Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014, p. 833-843, ANKARA-TURKEY TÜRK - FARS DİL İLİŞKİLERİ: FARSÇADA İYELİK EKLERİNİN KULLANIMI* Jahangir KARİNİ** ÖZET Dil aileleri sahip oldukları söz dağarcıklarının yanı sıra tipolojik özellikleriyle de birbirlerinden ayrılmaktalar. Bu bağlamda Türkçeyi Hint–Avrupa dillerinden ayıran tipolojik özelliklerden biri Türkçede iyelik eklerinin kullanılmasıdır. Bir Hint–Avrupa dili olarak nitelendirilen Yeni Farsçada da Türkçede olduğu gibi iyelik ekleri kullanılmaktadır. Yeni Farsçada iyelik eklerinin kullanılması, Farsçanın ait olduğu dil ailesinin tipolojik yapısına aykırı bir durumudur. Bu nedenle Eski ve Yeni Hint–Avrupa dillerinin iyelik durumları art zamanlı ve eş zamanlı yöntemle ele alınarak Yeni Farsçada iyelik eklerinin kullanılmasına açıklık getirilmeğe çalışılmıştır. Bu doğrultuda Eski Hint-Avrupa dillerinden Latin, Sanskrit, Avesta, Eski Fars, Orta Fars ve Soğd dillerinin iyelik durumu incelendi. İnceleme sonunda söz konusu dillerin hiç birinde iyelik eklerine rastlanmadı. Örnekleme yöntemiyle yeni Avrupa dillerinden İngilizce ve Rusçanın iyelik durumu değerlendirilmiştir. İngilizce ve Rusçada da iyelik eklerinin kullanılmadığı görülmüştür. Ayrıca iyelik eklerinin yazı geleneği olmayan İranî dillerden Farsçaya bulaşabileceği düşünülmüştür. Bu nedenle Yeni İranî dillerden Beluç, Tat, Talış ve Gilek dillerinin iyelik durumu mercek altına alındı. Söz konusu İranî dillerde de iyelik eklerinin kullanılmadığını gördük. İncelememizde Yeni Farsça dışında Hint-Avrupa dillerinin hiç birinde iyelik eklerinin kullanılmadığı ortaya çıkmıştır. Yeni Farsçada kullanılan işbu iyelik ekleri, Yani Farsçanın başlangıcından itibaren görülmektedir. Yeni Farsçada kullanılan iyelik eklerinin büyük bir olasılıkla Türkçenin etkisiyle geliştiğini düşünmekteyiz. Ancak yine de yapı bakımında her iki dilin karşılaştırılması sonucu kesin bir hükme varmak mümkün olacaktır. Anahtar Kelimeler: Türk – Fars dil ilişkisi, Yeni Farsça iyelik ekleri, Türkçe – Farsça iyelik ekleri, Türk – Fars dilleri arasında yapısal benzerlikler. makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Dr., L.N. Gumilyov Eurasian National University – Astana, El-mek:cahangir@gmail.com *Bu 834 Jahangir KARİNİ TURKISH-PERSIAN LINGUISTIC RELATIONSHIPS: THE USE OF POSSESSIVE SUFFIXES IN PERSIAN ABSTRACT Beside the vocabulary they have, language families, also dissociate by typological features. In this context, one of the typological features that separate Turkish language from the Indo-European languages is the use of possessive suffixes in Turkish. In New Persian, which is qualified as an Indo-European language, possessive suffixes are also used. The use of possessive suffixes in New Persian is contrary to the typological structure of the language family that Persian belongs to. For this reason, by addressing the possessive cases of both Old and New Indo-European languages by diachronic and simultaneous methods, we tried to clarify the use of possessive suffixes in New Persian. Accordingly, the possessive cases of Old Indo-European languages; Latin, Sanskrit, Avestan, Old Persian, Middle Persian, and Sogdian, were studied. At the end of the study, possessive suffixes were not found in any of the so called languages. Moreover, the possessive cases of English and Russian, which are part of the new European languages, were assessed. And it is observed that possessive suffixes are not used in English and Russian as well. In addition, it was considered that possessive suffixes may have been transmitted into Persian from Iranian languages that do not have a writing tradition. Therefore, the possessive cases of the New Iranian Languages; Baloch, Tat, Talysh, and Gaelic, were examined. We observed that possessive suffixes were not used in the so-called Iranian languages too. It is appeared in our study that possessive suffixes are not used in any of the Indo-European languages except of New Persian. These possessive suffixes that are used in New Persian are seen since the beginning of New Persian. We think that the use of possessive suffixes in New Persian has developed with the influence of Turkish language. Nonetheless, comparing both languages in terms of structure will determine an absolute predication. Key Words: Relationship between Turkish and Persian, Possessive suffixes in New Persian, Structural similarities between Persian and Turkish. Giriş Dil aileleri, sahip oldukları kelime kadrosuyla birlikte tipolojik özellikleri bakımından da birbirlerinden ayrılmaktalar. Altay dilleri ile Hint – Avrupa dilleri de sahip oldukları tipolojik özellikleriyle birbirlerinden ayrılmışlardır. F. Wiedemann, Ural–Altay dillerini Hint–Avrupa dillerinden ayıran on dört özellikten bahsetmektedir. Bu ön dört özellikten biri, Türkçede adların iyelik durumunda iyelik eklerinin kullanılmasıdır.1 Matthew S. Dryer’in dünya dillerinde adların iyelik durumunu inceleyen çalışması da F. Wiedemann’ın ileri sürdüğü görüşü doğrular niteliktedir.2 Durum böyle iken bir Hint-Avrupa dili olan Yeni Farsçada iyelik eklerinin 1 2 Ahmet B. Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara 2011, s. 18. Matthew S. Dryer, http://wals.info/chapter/57, 2013. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014 Türk - Fars Dil İlişkileri: Farsçada İyelik Eklerinin Kullanımı 835 kullanılması3, Farsçanın ait olduğu Hint-Avrupa dil ailesinin tipolojik özelliğine aykırı bit durum oluşturmaz mı?! Eski ve Orta Farsçada iyelik ekleri kullanılmış mıydı? Eski ve Orta Farsçada iyelik ekleri kullanılmadıysa Yeni Farsçada görülen bu değişiklik, Türk-Fars dil ilişkisinin sonucunda mı ortaya çıkmış? Bu sorgulamalardan hareketle, incelememizde Türkçe ile Farsçanın, ait oldukları dil ailelerinin tipolojik özelliklerini göz önünde bulundurarak Yeni Farsçada kullanılan iyelik eklerinin Türk–Fars dil ilişkisinden kaynaklanıp kaynaklanmadığını ortaya koymaya çalışacağız. Yeni Farsçada kullanılan iyelik eklerini ve bu eklerin Türkçede kullanılan iyelik ekleriyle ilişkisini inceleyen herhangi bir bilimsel çalışma bulunmamaktadır. Yalnız L. Johanson, Farsça iyelik eklerinin gelişmesiyle Türkçeye yaklaştığını belirmiştir.4 Farsçanın iyelik ekleri kullanarak Türkçeye yaklaşması, Türk-Fars dili ilişkisinin sözcük alışverişiyle sınırlı olmadığını, yapısal yönden de etkileşimin gerçekleştiğini göstermektedir. Yeni Farsçada adların iyelik durumunda iyelik eklerinin kullanması, Türkçeye özgü bir tipolojik özelliğin Farsçada bulunması anlamına gelmektedir. Yeni Farsçanın başlangıç tarihi 8. ve 9. yüzyıllardır.5 Yeni Farsçada kullanılan bu tipolojik özelliğin Türkçenin etkisi sonucu gelişmesi varsayımı, Türk – Fars dil ilişkisinin 8. yüzyıldan daha geri gideceği sonucunu doğurmaktadır. Bu durumda Türk–Fars dil ilişkisinin incelenmesi, ayrıca Türk dili tarihi açısından da büyük bir önem taşımaktadır. Türkçeyi Hint-Avrupa dil ailesinden ayıran özellikler içinde, Türkçede iyelik eklerinin kullanılması daha önceden bilinse de biz bu incelemede Hint-Avrupa dilleriyle Türk dili arasında iyelik eklerinin ayırt edici bir tipolojik özellik olup olmadığını ayrıntılı bir biçimde görmek istedik. Bu doğrultuda ilk önce Hint-Avrupa dillerinde adların iyelik durumunda kullanılan gramatikal yapıları gözden geçirdik. İnceleme sonucunda Hint-Avrupa dillerinin genelinde iyelik eklerinin bulunmadığını, adların iyelik durumunun iyelik adıllarıyla sağlandığını gördük. İkinci aşamada Yeni Farsçanın selefi olarak ileri sürülen Eski Farsça ile Orta Farsçanın yanı sıra Avesta, Soğd, Sanskrit ve Latin dillerinde adların iyelik durumunu gözden geçirdik. Farsçada kullanılan ancak, eski ve yeni Hint-Avrupa dillerinde bulunmayan bu gramatikal yapının yerel bir İranî dilden Farsçaya bulaşmış olabilme olasılığını göz önünde bulundurarak yazı geleneği olmayan dört İranî dilin iyelik durumunu da mercek altına aldık. Farsça kétāb -em Türkçe kitab- ım İnceleme Türkçede iyelik grubu tamlayan ve tamlanan bölümlerinden oluşur. Tamlanan bölümü daima iyelik eki taşır.6 Yeni Farsçada adların iyelik durumu için birbirinden farklı iki tür gramatikal yapı bulunur. Bunlardan biri, iyelik ekli yapıdır. Yeni Farsçada adların iyelik durumunda kullanılan iyelik ekli yapı, Türkçenin tamlanan bölümüne denk gelmektedir. Türkçede olduğu gibi Yeni Farsçada da iyelik ekleri her zaman için adın sonuna eklenir. Yeni Farsçada iyelik eklerinin addan önce geldiği hiç görülmemiştir.7 Farsçada kullanılan iyelik eklerinin kullanım özelliği ise şöyledir:8 Hasan Ahmedî Givi; Hasan Enverî, Destûr-e Zabân-e Fârsî I, Fâtemî Yayınları, Tahran, 2000, s. 137. Larso Johanson Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, (Çev. Nurettin Demir), TDK. Yay., Ankara, 2007, s, 83. 5 Josif Mikhailovich Oranskıj, Zabânhâ-yéÎrânî, (Farsçaya Çev. Ali Eşref Sadeghi), Sokhan Yay., Tahran, (1999s. 70. 6 Muharrem Ergin; Türk Dilbilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul, 2009, s. 381. 7 Perviz Natel Khanlerî, Târîkh-é Zâbân-é Fârsî 3. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran. 1998, s. 192. 8 Hasan Ahmedî Givi; Hasan Enverî, Destûr-e Zabân-e Fârsî I, Fâtemî Yayınları, Tahran, 2000, s. 137. 3 4 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014 836 Jahangir KARİNİ 1. Yeni Farsçada teklik ve çokluk1., 2., ve 3. kişi için ayrı ayrı iyelik ekleri kullanılır. 2. Ünlüyle biten adlar iyelik eki aldığında adla ekin arasına y ünsüzü girer: کتابهايمkétâb-hâ-y-em “kitaplarım” 3. Konuşma diliyle sıradan yazışmalarda ünlüyle biten adlardan sonra bazen y ünsüzü getirilmez. Böylece eklerin ünlüsüyle adların sonunda bulunan ünlünün yan yana gelmesiyle ünlü birleşmesi meydana gelir: بابايمbâbâ-y-em “babam” > بابامbâbâ-m “babam”. T.1.Kişi T.2.Kişi T.3.Kişi Ç.1.Kişi Ç.2.Kişi Ç.3.Kişi Farsça- Türkçe (Türkiye) İyelik Eklerinin Karşılaştırması Farsça Türkçe Ad İyelik eki Ad İyelik eki کتابمkétâb -em Kitab -(ı)m کتابتkétâb -et Kitab -(ı)n کتابشkétâb -eş Kitab -ı کتابمانkétâb -émân Kitab -(ı)mız کتابتانkétâb -étân Kitab -(ı)nız کتابشانkétâb -éşân Kitab -ları Türkçede olduğu gibi Farsçada da adların iyelik durumu için iyelik eklerinin kullanılması, Farsçanın ait olduğu dil ailesinin tipolojik özelliklerine aykırı bir durumdur. F. Wiedemann’ın öne sürdüğü - Ural–Altay dillerini Hint–Avrupa dillerinden ayıran- özelliklerin içinde Türkçede adların iyelik durumu için iyelik eklerinin kullanılması da yer almaktadır.9 Matthew S. Dryer, “Position of Pronominal Possessive Affixes” başlıklı çalışmasında bütün dünya dillerinde adların iyelik durumunu ele almıştır. Bu çalışmada 27 Altay dilinden 26’sında iyelik eklerinin kullanılmasına karşılık 30 Hint–Avrupa dilinden sadece dördünde iyelik eklerinin kullanıldığı belirtilmektedir. Hint–Avrupa dillerinde adların iyelik durumu için son ek kullanan diller, Kürt; Ermeni; Domari ve Breton dilleridir.10 İyelik eki kullanan bu dört Hint–Avrupa dilinden Domari, Kürt ve Ermeni dillerinin Türkçenin konuşulduğu coğrafyada bulunmaları dikkat çekicidir. Üstelik Kürtçe ile Ermenicenin yapı bakımından Türk dilinden etkilenmiş oldukları gerçeği de göz ardı edilmemelidir.11 Türkçenin iyelik eklerine karşılık iyelik adılları kullanan 26 Hint–Avrupa dilinden kullanım alanı geniş olan Rusça ve İngilizcenin iyelik adıllarının örnek olarak gösterilmesi konunun anlaşılması bakımından yeterli olacaktır diye düşünüyoruz. Örnek Hint – Avrupa Dillerinde Adların İyelik Durumu Örnek Hint – Avrupa Dilleri Türkçe İngilizce Rusça Yeni Farsça İyelik adılı Ad İyelik adılı Ad Ad İyelik eki Ad İyelik eki T.1.K. My book моя книга kétab -em Kitab -(ı)m T.2.K. your book твоя книга kétab -et Kitab -(ı)n T.3.K. her/his book его/её книга kétab –eş Kitab –ı Ç.1.K. our book наша книга kétab -émân Kitab -(ı)mız Ç.2.K. your book ваша книга kétab -étân Kitab -(ı)nız Ç.3.K. their book Их книга kétab -éşân Kitab –ları Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2011, s. 18. Matthew S. Dryer, http://wals.info/chapter/57, 2013. 11 Larso Johanson Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, (Çev. Nurettin Demir), TDK. Yay., Ankara, 2007, s., 75,37. 9 10 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014 Türk - Fars Dil İlişkileri: Farsçada İyelik Eklerinin Kullanımı 837 Hint–Avrupa dillerinde adların iyelik durumu için iyelik adıllarının kullanılması doğal olarak günümüz Hint–Avrupa dilleriyle sınırlı olmayıp eski Hint–Avrupa dillerinden Latince12 ile Sanskritçe13 için de geçerlidir. Eski İranî dillerden Eski Farsça, Orta Farsça, Avesta ve Soğd 14 dilinde de adların iyelik durumu için iyelik adılları kullanılmıştır. Ancak, Yeni Farsçadaki iyelik eklerinin kaynağının belirlenmesi için Eski İranî dillerden Avesta,15 Eski Farsça16 ve Orta Farsçada17 adların iyelik durumunda kullanılan gramatikal yapıların ayrıntılı bir biçimde incelenmesi gerekmektedir. Avesta metinlerinde iyelik eklerinin işlevini iyelik adılları yerine getirmekte olup bu iyelik adıllarının tamamı addan önce gelmektedir.18 Avesta’da iyelik adılları çok biçimlidir. Aynı iyelik adılının birkaç biçimi mevcuttur. Örneğin teklik 1. kişi için moi ile birlikte me biçimi19 de kullanılmıştır. Ayrıca Jackson A.V. Williams’ın “Avesta Grammar in Comparison With Sanskrit” adlı çalışmasında T.1. kişi iyelik adılı olarak mana biçimi de geçmektedir.20 Bu çok biçimlilik T.2. kişi iyelik adılı için de geçerlidir: teve, te, toi.21 Biz bu incelememizde Avesta dilinde kullanılan iyelik adıllarının çok biçimliliğine (alamorf) değinmeyeceğiz. İncelememizde yalnızca Avesta dilinde iyelik eklerinin kullanılıp kullanılmadığını göstermeğe çalışacağız. Örnek olarak Türkçe söz-(ü)müz yapısını, Avesta ve Yeni Farsçadaki kullanılan biçimleriyle karşılaştıralım. Türkçe söz kelimesi, Avetsa metinlerinde vaçō olarak geçer. Avesta dilinde çokluk birinci kişi iyelik adılı ise nō biçimindedir. Avesta dilinde önce nō iyelik adılı ardından söz anlamındaki vaçō sözcüğü gelir: nō vaçō “sözümüz”.22 Yeni Farsçada ise söz kelimesinin karşılığı ( سخنsoxәn) şeklinde geçer. Yeni Farsçanın çokluk birinci kişi iyelik eki ise ( مان-mān) şeklindendir. Araya é ünlünün girmesiyle –émān şeklinde genişler: ( سخنمانsoxәn-émān) “sözümüz” (< soxәn ad + émān Ç.1. K.iyelik eki ). Avesta, Yeni Fars dili ve Türk dilinde sözümüz yapısının kullanım biçimini yan yana koyduğumuzda adların iyelik durumu bağlamda Türkçe ile Yeni Farsçanın ortak yapıya sahip oldukları görülmektedir: Avesta: nō vaçō Yeni Farsça: soxәn-(é)mān Türkçe: söz-(ü)müz = iyelik adılı + ad = ad + iyelik eki = ad + iyelik eki (Öktem 2006: 49) Filiz Öktem, Uygulamalı Latin Dili, Multilingual Yay. İstanbul, 2006, s. 49. A.V. Williams Jackson, A Avesta Grammar in Comparasionwith Sanskrit, Stuttgart 1892, s. 49. 14 İlya Gershevitch, A Grammar Of Manichean Sogdian, Oxford, 1961, s. 201-205. 15 Ramiyar Parvez Karanjia,Teach Yourself Avesta Language, Yay. Yeri yok, 2005, s. 59-60. 16 Edwin Lee Johnson, Historical Grammar Of The Ancient Persian Language, American Book Company, New York, 1917, s. 88. 17 Prodos Oktor Skjaervo, İntroduction To Pahlavi, Cambridge, Mass2008:25, 34. 18 Ramiyar Parvez Karanjia,Teach Yourself Avesta Language, Yay. Yeri yok, 2005, s. 59-60. 19 Ramiyar Parvez Karanjia, Teach Yourself Avesta Language, Yay. Yeri yok, 2005, s. 59. 20 Williams Jackson, A Avesta Grammar in Comparison with Sanskrit, Stuttgart 1892, s. 111. 21 Ramiyar Parvez Karanjia, Teach Yourself Avesta Language, Yay. Yeri yok, 2005, s. 59. 22 Mehşîd Mirfakhraie, Baγan Yasn, Pәjuhéşgâh-é ‘ulûm-é Énsânî ve Motâléât-é Fәrhәngî Yay. Tahran, 2003: 17. 12 13 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014 838 Jahangir KARİNİ Avesta Dilinde Adların İyelik Durumu Eski ve Orta Farsçada adların iyelik durumu için kullanılan gramatikal yapılara geçmeden önce kısaca Eski, Orta ve Yeni Farsçanın kullanıldığı dönemlere değinmek istiyoruz. Farsça, İranistler tarafından Eski, Orta ve Yeni Farsça olarak üç döneme ayrılmaktadır:23 1. Eski Farsça veya Hahameneşi yazıtlarının dili: MÖ. 6. yüzyılda başlar. MÖ. 4. yüzyıla kadar devam eder. Hahameneşilerden kalma son yazıt 4. yıla aittir. Orta Farsça veya Pehlevi yazmaları da 3. yüzyılda başlar. Fars dili tarihinde, ilk iki dönem arasında kalan ve altı yüz yıllık bir zamanı kapsayan döneme ait herhangi bir yazılı belge mevcut değildir.24 2. Orta Farsça veya Pehlevi dili: 3. yüzyıldan 7. yüzyıla kadar devam eder. 3. Yeni Farsça veya İslamî dönem: 8. ve 9. yüzyıldan başlar. Yeni Farsçanın; Orta Farsçanın devamı, Orta Farsçanın da Eski Farsçanın devamı olduğu ileri sürülmektedir.25 Yeni Farsçada iyelik eklerinin kullanılmasının bir yapısal değişim veya bir tarihsel gelişim olduğunu görme bakımından Eski ve Orta Farsçada adların iyelik durumunda kullanılan gramatikal yapıların bütün ayrıntılarıyla gözden geçirilmesi gerekmektedir. Eski Farsçadan kalma yazıtlarda adların iyelik durumu için iyelik adılları kullanılmıştır.26 Eski Fars yazıtlarında teklik birinci kişi iyelik adılının mana ve maiy biçimleri vardır. Geri kalan iyelik adıllarının alamorfları olmayıp tek biçimliler. Eski Farsçada adın iyelik durumunda önce iyelik adılı, ardından iyelik adılının nitelendirdiği ad gelir. Örnek olarak T.2.K. iyelik adılı Eski Farsçada taiy biçimindedir. taiy taoma “senin soyun” örneğinde önce T.2.K. iyelik adılı taiy, ardından taoma “soy” sözcüğü gelmiştir.27 Türkçe soy-(u)n yapısının Yeni Farsça karşılığı دودمانت (dūdémān-әt) şeklindedir: dūdémān “soy” + -әt teklik 2. kişi iyelik eki. Böylece Türkçe soyun (senin soyun) yapısı, Eski ve Yeni Farsçadaki kullanım biçimleriyle karşılaştırıldığında Yeni Farsçayla Türkçenin aynı yapıyı paylaştıkları görülmektedir. Josif Mikhailovich Oranskij, Zabânhâ-yéÎrânî, (Farsçaya Çev. Ali Eşref Sadeghi), Sokhan Yay. Tahran, 1999, s. 43. Josif Mikhailovich Oranskij, Zabânhâ-yéÎrânî, (Farsçaya Çev. Ali Eşref Sadeghi), Sokhan Yay. Tahran, 1999, s. 70. 25 Josif Mikhailovich Oranskij, Zabânhâ-yéÎrânî, (Farsçaya Çev. Ali Eşref Sadeghi), Sokhan Yay. Tahran, 1999, s. 43. 26 Edwin Lee Johnson, Historical Grammar Of The Ancient Persian Language, American Book Company, New York, 1917, s. 88. 27 Ralf Norman Sharp, Fermânhâ-ye Şâhenşâhân-e Hәkhâmәneshî, Pâzine Yay. Tahran, 2003, s. 71. 23 24 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014 Türk - Fars Dil İlişkileri: Farsçada İyelik Eklerinin Kullanımı Eski Farsça: taiy taoma Yeni Farsça: dūdémān-әt Türkçe: soy-(u)n 839 = iyelik adılı + ad = ad + iyelik eki = ad + iyelik eki Eski Farsçada Adların İyelik Durumu Eski İranî dillerde iyelik adılı her zaman için nitelendirdiği addan önce gelir. Eski Farsçada bütün kelimeler, işaretiyle birbirlerinden ayrılmaktalar.28 Ancak, kimi zaman iyelik adılları kendilerinden önce gelen gramatikal ögelerle birleştiğinden araya işareti konulmamıştır. Bu nedenle R. N. Sharp “Fәrmânhâ-ye Şâhәnşâhân-e Hәkhâmәneşi” adlı çalışmasında bu durumda bulunan iyelik adıllarını bağımlı veya eklenen adıl olarak değerlendirmiştir.29 Eklemeli veya bağımlı adıl tanımı, iyelik adıllarının nitelendirdikleri adlardan sonra gelerek onlara eklendiği anlamına gelebilir. Bu yaklaşım da sanki Eski Farsçada iyelik ekleri kullanılıyormuş gibi yanlış anlaşılmalara yol açabilir. Oysa söz konusu iyelik adılları, nitelendirdikleri adlarla değil de kendilerinden önce gelen bağlaç veya edatlarla birleşmekteler. Konuya açıklık getirmek için Eski Pers yazıtlarında ve anlamı taşıyan ota bağlacı ile T.2.k. iyelik adılı “taiy”’nin ekleştiğini örnek olarak vermekle yetineceğiz:30 Yukarıdaki örnek parçada 1, 4 ve 6 numaralı işaretler ayırma işaretidir. 3. numara T.2.K. iyelik adılı taiy ile kendisinden önce gelen ota “ve” (1 numara) bağlacı arasında ayırma işareti yoktur. Ancak taiy iyelik adılının nitelendirdiği 5. numarada bulunan taoma “soy” arasında ayırma işaretinin olduğu açıkça görülmektedir. Bu durum da iyelik adılının nitelendirdiği ada eklenmediğinin dolayısıyla iyelik eki sayılmayacağının açık göstergesidir. 28 29 30 Ralf Norman Sharp, Fermânhâ-ye Şâhenşâhân-e Hәkhâmәneshî, Pâzine Yay. Tahran, 2003, s. 3. Ralf Norman Sharp, Fermânhâ-ye Şâhenşâhân-e Hәkhâmәneshî, Pâzine Yay. Tahran, 2003, s. 10. Ralf Norman Sharp, Fermânhâ-ye Şâhenşâhân-e Hәkhâmәneshî, Pâzine Yay. Tahran, 2003, s. 71. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014 840 Jahangir KARİNİ Adların iyelik durumu için iyelik adıllarının kullanımı Orta Farsça için de geçerlidir. Orta Farsçadan kalma bol miktarda metin vardır. Bu metinlerde adların iyelik durumu için iyelik adılları kullanılmıştır.31 Örneğin Türkçe babam yapısı, Orta Farsçada şöyle geçer: (u)m pid “babam.32 Burada (u)m, teklik 1. kişi iyelik adılı; pid ise baba demektir. Yeni Farsçada ise babam yapısı şöyledir: bābā-y-әm > bābā “baba” + y (yardımcı ünsüz) + әm T.1.kişi iyelik eki. Kimi zaman konuşma diliyle sıradan yazışmalarda ünlüyle biten adlardan sonra getirilen y ünsüzü düşmesiyle بابامbâbâ-m “babam” (< بابايمbâbâ-y-em “babam”) biçimi ortaya çıkar. babam örneğinde de görüldüğü gibi Yeni Farsçada adların iyelik durumunda kullanılan gramatikal yapı, Orta Farsçanın iyelik durumunda kullanılan gramatikal yapıya benzememektedir: Orta Farsça: (u)m pid = iyelik adılı + ad Farsça: bābā-m / bābā-y-әm = ad + iyelik eki Türkçe: baba-m = ad + iyelik eki T.1.K. T.2.K. T.3.K. Ç.1.K. Ç.2.K. Ç.3.K. Orta Farsçada Adların İyelik Durumu Orta Farsça Y. Farsça İyelik adılı Ad Ad İyelik Eki Ad (i)m Ad Ad -em Ad (i)t Ad Ad -et Ad (i)ş Ad Ad -eş Ad (i)mān Ad Ad -émān Ad (i)tān Ad Ad -étān Ad (i)şān Ad Ad -éşān Ad Türkçe İyelik Eki -(x)m -(x)n -x, sx -(x)mxz -(x)nxz -lArI Orta Farsçada iyelik adılları nitelendirdikleri adla kesinlikle birleşmezler. Ancak kendisinden önce gelen edat, bağlaç veya başka bir gramatikal yapıya eklenebilirler. ā–ş ruwān “böylece ruh-u”.33 (< ā- “zarf”// -ş “T.3.K. iyelik adılı”// ruwān “ruh”). ā-şān ruwān “böylece ruh-ları”.34 (< ā- “böylece”, -şān “Ç.3.K. iyelik adılı” ruwān “ruh”). Kimi İranistler Yeni Farsçada görülen ancak Orta ve Eski Farsça ile Avesta dilinde bulunmayan gramatikal yapılar için “yerel bir İranî dilden bulaşmış olabilir” ifadesini kullanmaktadırlar.35 Biz de bu incelememizde Farsçada kullanılan iyelik eklerinin İran’da yaşayan öteki İranî dillerden bulaşmış olabileceğini göz önünde bulundurarak Beluç,36 Gilek,37 Talış38 ve Tat39 dillerinin iyelik durumunu inceledik. Bu dillerde de adların iyelik durumunda iyelik adıllarının kullanıldığı, bu iyelik adıllarının adlardan önce geldiği görülmektedir. Prodos Oktor Skjaervo, İntroduction To Pahlavi, Cambridge, Mass 2008:25, 34. Perviz Natel Hanleri, Târîkh-é Zâbân-é Fârsî: 3. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran, 1998, s. 192. 33 Mehşîd Mirfakhraie, Baγan Yasn, Pәjuhéşgâh-é ‘ulûm-é Énsânî ve Motâléât-é Fәrhәngî Yay. Tahran, 2003: 93. 34 Mehşîd Mirfakhraie, Baγan Yasn, Pәjuhéşgâh-é ‘ulûm-é Énsânî ve Motâléât-é Fәrhәngî Yay. Tahran, 2003: 95. 35 Perviz Natel Hanleri, Târîkh-é Zâbân-é Fârsî: 3. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran, 1998, s. 36. 36 N. V. Rogova, языки мира, иранские языки. II северо-западные иранские языки, İndarik Yay. Moskova, 1999, s. 44. 37 Masoud Pourhadi, Zabân-e Gilekî, Farhang-e İlia Yay. Reşt, 2008, s. 38. 38 Moharram Rezayati, Zabân-e Tâleşî, Farhang-e İlia Yay. Reşt, 2007, s. 11. 39 Jahandoust Sabzalipour, Zaban-e Tatî, Farhang-e İlia Yay. Reşt, 2010, s. 51. 31 32 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014 Türk - Fars Dil İlişkileri: Farsçada İyelik Eklerinin Kullanımı Yazı Geleneği Olmayan Yeni İranî Dillerde Adların İyelik Durumu Yeni İranî Diller Beluç Gilek Tat Talış Farsça Adıl Adıl Adıl Ad Adıl Ad Ad Ad Ad Ek Ad mi Ad mi/mini Ad çәmәn Ad Ad İE. T.1.K. mani tai Ad ti Ad ti Ad әştә Ad Ad İE. T.2.K. Ad unә(i) Ad oni Ad çayi Ad Ad İE. T.3.K. ayi Ad ami Ad ame Ad çama Ad Ad İE. Ç.1.K. amme Ad şimi Ad şәme Ad şәma Ad Ad İE. Ç.2.K. şomey Ad çamun Ad Ad İE. Ç.3.K. áwáni, áháni Ad uşâni Ad oşoni 841 Türkçe Ad Ek Ad İE. Ad İE. Ad İE. Ad İE. Ad İE. Ad İE. Görüldüğü gibi eski ve yeni Hint–Avrupa dillerinde iyelik ekleri bulunmamaktadır. Ancak, Yeni Farsçada adların iyelik durumu için kullanılan iki tür gramatikal yapı mevcuttur. Yeni Farsçada adların iyelik durumunda kullanılan gramatikal yapılardan biri iyelik ekli yapıdır. Yeni Farsçada kullanılan iyelik eklerinin kökeni Orta Farsçada kullanılan iyelik adıllarına dayanmaktadır. Daha önce de belirttiğimiz gibi Orta Farsçada iyelik adılları kullanılmakta olup bu iyelik adılları de her zaman için addan önce gelmekteydi: -şān ruwān “onların ruhları” (< şan çokluk. 3. kişi iyelik adılı + ruwān “ruh” ad.40 Addan önce gelen bu iyelik adılları kendilerinden önce gelen zarf, bağlaç gibi gramatikal yapılara eklenmekteydi: ā-şān + ruwān “böylece onların ruhları” (< ā- “böylece” zarf + şān çokluk.3. kişi iyelik adılı ruwān “ruh” ad). Orta Farsçada addan önce gelen işbu iyelik adılları, Yeni Farsçanın başlangıç devrinden itibaren yer değiştirerek adın sonuna eklendiler. Böylece Türkçe gibi Yeni Farsça da adların iyelik durumunda iyelik eklerine sahip olmuş oldu. Orta Farsça: -şān ruwān > Yeni Farsça: rәwān-éşān “ruhları”. Orta Farsça şān ruwān İyelik Adılı + Ad Yeni Farsça rәwān-éşān Ad + İyelik Eki Yeni Farsçada iyelik ekleriyle birlikte kullanılan ünlüler: teklik 1. 2. ve 3. kişilerde açık, geniş, ince (ә), çokluk 1. 2. ve 3. kişilerde ise kapalı, geniş, ince (é)dir. Yeni Farsçada T.1. kişi iyelik eki açık, ince ve geniş (-ә) ünlülüdür. Ancak 1021 yılına ait İbrani alfabesiyle yazılmış bir metinde bu ekin ünlüsünün yuvarlak olması dikkat çekicidir: Berâderân-om “kerdeşlerim”, dél-om “yüreğ-im”.41 Sonuç Yeni Farsçada adların iyelik durumu için birbirinden farklı iki tür gramatikal yapı kullanılmaktadır. Bunların birinde Türkçede olduğu gibi iyelik ekleri kullanılmaktadır. Farsçanın köken olarak bağlı olduğu günümüz Hint–Avrupa dillerinin büyük bir çoğunluğunda iyelik ekleri 40 41 Mehşîd Mirfakhraie, Baγan Yasn, Pәjuhéşgâh-é ‘ulûm-é Énsânî ve Motâléât-é Fәrhәngî Yay. Tahran, 2003: 95. Perviz Natel Khanleri, Târîkh-é Zâbân-é Fârsî; 2. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran. 1998, s. 327. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014 842 Jahangir KARİNİ bulunmamaktadır. Eski Hint–Avrupa dillerinden Latin ve Sanskrit dillerinde de iyelik ekleri kullanılmamıştır. En önemlisi Eski İranî dillere ait yazmalarda iyelik eklerinin kullanıldığını gösteren herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. Günümüzde yaşayan ancak yazı geleneği olmayan İranî dillerde de iyelik ekleri yoktur. Böylece eş zamanlı ve art zamanlı bir karşılaştırma yöntemiyle Yeni Farsçada kullanılan iyelik eklerinin Hint–Avrupa dillerine ait olmayan bir özellik olduğu hükmünü vermek mümkündür. Durum böyleyken Yeni Farsçada kullanılan iyelik eklerinin kaynağının belirlenmesi sorunuyla karşı karşıyayız. Bu sorunun çözümü birbirinden farklı iki yaklaşımla açıklanabilir. 1. Farsça kendi içinde geçirdiği yapısal değişim sonucu iyelik eklerini kullanmaya başlamıştır. 2. Farsça köken olarak Hint–Avrupa dil ailesinden olmayan başka bir dille bulunduğu etkileşim sonucu iyelik eklerini benimsemiştir. Farsçanın kendi içindeki yapısal değişim sonucu iyelik eklerini kullanması, aynı zamanda bir dilin köken olarak bağlı bulunduğu dil ailesinden herhangi bir dilin etkisinde kalmadan başka bir dil ailesine yaklaşması sorununu doğurur. Ayrıca Farsçanın kendi içinde geçirdiği yapısal değişim sonucu iyelik eklerini kullanmasını savunmak için Türkçeyle ilişkide bulunmayan Hint–Avrupa dillerinde de aynı değişimi örneklemek gerekmektedir. Ancak Hint–Avrupa dillerinde iyelik eklerini kullanan dört dilden üçünün Türkçenin konuşulduğu bölgelerde bulunması, bu üç dilden de ikisinin yapısal yönden Türkçenin etkisinde bulunan diller olması bu yaklaşımın sağlamlığını sorgulamaktadır. Başka bir dilin etkisiyle Yeni Farsçada iyelik eklerinin kullanıldığını söylemek ise hangi dilden etkilenmiş olabileceği sorusunu beraberinde getirir. Farsçanın coğrafî konumu gereği Hint– Avrupa dilleri dışında temasta bulunduğu diller Çin, Arap ve Türk dilidir. Farsçada iyelik eklerinin kullanılmasını Çince – Farsça ilişkisine bağlamak doğru değildir. Birinci nedeni Çin dilinde adların iyelik durumu için iyelik eklerinden farklı bir yapı kullanılmasıdır. İkinci nedeni ise Farsçanın yapısal yönden Çin dilinden etkilendiğini gösteren başka bir örneğin bulunmamasıdır. Farsçada iyelik eklerinin Arapçadan etkilendiğini söylemek de mümkün değildir. Yeni Farsçanın oluşum tarihi 8. yüzyıla denk gelmektedir. Arapçanın bu dönemde Farsçayı etkilemesi çok erkendir. Yeni Farsçanın oluştuğu coğrafya Horasan coğrafyasıdır. Arapçanın coğrafî bakımından da bu dönemde Farsçaya tesir etmesi mümkün değildir. Ayrıca Yeni Farsçada görülen tipolojik değişimlerin büyük bir bölümü Orta Farsça dönemine denk gelmektedir. Örneğin Eski Farsça ve Avesta dilinde gramatikal cinsiyet bulunuyordu. Farsçada gramatikal cinsiyetin ortadan kalkması Orta Farsça döneminde başlar. Bilindiği üzere Arapçada adların eril ve dişil durumu söz konusudur. Dolayısıyla, Farsçada kullanılan iyelik eklerinin gramatikal cinsiyet bulundurmayan bir dilin etkisiyle geliştiği olasılığının doğru olacağı kanısındayız. Türk – Fars halklarının tarihî temasları, coğrafî bakımından iç içe yaşamaları, Farsçada kullanılan iyelik eklerinin Türkçenin etkisiyle ortaya çıktığı olasılığının daha güçlü olduğunu göstermektedir. Ancak yine de kesin bir hüküm vermek için Türk - Fars dil ilişkisinin geniş bir ölçüde incelenmesine ihtiyaç vardır. İster Farsçanın kendi içinde geçirdiği değişim, ister başka bir dilin etkisi sonucu olsun; Farsçada iyelik eklerinin kullanılması, adların iyelik durumu bağlamında Farsçayı Hint-Avrupa dillerinden ayırarak Türkçeye yaklaştırmaktadır. KAYNAKÇA AHMEDî GİVİ Hasan; ANVERÎ Hasan (2000), Destûr-e Zabân-e Fârsî I, Fâtemî Yay. Tahran. DRYER Matthew S. (2013), http://wals.info/chapter/57. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014 Türk - Fars Dil İlişkileri: Farsçada İyelik Eklerinin Kullanımı 843 ERCİLASUN Ahmet B. (2011), Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara. ERGİN Muharrem (2001), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İstanbul. GERSHEVİTCH İlya (1961), A Grammar Of Manichean Sogdian, Oxford. JACKSON A.V. Williams (1892), A Avesta Grammar in Comparison with Sanskrit, Stuttgart. JOHANSON Lars(2007), Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, (Çev. Nurettin Demir), TDK. Yay., Ankara. JOHNSON Edvin Lee (1917) Historical Grammar Of The Ancient Persian Language, American Book Company, New York. KARANJIA Ramiyar Parvez (2005), Teach Yourself Avesta Language, YY. KHANLERİ Perviz Natel (1998), Târîkh-é Zâbân-é Fârsî: 1. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran. KHANLERİ Perviz Natel (1998), Târîkh-é Zâbân-é Fârsî: 2. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran. KHANLERİ Perviz Natel (1998), Târîkh-é Zâbân-é Fârsî: 3. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran. MİRFAKHRAİE Mehşîd (2003), Baγan Yasn, Pәjuhéşgâh-é ‘ulûm-é Énsânî ve Motâléât-é Fәrhәngî Yay. Tahran. ORANSKIJ, Josif Mikhailovich (1999), Zebânhâ-yé Îrânî, (Farsçaya Çev. Ali Eşref Sadeghi), Sokhan Yay. Tahran. ÖKTEM Filiz (2006), Uygulamalı Latin Dili, Multilingual Yay. İstanbul. POURHADİ Masoud (2008), Zabân-e Gilekî, Farhang-e İlia Yay. Reşt. REZAYETİ Moharram (2011), Zabân-e Tâleşî, Farhang-e İlia Yay. Reşt. ROGOVA N. V. (1999), языки мира, иранские языки. II северо-западные иранские языки, İndarik Yay. Moskova. SHARP Ralf Norman (2003), Fermânhâ-ye Şâhenşâhân-e Hәkhâmәneshî, Pâzine Yay. Tahran. SKJAERVO Prodos Oktor (2008), İntroduction To Pahlavi, Cambridge, Mass. SABZALİPOUR Jahandoust (2010), Zaban-e Tatî, Farhang-e İlia Yay. Reşt. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014
© Copyright 2024 Paperzz
