T.C. GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI AVRUPA BİRLİĞİ ve DIŞ İLİŞKİLER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ EKONOMİK VE TEKNİK İLİŞKİLER DAİRE BAŞKANLIĞI Serbest Ticaret Anlaşmaları Bilgi Notu 5 Mart 2014 1 GİRİŞ Türkiye’nin, Avrupa Birliği (AB) ile arasında 6 Mart 1995 tarihinde tesis edilen Gümrük Birliği uyarınca, AB’nin Ortak Ticaret Politikasını (OTP) üstlenme yükümlülüğü bulunmaktadır. OTP’nin önemli bileşenlerinden birisi de Serbest Ticaret Anlaşmalarıdır (STA). Bu nedenle, Türkiye AB’nin üçüncü ülkelere yönelik tercihli ticaret sistemini üstlenmektedir. Türkiye’nin OTP’ye uyum sağlama gereğinin hukuki temeli 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararının IV. Kesiminin 16(1). maddesidir: “Türkiye, ticaret politikasını Topluluğun ticaret politikasıyla uyumlu hale getirmek amacıyla bu Kararın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beş yıl içinde, Topluluğun tercihli gümrük rejimine aşamalı olarak uyum sağlar. Bu uyum, hem otonom rejimleri, hem de üçüncü ülkelerle1 yapılan tercihli anlaşmaları kapsar. Bu amaçla, Türkiye, gerekli tedbirleri alacak ve ilgili ilkelerle karşılıklı yarar esasına göre müzakerelerde bulunacaktır. Ortaklık Konseyi, kaydedilen gelişmeleri dönemler itibariyle gözden geçirir.” Ülkemizin OTP’yi üstlenmesi için, AB’nin STA imzaladığı ülkelerle STA imzalaması gerekmektedir. Bu süreç, Türkiye-AB Gümrük Birliği kapsamındaki yükümlülüğün yerine getirilmesi açısından önem arz ettiği gibi, yüksek koruma oranları ile kendi pazarlarını koruyan ülkelere, ülkemizin düşük seviyelerde olan Topluluk Ortak Gümrük Tarifesi uygulaması nedeniyle sağladığı tek yanlı avantajı, STA’lar kapsamında pazar açılımı suretiyle karşılıklı hale getirmek açısından da son derece önemlidir. Bununla birlikte, Türkiye’nin AB tarafından imzalanmış STA’ların içeriğini aynen kabul etme yükümlülüğü bulunmamaktadır. Dolayısıyla, gerçekleştirilen müzakerelerde ülkenin öncelikleri ve hassasiyetleri göz önüne alınmaktadır. Zaman zaman AB’nin STA imzaladığı ülkeler, Türkiye ile ayrı bir STA imzalamaya sıcak bakmamaktadırlar. Bu nedenle, AB, STA müzakerelerine başladığı ülkeleri ‘Turkey clause’ adı verilen bir uygulama yoluyla Türkiye ile de STA müzakerelerine başlamaya davet etmektedir. Ancak bu davetin herhangi bir bağlayıcılığı bulunmamaktadır. Bu çerçevede, ilk olarak STA’ların tanımı ve kapsamı ele alındıktan sonra Türkiye’nin yürürlükteki ve iç onay sürecindeki STA’larına ve ileride müzakere etmeyi beklediği STA’lara değinilecektir. Ayrıca, STA’ların tarım sektörüne etkisi dikkate alınarak anılan anlaşmalarda ülkemize en çok tanınan ve en çok verilen tarım tavizleri aktarılacaktır. 1. Serbest Ticaret Anlaşmaları: Tanım ve Kapsam Uluslararası ekonomik entegrasyon incelendiğinde 5 tür entegrasyon modeli karşımıza çıkmaktadır. Bunlar şöyle sıralanabilir: a. Ekonomik İşbirliği: Taraf ülkeler arasında belirli mallar üzerindeki tarifelerin indirilmesi; b. Serbest Ticaret Bölgesi (Serbest/Tercihli Ticaret Anlaşmaları): Taraf ülkeler arasında ticareti etkileyen tarifelerin indirilmesi ve tarife dışı engellerin kaldırılmasıdır. Ancak, taraf ülkeler 3. ülkelere karşı kendi ticaret politikalarını uygulayabilirler; c. Gümrük Birliği: Taraf ülkeler arasında ticareti etkileyen tarifelerin ve tarife dışı engellerin kaldırılarak üçüncü ülkelere karşı ortak bir gümrük tarifesi uygulanması; d. İktisadi Birlik: Taraf ülkelerin tüm ekonomi kurumları birleşirken; ortak dış ticaret politikası benimsenir; 1 Söz konusu üçüncü ülkeler 1/95 sayılı kararın 10. Ekinde belirtilmiştir. 2 e. Ekonomik ve Parasal Birlik: Ulusal ekonomik bağımsızlığın yerini uluslar üstü bir otorite alır, taraf ülkeler arasında, sermayenin dolaşımı serbest bırakılır, ortak Merkez Bankası kurulur, ortak para birimi kabul edilir. Ekonomik entegrasyon aşamalarında ekonomik işbirliğinden sonra ikinci sırada yer alan STA iki ya da daha fazla ülke arasında ticareti etkileyen tarifelerin indirilmesi ve tarife dışı engellerin kaldırılması şeklinde tanımlanmaktadır. Ayrıca, gümrük birliğinin aksine STA’larda taraf ülkelerin üçüncü ülkeler ile ticaretinde mevcut ulusal düzenlemelerini sürdürmesine izin verilmektedir. Yani, STA’ya taraf ülkelerce ortak ticaret politikaları ve ortak rekabet kuralları uygulama zorunluluğu bulunmamaktadır. Dolayısıyla, taraflar, üçüncü ülkelere karşı kendi gümrük tarifelerini uygulamaktadır. Ayrıca, yine gümrük birliğinden farklı olarak mal ticareti alanında taraflar arasında menşe kuralları uygulanmaktadır. STA’ların kapsamı mal ve hizmet ticaretidir. 3 2. Türkiye’nin Yürürlükteki Serbest Ticaret Anlaşmaları Türkiye’nin imzaladığı ve hâlihazırda yürürlükte bulunan STA’lar aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Türkiye’nin ilk STA’sı Avrupa Serbest Ticaret Birliği (EFTA) ile 1992 yılında, son STA’sı ise Morityus ile 2013 yılında yürürlüğe girmiştir. ÜLKE Anlaşmanın Yürürlük Tarihi 1. EFTA 01.04.1992 2. İsrail 01.05.1997 3. Makedonya 01.09.2000 4. Hırvatistan2 01.07.2003 5. Bosna-Hersek 01.07.2003 6. Filistin 01.06.2005 7. Tunus 01.07.2005 8. Fas 01.01.2006 9. Suriye3 01.01.2007 10. Mısır 01.03.2007 11. Arnavutluk 01.05.2008 12. Gürcistan 01.11.2008 13. Karadağ 01.03.2010 14. Sırbistan 01.09.2010 15. Şili 01.03.2011 16. Ürdün 01.03.2011 17. Güney Kore 01.07.2011 18. Morityus 01.06.2013 2 Hırvatistan’ın 1 Temmuz 2014’te AB’ye üye olmasının ardından iki ülke arasındaki STA, AB-Türkiye Gümrük Birliği dahilinde devam etmektedir. 3 Aralık 2011'den bu yana Ortaklık Anlaşması taraflar arasında askıya alınmış bulunmaktadır. 4 3. Türkiye’nin Müzakere Süreci Tamamlanan Ancak İç Onay Süreci Devam Eden Serbest Ticaret Anlaşmaları Lübnan ve Kosova ile STA imzalanmış olmasına rağmen anlaşmalar henüz yürürlüğe girmemiştir. Taraflarda iç onay süreci tamamlandıktan sonra anlaşmalar yürürlüğe girecektir. Diğer uluslararası anlaşmalar gibi STA’lar da taraflarca imzalanıp paraflandıktan sonra Anayasa’da belirtilen usule göre iç onay süreci tamamlanıncaya kadar yürürlüğe girmemektedir. İç onay süreci, tarafların iç hukukunun gerektirdiği şekilde yapılmaktadır. Türkiye için uluslararası anlaşmaların onayı Anayasanın 90/1. maddesinde düzenlenmiştir. Bu maddeye göre uluslararası anlaşmaların onaylanması için Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) anılan anlaşmayı bir kanunla uygun bulmaktadır4. Uygun bulmanın ardından Anlaşma iç hukuk kuralı niteliğini kazanır ve ilgili ülkeye tanınan tavizler her yıl ülkemizin gümrük mevzuatında yer alır. ÜLKE 4. Anlaşmanın İmzalandığı Tarih Lübnan 24.11.2010 Kosova 27.09.2013 Türkiye’nin Müzakereleri Devam Eden Serbest Ticaret Anlaşmaları Türkiye’nin hâlihazırda 14 ülke/ülke grubu [Ukrayna, Kolombiya, Ekvator, Malezya, Moldova, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Gana, Kamerun, Seyşeller, Körfez İşbirliği Konseyi (KİK), Libya, Güney Amerika Orta Pazarı (MERCOSUR), Faroe Adaları ve Peru] ile STA müzakereleri devam etmektedir. Ayrıca, 12 ülke/ülke grubu [Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Kanada, Japonya, Hindistan, Endonezya, Vietnam, Orta Amerika Topluluğu, diğer Afrika Karayip Pasifik Ülkeleri, Cezayir, Meksika 5 ve Güney Afrika Cumhuriyeti] nezdinde STA müzakerelerine başlama girişiminde bulunulmuştur. 5. Serbest Ticaret Anlaşmaları ve Tarım Sektörü 2000-2012 döneminde, genel ihracat artış oranımız %446 iken STA imzaladığımız ülkelere ihracatımızın artış oranı %551 olarak gerçekleşmiştir. 2000-2012 döneminde, genel ithalat artış oranımız %340 olarak gerçekleşirken, STA ülkelerinden ithalatımızın artış oranı %280 olmuştur. 4 1982 Anayasasının 90. Maddesi şu şekildedir: “Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak anlaşmaların onaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır. Ekonomik, ticarî veya teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan anlaşmalar, Devlet Maliyesi bakımından bir yüklenme getirmemek, kişi hallerine ve Türklerin yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla, yayımlanma ile yürürlüğe konabilir. Bu takdirde bu anlaşmalar, yayımlarından başlayarak iki ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgisine sunulur. Milletlerarası bir anlaşmaya dayanan uygulama anlaşmaları ile kanunun verdiği yetkiye dayanılarak yapılan ekonomik, ticarî, teknik veya idarî anlaşmaların Türkiye Büyük Millet Meclisince uygun bulunması zorunluğu yoktur; ancak, bu fıkraya göre yapılan ekonomik, ticarî veya özel kişilerin haklarını ilgilendiren anlaşmalar, yayımlanmadan yürürlüğe konulamaz. Türk kanunlarına değişiklik getiren her türlü anlaşmaların yapılmasında birinci fıkra hükmü uygulanır. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası anlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. (Ek: 7.5.2004-5170/7 md.) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası anlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası anlaşma hükümleri esas alınır”. 5 Meksika ile 2012 yılında Bakanlar düzeyinde gerçekleştirilen görüşmeler neticesinde STA müzakerelerinin başlatılması hususunda mutabakata varılmıştır. Bu çerçevede, STA için çalışma usulleri belgesi Meksika Devlet Başkanının 16-17 Aralık 2013 tarihlerinde ülkemize gerçekleştirdiği ziyaret esnasında imzalanmıştır. Meksika ile I. tur STA müzakerelerinin 24 Mart 2014 haftası gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. 5 Türkiye’nin STA imzaladığı ülkelere tarımsal ihracatı 2000 yılında 488 Milyon 213 bin Dolar iken, 2008 yılında 991 milyon 825 bin Dolar’a, 2012 yılında ise 1 milyar 131 milyon Dolar’a ulaşmıştır. Ayrıca, STA imzaladığımız ülkelerden tarımsal ithalatımız ise 2000 yılında 141 milyon 195 bin Dolar iken, 2008 yılında 298 milyon 942 bin Dolar, 2012 yılında ise 367 milyon 193 bin Dolar’dır. STA’larda mal ticareti kapsamında sanayi ürünleri ile tarım ürünleri tavizleri ayrı ayrı ele alınmakta olup; anlaşmanın nihayetlendirilmesi amacıyla her iki sektörün toplam ticaret hacmi göz önüne alınarak, tarım-sanayi dengesini belirli bir seviyede tutacak taviz değişimlerine gidilebilmektedir. Türkiye’nin imzaladığı STA’larda, sınırlı sayıdaki tarımsal üründe miktar sınırlaması olmaksızın veya tarife kontenjanları çerçevesinde karşılıklı pazara giriş kolaylıkları sağlanmaktadır. Böylece, STA’lar taraf ülkelerin tarım sektörlerini etkilemektedir. Türkiye’nin imzaladığı STA’larda en çok taviz verdiği tarımsal ürünler şunlardır: i. Taze ve kurutulmuş meyve ve sebzeler; ii. Baklagil ürünleri; iii. Mantar türleri; iv. Yağlı tohumlar; v. Baharat bitkileri; vi. Kahve, kahve kabuk ve kapçıkları; vii. Kesme çiçek türleri; viii. Çikolata ve diğer kakao içeren gıda müstahzarları; ix. Ekmek, pasta, kek, bisküvi ve diğer ekmekçi mamulleri; x. Sebze ve meyve suları. Türkiye’nin imzaladığı STA’larda en çok taviz aldığı tarımsal ürünler şunlardır: i. Kabuklu meyveler (fındık, antep fıstığı gibi); ii. Taze ve kurutulmuş diğer meyve ve sebzeler; iii. Baklagil ürünleri(kabuklu veya kabuksuz) iv. Hububat; v. Çikolata ve diğer kakao içeren gıda müstahzarları; vi. Ekmek, pasta, kek, bisküvi ve diğer ekmekçi mamulleri; vii. Sebze ve meyve suları; viii. Reçel, jöle, marmelatlar, meyve ve sebze püreleri; ix. Kesme çiçek türleri. 6