlamalar ile davranıĢlar birbirini izleyerek kısır döngüye dönüĢür.
Birçok kiĢinin aklına rahatsız edici düĢünceler
14
gelir.
Aklına gelen düĢünceden rahatsızlık
duyan kiĢinin bunu kontrol çabası doğaldır. Öte
yandan, kontrol çabasının sonuçları da önemlidir. DüĢüncesinden rahatsız olan birey onu
kontrol etmek ister, ancak mutlak kontrol olası
15
değildir ve baĢarısızlıkla sonuçlanır. DüĢüncenin kontrol edilememesi, düĢünceye iliĢkin yanlı
yorumlamanın doğruluğunu destekler biçimde
yorumlamaya, kontrol edilmesi gerektiğine iliĢkin inancı pekiĢtirmeye ve daha fazla kontrol
2
çabasına yol açabilmektedir. Ayrıca kontrol
çabası, düĢünce bastırma yönteminde olduğu
gibi, düĢüncenin sıklığını artırarak ve daha çok
5
dikkat çekerek ters etki yapabilmektedir. OKB
tanısı konan ve konmayan hastaların zihinsel
kontrol yöntemleri de farklı olabilmektedir.
Örneğin, normalde fiziksel aktivitede bulunma,
dikkat dağıtma, düĢünceyi analiz etme ve
15kendini inandırma gibi stratejiler kullanılırken,
17
OKB’li hastaların farklı kontrol yöntemlerini
17
daha sık kullandığı bildirilmiĢtir.
Wells ve
18
Davies kontrol yöntemlerini değerlendirmek
amacıyla, DüĢünce Kontrol Anketini (DKA)
geliĢtirmiĢtir. Bu anketle yapılan çalıĢmalarda
OKB hastalarının endiĢelenme ve kendini cezalandırma yöntemlerini daha çok kullandıkla19,20
rı,
cezalandırma yönteminin hatalı inanıĢlara
21
ve OKB belirtilerine yol açtığı ve kullanılan
kontrol yöntemlerinin psikoterapinin ardından
22
değiĢtiği bildirilmiĢtir.
Farklı ülkelerden araĢtırmacıların oluĢturduğu
Obsesif-Kompulsif Bozukluk ÇalıĢma Grubu
(OKBÇG), OKB’nin temelinde istem dıĢı yaĢanan bir deneyime yönelik yapılan yorumlamanın
dayandırıldığı hatalı inançların olduğunu ileri
6
sürer. OKB’ye özgü bu inanç alanları akıldan
geçen düĢüncelerin aĢırı biçimde önemsenmesi
ve kontrol edilmesi gerekliliğine inanma, abartılı
sorumluluk algısı, aĢırı düzeyde tehdit algısı,
mükemmeliyetçilik, belirsizliğe tahammülsüzlük
ve kesinliğe duyulan gereksinme olarak tanımlanmaktadır. Anlık yorumlama ve genel inanç
alanlarını değerlendirmek üzere iki ölçüm aracı
7
geliĢtirilmiĢtir. Bunlar anlık yorumlamayı tek
boyutta ele alan ĠstemdıĢı DüĢünceleri Yorumlama Envanteri (ĠDYE) ve tanımlanan altı inanç
alanını inceleyen Obsesif ĠnanıĢlar Anketidir
(OĠA). Batı toplumlarındaki örneklemlerde bu
araçların psikometrik özellikleri incelenmiĢ ve
8-12
desteklenmiĢtir.
Dilimize önceden uyarlanan
ĠDYE ve OĠA’nın psikometrik özellikleri, psikiyatrik tanı konmayan üniversite öğrencilerinden bir
13
örneklemde gösterilmiĢtir; ancak ülkemizde
Anatolian Journal of Psychiatry 2013;14:183-91
BiliĢsel modelin bazı kavramları, Türkiye’de
farklı örneklemlerde yapılan çalıĢmalarla incele23,24
nip desteklense de,
anlık yorumlama, hatalı
inanç alanları ve kontrol yöntemleri sadece
13
üniversite öğrencilerinde incelenmiĢtir. Her ne
kadar literatürde tanı konmayan gruplarda bu
tür çalıĢmaların yapılabileceğine iliĢkin bulgular
25
sunulsa da, OKB ile iliĢkili bu kavramların Türkiye’de klinik örneklemde incelenmesine gereksinme duyulmaktadır. Bu araĢtırmanın amacı,
güncel literatürde biliĢsel modelde ileri sürülen
OKB’ye özgü anlık yorumlama, inançlar ve
kontrol yöntemlerini hasta ve kontrol grupları ile
karĢılaĢtırmak ve literatürde sık kullanılan ĠDYE,
OĠA ve DKA’nın psikometrik özelliklerini klinik
örneklemlerde gözden geçirmektir. Böylelikle,
Yorulmaz ve ark.
185
_____________________________________________________________________________________________________
farklı bir kültürel bağlamdan literatüre katkı
sağlanabilecek, bu biliĢsel kavramların uluslararası geçerliğine iliĢkin destek verilebilecek ve
güncel ölçüm araçları incelenerek ülkemizdeki
uygulamacı ve araĢtırmacılara literatürü izleyebilme ve hastaları değerlendirme fırsatı sağlanabilecektir.
YÖNTEM
Örneklem
ÇalıĢmaya bir psikiyatri uzmanı tarafından
1
DSM-IV tanı ölçütlerine göre OKB tanısı konan
54 hasta ile baĢka bir kaygı bozukluğu tanısı
olan 31 hasta alınmıĢtır. Uludağ Üniversitesi
öğrencilerinden cinsiyet gibi etkenler göz önünde tutularak seçkisiz biçimde seçilen 67 kiĢi
kontrol grubunu oluĢturmaktadır. BaĢka psikiyatrik eĢ tanısı ve nörolojik hastalığı olmayanlar
ve en az okuryazar olanlar çalıĢmaya alınmıĢ,
psikiyatrik ve nörolojik tanı konanlar kontrol
grubundan dıĢlanmıĢtır. OKB dıĢında kaygı
bozukluğu hastaları, yaygın kaygı bozukluğu ve
panik bozukluğu tanılarını almıĢtır. Tablo 1’de
örneklem gruplarının özellikleri verilmektedir.
Tablo 1. Katılımcıların demografik özellikleri
1
_______________________________________________
OKBHG
(s=54)
Sayı %
BKBHG
(s=31)
Sayı %
ÖKG
(n= 67)
Sayı %
_______________________________________________
Cinsiyet
Kadın
Erkek
7,10,11
(İDYE):
OKBÇG, istemdıĢı düĢünceler akla
geldiğinde rahatsızlık yaratmasını hatalı biliĢsel
yorumlamaya dayandırmakta ve anlık değerlendirmelerin önemini vurgulamaktadır. Grup, hatalı yorumlamayı değerlendirmek üzere iki bölümden oluĢan ĠDYE’yi geliĢtirmiĢtir. Ġlk bölümde,
istemdıĢı örnek düĢünceler verilmekte ve katılımcıdan son iki haftada aklına gelen iki istem
dıĢı düĢünceyi yazması, bu düĢüncenin altılı
Likert tipi madde ile en son ne zaman ve hangi
sıklıkla aklına geldiğini ve ne kadar sıkıntı
duyduğunu belirtmesi istenmektedir. Ġkinci
bölümde anlık hatalı yorumlama biçimlerine
iliĢkin 31 madde sunularak 0’dan 100’e kadar
değiĢen derecelendirmeyle ne kadar katıldığını
belirtmesi istenir. Farklı Batı toplumlarında
8,10-12
psikometrik özellikleri ispatlanan ölçek
dilimize uyarlanmıĢ, üniversite öğrencilerinde
13
geçerli ve güvenilir olduğu bulunmuĢtur.
7,10,11
Obsesif İnanışlar Anketi (OİA):
OĠA,
OKB’nin oluĢması ve sürdürülmesinde biliĢsel
yanlılıkların rolünü öne süren varsayımlar
4
doğrultusunda, OKBÇG tarafından geliĢtirilmiĢ
yanlı inanç alanlarını inceleyen bir ölçektir. Altı
inanç alanını değerlendiren yedili Likert tipi 87
maddeden oluĢan özgün ölçeğin 2005’te inançların birleĢtirilmesi sonucunda üç inanç alanını
(sorumluluk/tehdit algısı, mükemmeliyetçilik/kesinlik, düĢüncelerin önemi-kontrolü) inceleyen
44 maddelik sürümü geliĢtirilmiĢtir. ĠDYE ile
9,26,27
birlikte yapılan çalıĢmalarda
psikometrik
özellikleri desteklenen OĠA Türkçeye uyarlanmıĢ ve klinik olmayan örneklemde geçerli ve
13
güvenilir olduğu bulunmuĢtur.
18
43
11
80
20
27
4
87
13
52
15
78
22
Medeni durum
Bekar
22
Evli
28
41
52
15
13
48
42
64
2
96
3
ĠĢ durumu
Evet
Hayır
74
20
22
9
71
29
4
60
5
89
40
11
YaĢ (Ort.±SS) 30.02±7.89
28.42±9.39
21.12±1.71
Eğitim s.(Ort.±SS) 9.53±4.64 10.52±3.57 14.38±1.12
Hastalık s.(Ort.±SS) 2.94±4.62 2.13±0.85
-
_______________________________________________
OKBHG: Obsesif-Kompulsif Bozukluk Hasta Grubu,
BKBHG: BaĢka Kaygı Bozukluğu Hasta Grubu, ÖKG:
Öğrenci Kontrol Grubu
1
Demografik Bilgi Formu'nda katılımcıların yanıt vermediği
bölümler, tabloya alınmamıĢtır.
Ölçüm araçları
İstemdışı Düşünceleri Yorumlama Envanteri
Düşünce Kontrol Anketi (DKA): DKA, rahatsız edici bir düĢünce akla geldiğinde gösterilen
kontrol yöntemlerini incelemek için tasarlanmıĢ
dörtlü Likert tipi 30 maddelik bir ankettir. Dikkat
dağıtma, sosyal kontrol, yeniden değerlendirme, endiĢe etme ve kendini cezalandırma
Ģeklinde beĢ alt boyutu olan ölçeğin özellikle
endiĢe etme ve kendini cezalandırma yöntemlerinin iĢlevsel olmayan yaklaĢımlar olduğunu,
OKB belirtileriyle bu boyutlarının iliĢkili olduğu19,22
nu belirten çalıĢmalar vardır.
Türkçe sürümünün üniversite öğrencilerinde psikometrik
13
açıdan tatminkar olduğu bildirilmiĢtir.
28
Sorumluluk Tutumları Ölçeği (STÖ): STÖ,
4
Salkovskis’in OKB biliĢsel modeli doğrultusunda abartılı sorumluluk algısını tutum temelinde
değerlendirmeyi hedefleyen yedili Likert tipi 26
maddeden oluĢan bir ölçektir. Türkçe sürümünün psikometrik özellikleri normal ve klinik
24
örneklemde desteklenmiĢtir.
Anadolu Psikiyatri Derg 2013;14:183-91
Obsesif-kompulsif bozukluğu olan hastalarda yanlıĢ yorumlama, inançlar ve …
_____________________________________________________________________________________________________
186
Düşünce-Eylem
Kaynaşması
Ölçeği
29
(DDKÖ): Akıldan geçen bir düĢüncenin, gerçekte o davranıĢı yapmakla eĢdeğer olması
veya bir olayın yaĢanma olasılığını artırması
Ģeklinde tanımlanabilecek düĢünce-eylem kaynaĢmasını inceleyen bir ölçek olan DDKÖ,
ahlak ve olasılık boyutlarını ele alan beĢli Likert
tipi 19 maddeden oluĢmuĢtur. Türkçeye uyarlanan ölçek tanı konmuĢ ve konmamıĢ gruplarda
24,30
psikometrik açıdan uygun değerlere sahiptir.
Beyaz Ayı Düşünceleri Bastırma Envanteri
5
(BADBE): BADBE, istemdıĢı düĢünceler akla
geldiğinde duyulan rahatsızlığı azaltmak için
düĢünce bastırma eğilimini incelemek üzere
hazırlanmıĢ beĢli Likert tipi 15 maddelik bir
23
ölçektir. Ülkemizde normal ve klinik örneklem24
de psikometrik özellikleri sınanmıĢ ve kanıtlanmıĢtır.
31
Rosenberg Öz-Saygı Ölçeği (RÖSÖ): Özsaygıyı değerlendirmede sık kullanılan ölçeklerden olan RÖSÖ, dörtlü Likert tipi 10 maddeden
oluĢmaktadır. Türkçe sürümünün psikometrik
özelliklerinin tatminkar düzeyde olduğu bildiril32
miĢtir.
Eysenck Kişilik Anketi-Gözden Geçirilmiş
33
Kısaltılmış Form (EKA-GGK): KiĢilik özelliklerini incelemede kullanılan ölçeklerden biri olan
EKA-GGK, sosyal istenirlikle birlikte üç temel
kiĢilik özelliğini (nörotisizm, dıĢa-dönüklük,
psikotisizm) değerlendirmek üzere geliĢtirilmiĢ
anketin 24 maddelik kısaltılmıĢ formudur.
34
Türkçe sürümünün geçerli ve güvenilir olduğu
bildirilmiĢtir.
Padua Envanteri-Washington Eyalet Üniver35
sitesi Revizyonu (PE-WEÜR): Obsesif kompulsif belirtilerin Ģiddetinin belirlenmesi için
geliĢtirilen 60 maddelik Padua Envanterinin 41
36,37
ve 39 maddelik formları vardır.
BeĢiroğlu ve
38
arkadaĢları
tarafından 41 maddelik formu
Türkçeye uyarlanarak geçerlilik ve güvenilirlik
35
çalıĢması yapılmıĢtır. Burns ve arkadaĢları
tarafından gözden geçirilen 39 maddelik form
ise, beĢli Likert tipi bir öz-bildirim aracıdır.
Kendine/baĢkalarına zarar verme obsesyonları,
kendine/baĢkalarına zarar verme dürtüleri, kontrol etme kompulsiyonları, bulaĢma/kirlenme
obsesyonları ve yıkama kompulsiyonları, giyinme kompulsiyonları olmak üzere beĢ alt boyutu
bulunan ölçeğin yapısı, dilimize uyarlanan sürümünde de desteklenmiĢ ve klinik örneklemde
geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğu gösteril39
miĢtir. Bu çalıĢmada 39 maddelik kısa form
kullanılmıĢtır. Ayrıca bu çalıĢmanın OKB alt
belirti tiplerine yönelik bir araĢtırma varsayımı
Anatolian Journal of Psychiatry 2013;14:183-91
olmadığından, sadece ölçek toplam puanı
değerlendirmeye alınmıĢtır.
ĠĢlem
ÇalıĢmanın örneklemini, Eylül 2009-Haziran
2010 arasında Ankara Numune Eğitim ve AraĢtırma Hastanesi Psikiyatri Polikliniği’ne baĢvuran hastalar oluĢturmuĢtur. OKB hastalarından
veri toplandıktan sonra yaĢ, cinsiyet, eğitim
durumu gibi demografik bilgiler göz önüne
alınarak baĢka anksiyete bozukluğu olan hastalar çalıĢmaya alınmıĢtır. En son olarak Uludağ
Üniversitesi’nin çeĢitli bölümlerindeki öğrencilere anketler uygulanmıĢtır. ÇalıĢmaya katılımda
gönüllülük ilkesi temel alınmıĢtır. Katılmaya
onay verenlere amaçlar açıklanmıĢ ve anketlerin doldurulması sırasında olası sorular için
yazarlardan birisi yanlarında bulunmuĢtur. Açıklama bölümü ve demografik bilgi formunun
yanında, anket seti veriliĢ sırasından kaynaklanabilecek yanlılığı azaltmak için karĢıt dengeleme tekniği kullanılarak hazırlanan ölçeklerden
oluĢmaktadır.
BULGULAR
Ġç tutarlılık
ĠDYE, OĠA ve DKA’nın Türkçe sürümlerinin iç
tutarlıklarını değerlendirmek üzere güvenilirlik
analizleri yapılmıĢtır. Ölçek toplam ve alt ölçek
puanlarının Cronbach alfa değerleri ve maddetoplam ölçek korelasyon aralıkları Tablo 2’de
verilmiĢtir. Ölçeklerin iç tutarlılık değerleri ve
korelasyon aralıklarının OKB’li hasta grubu ve
diğer karĢılaĢtırma grupları için kabul edilebilir
ve/veya tatminkar düzeyde olduğu (>0.60)
görülmüĢtür.
Grup karĢılaĢtırmaları
2-4
BiliĢsel davranıĢçı modelin belirttiği gibi, istem
dıĢı düĢüncelerin anlık yorumlamaları, obsesif
inançlar ve düĢünce kontrol stratejilerinin OKB’ye özgü faktörler olup olmadığını değerlendirmek üzere hasta ve kontrol grupları karĢılaĢtırılmıĢtır, ĠDYE, OĠA ve DKA’nın toplam puan
karĢılaĢtırmaları tek yönlü varyans analizi
(ANOVA), ölçeklerin alt boyutları çok yönlü varyans analizi (MANOVA) ve anlamlı farklılıklar
LSD post-hoc analizleriyle incelenmiĢtir. Tip 1
hatayı engellemek üzere, istatistiksel anlamlılık
düzeyi Bonferroni düzeltmesi ile 0.02 olarak
belirlenmiĢtir. Analiz sonuçları ve grup farklılıkları Tablo 3’te verilmektedir.
Yorulmaz ve ark.
187
_____________________________________________________________________________________________________
Tablo 2. Temel değiĢkenlerin ve alt boyutlarının Cronbach alfa değerleri ve madde-toplam ölçek puanı
korelasyon aralıkları
______________________________________________________________________________________________
OKBHG (s=54)
BKBHG (s=31)
ÖKG (s=67)
______________________________________________________________________________________________
ĠDYE
0.93
0.21-0.69
0.95
0.38-0.71
0.83
0.13-0.59
OĠA-Toplam
0.94
0.16-0.71
0.93
0.13-0.69
0.88
0.12-0.61
OĠA-Sorumluluk/tehdit algısı
0.87
0.20-0.69
0.87
0.35-0.71
0.83
0.26-0.65
OĠA-Mükemmeliyetçilik/kesinlik
0.88
0.18-0.76
0.86
0.17-0.72
0.78
0.21-0.58
OĠA-DüĢüncelerin önemi/kontrolü
0.81
0.32-0.57
0.77
0.13-0.66
0.74
0.20-0.51
DKA-Toplam
0.80
0.10-0.58
0.87
0.10-0.70
0.73
0.11-0.48
DKA-Dikkat dağıtma
0.79
0.42-0.60
0.89
0.57-0.77
0.82
0.53-0.71
DKA-Sosyal kontrol
0.60
0.29-0.59
0.60
0.15-0.49
0.75
0.38-0.67
DKA-EndiĢe etme
0.80
0.46-0.63
0.62
0.11-0.51
0.61
0.17-0.52
DKA-Cezalandırma
0.78
0.41-0.59
0.76
0.40-0.64
0.60
0.14-0.64
DKA-Yeniden değerlendirme
0.66
0.29-0.47
0.78
0.26-0.75
0.73
0.21-0.62
______________________________________________________________________________________________
OKBHG: Obsesif-Kompulsif Bozukluk Hasta Grubu, BKBHG: BaĢka Kaygı Bozukluğu Hasta Grubu, ÖKG: Öğrenci Kontrol
Grubu, ĠDYE: ĠstemdıĢı Deneyimleri Yorumlama Envanteri, OĠA: Obsessif ĠnanıĢlar Anketi, DKA: DüĢünce Kontrol Anketi
Tablo 3. DeğiĢkenlerin örneklem gruplarındaki ortalama ve standart sapmaları
___________________________________________________________________________________________________
1. OKBHG
2. BKBHG
3. ÖKG
Çok yönlü Bireysel
Grup
Ort.±SS
Ort.±SS
Ort.±SS
F
F
farklılığı
___________________________________________________________________________________________________
Anlık yorumlama
En son deneyimleme
Sıklık
Sıkıntı
1706.2±649.9
4.98±1.74
5.23±1.26
4.56±0.73
1459.7±700.9
3.71±2.03
4.20±1.83
3.83±1.04
803.2±309.8
3.78±1.47
2.33±1.25
3.09±1.09
Obsessif inanıĢlar
Sorumluluk/tehdit algısı
DüĢüncelerin önemi/kontrolü
Mükemmeliyetçilik/kesinlik
73.43±18.51
49.32±14.45
80.43±17.82
64.29±18.82
45.16±13.88
72.55±16.30
49.48±12.16
31.06±8.71
60.13±11.04
(3,294) 13.43**
(2,152) 33.95*
(2,152) 36.93*
(2,152) 28.55*
DüĢünce kontrolü
Dikkat dağıtma
Sosyal kontrol
EndiĢe etme
Cezalandırma
Yeniden değerlendirme
14.93±4.17
13.93±3.17
12.43±4.06
13.57±4.47
15.71±3.47
16.13±4.70
14.61±3.08
11.55±2.57
12.00±4.16
14.29±3.77
16.74±3.42
12.60±3.57
9.38±2.48
9.99±2.62
14.85±3.17
(10, 286) 7.05**
(2,149) 3.10
(2,149) 4.59
(2,149) 14.66*
(2,149) 13.97*
(2,149) 1.89
DüĢünce bastırma
Özgüven
KiĢilik özellikleri
DüĢünce-eylem kaynaĢması
Olasılık
Ahlak
1>2>3
1>2
1>2>3
1>2>3
1>2>3
1>3, 2>3
1>2>3
-
1>3, 2>3
1>2>3
3.82±0.68
3.69±0.70
3.55±0.77
(2,151) 9.07*
1<2<3
17.15±5.60
18.90±5.36
22.48±4.44
(2,150) 17.08*
1>3, 2>3
4.92±1.04
4.30±1.00
3.26±0.88
(2,151) 45.40*
1>2>3
(2,152) 3.76
(2,152) 13.94*
1>3
1>2>3
2
Sorumluluk tutumları
(2,149) 44.07**
(2,149) 8.93**
(2,148) 66.38**
(2,147) 33.65**
(3,292) 2.35
(2,296) 6.76**
6.57±8.02
26.11±11.27
4.36±6.17
21.29±12.89
3.46±4.43
16.18±7.88
OKB belirtileri
66.02±32.32
41.68±20.82
28.82±12.36
(2,149) 39.26*
1>2>3
_____________________________________________________________________________________________________
** p<0.001, * p<0.02, 2 Çok yönlü analiz sonuçları (MANOVA Multivariate F), bu ölçek alt boyutları için istatistiksel olarak anlamlı
farklar vermediğinden, takip eden tek yönlü analiz yapılmamıĢ ve tabloya eklenmemiĢtir.
OKBHG: Obsesif-Kompulsif Bozukluk Hasta Gr., BKBHG: BaĢka Kaygı Bozukluğu Hasta Grubu, ÖKG: Öğrenci Kontrol Grubu
Güncel biliĢsel değiĢkenler ele alındığında,
OKB hasta grubu, istem dıĢı düĢünceleri anlık
olarak hatalı yorumlamada, sorumluluk/abartılı
tehdit algısı ve mükemmeliyetçilik/kesinlik
Anadolu Psikiyatri Derg 2013;14:183-91
Obsesif-kompulsif bozukluğu olan hastalarda yanlıĢ yorumlama, inançlar ve …
_____________________________________________________________________________________________________
188
gereksinmesi gibi biliĢsel inanç alanlarında,
düĢünceleri kontrol etme yöntemi olarak kendini
cezalandırma ve düĢünceleri bastırmada baĢka
anksiyete bozukluğu olan hastalardan ve öğrenci kontrol grubundan anlamlı düzeyde farklılaĢmıĢtır. Ayrıca OKB hasta grubu diğer gruplara
göre, istem dıĢı düĢünceleri daha sık ve yakın
zamanda yaĢadığını ve bundan daha çok sıkıntı
duyduğunu bildirmiĢtir. Benzer Ģekilde, OKB
hastaları daha fazla belirti bildirmekte, düĢük
kendilik algısı ile sorumluluk tutumları ve ahlak
boyutundaki düĢünce eylem kaynaĢmasında
daha fazla duyarlılığa sahip olmaktadır. Öte
yandan iki hasta grubu, düĢüncelerin önemi ve
kontrolü, endiĢe ederek düĢünceleri kontrol
etme, olasılık boyutundaki kaynaĢma ve özgüvende birbirinden farklılaĢmazken, bu alanlarda
kontrol grubundan daha yüksek puanlara sahiptir. Sonuç olarak, OKB grubunun diğer iki gruptan özellikle hatalı yorumlama, biliĢsel alanlar
ve bazı düĢünce kontrol yöntemlerinde anlamlı
biçimde ayrıĢmasının ĠDYE, OĠA ve DKA’nin
Türkçe sürümlerinin ölçüt geçerliliğini desteklediği söylenebilir.
Tablo 4. OKB hasta grubunda değiĢkenler arası Pearson korelasyonları (s=54)
_______________________________________________________________________________________________
ĠDYE
STA
MÜK
DÖK
OĠA
DKA
EndiĢe Cezalandırma
_______________________________________________________________________________________________
Obsesif inanıĢlar (OĠA)
Sorumluluk/tehdit algısı (STA)
DüĢüncelerin önemi/kontrolü (DÖK)
Mükemmeliyetçilik/kesinlik (MÜK)
0.61**
0.62**
0.54**
0.81**
0.64**
0.50**
DüĢünce kontrolü (DKA)
EndiĢe etme
Cezalandırma
0.55**
0.73**
0.42**
0.35**
0.46**
0.44**
0.57**
0.52**
0.61**
OKB belirtileri
0.50**
0.57**
0.58**
0.40**
0.47**
0.26*
DüĢünce bastırma
0.30**
0.33**
0.24
0.35**
0.28*
0.31*
Sorumluluk tutumları
0.49**
0.80**
0.75**
0.56**
0.40**
0.27*
Psikolojik kaynaĢma
Ahlak
Olasılık
Özgüven
0.48**
0.54**
-0.32**
0.45**
0.41**
-0.42**
0.40**
0.45**
-0.34**
0.61**
0.46**
-0.47**
0.43**
0.47**
-0.36**
0.53**
0.46**
-0.29**
KiĢilik
Nörotisizm
Psikotisizm
DıĢa dönüklük
0.40**
-0.07
-0.01
0.32**
0.10
0.07
0.33**
0.08
0.13
0.37**
0.18
0.15
0.38**
0.02
-0.01
0.41**
-0.07
0.10
_______________________________________________________________________________________________
* p<0.05, ** p<0.001
DeğiĢkenler arası iliĢkiler
ĠDYE, OĠA ve DKA’nın Türkçe sürümlerinin
geçerliliklerini değerlendirmek amacıyla, kendi
aralarındaki ve çalıĢmadaki diğer değiĢkenlerle
iliĢkilerini incelemek üzere OKB hasta grubunda
korelasyon analizi yapılmıĢtır. Tablo 4, korelasyon değerlerini göstermektedir. OKB’nin biliĢsel
etkenlerini değerlendiren ĠDYE, OĠA ve DKA’nın
alt boyutları arasında beklenen yönde anlamlı
ve ortadan yüksek düzeye kadar değiĢen olumlu bir iliĢki örüntüsü gözlenmektedir (korelasyon
aralığı=0.35-0.81). Ayrıca, istem dıĢı düĢüncelerin yanlı yorumlanması, sorumluluk/tehdit algısı, mükemmeliyetçilik/kesinlik, düĢüncelerin
Anatolian Journal of Psychiatry 2013;14:183-91
önemi/kontrolü gibi inanç alanları, endiĢe etme
ve cezalandırma yöntemleriyle OKB ile yakından iliĢkili olan farklı boyutlardaki düĢünceeylem kaynaĢması, sorumluluk algısı, düĢünceleri bastırma ve nörotisizm arasında anlamlı
olarak olumlu yönde, özgüven ile olumsuz yönde iliĢki olduğu görülmektedir. Ancak bu ölçümlerle psikotisizm ve dıĢa dönüklük arasında
anlamlı korelasyon yoktur. BaĢka deyiĢle, ĠDYE,
OĠA ve DKA’nin ilgili diğer biliĢsel etkenler,
nörotisizm ve özgüven ile iliĢkisi bu ölçeklerin
eĢ-zaman geçerliğine iliĢkin bulgular sunmaktadır. Psikotisizm ve dıĢa dönüklükle iliĢkinin
olmaması ise ölçeklerin ayrıĢtırıcı geçerliliğini
Yorulmaz ve ark.
189
_____________________________________________________________________________________________________
desteklemektedir.
ÇalıĢmada ele alınan biliĢsel değiĢkenlerin,
OKB’li hasta grubunu diğer iki gruptan ayrıĢtırmasını ayrıntılı incelemek üzere kiĢilik özellikleri
ve biliĢsel etkenleri içeren ayrıĢtırıcı fonksiyon
analizi (discriminant function analysis) yapılmıĢtır. Bulgular grup üyeliğini yordayan istatistiksel
olarak anlamlı bir ayrıĢtırıcı iĢlev olduğunu
göstermektedir (Wilks’ lambda=0.43, Cannoni2
cal r=0.72, χ (26)=119.12, p<0.001). BirleĢtirilmiĢ
grup içi korelasyon tablosuna göre, bu ayrıĢtırıcı iĢlev ile anlamlı korelasyona sahip ve dolayısıyla grupları birbirinden anlamlı olarak ayrıĢtıran değiĢkenler sırasıyla, istem dıĢı düĢüncelerin anlık yorumu (0.74), sorumluluk tutumları
(0.73), düĢüncelerin önemi/kontrolü (0.67),
sorumluluk/tehdit algısı (0.63), mükemmeliyetçilik/kesinlik (0.58), endiĢe etme (0.43), cezalandırma (0.42), ahlak boyutundaki psikolojik kaynaĢma (0.41) ve düĢünce bastırmadır (0.34).
AyrıĢtırıcı fonksiyon analizi ve sözü edilen
değiĢken grubu, OKB hastalarının %79’unu,
tüm grubun ise %78’ini doğru sınıflandırmıĢtır.
TARTIġMA
Bu çalıĢmada, OKB’nin güncel biliĢsel kavramlarının ülkemizdeki geçerliliğini sınamak için
tasarlanmıĢ ĠDYE, OĠA ve DKA’nın psikometrik
özelliklerini hasta gruplarında karĢılaĢtırmalı
olarak incelemek amaçlanmıĢtır. Bulgular, hatalı yorumlama biçimi, yanlı inanç alanları ve
düĢünce kontrol yöntemlerinin Türkiye’deki
klinik örneklem için önemli etkenlerden olduğunu ve üç ölçüm aracının OKB hastaları için
geçerli ve güvenilir olduğunu göstermektedir.
Ġç tutarlılık ve madde-toplam ölçek korelasyon
analizleri ĠDYE, OĠA ve DKA’nın Türkçe sürümlerinin kabul edilebilir düzeyde güvenilir olduğunu göstermiĢtir. Yanlı yorumlama, hatalı inanç
alanları ve düĢünce kontrol yöntemlerinin OKB’7
ye özgü etkenler olduğunu sınayan grup karĢılaĢtırmaları, OKB hastalarının istem dıĢı deneyimleri daha sık ve yakın zamanda yaĢadığını
ve bundan daha fazla rahatsızlık duyduklarını;
istem dıĢı deneyimlerini yanlı yorumladıklarını,
sorumluluk/tehdit algısı, mükemmeliyetçilik/kesinlik alanlarında daha fazla hatalı inançlara
sahip olduklarını ve daha çok cezalandırma
yöntemi ile kontrol etmeye çalıĢtıklarını göster-
miĢtir. AyrıĢtırıcı fonksiyon analizi, anlık/genel
yanlı yorumlama/inanç alanları ve kontrol
yöntemlerinin grupları ayrıĢtıran değiĢkenler
arasında bulunduğunu göstererek önceki
sonuçları desteklemektedir. Sonuç olarak
3,4,7
bulgular, öne sürülen
ve Batı ülkelerinde
7,19
desteklenen biliĢsel kavramların
Türk OKB
hastaları için geçerli olduğunu gösterirken,
ölçüm araçlarının da ölçüt geçerliliğini desteklemektedir. Öte yandan, OKB ve baĢka kaygı
bozukluğu olan hastalar, kontrol grubuna göre
düĢüncelerin önemsenmesi ve kontrolünde
daha duyarlı olup endiĢelenmektedir. Ancak
hasta grupları, kendi aralarında ayrıĢmıyor
görünmektedir. Kaygı bozukluklarında düĢüncelerin hatalı yorumlanmasının önemini vurgulayan biliĢsel-davranıĢçı model ve yaygın anksiyete bozukluğunun temelinde endiĢenin yer
40,41
aldığı varsayımı
dikkate alındığında, bu
durum anlaĢılır görünmektedir. Anlık ve genel
hatalı yorumlama, endiĢe etme ve cezalandırma gibi OKB’ye iliĢkin biliĢsel özellikler,
ruhsal kaynaĢma, sorumluluk tutumları, düĢünce bastırma ve nörotisizm ile olumlu, özgüvenle olumsuz yönde anlamlı Ģekilde iliĢkilidir. Bu durum, ölçeklerin eĢ-zaman geçerliğini
desteklerken, psikotisizm ve dıĢa dönüklük ile
iliĢkili olmaması, ayırt edici geçerliliği göstermektedir. Sonuç olarak, bulgular Türkçe ĠDYE,
OĠA ve DKA’nın klinik grupta da geçerli ve
güvenilir ölçüm araçları olduğunu göstermektedir. Ayrıca Batı kültürlerinde OKB gruplarının
bu ölçeklerden aldığı puanlar ile bu çalıĢmadaki
OKB’li hastaların ĠDYE ve OAĠ puanları görsel
olarak karĢılaĢtırıldığında değerlerin görece
42
yakın olduğu dikkat çekmektedir. Bu biliĢsel
kavramların OKB hastalarında etkili etkenler
olduğu sonucu, biliĢsel-davranıĢçı modelin
iddialarını farklı bir kültürel ve klinik bağlamda
destekleyip uluslararası geçerlik sağlamaktadır.
Klinik uygulamalarda giriĢim aĢamasında bu
önemli etkenleri değerlendirerek tedavi planları
oluĢturabilmek ve uluslararası literatüre paralel
araĢtırmalar yapabilmek için bu ölçüm araçları
uygun görünmektedir. Görece az sayıda katılımcı ile yapılması, sadece kaygı bozukluğu
Ģeklinde karĢılaĢtırma grubu içermesi, öz-bildirim yöntemine dayanması ve sadece bir kültüre
iliĢkin bilgi sağlaması çalıĢmanın sınırlılıklarıdır.
Gelecekteki çalıĢmalar bu noktalara odaklanırsa, daha ayrıntılı bulgular sağlanabilir.
Anadolu Psikiyatri Derg 2013;14:183-91
Obsesif-kompulsif bozukluğu olan hastalarda yanlıĢ yorumlama, inançlar ve …
_____________________________________________________________________________________________________
190
KAYNAKLAR
1. American Psikiyatri Birliği. Psikiyatride Hastalıkların Tanımlanması ve Sınıflandırılması El Kitabı,
Yeniden Gözden Geçirilmiş Dördüncü Baskı
(DSM-IV-TR), (1994) Washington DC, Amerikan
Psikiyatri Birliği, E Köroğlu (Çev. Ed.), Ankara:
Hekimler Yayın Birliği, 2001.
2. Clark DA. Cognitive-Behavioral Therapy for
OCD. New York: The Guilford Press, 2004.
3. Rachman S. A cognitive theory of obsessions.
Behav Res Ther 1997;35:793-802.
4. Salkovskis PM. Understanding and treating
obsessive-compulsive disorder. Behav Res Ther
1999;37:29-52.
5. Wegner DM, Zanakos S. Chronic
suppression. J Pers 1994;62:615-40.
thought
6. Obsessive-Compulsive
Cognitions
Working
Group. Cognitive assessment of obsessive-compulsive disorder. Behav Res Ther 1997;35:66781.
7. Obsessive-Compulsive
Cognitions
Working
Group. Development and initial validation of the
obsessive beliefs questionnaire and the interpretation of intrusions inventory. Behav Res Ther
2001;39:987-1006.
8. Faull M, Joseph S, Meaden A, Lawrence T.
Obsessive beliefs and their relation to Obsessive-Compulsive symptoms. Clin Psychol Psychother 2004;11:158-67.
9. Julien D, O’Connor K, Aardema F, Todorov C.
The specificity of belief domains in obsessivecompulsive symptom subtypes. Pers Indiv Differ
2006;41:1205-16.
10. Obsessive-Compulsive
Cognitions
Working
Group. Psychometric validation of the Obsessive
Beliefs Questionnaire and the Interpretation of
Intrusions Inventory: Part I. Behav Res Ther
2003;41:863-78.
11. Obsessive-Compulsive
Cognitions
Working
Group. Psychometric validation of the Obsessive
Beliefs Questionnaire and the Interpretation of
Intrusions Inventory: Part II. Factor analyses and
testing a brief version. Behav Res Ther
2005;43:1527-42.
12. Sica C, Coradeschi D, Sanavio E, Dorz S,
Manchisi D, Novara C. A study of the psychometric properties of the Obsessive Beliefs Inventory and Interpretations of Intrusions Inventory on
clinical Italian individuals. J Anxiety Disord
2004;18:291-307.
13. Yorulmaz O, Gençöz T. OKB semptomlarında
yorumlama ve kontrol süreçlerini değerlendiren
İstem Dışı Düşünceleri Yorumlama Envanteri,
Obsessif İnanışlar Anketi ve Düşünceleri Kontrol
Anatolian Journal of Psychiatry 2013;14:183-91
Anketi’nin psikometrik özellikleri. Türk Psikoloji
Yazıları 2008;11:1-13.
14. Salkovskis PM, Harrison J. Abnormal and normal
obsessions: A replication. Behav Res Ther
1984;22:549-52.
15. Purdon C, Clark DA. The need to control
thoughts. R Frost, G Steketee (Eds.), Cognitive
Approaches to Obsessions and Compulsions.
Amsterdam: Pergamon, 2002, p.29-43.
16. Freeston M H, Ladouceur R. What do patients do
with their obsessive thoughts. Behav Res Ther
1997;35:335-48.
17. Ladouceur R, Freeston M H, Rheaume J, Dugas
MJ, Gagnon F, Thibodeau N, et al. Strategies
used with intrusive thoughts: a comparison of
OCD patients with anxious and community controls. J Abnorm Psychol 2000;109:179-87.
18. Wells A, Davies M I. The thought control questionnaire: a measure of individual differences in
the control of unwanted thoughts. Behav Res
Ther 1994;32:871-8.
19. Amir N, Cashman L, Foa EB. Strategies of
thought control in obsessive-compulsive disorder. Behav Res Ther 1997;35:775-7.
20. Larsen KE, Schwartz SA, Whiteside S, Khandker
MM, Moore K, Abramowitz J. Thought-control
strategies used by parents reporting postpartum
obsessions. J Cognit Psychother 2006;20:43545.
21. Moore EL, Abramowitz JS. The cognitive mediation of thought-control strategies. Behav Res
Ther 2007;45:1949-55.
22. Abramowitz J S, Whiteside S, Lynam D, Kalsy S.
Is thought-action fusion specific to obsessivecompulsive disorder? A mediating role of negative affect. Behav Res Ther 2003;41:1069-79.
23. Altın M, Gençöz T. Persistence of obsessive
compulsive symptoms: Similarities and contrasts
with symptoms of depression in a Turkish sample. Behav Change 2007;24:146-56.
24. Yorulmaz O, Karancı AN, Baştuğ B, Kısa C,
Göka E. Responsibility, thought-action fusion and
thought suppression in Turkish patients with
Obsessive-Compulsive Disorder. J Clin Psychol
2008;64:308-17.
25. Burns GL, Formea GM, Keortge S, Sternberger
LG. The utilization of nonpatient samples in the
study of obsessive-compulsive disorder. Behav
Res Ther 1995;3:133-44.
26. Calamari JE, Cohen RJ, Rector NA, SzacunShimizu K, Reimann BC, Norberg MM. Dysfunctional belief-based obsessive-compulsive disorder subgroups. Behav Res Ther 2006;44:134760.
Yorulmaz ve ark.
191
_____________________________________________________________________________________________________
27. Taylor S, Abramowitz JS, McKay D. Do dysfunctional beliefs play a role in all types of obsessivecompulsive
disorder?
J
Anxiety
Disord
2006;20:85-97.
28. Salkovskis PM, Wroe AL, Gledhill A, Morrison N,
Forrester E, Richards C, et al. Responsibility
attitudes and interpretations are characteristic of
obsessive-compulsive disorder. Behav Res Ther
2000;38:347-72.
29. Shafran R, Thordarson D, Rachman S. Thoughtaction fusion in obsessive-compulsive disorder. J
Anxiety Disord 1996;10:379-91.
30. Yorulmaz O, Yilmaz A E, Gencoz T. Psychometric properties of the thought-action fusion
scale in a Turkish sample. Behav Res Ther
2004;42:1203-14.
31. Rosenberg M. Society and the Adolescent SelfImage. Princeton, NJ: Princeton University
Press, 1965.
32. Çuhadaroğlu F. Adolesanlarda Benlik Saygısı.
Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri ABD,
1985.
33. Francis LJ, Brown LB, Philipchalk R. The development of an abbreviated form of the Revised
Eysenck Personality Questionnaire (EPQR-A): its
use among students in England, Canada, the
USA and Australia.
Pers Indiv Differ
1992;13:443-9.
34. Karancı AN, Dirik G, Yorulmaz O. Eysenck Kişilik
Anketi-Gözden Geçirilmiş Kısaltılmış Formu’nun
(EKA-GGK) Türkiye’de Geçerlik ve Güvenilirlik
Çalışması. Türk Psikiyatr Derg 2007;18:254-61.
35. Burns GL, Keortge SG, Formea GM, Sternberger
LG. Revision of the Padua Inventory of obsessive compulsive symptoms: distinctions between
worry, obsessions, and compulsions. Behav Res
Ther 1996;34:163-73.
36. Sanavio E. Obsessions and Compulsions: The
Padua inventory. Behav Res Ther 1988;26:16977.
37. van Oppen P. Obsessions and compulsions:
Dimensional structure, reliability, convergent and
divergent validity of the padua inventory. Behav
Res Ther 1992;30:631-7.
38. Beşiroğlu L, Ağargün MY, Boysan M, Eryonucu
B, Güleç M, Selvi Y. The Assessment of obsessive-compulsive symptoms: reliability and validity
of the Padua Inventory in Turkish population,
Türk Psikiyatr Derg 2005;16:179-89.
39. Yorulmaz O, Karancı N, Dirik G, Baştuğ B, Kısa
C, Göka E, ve ark. Padua Envanteri-Washington
Eyalet Üniversitesi Revizyonu: Türkçe versiyonunun psikometrik özellikleri. Türk Psikoloji Yazıları
2007;10:75-85.
40. Beck AT, Emery G, Greenberg RL. Anxiety disorders and phobias: a cognitive perspective. New
York: Basic Books, 1985.
41. Clark DA, Beck AT. Cognitive Therapy of Anxiety
Disorders. New York: The Guilford Press, 2010.
42. Wheaton MG, Abramowitz JS, Berman NC,
Riemann RC, Hale LR. The relationship between
obsessive beliefs and symptom dimensions in
obsessive-compulsive disorder. Behav Res Ther
2010;48:949-54.
Anadolu Psikiyatri Derg 2013;14:183-91

Download Report