FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARININ
TÝCARÝLEÞTÝRÝLMESÝ
Yrd. Doç. Dr. Mahmut N. Özdemir
Ekim 2014
Yayýn No: TÜSÝAD-T/2014-10/558
Meþrutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepebaþý/Ýstanbul
Telefon: (0 212) 249 07 23 • Telefax: (0 212) 249 13 50
www.tusiad.org
2014, TÜSÝAD
Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü,
4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca,
kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun
yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak,
çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak,
kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak,
telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik
yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz.
ISBN: 978-605-165-007-4
Editörler: Melda Çele, Gaye Uður Sarýoðlu, Sinem Hanife Kuz
Kapak Tasarýmý: Doðan Kumova
Dizgi ve Sayfa Uygulama: Kamber Ertem
Grafik Tasarým:
SÝS MATBAACILIK PROM. TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ.
Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1/14 Kadýköy - ÝSTANBUL
Tel: (0216) 450 46 38 Basým CB Basýmevi: (0212) 612 65 22
ÖNSÖZ
TÜSÝAD, özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan
1971 yýlýnda, Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili
hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir
dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür.
TÜSÝAD, insan haklarý evrensel ilkelerinin, düþünce, inanç ve
giriþim özgürlüklerinin, laik hukuk devletinin, katýlýmcý demokrasi
anlayýþýnýn, liberal ekonominin, rekabetçi piyasa ekonomisinin kurum
ve kurallarýnýn ve sürdürülebilir çevre dengesinin benimsendiði bir
toplumsal düzenin oluþmasýna ve geliþmesine katký saðlamayý amaçlar.
TÜSÝAD, Atatürk'ün öngördüðü hedef ve ilkeler doðrultusunda,
Türkiye'nin çaðdaþ uygarlýk düzeyini yakalama ve aþma anlayýþý
içinde, kadýn-erkek eþitliðini, siyaset, ekonomi ve eðitim açýsýndan
gözeten iþ insanlarýnýn toplumun öncü ve giriþimci bir grubu olduðu
inancýyla, yukarýda sunulan ana gayenin gerçekleþtirilmesini saðlamak
amacýyla çalýþmalar gerçekleþtirir.
TÜSÝAD, kamu yararýna çalýþan Türk iþ dünyasýnýn temsil örgütü
olarak, giriþimcilerin evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun faaliyet
göstermesi yönünde çaba sarf eder; küreselleþme sürecinde Türk
rekabet gücünün ve toplumsal refahýn, istihdamýn, verimliliðin,
yenilikçilik kapasitesinin ve eðitimin kapsam ve kalitesinin sürekli
artýrýlmasý yoluyla yükseltilmesini esas alýr.
TÜSÝAD, toplumsal barýþ ve uzlaþmanýn sürdürüldüðü bir ortamda,
ülkemizin ekonomik ve sosyal kalkýnmasýnda bölgesel ve sektörel
potansiyelleri en iyi þekilde deðerlendirerek ulusal ekonomik
politikalarýn oluþturulmasýna katkýda bulunur. Türkiye'nin küresel
rekabet düzeyinde tanýtýmýna katkýda bulunur, Avrupa Birliði (AB)
üyeliði sürecini desteklemek üzere uluslararasý siyasal, ekonomik,
sosyal ve kültürel iliþki, iletiþim, temsil ve iþbirliði aðlarýnýn geliþtirilmesi
için çalýþmalar yapar. Uluslararasý entegrasyonu ve etkileþimi, bölgesel
ve yerel geliþmeyi hýzlandýrmak için araþtýrma yapar, görüþ oluþturur,
projeler geliþtirir ve bu kapsamda etkinlikler düzenler.
TÜSÝAD, Türk iþ dünyasý adýna, bu çerçevede oluþan görüþ ve
önerilerini Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)'ne, hükümete, diðer
devletlere, uluslararasý kuruluþlara ve kamuoyuna doðrudan ya da
dolaylý olarak basýn ve diðer araçlar aracýlýðý ile ileterek, yukarýdaki
amaçlar doðrultusunda düþünce ve hareket birliði oluþturmayý
hedefler.
TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke
gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla
destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle
kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar.
Ülkemizde son yýllarda Ar-Ge yatýrýmlarý hýzla artmasýna raðmen,
patent baþvurularýnýn dünya sýralamasýnda bir hayli gerilerde kaldýðý
ve bu patentlerden elde edilen gelirin ise amaçlanan seviyede olmadýðý
görülmektedir. Bu tespitten hareketle, þirketlerimizde Ar-Ge ve fikri
haklar disiplinlerinin birbirleri ile iliþkilendirilmesi, þirket yönetimlerinin
ve hatta Ar-Ge alanýnda çalýþan uzmanlarýn fikri haklar konusunda
bilgi ve yetkinliklerinin artýrýlmasý, þirketlerimizi küresel yarýþta ön
sýralara çýkaracaktýr.
TÜSÝAD, fikri mülkiyet haklarýnýn doðrudan þirket stratejisini ve
karlýlýðýný ilgilendiren yönetimsel bir araç olduðunu vurgulamak
amacýyla "Fikri Mülkiyet Haklarýnýn Ticarileþtirilmesi" raporunu
hazýrlamýþtýr. Raporda fikri mülkiyet haklarýnýn ticarileþtirilmesiyle
ilgili temel konular ve fikri mülkiyet deðerleme yöntemleri çeþitli
örneklerle ele alýnmaktadýr. Rapor, iþletmelerin fikir ürünlerini nasýl
daha etkin kullanabilecekleri ve þirketlerine gelir saðlayacak bir varlýk
haline getirebilecekleri konusunda yol göstermeyi amaçlamaktadýr.
"Fikri Haklarýn Ticarileþtirilmesi" Raporu, Þirket Ýþleri Komisyonu'na
baðlý Fikri Haklar Çalýþma Grubu çalýþmalarý çerçevesinde Koç
Üniversitesi Öðretim Görevlisi Üyesi Yrd. Doç. Dr. Mahmut Nedim
Özdemir1 tarafýndan kaleme alýnmýþtýr. Rapor, TÜSÝAD Þirket Ýþleri
Genel Sekreter Yardýmcýsý Melda Çele, TÜSÝAD Þirket Ýþleri Bölüm
Sorumlusu Gaye Uður Sarýoðlu ve TÜSÝAD Þirket Ýþleri Bölümü Uzmaný
Sinem Hanife Kuz tarafýndan yayýna hazýrlanmýþtýr.
Ekim 2014
1
Yrd. Doç. Dr. Mahmut N. Özdemir bu rapora sözleþmeli danýþman olarak katký
vermiþtir. Katkýsý, Koç Üniversitesi'ndeki akademik sorumluluklarýndan baðýmsýzdýr.
ÖZGEÇMÝÞ
Yrd. Doç. Dr. Mahmut Nedim Özdemir
Dr. Mahmut Nedim Özdemir Koç Üniversitesi Ýdari ve Ýktisadi Bilimler Fakültesi'nde
yardýmcý doçent olarak çalýþmaktadýr. Giriþimcilik, Stratejik Yönetim ve Kurumsal Strateji
derslerini lisans ve lisansüstü düzeyde vermektedir. Doktorasýný Hollanda'daki Rotterdam
School of Management, Erasmus University'den 2011 yýlýnda Teknoloji ve Yenilik Yönetimi
alanýnda almýþtýr. Araþtýrma ilgi alanlarý stratejik yönetim, yenilik yönetimi ve giriþimciliði
kapsamaktadýr. Özellikle, firmalarýn stratejik Ar-Ge iþbirliklerini ve diðer açýk inovasyon
uygulamalarýný çalýþmaktadýr. Araþtýrma makaleleri üst düzey hakemli dergilerde gözden
geçirilmektedir. Araþtýrmalarýnýn sonuçlarýný, Amerika Birleþik Devletleri ve Avrupa'da,
Stratejik Yönetim Topluluðu, Yönetim Akademisi ve Uluslararasý Ürün Geliþtirme gibi
çok sayýda farklý konferansta sunmuþtur. 2009 yýlýnda Washington DC'de yapýlan Stratejik
Yönetim Konferansý En Ýyi Doktora Makalesi Ödülü finalisti olmuþtur. Mahmut N.
Özdemir, Bilkent Üniversitesi'nden Endüstri Mühendisliði lisans derecesine ve Sabancý
Üniversitesi'nden Endüstri Mühendisliði ve Yönetim Bilimleri yüksek lisans derecelerine
sahiptir.
ÝÇÝNDEKÝLER
YÖNETÝCÝ ÖZETÝ .................................................................................................. 11
GÝRÝÞ ..................................................................................................................... 17
1. FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARININ TÝCARÝLEÞTÝRÝLMESÝ...................................21
1.1. Dünyada ve Türkiye'de Fikri Mülkiyet Haklarýnýn Ticarileþtirilmesi.....................21
1.2. Ticarileþtirme, Deðer Yaratma ve Pay Bölüþümü ..............................................27
1.3. Ticarileþtirme Süreçleri ........................................................................................30
1.4. Ticarileþtirme Stratejileri ......................................................................................31
1.5. Patent Stratejileri ..................................................................................................35
1.6. Açýk Ýnovasyon: Dýþarýdakilerle Etkileþim ..........................................................36
2. FÝKRÝ MÜLKÝYET ARABULUCULARI ................................................................41
2.1. Fikri Mülkiyet Arabulucularý Kavramý.................................................................41
2.2. Neden Fikri Mülkiyet Alanýnda Arabulucu Ýþletmelere Ýhtiyaç Vardýr?.............42
2.3. Fikri Mülkiyet Arabulucularý Sýnýflandýrmalarý....................................................43
2.3.1. Arabulucularýn Amaçlarý ve Tarzlarýna Göre Sýnýflandýrýlmasý.....................43
2.3.2. Farklý Aþamalardaki Ýþlevlerine Göre Sýnýflandýrma .....................................46
2.3.3. Katkýlarýna Göre Sýnýflandýrma ......................................................................48
3. FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARI DEÐERLEME YÖNTEMLERÝ ...............................53
3.1. Giriþ ......................................................................................................................53
3.2. Deðerleme Yöntemleri ........................................................................................54
3.2.1. Kazanç Üzerinden Olmayan Parasal Deðer Hesaplama Yöntemleri...........55
3.2.1.1. Maliyet yaklaþýmý ....................................................................................55
3.2.1.2. Pazar kýyaslamasý yaklaþýmý ...................................................................56
3.2.1.3. Teknoloji çarpaný yaklaþýmý ...................................................................56
3.2.2. Kazanç Üzerinden Parasal Deðer Hesaplama Yöntemleri...........................57
3.2.2.1 Ýndirgenmiþ nakit akýmý/geliri yaklaþýmý ................................................57
3.2.2.2. Risk uyumlu indirgenmiþ nakit akýmý yaklaþýmý ...................................61
3.2.2.3. Reel opsiyon yaklaþýmý...........................................................................64
3.2.2.4. Telif ücreti tasarrufu yaklaþýmý...............................................................67
3.2.3. Dolaylý/Örtük Patent Deðerleme Yaklaþýmý .................................................69
3.3. Ne Zaman Hangi Deðerleme Yöntemi Kullanmalýdýr?.......................................71
4. SONUÇ VE ÇIKARIMLAR .................................................................................. 77
5. TEMEL TANIMLAR ............................................................................................ 81
6. KAYNAKÇA ....................................................................................................... 85
TABLOLAR
Tablo 1.1:
Tablo 1.2:
Tablo 2.1:
Tablo 3.1:
Tablo 3.2:
Tablo 3.3:
Tablo 3.4:
Tablo 3.5:
Tablo 3.6:
Tablo 3.7:
Tablo 3.8:
Tablo 3.9:
Tablo 3.10:
Tablo 3.11:
Teknolojinin Ticarileþtirmesinde Kullanýlan Örgütsel Modeller ..............34
Açýk Ýnovasyon Yöntemleri......................................................................38
Deðer Yaratma Tarzlarýna Göre Arabulucu Tipleri ve Örnekleri .............45
Ýndirgenmiþ Nakit Akýmý Yaklaþýmýyla Deðerleme Örneði .......................58
Pazar Tahminleri ......................................................................................60
Kazanç Hesaplamalarý ..............................................................................60
Ek Yatýrýmlarý Göz Önünde Bulundurarak Serbest Nakit Akýmýnýn
Hesaplanmasý ...........................................................................................61
Çözümün Net Bugünkü Deðerinin Hesaplanmasý ....................................61
Ticarileþtirme Öncesi Beklenen Giderler için Varsayýmlar
ve Hesaplama ...........................................................................................62
Nakit Akýþý Varsayýmlarý ...........................................................................62
Beklenen Net Bugünkü Deðerler .............................................................63
Reel Opsiyon Hesabý Örneði ....................................................................67
Telif Ücreti Tasarrufu Yaklaþýmýyla Fikri Mülkiyet Deðerleme.................68
Göstergelere Göre Sözel Patent Deðerleme Aracý....................................70
ÞEKÝLLER
Þekil 1.1:
Þekil 1.2:
Þekil 1.3:
Dünya Genelinde Patent Baþvurusu ve Tescili Rakamlarý ........................22
Teknolojik Alana Göre Dünya Genelinde Patent Baþvurularý...................22
Ülkelerin En Fazla Patent Baþvurusu Yapan Þirket Sýralamasýndaki
Þirket Sayýsý ..............................................................................................23
Þekil 1.4: Türkiye'deki Toplam Patent Baþvurusu ve Tescil Rakamlarý ...................24
Þekil 1.5: Türkiye'deki Toplam Faydalý Model Baþvurusu ve Tescil Rakamlarý .......24
Þekil 1.6: FM Kullanýmý Ýçin Yapýlan Ödemeler ve Faturalar Toplamý.....................25
Þekil 1.7: ABD'de Toplam Kurumsal Giriþim Sermayesi Yatýrýmý ............................26
Þekil 1.8: ABD'de 2012 Yýlýnda Sektörel Kurumsal Giriþim Sermayesi
Yatýrýmlarýnýn Sayýsý .................................................................................26
Þekil 1.9: ABD'de Toplam Bireysel Giriþim Sermayesi Yatýrýmý ...............................27
Þekil 1.10: Ticarileþtirilen Buluþun Oluþturduðu Deðerin Paylaþýmý..........................28
Þekil 2.1: Fikri Mülkiyet Arabulucularýnýn Katkýlarýna Göre Sýnýflandýrýlmasý..........49
Þekil 3.1. Fikri Mülkiyet Haklarý Deðerleme Yöntemleri Sýnýflandýrmasý .................55
Þekil 3.2: Fikri Mülkiyet Hakký Deðerleme Yöntemi Seçimi ....................................73
YÖNETÝCÝ ÖZETÝ
YÖNETÝCÝ ÖZETÝ
Günümüzde ulusal ve uluslararasý pazarlarda rekabetin artmasý ve müþteri ihtiyaçlarýnýn
sürekli deðiþmesi sonucunda, yenilikçilik þirketlerin baþarýlý olmasý için kaçýnýlmaz
unsurlardan biri haline gelmiþtir. Þirketlerin yenilikçilik kapasitesi ve rekabet gücü fikri
mülkiyetlerini ne kadar etkin yönetebildikleriyle doðrudan iliþkilidir. Patent, faydalý
model, marka vb. fikri mülkiyet haklarýnýn ticarileþtirilerek þirketlere yaratacaðý ekonomik
deðer konusunda bilinirliðin artýrýlmasý ve bu konudaki yönetim yetkinliklerinin
güçlendirilmesi etkin bir fikri mülkiyet yönetimini beraberinde getirmektedir. Bu rapor
"Fikri mülkiyet haklarý nasýl ticarileþtirilir?", "Hangi ticarileþtirme stratejileri kullanýlýr?",
"Fikri mülkiyet haklarý arabulucularýndan þirketler nasýl faydalanabilir?" ve "Fikri mülkiyet
haklarý nasýl finansal olarak deðerlenir?" gibi sorulara cevap vermek amacýyla hazýrlanmýþtýr.
1. Fikri Mülkiyet Haklarýnýn Ticarileþtirilmesi
Fikri mülkiyet ve onu koruyan patent vb. haklar, firmalarýn gayri maddi varlýklarý
arasýnda en önemlilerindendir. ABD'de yapýlan araþtýrmalar, gayri maddi varlýklarýn S&P
500 firmalarýnýn piyasa deðerinin yaklaþýk %80'ini temsil ettiðine iþaret etmektedir (Bkz.
oceantomo.com). Benzer þekilde Avrupa Birliði (AB) ülkelerinin ve Çin Halk Cumhuriyeti'nin
büyük þirketlerinin piyasa deðerinin yaklaþýk %70'ini sahip olduklarý gayri maddi varlýklarý
oluþturmaktadýr. Dünyadaki geliþmelere paralel olarak, Türkiye'de de fikri mülkiyetlere
ilginin arttýðý ve patent, faydalý model baþvurularý ve tescillerinde artýþ yaþandýðý
gözlemlenmektedir. Fikri mülkiyet haklarý alanýnda farkýndalýðýn ve yönetim yetkinliklerinin
artmasý, ileri teknolojili yabancý yatýrýmlarýn gelmesi ile kamu yatýrýmlarý ve vergi teþvikleri
sayesinde Türkiye'deki patent sayýlarýnda yýllar içerisinde artýþ yaþanmýþtýr. Bununla
birlikte, patent baþvurularý ve patent tescillerinin sayýsý Türkiye'de fikri mülkiyet haklarýnýn
ne derecede ticarileþtirildiði konusunda yeterli bilgiyi saðlamamaktadýr. Bunun en önemli
nedeni patent hakký alýnan her buluþun ticarileþtirilmemesidir. Yeni bilgi geliþtirmek
veya buluþ yapmak, teknolojik geliþimin bir ölçütü olsa bile, kazanç saðlamak için yeterli
deðildir. Buluþ sahibi iþ modelini belirleyerek, hangi pazarlar için hangi deðer önermesinde
bulunacaðýný ve hangi kanallarý kullanarak müþterisine ulaþacaðýný belirlemeli, ardýndan
gerekli kaynak ve yetkinlikleri bir araya getirerek buluþunu ticarileþtirmelidir.
Bu noktada, buluþ sahibi açýsýndan stratejik olarak verilmesi gereken en önemli karar,
mevcut þirketlere rakip olarak mý, yoksa mevcut þirketlerle iþbirliði yaparak mý ticarileþtirme
yoluna gideceðidir. Bu doðrultuda, kuvvetli fikri mülkiyet koruma düzeninin mevcut
olmasý ve mevcut þirketlerin kritik bütünleyici varlýklara sahip olmasý þirketlerin ticarileþtirme
stratejisini etkileyebilecektir. Bu iki koþuldan en az biri mevcut ise fikri mülkiyet sahibi
giriþimci lisanslama veya ortak Ar-Ge anlaþmalarý aracýlýðýyla iþbirliði stratejisini takip
edebilir.
11
Özellikle içinde çok sayýda fikri mülkiyet haklarý içeren ürünlerin nasýl ticarileþtirildiðini
daha iyi anlamamýzý saðlayan bir baþka yaklaþým ise patent stratejileridir. Þirketler,
ürünlerini taklitlerinden korumayý hedefleyen "Sahiplik/Koruma" stratejisini, fikri mülkiyet
haklarýný diðer firmalara lisanslamayý tercih ederek iþbirliði yolunu açan "Kaldýraç" patent
stratejisini veya patent portföyü ile pazara yeni þirketlerin girmesini zorlaþtýran
"Savunma/Önleme" stratejisini tercih edebilirler. Ticarileþtirme stratejilerinin bir uzantýsý
olarak açýk inovasyon da, özellikle kapalý Ar-Ge modellerini tercih etmeyen büyük
ölçekli þirketler için sadece dýþarýdaki bilginin yeni ürün geliþtirme ve ticarileþtirmesi için
kullanýlmasýný deðil, ayný zamanda içeride kullanýlmayan bilginin dýþarýdaki kullanýcýlarla
paylaþýlmasýný ya da onlara lisanslanmasýný veya satýlmasýný da tavsiye etmektedir.
2. Fikri Mülkiyet Arabulucularý
Fikri mülkiyet arabulucularý inovasyon sürecinin farklý aþamalarýnda fikri mülkiyetin
sahibiyle fikri mülkiyetin geliþtirilmesine, ticarileþtirilmesine ve kullanýlmasýna destek
olan kuruluþlarý bir araya getiren platformlarý oluþtururlar. Arabulucularýn temel katkýlarý,
þirketlere muhtemel teknoloji geliþtirme ve ticarileþtirme ortaklarý hakkýnda bilgi temin
etmek, teknolojik yenilik içeren deðiþ-tokuþ iþlemine aracýlýk etmek, hâlihazýrda iþbirliði
içerisindeki taraflar arasýnda uzlaþtýrýcý veya arabulucu olmak, taraflar arasýndaki
iþbirliklerinde geliþtirilen yenilikçi çözümlerin iyileþtirilmesi için tavsiyelerde bulunmak,
finansal kaynaklarý ayarlamak ve iþ ve sosyal aðlarý kullanarak onlarý desteklemektir.
Arabulucularýn tercih edilmesinin birinci sebebi, pazar oluþturma iþlevleridir. Teknolojik
çözüm arayan þirketlerin ihtiyaçlarýný kendi kimlikleriyle birlikte pazara sunmaktan
çekinmesi ve çözüm saðlayan þirketlerin bu çözümleriyle ilgili teknik bilgi ve verileri
tamamen paylaþmak istememesi teknoloji ve fikir pazarlarýnýn oluþmasýný engellemektedir.
Pazardaki mevcut farklý çözümlerin kalitesini ve çözüm arayan büyük þirketlerin
ihtiyaçlarýný bilen bir arabulucu, bu þirkete çeþitli tavsiyelerde bulunarak küçük ölçekli
þirketin bilgisini tamamen ifþa etmeden büyük ölçekli þirketle teknoloji deðiþ-tokuþ
iþlemine girmesini kolaylaþtýrýr. Bununla birlikte, fikri mülkiyet haklarýnýn aranmasý,
bulunmasý, içselleþtirilmesi ve ticarileþtirilmesi þirketler için çok fazla çaba gerektiren
bir faaliyettir. Arabulucular sunduklarý hizmetle müþterilerinin çözüm arama maliyetlerini
de düþürmektedir.
3. Fikri Mülkiyet Deðerleme Yöntemleri
Ýleri teknolojili sektörlerdeki þirketlerin deðeri büyük oranda geliþtirdikleri yeniliklere
ve sahip olduklarý fikri mülkiyet haklarýna baðlýdýr. Çünkü bu yenilikler ve ilgili fikri
mülkiyet haklarý sahiplerine pazardaki ilk oyuncu olma haklarýný korumalarýný saðlayarak
ek gelir, kar marjý ve pazar payý avantajlarý yaratýrlar. Ayrýca, þirketler fikri mülkiyet
haklarýný lisanslayarak ve satarak da nakit akýmý yaratabilirler. Ancak, fikri mülkiyetleri
deðerlemek genelde zordur. Bunun en temel nedenleri, geçmiþ verinin eksikliði, pazar
12
belirsizlikleri ve teknik belirsizliklerden dolayý fikri mülkiyetin gelecekte yaratacaðý nakit
akýþýnýn bilinmesinin zor olmasýdýr. Fikri mülkiyetin deðerlemesi hangi amaç için ve
hangi yöntemle yapýldýðýna göre deðiþebilmektedir. Yeniliklerinin, buluþlarýnýn, fikri
mülkiyetlerinin veya lisanslarýnýn deðerlemesini yapmak isteyen þahýslar farklý yöntemlerin
nasýl çalýþtýklarýný ve hangi koþullarda etkin olduklarýný iyi anlamak zorundadýrlar.
Maliyet yaklaþýmý bir fikri mülkiyetin deðerini fikri mülkiyeti geliþtirmek için yapýlan
masraflarý toplayarak hesaplar. Maliyet yaklaþýmý nakit akýþý yaratmaktan uzak olan fikri
mülkiyet indeðerlenmesinde kullanýlmaya uygundur. Özellikle ticarileþtirilme olasýlýðýnýn
kýsa ve orta vadede düþük olduðu ve yukarý yönlü potansiyelinin aþaðý yönlü risklerine
göre görece zayýf olduðu fikri mülkiyetlerin deðerlemesinde kullanýlmalýdýr.
Pazar kýyaslamasý yaklaþýmý, fikri mülkiyetin deðerini kýyaslanabilir baþka bir fikri
mülkiyetin benzer koþullar altýnda yakýn bir zamanda ticari olarak el deðiþtirirken sahip
olduðu deðerine bakarak belirler. Bu yaklaþým uygulanýrken deðerlenen fikri mülkiyet
ile kýyaslanmak istenen fikri mülkiyetin ne kadar benzediðinin çok iyi anlaþýlmasý
gerekmektedir. Öte yandan, Türkiye'de hem fikri mülkiyet pazarlarýndaki iþlem sayýlarýnýn
çok az olmasý hem de bunlarla ilgili bilgi paylaþýmýnýn yüzeysel olmasý nedeniyle
deðerleme için kullanýlabilecek kýyaslanabilir bir iþlemi bulmak zordur.
Teknoloji çarpaný yaklaþýmý bir þirketin ya da bu þirketin herhangi bir alt biriminin
genel pazar deðerinin ne kadarlýk bir kýsmýnýn deðerlenen fikri mülkiyetin kullanýlmasý
sonucu oluþtuðunu hem sayýsal hem de sözel analizle ölçmeye çalýþýr. Fikri mülkiyetin
yaþam döngüsünde hangi aþamada olduðu, potansiyel pazarýn büyüklüðü, operasyonel
payýnýn ne kadar olacaðý ve ticarileþtirmesi için ne kadar sermaye gerektirdiði analizlere
katýlmalýdýr.
Gelir Yaklaþýmlarý, dört temel deðerleme modeli altýnda toplanabilir. Ýndirgenmiþ
nakit akýmý deðerleme yaklaþýmý diðerler yaklaþýmlara göre çok farklý durumlarda çok
farklý çeþit yenilik ve fikri mülkiyetin deðerlemesinde kullanýlabilmesi sebebiyle eksiklerine
raðmen en sýk kullanýlan yöntemlerden biridir. Bu yaklaþýmýn temel varsayýmý daha çok
nakit akýþý yaratabilen fikri mülkiyetin daha deðerli olmasýdýr. Fikri mülkiyetin deðerini
fikri mülkiyetin gelecekte yaratacaðý nakit akýþlarýnýn bugünkü deðerini belirleyerek
ölçer. Önemli bir eksikliði teknik ve pazar belirsizliklerini sýnýrlý olarak hesaplamalara
katmasýdýr. Eðer belirsizlikler düþük seviyede olduðu için nakit akýmý ve maliyetler tahmin
edilebiliyorsa, indirgenmiþ nakit akýmý yaklaþýmýný kullanmak faydalý olacaktýr.
Özellikle araþtýrma ve geliþtirme aþamalarýnda baþarýsýz olma riskleri varsa, buluþun
yaratacaðý gelirler ve buluþu pazara sunmak için yapýlacak masraflarýn baþarýsýzlýk
risklerine uyumlu hale getirilmesi gerekir. Risk Uyumlu Bugünkü Deðer Yaklaþýmý, ArGe faaliyetlerinin baþarýsýzlýkla sonuçlanma ihtimalinin yüksek olduðu projelerin
deðerlemesinde sýklýkla kullanýlan bir yaklaþýmdýr. Bu yaklaþýmý uygulayabilmek için,
13
Ar-Ge'nin belirli bir aþamasýndayken ilerleyen aþamalarda baþarýlý olma olasýlýðýnýn
biliniyor ya da tahmin ediliyor olmasý gerekir.
Bugünkü deðer yaklaþýmý Ar-Ge projelerine gömülü iptal ve büyüme seçeneklerini
hesaba katmadýðý için, projenin deðerini olmasý gerekenden düþük hesaplar. Reel Opsiyon
Yaklaþýmý ise fikri mülkiyetin kademeli olarak geliþtirileceðini o yüzden fesih, erteleme,
büyüme gibi seçeneklerin açýk olduðunu varsayar. Bu yaklaþýmýn zayýf noktasý ise,
deðerleme araçlarýnýn hesapsal zorluklarý ve karmaþýklýklarýnda yatar. Bu yüzden tam
deðerler yerine yakýnsamalarý bulan sayýsal yöntemler ya da benzetim yöntemleri daha
sýk kullanýlýr.
Telif ücreti tasarrufu yaklaþýmý, bir fikri mülkiyet hakkýnýn üçüncü taraflardan
lisanslanmasýnýn yerine sahip olunmasý durumunda yapýlacak tasarrufu esas alan fikri
mülkiyet hakký deðerleme yaklaþýmýdýr. Sýklýkla marka deðerlemesinde kullanýlan bu
yöntem, yeni teknoloji deðerlemesinde de kullanýlabilir. Ayrýca, mahkemelerin patent
ve marka haklarýna tecavüz davalarýnda da kullandýðý bir yöntemdir.
Dolaylý/Örtük Patent Deðerleme Yaklaþýmý ile bazý fikri mülkiyetin deðeri, örtük ya
da dolaylý göstergeler aracýlýðýyla da tahmin edilebilir. Özellikle patentlerin deðerlerinin
ekonometri modelleriyle tahmin edildiði önemli miktarda akademik eser bulunmaktadýr.
Ýþletmelerde dolaylý/örtük patent deðerleme yaklaþýmýný kullanabilmek için yeterli sayýda
patent kaydýnýn olmasý gerekmektedir. Eðer yeterli sayýda patent kaydý yoksa þirketin
teknoloji yöneticileri ve sorumlularý patent sahipleriyle beraber bu özellikler üzerinden
geçerek sözel bir patent deðerlemesi yapabilirler.
Fikri mülkiyet deðerleme yöntemlerinin çeþitliliði karar alýcýlarýn ne zaman hangi
yöntemi tercih etmeleri gerektiðini zorlaþtýrabilir. Bu nedenden dolayý, tercihleri belirleyecek
koþullarýn tanýmlanmasý karar alýcýlarýn iþlerini kolaylaþtýracaktýr. Bu koþullar ve ilgili
tercihler bir karar aðacý aracýlýðýyla belirlenebilecektir.
Karar aðacý, deðerleme yöntemini aþaðýdaki 6 soruya göre belirlemektedir:
1. Ticari ve teknik belirsizlikler fikri mülkiyetin yaratacaðý nakit akýmýný ve fikri
mülkiyetin maliyetini öngörmeyi zorlaþtýrýyor mu?
2. Görülen çýktýlar ve elde edilen verilere göre kararlar deðiþtirilebilir ya da düzenlenebilir mi?
3. Ýþletmenin karmaþýk reel opsiyon modellerini kurma, yorumlama ve hesaplama
kapasitesi var mý?
4. Kýyaslama yapýlabilecek çok sayýda fikri mülkiyet deðiþ-tokuþ iþlemi teknoloji
pazarýnda gerçekleþtirilmiþ mi ve bunlarla ilgili yeterli veri mevcut mu?
5. Henüz geliþtirilme aþamasýna geçememiþ veya çok erken araþtýrma aþamasýnda bir
fikri mülkiyet mi?
6. Fikri mülkiyet patentle korunuyor mu?
14
GÝRÝÞ
GÝRÝÞ
Bilginin rekabetin itici gücü haline geldiði küresel pazarda, iþletmelerin yeni ürünler
geliþtirmek ve yeni pazarlara girmek için yenilikçi ve dinamik yapýya sahip olmalarý
gerekmektedir. Ancak, yenilikçilik, sadece bilginin üretilmesi ve muhafaza edilmesiyle
ilgili deðil, ayný zamanda Ar-Ge sonucu ortaya çýkan bilginin entelektüel bir sermaye
olarak deðerlendirilebilmesi ve etkin yönetebilmesiyle iliþkilidir. Fikir ürünlerini etkin
bir þekilde yönetebilen þirketler, sadece fikri mülkiyet haklarýnýn korunmasýný saðlamaz,
ayný zamanda rekabet avantajý da elde ederler. Bugün dünya çapýnda baþarýlý iþletmelerin
büyük bir kýsmýnda patent, faydalý model, tasarým, teknik bilgi, ticari sýr, marka vb. fikri
mülkiyetler þirket deðerinin yüzde 50'den fazlasýný oluþturmaktadýr. Küresel pazarda
özellikle patent lisanslarýndan elde edilen gelirler sürekli artarken, þirketlerin fikri mülkiyet
haklarýný ticarileþtirilmesi ve deðerlemesi, þirketlerin geleceði açýsýndan büyük önem
kazanmýþtýr.
Bununla birlikte Türkiye'de fikri mülkiyet yönetimi anlayýþý hala yeterince
olgunlaþmamýþtýr. Bunun arkasýnda yatan en önemli iki nedenden biri; þirketlerin büyük
bir kýsmýnýn fikri mülkiyeti þirkete kazanç saðlayan, bir baþka deyiþle ticarileþtirilebilen
bir varlýk olarak algýlamamasý, diðeri ise; fikri mülkiyeti yönetmelerini saðlayacak yönetim
yetkinliklerine yeterli düzeyde sahip olmamasýdýr. Bu rapor, fikri mülkiyet haklarýnýn
ticarileþtirilmesiyle ilgili temel konularý ve çeþitli yönetim araçlarýný paylaþarak bilgi ve
yönetim eksiklerinin giderilmesine destek vermek amacýyla kaleme alýnmýþtýr.
Yenilik geliþtiren þirketler kendi ticarileþtirme yoluna gidebilmekte ya da teknoloji ve
fikir pazarlarýnda kendine bir ticarileþtirme ortaðý arayabilmektedir. Diðer bir deyiþle,
kapalý ve entegre iþ modelini veya ortaklýklara dayanan açýk iþ modelini benimseyebilirler.
Raporun ilk bölümü, genel olarak, bu iki farklý ticarileþtirme modelini karþýlaþtýrarak ne
zaman, nasýl ve neden kullanýldýklarýný açýklamakta, ve ayrýca, farklý patent stratejilerini
sunmaktadýr.
Raporun ikinci bölümünde ise, teknoloji pazarlarýnda ortak arayan bir þirketin ya da
yeniliðini geliþtirmek ve iyileþtirmek için farklý kaynaklara ve yetkinliklere ulaþmak isteyen
bir þirketin arabuluculardan nasýl faydalanacaðý açýklanmaktadýr. Rapor, 2000'li yýllarýn
baþýndan itibaren sayýlarý hýzla artan yenilik arabulucularýnýn nasýl çalýþtýðýný, müþterilerine
nasýl deðer yarattýklarýný ve nasýl farklýlaþtýklarýný çeþitli örneklerle anlatmaktadýr.
Raporun son bölümü ise; fikri mülkiyetin deðerlemesine ayrýlmýþtýr. Fikri mülkiyet
üzerinden ticari iþlemlerin yapýlabilmesi ya da fikri mülkiyetin geliþtirilmesini ve
korunmasýný teþvik edecek düzenlemelerin yapýlabilmesi, karar alýcýlarýn farklý fikri
mülkiyet deðerleme yöntemlerini bilmesini gerektirmektedir. Bu nedenle, raporun bu
17
bölümünde farklý deðerleme yöntemleri açýklanmakta, birbiriyle karþýlaþtýrýlmakta ve
çeþitli örnekler üzerinden uygulama örnekleri verilmektedir.
Rapor; tek bir yöntemi ya da yaklaþýmý savunmak yerine, farklý yaklaþýmlarý ve bunlarýn
birbirleri ile karþýlaþtýrmalarýný paylaþarak, þirketlerdeki ve diðer kurumlardaki uzman
karar alýcýlarýn bakýþ açýlarýný geniþletmeyi amaçlamýþtýr.
18
1
B Ö L Ü M
FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARININ
TÝCARÝLEÞTÝRÝLMESÝ
1. FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARININ TÝCARÝLEÞTÝRÝLMESÝ
1.1. Dünyada ve Türkiye'de Fikri Mülkiyet Haklarýnýn Ticarileþtirilmesi
Fikri mülkiyet insanýn zihinsel yaratýcýlýðýnýn ortaya çýkarmýþ olduðu eserler ve ürünlerdir.
Diðer ülkelerde olduðu gibi Türkiye'de de patent, faydalý model, telif ve marka gibi sýnaî
ve fikri mülkiyet haklarýyla fikri mülkiyet koruma altýna alýnmýþtýr. Fikri mülkiyet haklarý,
fikri mülkiyetin sahibinin izni olmadan baþkalarý tarafýndan kullanýlmasýný (üretme, satma,
lisanslama vb.) belirli bir süre için engelleyen haklarý temsil eder. Örneðin Türkiye'de
551 sayýlý Patent Haklarýnýn Korunmasý Hakkýnda Kanun Hükmünde Kararname'ye (551
sayýlý KHK) göre bir buluþ sahibi buluþuyla ilgili patent sahibi olursa baþvuru tarihinden
itibaren 20 yýllýk bir koruma süresine hak kazanýr. Elbette her buluþ için patent verilmesi
söz konusu deðildir. 551 sayýlý KHK'da yeni, tekniðin bilinen durumunu aþan ve sanayiye
uygulanabilir olan buluþlar için patent verileceði açýkça belirtilmiþtir.
Fikri mülkiyet ve onu koruyan patent vb. haklar, firmalarýn gayri maddi varlýklarý
arasýnda en önemlilerindendir. ABD'de yapýlan araþtýrmalar, gayri maddi varlýklarýn S&P
500 firmalarýnýn piyasa deðerinin yaklaþýk %80'ini temsil ettiðine iþaret etmektedir. Benzer
þekilde AB ülkelerinin ve Çin Halk Cumhuriyeti'nin büyük þirketlerinin piyasa deðerinin
yaklaþýk %70'i sahip olduklarý gayri maddi varlýklarýnýn bir sonucudur.
Fikri mülkiyetin en önemli gayri maddi varlýklardan biri olduðunu ve olmaya devam
edeceðini hatýrlarsak, þirketlerin fikri mülkiyet haklarýna olan ilgisini anlamakta zorluk
çekmeyiz. Þekil 1.1'de görüldüðü üzere dünya genelinde 1995'te yaklaþýk yýlda 1.000.000
adet patent baþvurusu yapýlýrken, bu rakam 2012'de yýlda yaklaþýk 2.300.000 adet patent
baþvurusuna çýkmýþtýr. Patent alma kriterlerini karþýlayarak tescil edilen patent sayýsý da
1995'te 400.000 civarýndayken 2012 sonunda 1.100.000'lere çýkmýþtýr.
Patent baþvurularýnýn artmasýnda artan rekabetin ve küreselleþmenin getirdiði sürekli
yenilikçi olma ve büyüme gereksinimi önemli bir etmendir. Elektrik-elektronik, kimya,
malzeme bilimleri, ilaç ve gýda sanayi ve makine mühendisliði alanlarý yýllardan beri
patent haklarýnýn etkin olarak kullanýldýðý teknoloji alanlarýdýr (Bkz. Þekil 1.2). Buna ek
olarak, bilimin yeni uygulamalarý ve yeni toplumsal ve çevresel ihtiyaçlara cevap vermek
için oluþan yeni sektörlerin de (nanoteknoloji ve alternatif enerji kaynaklarý gibi) patent
baþvuru sayýlarýný artýrmada etkisi olmuþtur.
21
Þekil 1.1: Dünya Genelinde Patent Baþvurusu ve Tescili Rakamlarý (1995-2012)
Kaynak: WIPO (http://www.wipo.int/ipstats/en/statistics/patents/).
Þekil 1.2: Teknolojik Alana Göre Dünya Genelinde Patent Baþvurularý
(2007-2011)
Kaynak: WIPO (http://www.wipo.int/ipstats/en/statistics/patents/).
22
Ülkeler arasýnda patent baþvurusu sayýlarýnýn farklýlýk göstermesi ülkelerin ileri teknoloji
ürün geliþtirip ticarileþtiren büyük þirketlere sahip olmasýyla iliþkilidir. Dünyada en çok
patent baþvurusu yapan 50 þirket sýralamasýnda Japon ve ABD þirketlerinin sayýca çok
olduðu (%70) göze çarpmaktadýr (Bkz. Þekil 1.3). Bunlarý AB ülkeleri, Güney Kore ve
Çin Halk Cumhuriyeti þirketleri takip etmektedir. 2012 verilerine göre her ne kadar Çin
Halk Cumhuriyeti sadece iki þirketle bu listede temsil edilmiþ olsa bile, Çinli ZTE
Corporation birinci, Huawei Technologies de dördüncü sýralarda yer almayý baþararak
Çin Halk Cumhuriyeti'nin fikri mülkiyet haklarýna yaptýðý yatýrýmlarýn meyvelerini
topladýðýný kanýtlamýþlardýr.
Þekil 1.3: Ülkelerin En Fazla Patent Baþvurusu Yapan Þirket Sýralamasýndaki
Þirket Sayýsý (2012)
Kaynak: WIPO (http://www.wipo.int/ipstats/en/statistics/patents/).
Dünya'daki tüm bu geliþmelere paralel olarak, Türkiye'de de patent ve faydalý model
baþvurularý ve tescillerinde artýþ gözlemlenmektedir. Her ne kadar daha çok iniþli çýkýþlý
bir geliþim seyredilse de 2013 yýlýndaki baþvurular ve tesciller 2009 rakamlarýnýn 1,5-2
katýna kadar çýkmýþtýr (Bkz. Þekil 1.4 ve 1.5). Türk Patent Enstitüsü'ne (TPE) yapýlan
yatýrýmlar, kanunlardaki düzenlemeler, Ar-Ge için saðlanan vergi teþvikleri, büyük
þirketlerin bilinçlenmesi ve yenilik yaratma yetkinliklerinin geliþmesi, üniversitelerin ve
küçük þirketlerin fikri mülkiyet haklarýna verdikleri önemin artmasý ve direkt yabancý
yatýrýmýn ileri teknolojiyi de beraberinde getirmesine paralel olarak Türkiye'de patent
sayýlarý yýllara göre artýþ göstermektedir. Ancak, dünyada yýllýk patent baþvuru sayýlarýnýn
2.300.000 olmasý, yýllýk 12.000 patent baþvurusu ile Türkiye'nin daha kat etmesi gereken
çok mesafe olduðunu göstermektedir.
23
Þekil 1.4: Türkiye'deki Toplam Patent Baþvurusu ve Tescil Rakamlarý
(2009-2013)
Kaynak: TPE (http://www.tpe.gov.tr/portal/default2.jsp?sayfa=136).
Þekil 1.5: Türkiye'deki Toplam Faydalý Model Baþvurusu (2009-2013) ve
Tescil Rakamlarý (2009-2012)
Kaynak TPE (http://www.tpe.gov.tr/portal/default2.jsp?sayfa=136).
24
Buluþun korunmasý için yapýlan patent baþvurularý ve patent ofisleri tarafýndan yapýlan
patent tescillerinin sayýsý fikri mülkiyet haklarýnýn ne derecede ticarileþtirildiði konusunda
çok açýklayýcý deðildir. Bunun en önemli nedeni patent hakký alýnan her buluþun
ticarileþtirilmemesidir. Bu nedenle, patentlerin lisanslandýðý ya da satýldýðý teknoloji
pazarlarýndaki iþlem hacmi teknoloji ticarileþtirmesinin hangi boyuta geldiðini anlamamýza
daha çok ýþýk tutar. Dünya Bankasý verilerine göre fikri mülkiyet kullanýmý için yapýlan
ödemeler ve kesilen faturalarýn mali deðerinde artýþ gözlemlenmektedir (Bkz. Þekil 1.6).
2005 yýlýnda dünya genelinde iþlem hacmi 150 Milyar Dolar seviyelerindeyken 2012 sonu
itibariyle 250 Milyar Dolar'a yükselmiþtir. Bu rakamlar sadece teknoloji pazarlarýný temsil
eden rakamlardýr. Bir baþka deyiþle, teknolojinin ürüne dönüþmesi ya da bir ürüne
bütünleþtirilmesi sonucu ürün pazarlarýnda yarattýðý deðerleri içermez. Tek baþýna teknoloji
pazarlarý düþünülse bile artýþ hýzý ve iþlem büyüklüðü kayda deðerdir. Teknoloji
pazarlarýndaki iþlemler genellikle geliþmiþ ülke þirketleri arasýnda gerçekleþmektedir.
Bunun sonucu olarak, iþlem hacimlerine göre ABD, AB ülkeleri ve Japonya dünyadaki
teknoloji pazarlarýnýn en büyüklerine sahiptirler.
Þekil 1.6: FM Kullanýmý Ýçin Yapýlan Ödemeler ve Faturalar Toplamý (Milyon $)
Kaynak: Dünya Bankasý (http://data.worldbank.org/indicator/BX.GSR.ROYL.CD).
Fikri mülkiyet haklarýnýn ne ölçüde ticarileþtirildiðinin diðer bir göstergesiyse yeni
giriþimlere kurumsal ve bireysel giriþim sermayesinin yaptýðý yatýrýmlarýn büyüklüðüdür.
Kurumsal giriþim sermayesi büyük þirketlerin, bireysel giriþim sermayesi de giriþim
sermayesi fonlarýnýn ileri teknoloji yeni giriþimlere yaptýðý yatýrýmlardýr. Küçük ölçekli
ileri teknoloji giriþimler yeni teknolojilerini ticarileþtirmek için kurumsal ve bireysel
giriþim sermayedarlarýndan yatýrým alýrlar. Genelde bu tip yatýrýmcýlar potansiyeli çok
25
yüksek ve yenilikçi çözümlere ilgi duyarlar. Mali desteklerinin yanýnda stratejik anlamda
destek vererek giriþimcilerin teknolojilerini ticarileþtirmelerini kolaylaþtýrýrlar. ABD'de
toplam kurumsal giriþim sermayesi 2001 krizinden sonra, 2001 öncesine göre yaklaþýk
5 kat artarak 2 Milyar Dolar seviyesine çýkmýþtýr (Bkz. Þekil 1.7). 2012 yýlýnda kurumsal
yatýrýmcýlar yazýlým, biyoteknoloji ve medya çözümlerine görece daha fazla ilgi göstermiþlerdir
(Bkz. Þekil 1.8).
Þekil 1.7: ABD'de Toplam Kurumsal Giriþim Sermayesi Yatýrýmý (Milyon $)
Kaynak: PwC/National Venture Capital Association MoneyTree Report, Thomson Reuters Verisi (http://www.nvca.org/).
Þekil 1.8: ABD'de 2012 Yýlýnda Sektörel Kurumsal Giriþim Sermayesi
Yatýrýmlarýnýn Sayýsý
Kaynak: PwC/National Venture Capital Association MoneyTree Report, Thomson Reuters Verisi (http://www.nvca.org/).
26
Benzer þekilde ABD'de bireysel giriþim sermayesi yatýrýmlarý da 2012 sonu itibariyle
1995 rakamlarýnýn 4,5-5 katýna yükselerek yaklaþýk 26,5 Milyar Dolar seviyesine ulaþmýþtýr
(Bkz. Þekil 1.9). Þekillerden de anlaþýlacaðý üzere hem kurumsal hem de bireysel giriþim
sermayesi 2001 ve 2008 yýllarý gibi ekonomik kriz dönemlerinde düþüþ göstermiþtir.
Þekil 1.9: ABD'de Toplam Bireysel Giriþim Sermayesi Yatýrýmý (Milyon $)
Kaynak: PwC/National Venture Capital Association MoneyTree Report, Thomson Reuters Verisi (http://www.nvca.org/).
Türkiye'deki giriþimcilik ekosisteminde kurumsal ve bireysel yatýrýmcýlarýn sayýsý
artmakla birlikte geliþmiþ ülkelerdeki yatýrým büyüklüklerine ulaþýlamamýþtýr. Benzer
þekilde, teknoloji pazarlarýndaki lisans ya da satýþ iþlemleri çok sýnýrlý düzeydedir. Bu
yatýrýmlarým yüksek katma deðerli ürünlere dönüþtüðü düþünüldüðünde, Türkiye'nin
teknoloji ticarileþtirme konusuna daha çok odaklanmasý gerekmektedir. Bu baðlamda
Türkiye'de çeþitli yeni vergisel teþvikler yürürlüðe konmuþtur. Türkiye Cumhuriyeti
Devleti, Teknoloji Geliþtirme Bölgeleri'nde kurumlar vergisi istisnasý, gayri maddi haklar
ve sýnai mülkiyet haklarýnda vergisel teþvikler ve teknolojik ürün yatýrým destek
programlarýyla fikri mülkiyet haklarýnýn ticarileþtirilmesini destekleyecek önemli adýmlarý
son dönemde atmýþtýr.
1.2. Ticarileþtirme, Deðer Yaratma ve Pay Bölüþümü
Yenilikler ticarileþtirilen buluþlardýr. Pazarlanabilir bir ürün veya hizmete
dönüþtürülemeyen buluþlar, çoðu zaman þirket raflarýndaki patent dosyalarýnda beklerler.
Daha çok sayýda buluþ yapma veya yeni bilgi geliþtirme yaratýcýlýðýn bir ölçütü olsa bile
kazanç saðlamak için tek baþýna yeterli deðildir. Buluþ sahibi iþ modelini belirleyerek,
hangi pazarlar için hangi deðer önermesinde bulunacaðýný ve hangi kanallarý kullanarak
27
müþterisine ulaþacaðýný belirlemeli, ardýndan gerekli kaynak ve yetkinlikleri bir araya
getirerek buluþunu ticarileþtirmelidir.
Fikri mülkiyet haklarý buluþ sahibinin izni olmadan baþkalarýnýn buluþu kullanmasýný
ve dolayýsýyla kazanç elde etmesini engeller. Ancak, bu buluþun ticarileþtirilmesi sonucu
pazara ulaþan yeni çözümlerin yarattýðý deðerin hepsinin buluþ sahibinde toplanacaðý
anlamýna gelmez. Aksine, bir buluþun ticarileþtirilmesi baþarýlý olduðu zaman, buluþ
sahibi þirketin dýþýnda birçok farklý paydaþ veya potansiyel rakip için de deðer oluþur.
Þirketin müþterileri yeni ürün ya da hizmeti kullanarak finansal tasarruf saðlayabilir,
performanslarýný veya yaþam standartlarýný artýrabilir veya risklerini hafifletebilirler. Þirketin
tedarikçileri ya da ticarileþtirilen ürünü ya da hizmeti bütünleþtirecek çözümleri temin
eden diðer þirketler de yeni oluþan pazardaki fýrsatlarý deðerlendirebilirler. Þirket
teknolojisini ticarileþtirirken, diðer þirketlerin üretim, tasarým, montaj, daðýtým, pazarlama
ya da satýþ yetkinliklerinden faydalandýysa, söz konusu þirketlerle yaptýðý anlaþmalar
gereði satýþlarýndan elde ettiði gelirin bir kýsmýný bu þirketlerle paylaþarak onlar için
deðer yaratýr. Diðer taraftan, taklitçiler de pazara benzer ürünler sürmeye baþlayabilir
ve buluþ sahibinin yarattýðý pazardan pay alabilirler.
Þekil 1.10: Ticarileþtirilen Buluþun Oluþturduðu Deðerin Paylaþýmý
Dolayýsýyla, buluþ sahibinin yarattýðý deðerin nasýl paylaþýlacaðý teknolojinin
ticarileþtirilmesiyle ilgili en önemli sorunlardan biridir. Birçok buluþ sahibinin ticarileþtirdikleri
ürünlerden yeterli finansal getiriyi alamamasýnýn temel sebebi, diðer aktörlerin buluþun
getirilerini paylaþmalarýdýr. Örnek vermek gerekirse, 1980'lerde IBM kiþisel bilgisayar
pazarýna girerken bilgisayar donanýmýna odaklanmýþ; ancak, iþletim sistemini Windows'tan,
mikroiþlemciyi de Intel'den temin etmiþtir. Yýllar geçtikçe, bütünleyici çözümleri sunan
Windows ve Intel pazardan büyük pay alýrken, kiþisel bilgisayar pazarýna erken giriþ
yapan IBM yeterli payý alamamýþ ve pazardan çýkmýþtýr.
28
Bu durumda, hangi etmenler buluþ sahibinin ticarileþtirdiði buluþundan ne kadar
deðer elde edeceðini belirler? Ýkisi buluþ sahibinin kendi kontrolünde, ikisi de kontrolü
dýþýnda olmak üzere dört temel etmen deðer paylaþýmýný belirlemektedir:
1. Buluþ sahibinin kontrolünde olan etmenler:
a. Hýz: Hýzlýca yeni ürün, hizmet veya teknoloji geliþtirip ticarileþtirebilme yeteneði
özellikle taklitçilerin pastadan alacaðý payý düþürür. Ýþletme, sürekli olarak
yenilikleri pazara sunarak taklitçilerinin en son teknolojiyi ve çözümü
yakalamasýný engelleyebilir. Ayrýca, taklitçilerin mevcut çözümlerini modasý
geçmiþ, kullanýlmayan çözümlere dönüþtürebilir. Akýllý telefon pazarý buna iyi
bir örnektir. Apple ve Samsung þirketleri arasýndaki rekabet kýzýþtýkça
firmalarýn pazara yeni akýllý telefon sürme süreleri kýsalmýþtýr. Özellikle,
Apple kendisini takip eden Samsung'a cevabý daha yeni özellikleri içeren
donanýmlarý ve mobil iþletim sistemlerini kapsayan akýllý telefonlarý hýzlýca
piyasaya sürerek vermektedir.
b. Örtülü Bilgi: Bazý yeniliklerin geliþmesine neden olan bilgi, anlaþýlabilir düzeyde
açýk ve net olmayabilir. Özellikle kaðýda dökülemeyen örtülü bilginin eseri olarak
ortaya çýkan yeniliklerin taklitçiler tarafýndan çözümlenmesi oldukça zordur.
Eðer buluþ sahibi örtülü bilgi düzeyi yüksek bir yenilik geliþtirirse, kendisinin
pastadan alacaðý pay daha fazla olacaktýr. Toyota ve General Motors ortak giriþimi
olan ve 1984 yýlýnda kurulan ABD'deki New United Motor Manufacturing (NUMMI)
örtülü bilgi üzerine geliþtirilen yeni ürünlerin teknik bilgisinin transferi için
kurulmuþ bir fabrikadýr. General Motors, NUMMI'de Toyota'yla iþbirliði yaparak
Toyota'nýn hem kaliteli hem de ucuz otomobilleri nasýl hýzlýca geliþtirip pazara
sürdüðünü öðrenmek istemiþtir. Toyota açýsýndansa NUMMI ortak giriþimi ABD
pazarýný tanýmak açýsýndan bir fýrsattýr. General Motors, NUMMI'de Japonlarla
ortak çalýþarak ve oradaki yönetici ve çalýþanlarýný belirli bir süre sonra diðer
fabrikalarýna göndererek Toyota'nýn araba geliþtirmedeki örtülü bilgisini anlamaya
ve içselleþtirmeye çalýþmýþtýr.
2. Buluþ sahibinin kontrolünde olmayan etmenler:
a. Fikri Mülkiyet Haklarý Düzenlemeleri: Ülke ve sektör düzeyinde bakýldýðýnda
fikri mülkiyet haklarý düzenlemeleri farklýlýklar gösterebilir. Bazý ülkelerde fikri
mülkiyet haklarý kuvvetli bir þekilde korunurken, diðer ülkelerde zayýf bir koruma
sistemi olabilir ya da hiç koruma olmayabilir. Yeterli hukuki düzenlemenin
olmadýðý ülkelerde yaratýlan fikri mülkiyetlerin gerekli korumadan yararlanamadýðý
için, taklitlere maruz kalmasý ve mülkiyet deðerinin azalmasý, bu nedenle hak
sahibinin daha geniþ bir korumanýn saðlandýðý bir hukuk düzenine kýyasla daha
29
az kar elde etmesi kaçýnýlmazdýr. Benzer þekilde, bazý sektörlerde fikri mülkiyet
haklarý buluþlarýn korunmasýnda etkin rol oynarken, diðerlerinde çok etkili
olmayabilir. Örneðin, ileri teknoloji içeren yazýlým, kimya, ilaç, elektrik ve
elektronik cihazlar sektörlerinde fikri mülkiyet korumasý etkin olarak çalýþýrken,
diðer sektörlerdeki fikri mülkiyet korumasý göreceli olarak daha az önemlidir.
Fikri mülkiyet haklarýna saðlanan korumanýn kuvveti buluþ sahibini iki þekilde
etkiler. Birincisi, kuvvetli düzenlemeler taklitçileri caydýrýr ve buluþ sahibinin
buluþundan münhasýr kazanç elde etmesini saðlar. Ýkincisiyse, kuvvetli düzenlemeler
altýnda teknoloji ve fikir pazarlarý kurularak þirketler arasýnda lisanslama ve ortak
Ar-Ge projeleri gerçekleþtirilir. Bu tarz þirketler arasý iþbirlikleri buluþ sahibinin
sahip olmadýðý üretim, daðýtým, pazarlama ve satýþ aðlarýna diðer þirketlerle
ortaklýk yaparak ulaþmasýný saðlayarak, ticarileþtirme masraflarýný azaltýp hem
buluþ sahibinin hem de ortaðý olan þirketlerin pastadan daha büyük pay almasýný
saðlar.
b. Bütünleyici Varlýklar: Yukarýda bahsi geçen üretim, daðýtým, pazarlama ve
satýþla ilgili aðlara sahip olan þirketler ve hatta bazý özel durumlarda finansal
kaynaklara sahip olan þirketler buluþ sahibinin teknolojisini ticarileþtirmesini
kolaylaþtýrýrlar. Bunun nedeni eðer buluþ sahibi bu þirketlerle ortaklýða giderse
kendisi bu varlýklara sahip olmak için masraf yapmayacak ve zaman
harcamayacaktýr. Ancak, bu ortaklar verdikleri desteðin karþýlýðý olarak kazançtan
pay alýrlar. Bütünleyici varlýklarý temin eden ortaklarýn alacaklarý payýn büyüklüðü
temin ettikleri varlýklarýn ne kadar özelleþmiþ ve gerekli olduðuyla ilgilidir. Eðer
bu varlýklarý temin edebilecek çok sayýda þirket varsa, buluþ sahibinin piyasada
daha çok pazarlýk gücü olacaktýr. Öte yandan, bazý durumlarda buluþ sahibi
sadece teknolojik yenilik deðil, iþ modeli yeniliði yaparak da pazara girebilir.
Bu durumda mevcut oyunculara olan baðýmlýlýk azalýr. Örneðin, Amazon
internetten kitap satýþý yapmaya baþladýðýnda web sitesini satýþ kanalý olarak
kullanmýþ ve böylece Barnes & Noble gibi mevcut þirketlerin satýþ kanallarýný
kullanmayarak onlara olan baðýmlýlýðýný ciddi ölçüde azaltmýþtýr.
1.3. Ticarileþtirme Süreçleri
Fikri mülkiyetin veya haklarýnýn ticarileþtirilmesi, þirketin icat ve buluþlarýndan pazarda
satýlabilir çözümler geliþtirip, bu çözümleri pazara sürerek kazanç elde etmek için yaptýðý
faaliyetleri kapsar. Ticarileþtirme faaliyetleri, yeni ürün ve hizmetleri müþterilere ulaþtýrarak
þirketlerin cirolarýný büyütmesine, karlýlýklarýný ve pazar paylarýný artýrmalarýna olanak
30
saðlar. Ancak, bu faaliyetlerin etkin yönetimi ve sonucunda bu faaliyetlerden þirket için
deðer yaratmak yöneticilerin karþýlaþtýklarý en önemli sorunlardan biridir. 2010 yýlýnda
McKinsey & Co. tarafýndan ABD, Avrupa ve Asya þirketlerinin yöneticileri üzerinde
yapýlan ankete göre büyük þirket yöneticilerinin sadece %39'u þirketlerinin yeni ürün
ve hizmet ticarileþtirmesinde iyi olduðunu düþündüklerini belirtirken, %33'ü teknolojilerini
ticarileþtirmenin karþýlaþtýklarý en büyük zorluk olduðunu, %43'ü ise hangi fikir ve
buluþlara yatýrým yapmayý tercih edeceklerini bilemediklerini ifade etmiþlerdir.
Fikri mülkiyet ticarileþtirme faaliyetlerini içeren süreci 3 ana aþamada düþünebiliriz:
1) Keþif ve icat aþamasý, 2) Geliþtirme ve üretim aþamasý ve 3) Pazarlama, satýþ ve daðýtým
aþamasý. Keþif ve icat aþamasýnda þirketler için teknolojik yeniliði hangi kaynaktan
bulduklarý ve nasýl bir yenilik olduðu iki önemli konudur. Ýcat kendi çalýþanlarýndan,
dýþarýdakilerden ya da kendi çalýþanlarýnýn dýþarýdakilerle olan iþbirliðinden doðmuþ
olabilir. Ayrýca, bu aþamada teknolojinin ne kadar yeni olduðunun anlaþýlmasý da
ticarileþtirme stratejisini etkileyeceði için önemlidir. Artýmsal (incremental) yenilikler,
radikal yeniliklere göre daha az belirsizliðe sahiptir. Ayný zamanda ticarileþtirilme
maliyetleri daha düþüktür. Buna karþýn radikal yenilikler kadar büyüme fýrsatlarý
sunmayabilirler. Geliþtirme ve üretim aþamasýnda, ilk aþamayý geçen icatlarýn teknik ve
ticari risklerinin azaltýlarak ticarileþtirilmeye yaklaþmalarý saðlanýr. Bu aþamada teknolojinin
fikri mülkiyet haklarýyla korunup korunmayacaðý, pazarda rakiplere karþý nasýl avantaj
saðlayacaðý, teknik kalite açýsýndan yeterli olup olmadýðý netleþtirilir. Ayrýca, geliþtirme
ve üretimde kaynaklarýndan ve yetkinliklerinden faydalanýlabilecek ortaklarla anlaþmalar
yapýlabilir. Pazarlama, satýþ ve daðýtým aþamasýnda da ne zaman, hangi kanallar kullanýlarak,
hangi gelir modelinde ve hangi fiyattan teknolojinin pazara sürüleceði kararlaþtýrýlýr.
Bu doðrusal model, pratikte daha karmaþýk aþamalar ve geri besleme aþamalarý içerir.
Çoðu zaman þirketler her aþama sonrasý edindikleri bilgiye göre geçmiþ aþamalarda
aldýklarý kararlarý deðiþtirebilirler. Bunun nedeni, bazý durumlarda teknik ve ticari riskleri
tek denemeyle çözmenin zor olmasýdýr. Deneme ve yanýlmalar sonucu yeniliklerinin en
uygun ticarileþtirme modelini bulurlar. Ayný zamanda, günümüzde bu doðrusal aþama
modeline dýþsal yenilik kaynaklarý eklenmeye baþlamýþtýr. Açýk inovasyon hakkýnda bilgi
verilen bölümde ayrýntýlarýna deðinilen dýþsal yenilik kaynaklarýndan faydalanan
ticarileþtirme süreçlerinin de önemi her geçen gün artmaktadýr.
1.4. Ticarileþtirme Stratejileri
Çoðu zaman yeni fikirlerin ve buluþlarýn kaynaðý sektör dýþýndaki bireysel giriþimciler
ya da küçük giriþimci þirketlerdir. Pazarda ise bu giriþimcilerin karþýsýnda rakip olarak
mevcut büyük ölçekli þirketler vardýr. Buluþ sahibi açýsýndan stratejik olarak en önemli
karar tek baþýna mevcut þirketlere rakip olarak mý yoksa mevcut þirketlerle iþbirliði
31
yaparak mý ticarileþtirme yoluna gideceðidir. Her ne kadar yenilikçi þirketler her iki
ticarileþtirme yolunu da seçebilirlerse de (önce rekabet sonra iþbirliði ya da önce iþbirliði
sonra rekabet), genelde yaþam döngüleri içinde sadece birine odaklanma þansý bulurlar.
Bu nedenle, akademik çalýþmalar ne zaman ve neden iþbirliðinin rekabete tercih edildiðini
açýklamaya çalýþmaktadýr.
Teece (1986), iþbirliði yolunu açan iki önemli etmenden birincisini kuvvetli fikri
mülkiyet koruma düzeninin mevcut olmasý, ikincisini ise mevcut þirketlerin kritik
bütünleyici varlýklara sahip olmasý olarak belirtmiþtir. Eðer bu iki koþuldan en az biri
mevcut ise büyük olasýlýkla fikri mülkiyet sahibi giriþimci lisanslama veya ortak Ar-Ge
anlaþmalarý aracýlýðýyla iþbirliði stratejisini takip edecektir. Fikri mülkiyet tanzim düzeninin
ne kadar güçlü olduðu, hukuk sisteminin fikri mülkiyet haklarýný ne derece koruyabildiði
ve fikri mülkiyet arabulucularý ya da giriþim sermayedarý gibi mekanizmalarýn ne kadar
yaygýn olduðu ile doðru orantýlýdýr. Diðer taraftan, eðer giriþimci fikri mülkiyetinin yeterli
koruma altýnda olmadýðýný düþünürse gelecekteki potansiyel rakipleri olan mevcut
þirketlerle herhangi bir iþbirliðine girmeyecektir. Bunun nedeni, fikri mülkiyetle ilgili
bilginin alýcýyla paylaþýlmasýndan hemen sonra deðerini ciddi anlamda kaybetmesi riskidir
(Arrow, 1992). Son olarak, eðer mevcut þirketlerin bütünleyici varlýk ve kaynaklarý
ticarileþtirme için çok kritik önem arz etmiyorsa ve ikame edilebiliyorsa, giriþimci þirket,
iþbirliði kurmak yerine mevcut þirketlerle rekabete girebilir.
Gans ve Stern (2003), Teece'in (1996) çalýþmasýnýn üzerine, yeni bir ticarileþtirme
strateji modeli sunmuþtur. Gans ve Stern (2003), Teece (1996) gibi giriþimci þirketin
bütünleyici varlýklara sahip mevcut þirketlere baðýmlýlýðýný önemli bir etmen olarak kabul
ederler. Ancak, fikri mülkiyet düzenlemelerinin kuvvetinin etkilerinin firmalarýn ürün
tasarýmlarýna göre önemsiz hale gelebileceðini öne sürerek, onun yerine giriþimci þirketin
teknoloji ve tasarýmý kullanarak fikri mülkiyetinin bir kýsmýný rakiplerine kapatabilmesinin
daha önemli bir etmen olduðunu ileri sürmüþlerdir. Örnek olarak, Sun Microsystems
gibi nesne-odaklý programlama dili geliþtiren þirketlerin mevcut programlama dillerini
geliþtiren þirketlere üstünlük kurarken nesne-odaklý programlamanýn nasýl çalýþtýðýný belli
ölçüde mevcut oyunculardan saklamayý baþardýklarýný vurgularlar. Gans ve Stern (2003)'e
göre; eðer bu þekilde bir koruma saðlanabiliyorsa ve mevcut firmalarýn bütünleyici
varlýklarý giriþimci þirket için hayati derecede önemli ise, yeterli fikri mülkiyet haklarý
düzenlemeleri olmasa bile, iþbirlikleri kurulacaktýr.
Teknoloji ticarileþtirme stratejileriyle ilgili bir baþka model ise; Somaya, Teece ve
Wakeman'in (2011) çalýþmasýnda sunulmuþtur. Somaya, Teece ve Wakeman (2011)
geliþtirdikleri modellerinde teknoloji giriþimcisinin ticarileþtirme stratejisini örgütsel model
ve patent stratejisi olarak iki açýdan tanýmlar. Örgütsel model, genel anlamda önceki
çalýþmalar gibi teknolojinin iþbirliði içinde mi yoksa tek baþýna mý ticarileþtirildiði sorusuna
32
odaklanýr. Farklý olarak, iþbirliði temelli ya da yazarlarýn deyimiyle açýk örgütsel modellerde,
yazarlar lisanslama ve bileþen parça olarak bir ayrýma giderler. Lisanslama modelleri
teknolojinin kullaným haklarýnýn herhangi bir ürün içerisinde kullanýlmadan, direkt olarak
teknoloji pazarlarýnda diðer þirkete belirli bir süre için kiralanmasýna karþýlýk gelir. Bileþen
modelleriyse, teknolojinin bir ürünün bileþeni haline getirildikten sonra sahibi tarafýndan
diðer þirketlere veya tüketicilere satýlmasý veya kiralanmasýdýr. Bu iki açýk örgütsel modele
alternatif olarak, içinde birçok buluþu kapsayan bir ürünün, tek bir þirket tarafýndan
bütünleþik (entegre) örgütsel model izlenerek ticarileþtirilmesi vardýr. Yazarlar, baþarýlý
bütünleþik modele örnek olarak, Kanada'daki RIM firmasýnýn Blackberry mesajlaþma
platformunu kurarken ilk yýllarda akýllý telefon, yazýlým, sunucu ve diðer birçok bileþeni
kendisinin geliþtirmesini göstermiþlerdir.
Somaya, Teece ve Wakeman'in (2011) ne zaman açýk modellerin bütünleþmiþ modellere
alternatif olarak tercih edildiðini açýklarken kullandýðý argümanlar önceki çalýþmalarýn
argümanlarýndan çok farklý deðildir (Bkz. Tablo 1.1). Genel olarak, iþlem ve koordinasyon
maliyeti argümanlarýný kullanarak ne zaman farklý modellerin kullanýlacaðýný açýklamýþlardýr.
Tanzim düzeni zayýf pazarlarda yapýlan iþlemler, teknolojinin deðerinin az ölçülebilir
olmasý, teknolojinin performans göstergelerinin henüz netlik kazanmamýþ olmasý,
teknolojinin ana ürünü oluþturan diðer teknolojilerle büyük ölçüde baðlantýlý olmasý ve
teknoloji satýn alma pazarýnýn akýþkan olmamasý gibi etmenlerin bütünleþik (entegre)
modellerin iþbirliði modellerine kýyasla kullanýlma olasýlýðýný artýracaðýný belirtmiþlerdir.
33
Tablo 1.1: Teknolojinin Ticarileþtirmesinde Kullanýlan Örgütsel Modeller
Bütünleþik (entegre ve mevcut
þirketlere rakip olarak)
ticarileþtirme modellerinin etkin
olduðu koþullar
Açýk ticarileþtirme modellerinden
lisanslama modellerinin bileþen
modellerinden daha etkili olduðu
koþullar
• Ýþletmenin geniþ tabanlý teknik
yetkinliklere sahip olmasý.
• Buluþ deðerinin ne olduðuyla ilgili
uzlaþmazlýklarýn olmasý.
• Buluþun performansýnýn
gözlemlenmesi ya da ölçülmesinin
zor olmasý.
• Potansiyel ortaklar arasýnda hedef
uyuþmazlýklarý ve çýkar çatýþmalarý
olmasý.
• Teknolojilerin büyük ölçüde birbirine
baðlanmýþ olmasý.
• Modülleþtirmenin zor olmasý.
• Teknolojinin örtülü bilgi kapsamasý.
• Teknik bilgi sýzýntýsý riskinin yüksek
olmasý.
• Teknoloji satýn alma pazarlarýnýn
sürtünmesiz çalýþmasý.
• Zaman içerisinde teknoloji iyileþtirme
ihtiyaçlarýnýn düþük olmasý.
• Patent havuzlarýndan kolaylýkla patent
elde edilebilmesi
• Örgütsel bürokrasinin yenilik
üzerindeki negatif etkisinin sýnýrlý
olmasý.
• Teknolojinin adaptasyonunda
esnekliðin önemli olmasý.
• Teknolojinin çoklu icat içeren ürünle
büyük ölçüde birbirine baðlanmýþ
olmasý.
• Teknik bilgi sýzýntýsý problemlerinin
az olmasý.
• Teknolojinin deðerlemesinin kolaylýkla
yapýlabilmesi ve/veya kolaylýkla
performansýnýn ölçülebilmesi.
• Lisans alan þirketin lisans kullaným
denetimi endiþelerinin az olmasý.
• Bileþen parçanýn ticarileþtirilmesi için
gerekli olan bütünleyici varlýklarýn
yokluðu.
Kaynak: Somaya, D., Teece, D., & Wakeman, S. (2011). Innovation in multi-invention contexts: Mapping solutions
to technological and intellectual property complexity. California Management Review, 53(4), 47-79.
Bu sýrada açýk/iþbirlikçi modellere dayalý ticarileþtirme yapýlýrken genelde "ya hep ya
hiç" mantýðýyla yatýrým kararlarýnýn verilmediði unutulmamalýdýr. Pazarýn yarattýðý fýrsatlara
göre ticarileþtirme iþbirlikleri kurulmalýdýr ve bu ticarileþtirme ortaklarý, ileri teknoloji
giriþimlere kademeli olarak yatýrým yaparak kendilerini aþaðý yönlü risklere karþý
korumalýdýr. Ýþbirliklerinin kurulduðu ve lisanslamalarýn yapýldýðý teknoloji pazarlarýndaki
34
sözleþmeler genellikle opsiyonlu sözleþmelerdir (Özdemir, 2011). Bir baþka deyiþle,
þirketler teknolojilerin gelecekte yaratacaðý potansiyel deðere sahip olma haklarýný deðiþtokuþ ederler. Örneðin, 100 Milyon TL deðeri olan bir teknolojiye iþbirliði kurulur
kurulmaz 100 Milyon TL yatýrmak yerine, ticarileþtirme ortaklarý 5 Milyon TL opsiyon
alarak, sadece baþarýlý olunmasý halinde geri kalan 95 Milyon TL'yi ödeyeceklerini þart
koþarlar. Böylece baþarýsýzlýk durumunda sadece 5 Milyon TL'lik yatýrýmlarýný kaybederler.
Çok nadir olarak þirketler erken aþama yüksek potansiyeli olan teknolojilere tek seferde
yatýrým yaparlar.
1.5. Patent Stratejileri
Somaya, Teece ve Wakeman'in (2011) çalýþmasýný önceki çalýþmalardan ayýran en
önemli özelliklerden biri, yeniliðin ticarileþtirilmesi stratejisinde örgütsel modele ek olarak
patent stratejisini de tanýmlamýþ olmalarýdýr. Bir baþka deyiþle, önceki çalýþmalar daha
çok açýk-kapalý iþbirlikçi-tek baþýna gibi örgütsel kararlara odaklanmýþken, onlar ayný
zamanda ileri teknoloji þirketlerin patent stratejilerine de odaklanmýþlardýr. Bu, özellikle
içinde çok sayýda fikri mülkiyet haklarý içeren ürünlerin nasýl ticarileþtirildiðini daha iyi
anlamamýzý saðlayan bir yaklaþýmdýr. Bir akýllý telefonun yüzlerce fikri mülkiyet hakkýyla
korunduðunu düþünürsek, patent stratejisini anlamadan yapýlacak ticarileþtirme stratejisinin
eksik kalacaðýný görmüþ oluruz.
Patent stratejilerini Sahiplik, Kaldýraç ve Savunma olarak üç gruba ayýrabiliriz (Somaya,
Teece ve Wakeman, 2011).
"Sahiplik/Koruma stratejisi", tipik olarak patent denince aklýmýza ilk gelen taklitçi
rakiplere karþý ürünü patentle korumaya karþýlýk gelen stratejidir. Patent sahibi genelde
fikri mülkiyetiyle iliþkili diðer fikri mülkiyetleri de geliþtirerek hak alanýný geniþletir.
Böylece taklitçi rakiplerinin fikri mülkiyet hakký çevresinde buluþlar yaparak fikri mülkiyet
hakkýnýn deðerini düþürmesinin önüne geçmiþ olur. Genelde, sahiplik/koruma stratejisini
uygulayan þirketler fikri mülkiyet haklarýný lisanslamayý tercih etmezler. Herhangi bir
þekilde baþkalarýnýn fikri mülkiyet haklarýna tecavüz ettiðini düþünürlerse, doðrudan
yasal yollarý kullanarak haklarýný korumaya çalýþýrlar.
Diðer bir patent stratejisi olarak "Kaldýraç" patent stratejisini uygulayan þirketler,
raflarýnda bekleyen ticari önceliði olmayan fikri mülkiyet haklarýný proaktif olarak diðer
firmalara lisanslamaya çalýþýrlar. Resmi lisanslama birimleri aracýlýðýyla muhtemel lisanslama
ortaklarý belirler ve onlarla lisanslama anlaþmalarý yaparlar. Genelde ortaklarýyla yaþanan
uzlaþmazlýklarýný mahkeme yolunu kullanmadan hýzlý bir þekilde çözmeye çalýþýrlar.
Yargýya intikal eden bir durumda ise uzlaþmacý davranýrlar.
35
Son olarak, "Savunma/Önleme stratejisi" Hall ve Ziedonis'in (2001) çalýþmasýnda
belirttiði klasik anlamda buluþunu ticarileþtirmek için koruma talep eden þirketlerden
farklý olarak, pazara yeni giren þirketlerin giriþinin zorlaþtýrýlmasý amacýyla patent portföyü
oluþturmaya karþýlýk gelir. Savunma/Önleme amaçlý fikri mülkiyet tescili stratejisinde,
baþkalarýna zarar verme, onlarý önleme veya kar elde etme gibi amaçlara rastlanmaktadýr.
Örneðin kullanma amacý olmaksýzýn marka tescilleri yaparak, bunlarý daha sonra satýp
kar elde etme amacý güdülen tesciller böyledir.
Bu patent stratejisi ilk olarak özellikle yarý iletkenler pazarýndaki firmalar arasýnda
sýklýkla gözlemlenmiþtir. Daha sonra çeþitli özel patent odaklý yatýrým þirketleri de bu
stratejiyi kullanarak kazanç elde etmeye çalýþmýþlardýr. Savunmacý stratejiyi uygulayan
firmalar genellikle kendi fikri mülkiyet haklarýný dýþarýya lisanslamazlar. Aksine, diðer
þirketlerin ya da þahýslarýn fikri mülkiyet haklarýný toplarlar. Portföylerindeki haklara
tecavüz edildiðine inandýklarý takdirde, karþý tarafý mahkeme yolunu kullanmakla tehdit
ederek çapraz lisanslamaya ya da telif hakkýný satýn almaya zorlarlar. Eðer karþý taraf
buluþunu geliþtirmek için ciddi yatýrýmlar yaptýysa zarar görmemek ve vakit kaybetmemek
için portföy sahibi þirketle anlaþma yoluna gitmeyi tercih eder.
1.6. Açýk Ýnovasyon: Dýþarýdakilerle Etkileþim
Son yýllarda yönetim, strateji ve kurumsal giriþimcilik alanlarýnda en çok bahsi geçen
kavramlardan biri de; hiç kuþkusuz yenilik süreçlerinde þirket dýþýndaki yenilik kaynaklarýnýn
kullanýlmasýný savunan açýk inovasyondur (Chesbrough, 2003). 2013 yýlýnda TÜSÝAD'ýn
yayýmladýðý 'Türkiye'de Açýk Ýnovasyon Ekosisteminin Oluþmasýnýn Önündeki Engeller
ve Çözüm Önerileri' baþlýklý raporda detaylý olarak açýk inovasyon açýklanmýþ ve
Türkiye'deki sorunlar tartýþýlmýþtýr. Özet olarak, açýk inovasyon kavramýnýn bilinirliðinin
az olmasý, þirketlerin ve diðer kuruluþlarýn açýk inovasyon süreçlerini yönetmek için
gerekli yetkinliklere yeterli düzeyde sahip olmamasý ve Türkiye'deki hukuksal ve kültürel
altyapýyla ilgili çeþitli unsurlarýn açýk inovasyonun geliþmesindeki en önemli engeller
olduðu ortaya koyulmuþtur (Özdemir ve Deliormanlý, 2013).
Bu raporda çok fazla detaya girmeden yukarýda bahsedilen ticarileþtirme stratejilerinin
bir uzantýsý olarak açýk inovasyon kavramý paylaþýlacaktýr. Yukarýda bahsi geçen
ticarileþtirme çalýþmalarý daha çok bir buluþ sahibi giriþimci ya da ileri teknoloji üreten
bir küçük þirket açýsýndan ticarileþtirmenin nasýl yapýlacaðýný açýklamaktadýr. Açýk
inovasyon kavramý (Chesbrough, 2003) ise aðýrlýklý olarak büyük ölçekli þirketlerin açýk
Ar-Ge modelleri ile nasýl Ar-Ge faaliyetlerini iyileþtirebileceklerini vurgulamaktadýr. Söz
konusu kavram büyük ölçekli þirketlerin kapalý Ar-Ge modellerine eleþtirel bakýþýn
sonucunda bir alternatif olarak sunulmuþtur.
36
Büyük ölçekli þirketleri bekleyen en büyük tehditlerden biri deðiþime ayak
uyduramamaktýr. Deðiþime ayak uydurmaksa ancak yeni ürünler, hizmetler, uygulamalar
ve teknolojiler geliþtirmekle olur. Ýþletmeler geleneksel olarak yenilik geliþtirme etkinliklerini
kendi kurumsal sýnýrlarý içerisinde gerçekleþtirmeyi tercih etmiþlerdir. Fakat kýsalan ürün
yaþam döngüleri, artan ürün geliþtirme maliyetleri, artan küreselleþme, bilginin daðýnýk
hale gelmesi ve akýþýnýn kolaylaþmasý ve insanlarýn hareket kabiliyetinin artmasý firmalarýn
Ar-Ge faaliyetlerini tek baþlarýna yapmalarýný gidererek imkansýz hale gelmiþtir. Bu
geliþmelere karþýlýk, iþbirliði ve dýþ kaynaklardan öðrenme prensibine dayanan açýk
Ar-Ge modelleri yayýlmaya baþlamýþtýr.
Genelde büyük ölçekli þirketler yenilik yerine buluþ yapmayý tercih etmekte ve bu
nedenle, pazarda çözüm üreten yeniliklerinin sayýsý yerine patent ve diðer fikri mülkiyet
haklarýnýn sayýsýný performans ölçütü olarak kabul etmektedirler. Bu ölçütün kabul
görmesinin ve buna göre Ar-Ge çalýþanlarýnýn teþvik edilmesinin beklenmedik sonucu
raflarda atýl bekleyen patentler olmuþtur. Halbuki açýk inovasyon, sadece dýþarýdaki
bilginin yeni ürün geliþtirme ve ticarileþtirmesi için kullanýlmasýný deðil, ayný zamanda
içeride kullanýlmayan bilginin dýþarýdaki kullanýcýlarla paylaþýlmasýný ya da onlara
lisanslanmasýný/satýlmasýný da tavsiye etmektedir.
Dahlander ve Gann (2010) teknoloji geliþtirme ve ticarileþtirmede açýklýðýn tanýmýna
ve farklý þekilde açýk olma yöntemlerine iliþkin sorulara çalýþmalarýnda cevap vermiþtir.
Açýk inovasyonun dýþarýdan-içeri veya içeriden-dýþarý olan ve maddi olan veya olmayan
boyutlarýný inceleyerek dört farklý açýklýk tanýmlamýþlardýr (Bkz. Tablo 1.2).
“Kaynak Saðlama” dýþarýdaki bilginin kýsa vadede oluþacak bir maddi kazanç
beklemeden öðrenilmesidir. Bu öðrenim bilgiyi bulma, kazanma, içselleþtirme ve uygulama
basamaklarýný içerir (West ve Bogers, 2013; Zahra ve George, 2002). Kaynak saðlama
amaçlý açýk inovasyon yaklaþýmýnýn baþarýlý olmasý þirketlerin öðrenme kapasitelerine
baðlýdýr (Cohen ve Levinthal, 1990). Öðrenme kapasitesi yaratmak için de þirketin belirli
bir düzeyde kendi Ar-Ge'sini gerçekleþtiren ve koordine eden bir birime ihtiyacý vardýr
(Almirall ve Casadesus-Masanell, 2010; Cassiman ve Veugelers, 2006). Bu nedenle,
'Kaynak Saðlama' bazlý açýklýk için açýk ve kapalý inovasyonun birbirini bütünlemesi
gerekir.
“Edinme” ikinci tip açýklýktýr. “Edinme”, “Kaynak Saðlama” gibi dýþarýdaki yeniliði
þirket içine getirir. "Edinme" modelinde þirket yeniliði edinirken belirli yatýrýmlar
yaptýðýndan, bu modelde maddi kazanç beklentisi vardýr. Edinme þirketler arasý lisanslama,
ortak Ar-Ge ve satýn alma iþlemleriyle gerçekleþtirilir. Firmalarýn bu iþlemleri uygulayacak
yetkinliklerinin olmasý baþarý için ön koþuldur.
37
“Açýða Vurma” kýsa vadeli maddi beklentiler olmaksýzýn içerideki bilginin dýþarýyla
paylaþýlmasýdýr. Özellikle standart çözüm olma hedefi olan uygulamalara sahip þirketler
sýklýkla ekosistemlerindeki firmalarla bilgi paylaþýrlar. Ayrýca, bazen bütün rakip þirketler
birbirleriyle sahip olduklarý teknik bilgileri paylaþýrsa çözülmesi teknik açýdan zor ve
riskli problemlerin çözümünü kolaylaþtýrýp hýzlandýrýrlar. Bu sadece onlara maddi kazanç
deðil, ayný zamanda diðer paydaþlarýn gözünde ciddi bir itibar kazandýrýr.
‘‘Satma’’ içeride geliþtirilen fikri mülkiyetin kendisinin veya bazý haklarýnýn teknoloji
pazarlarýnda maddi kazanç elde etmek amacýyla kiralanmasý ya da satýlmasýna karþýlýk
gelir. Örneðin, P&G sahip olduðu bazý patent ve markalarý yaþam döngülerinin sonuna
doðru farklý uygulamalarda kullanýlmak üzere KOBÝ'lere satmaktadýr. Bu deðiþ-tokuþlarýnda
yýlda yaklaþýk 3 Milyar Dolar ciro elde etmektedir. Benzer þekilde, biyoteknoloji sektöründe
de lisanslama gelirleri þirketlerin en önemli gelir kalemlerinden bir tanesidir.
Tablo 1.2: Açýk Ýnovasyon Yöntemleri
Ýçeriden Dýþarý
Maddi Getiri Saðlamayan
Maddi Getiri Saðlayan
Dýþarýdan Ýçeri
Açýða Vurma
Kaynak Saðlama
Satma
Edinme
38
2
B Ö L Ü M
FÝKRÝ MÜLKÝYET
ARABULUCULARI
2. FÝKRÝ MÜLKÝYET ARABULUCULARI
2.1. Fikri Mülkiyet Arabulucularý Kavramý
Baþta ABD olmak üzere batý ekonomilerinde fikri mülkiyet haklarýnýn ticarileþtirilmesinde
arabulucularýn önemi giderek artmaktadýr. Benzer bir þekilde yeni teknoloji geliþtirme
konusunda son derece baþarýlý olan Asya ülkelerinin firmalarý da ticarileþtirme yetkinliklerini
geliþtirmek için fikri mülkiyet arabulucularýyla çalýþmaya son zamanlarda önem vermeye
baþlamýþlardýr. Örneðin, 2014 yýlýnda, ABD'li arabulucu Acacia Research Group, Japon
elektronik firmasý Sharp'ýn patentlerini lisanslayarak portföyüne eklemiþtir.
Fikri mülkiyet haklarý arabulucularý teknolojinin ve teknik bilginin transferini kolaylaþtýran
kuruluþlardýr. Akademik çalýþmalarda arabulucular, iki ya da daha fazla taraf arasýnda
yenilik süreçlerinin herhangi bir boyutunda vekil ya da acente olarak rol alan kuruluþlar
olarak tanýmlanýr (Howells, 2006). Her ne kadar bir þirketin çalýþanlarý, üniversitedeki
öðretim üyeleri ve lisansüstü öðrencileri (Wright, Clarysse, Lockett, ve Knockaert, 2008)
ve hatta devletin farklý mevkilerinde yer alan bürokratlar birey olarak teknolojinin bir
yerden diðerine transferini sýklýkla kolaylaþtýrsalar bile bu raporda arabuluculuk yapan
þirketler ve kar amacý gütmeyen kuruluþlara iliþkin bilgi verilecektir.
Fikri mülkiyet arabulucularý ne fikri mülkiyeti geliþtirirler ne de fikri mülkiyeti
ticarileþtirmek için kullanýrlar. Temel olarak geliþtirenler ve kullanmak isteyenler arasýndaki
baðlantýyý saðlarlar. Bu kuruluþlarýn yaptýðý arabuluculuk faaliyetleri genel olarak aþaðýdaki
gibidir:
• Þirketlere muhtemel teknoloji geliþtirme ve ticarileþtirme ortaklarý hakkýnda bilgi
temin etmek,
• Ýki ya da daha fazla taraf arasýnda teknolojik yenilik içeren deðiþ-tokuþ iþlemine
aracýlýk etmek,
• Ýþbirliði içerisindeki taraflar arasýnda uzlaþtýrýcý veya arabulucu olmak,
• Taraflar arasýndaki iþbirliklerinde geliþtirilen yenilikçi çözümlerin iyileþtirilmesi için
tavsiyelerde bulunmak, finansal kaynaklarý ayarlamak ve iþ ve sosyal aðlarý kullanarak
onlarý desteklemek.
Genel olarak, arabulucu kuruluþlar yenilik geliþtirme sürecinin farklý aþamalarýnda
fikri mülkiyetin sahibiyle fikri mülkiyetin geliþtirilmesine, ticarileþtirilmesine ve kullanýlmasýna
destek olan kuruluþlarý bir araya getiren platformlarý oluþtururlar. Platformun bir tarafýnda
fikri mülkiyet ve onun sahibi; diðer tarafýndaysa, muhtemel araþtýrma, geliþtirme ve
ticarileþtirme ortaklarý, ulusal ve uluslararasý müþteriler, üniversiteler ve araþtýrma enstitüleri,
41
finans kuruluþlarý veya devlet kurumlarý olabilir. Arabulucu kuruluþlar bu farklý taraflarý
fikri mülkiyet sahibiyle bir araya getirerek, fikri mülkiyetin ticarileþtirilme ve dolayýsýyla
deðer yaratma kapasitesini artýrýrlar.
2.2. Neden Fikri Mülkiyet Alanýnda Arabulucu Ýþletmelere Ýhtiyaç
Vardýr?
Üç tip pazar hatasý yüzünden fikri mülkiyet haklarý pazarlarý ürün pazarlarýna göre
daha verimsizdir ve bu hatalar yüzünden arabuluculara ihtiyaç doðar (Hagiu ve Yoffie,
2013). Ýlk olarak, fikri mülkiyet haklarý pazarlarýnda ciddi anlamda deðerleme problemleri
mevcuttur. Genellikle yeni bir çözüm geliþtirildiði için kýyaslanabilir baþka bir çözüm
olmayýþý kesin bir deðerleme yapmayý zorlaþtýrýr. Özellikle yenilik seviyesiyle doðru
orantýlý olarak, ticari ve teknik risklerin yüksek olduðu durumlarda fikri mülkiyet hakkýnýn
ne kadar kazanç getireceðini hesaplayabilmek zordur. Ayrýca fikri mülkiyetin deðerinin
baþka fikri mülkiyetlere baðlý olmasý da deðerlemeyi zorlaþtýrýr. Arabulucu þirketler istekli
satýcýlar ve alýcýlarý bir araya getirerek iki taraf arasýnda bilgi akýþýný saðlar ve iþlemsel
hacmi artýrýrlar. Artan sayýda alýcý ve satýcýnýn bir araya gelmesi doðru çözümün, doðru
uygulama için doðru ortaklar ve ortaklýk anlaþmalarý kullanýlarak ticarileþtirilmesini
kolaylaþtýrýr. Buna ek olarak, küçük ölçekli þirketler rekabet avantajýný korumak için
deðiþ-tokuþ pazarlýðý süresince teknik bilgilerini çözüm arayan þirketlere tamamen açmak
istemezler ve bu durum da deðerleme yapmayý zorlaþtýrýr. Büyük ölçekli þirketlerse,
yeterli bilgi edinmeden satýn alma kararý vermek istemezler. Bu nedenlerden dolayý
iþlemin gerçekleþme olasýlýðý azalýr. Her ne kadar bu problemi çözmek için opsiyonlu
ya da performans bazlý sözleþmeler firmalar arasýnda kullanýlabilirse de, bu sözleþmeler
çoðu zaman hazýrlamasý ve uygulamasý zor sözleþmelerdir (Özdemir, 2011). Bu nedenle,
arabulucularýn baðýmsýz deðerlemesi iki þirket arasýndaki deðerlemeyle ilgili bilgi
asimetrilerini azaltmada önemli bir rol oynar. Pazardaki mevcut farklý çözümlerin kalitesini
ve çözüm arayan büyük þirketlerin ihtiyaçlarýný bilen bir arabulucu, bu þirkete çeþitli
tavsiyelerde bulunarak küçük ölçekli þirketin bilgisini tamamen açmadan büyük ölçekli
þirketle teknoloji deðiþ-tokuþ iþlemine girmesini kolaylaþtýrýr. Buna ek olarak, sözleþme
yazýmý ve fikri mülkiyet haklarýnýn paylaþýmý ve korunmasý hakkýnda danýþmanlýk hizmeti
saðlayarak satýn alma iþleminden baþarýlý sonuçlar elde etme olasýlýðýný artýrýr.
Ýkinci neden fikri mülkiyet haklarýnýn arama maliyetleriyle ilgilidir. Hem satýcý hem
de alýcý tarafýnda arama maliyetleri yüksektir. Satýcýlar tarafýndan yeniliðin hangi alanlarda
uygulanabileceði, hangi tip alýcýlarýn ilgi gösterebileceði ilk aþamada net olmayabilir.
Alýcýlar tarafýndaysa en önemli sorun fikri mülkiyet hakkýnýn diðer fikri mülkiyet haklarýyla
ne kadar iliþkili olduðu ve onlardan ne kadar farklý olduðunu anlamak için harcamalarý
gereken çabadýr. Bu bilginin toplanmasý ve deðerlendirilmesi alýcýlar tarafýnda önemli
bir iþ yükü oluþturur. Ayrýca, genelde alýcý kuruluþlar çözüm arama faaliyetlerini sürekli
42
deðil, sadece belli dönemlerde gerçekleþtirirler. Bunun nedeni zamanlarýnýn büyük bir
kýsmýný baþarýlý olmuþ çözümlerinden ve onlarla ilgili iþ modellerinden nakit akýþý
yaratmak; görece daha az kýsmýný ise gelecekte yaratacaklarý çözümleri ve yeni pazarlarý
keþfetmek için ayýrmalarýdýr. Kýsacasý, fikri mülkiyet haklarýnýn aranmasý, bulunmasý,
deðerlemesi, içselleþtirilmesi ve ticarileþtirilmesi þirketlerde sýklýkla yapýlmayan, fakat
yapýldýðý zaman çok fazla çaba gerektiren bir faaliyettir. Bu nedenle þirketler kendi
bünyelerinde birimler kurarak örgütlenmek yerine, bu hizmeti arabulucu platformlardan
almayý tercih edebilirler. Genellikle þirket içi temel bir örgütsel yapý, örneðin fikri haklar
koordinasyon birimi ya da iþ geliþtirme birimi, arabulucu platformlarýn hizmetleriyle
bütünleþtirilerek þirketin fikri mülkiyet haklarýndan deðer yaratma kabiliyetinin artýrýlmasý
saðlanabilir. Böylece, çok fazla örgütsel maliyet altýna girmeden hem esneklik korunur
hem de arabulucu firmanýn bilgi birikimi ve iþ aðý þirketinkilerle birleþtirilerek çok fazla
sayýda çözüme ulaþýlýr ve bunlarýn filtrelemesi ve deðerlemesi yapýlýr.
Üçüncü olarak, firmalar arasý fikri mülkiyet haklarý iþlemlerinde uzlaþmazlýk oluþma
ihtimalinin yüksek olmasý ve bu uzlaþmazlýklarý çözecek mekanizmalarýn masraflý olmasý
özellikle küçük ölçekli firmalarýn bu tip iliþkilere girme isteðini azaltýr. Bazý arabulucular,
bu tip uzlaþmazlýklarda küçük ölçekli firmaya destek vererek uzlaþmazlýktan doðacak
negatif etkileri azaltýrlar. Tek baþýna ilerlemek isteyen yenilikçi firma uzun yýllar sürecek
bir dava sürecinin üstesinden gelebilecek kaynaklara sahip olmadýðý için uzlaþmazlýðý
kendi lehine çözümlemekte sýkýntý yaþayabilir. Bu noktada arabulucunun desteði ona
yardýmcý olacaktýr.
2.3. Fikri Mülkiyet Arabulucularý Sýnýflandýrmalarý
Mevcut akademik çalýþmalara bakýldýðýnda üç farklý arabulucu sýnýflandýrmasý göze
çarpmaktadýr. Aþaðýda bu sýnýflandýrmalarla ilgili detaylý bilgi verilmektedir.
2.3.1. Arabulucularýn Amaçlarý ve Tarzlarýna Göre Sýnýflandýrýlmasý
Fikri mülkiyet haklarý arabulucularý direkt olarak arabuluculuk yapanlar ve fikri
mülkiyet yönetimi ve destek hizmetleri vererek dolaylý olarak arabuluculuk yapan
kuruluþlar olarak iki grupta toplanýr (Millen ve Laurie, 2008). Direkt olarak arabuluculuk
yapan firmalar 'iþlem kolaylaþtýrýcýlar' veya 'tüccarlar' sýnýfýndadýrlar. Ýþlem kolaylaþtýrýcýlarýn
en bilinenleri fikri mülkiyet/teknoloji geliþtirme firmalarý, lisanslama acenteleri, fikri
mülkiyet brokerleri, fikri mülkiyet müzayede evleri ve çevrimiçi fikri mülkiyet platformlarýdýr.
Bu tip arabulucular fikri mülkiyet hakkýna sahip olan kuruluþ için fikri mülkiyetini satýn
almak ya da lisanslamak isteyen alýcýlarý bulurlar. Genelde yapýlan iþlem üzerinden
komisyon ve danýþmanlýk ücreti alarak kazanç saðlarlar. Bunlar çevrimiçi, çevrimdýþý ya
da hem çevrimiçi hem de çevrimdýþý olabilirler.
43
Tüccarlarýn en bilinenleriyse patent lisanslama ve uygulama firmalarý, kurumsal fikri
mülkiyet toplayýcýlarý, dava yatýrým firmalarý ve devþirme korsan ya da trol olarak
nitelendirebileceðimiz "privateer"lardýr. Özellikle, trol olarak adlandýrýlan patent lisanslama
ve uygulama firmalarý en çok bilinen ve tartýþýlan iþ modeline sahip arabuluculardýr. Bu
firmalar belirli teknolojik alanlarda yüksek deðerli patentleri farklý icat sahiplerinden
toplayarak patent portföyleri oluþtururlar. Ürün pazarýna yeni bir çözüm sunmak isteyen
firmalara portföylerindeki patentlerin haklarýna bu çözümler tarafýndan tecavüz edildiðine
dair bir uyarý mektubu göndererek durumun düzeltilmemesi halinde dava açacaklarýný
bildirirler. Böylece firmalarý masraflý bir dava sürecine ya da kendileriyle iþbirliði yapmalarý
arasýnda bir tercihe zorlarlar. Genelde iþbirliði patentin/patentlerin çözümünü pazara
sürmek isteyen firma tarafýndan satýn alýnmasý ya da lisanslanmasýný içerir. Böylece trol
firma hem kendine hem de fikri mülkiyet hakký sahibine kazanç saðlar. Bazýlarýna göre
bu firmalar yenilikçilik önünde bir engeldir; bazýlarýna göre ise pazardaki mevcut firmalarýn
rekabetine karþý fikri mülkiyet haklarý sahiplerinin iþini kolaylaþtýran arabuluculardýr.
Kurumsal fikri mülkiyet toplayýcýlarý, dava yatýrým firmalarý ve "privateer"lar da aslýnda
trol olarak gruplandýrýlan fikri mülkiyet tüccarlarýnýn türevleridir. Örneðin, kurumsal fikri
mülkiyet toplayýcýlarý özel sermaye þirketleri yapýsýyla çalýþan trollerdir. Bu tip arabulucularýn
genel ve sýnýrlý ortaklarý vardýr. Sýnýrlý ortaklar teknoloji þirketleri ve kurumsal yatýrým
firmalarýdýr. Genel ortaklar, sýnýrlý ortak olan bu kuruluþlarýn parasýný patent portföylerine
yatýrýrlar. Benzer þekilde portföylerindeki patentlere tecavüz ettiklerini düþündükleri
firmalara dava açma uyarýsýyla yaklaþarak onlarý anlaþmaya zorlarlar. Kazançlarýný da
sýnýrlý ortaklarýna geri öderler. Tabi bunun karþýlýðýnda kazançtan önceden anlaþýlmýþ
belirli bir pay alýrlar. Patent lisanslama ve uygulama firmalarýyla kurumsal fikri mülkiyet
toplayýcýlarý arasýndaki önemli bir fark genelde öncekinin patent portföylerine sahip
olmasý sonrakininse sahip olmadan patent portföylerini kontrol etmeye çalýþmasýdýr.
Dava yatýrým firmalarý her ikisinin bu farklýlarýný birleþtirerek özel sermaye þirket yapýsýnda
portföy sahipliði modeliyle çalýþýrlar. Bazý pazar lideri teknoloji þirketleri, trollerin
kendilerine neden olabilecekleri tehdidi azaltmak için onlarla iþbirliðine girerek baðýmsýz
trol iþtirakleri kurarlar. Bu baðýmsýz ve iki farklý ortaktan oluþan iþtirakler "privateer"
olarak adlandýrýlýr. Troller ortak iþtirakler aracýyla büyük þirketlerin patent portföylerine
eriþerek ve kendi iþ modellerini kullanarak (uyarý mektubu-anlaþma olmazsa dava) fikri
mülkiyet haklarýndan kendileri ve ortaklarý büyük þirketler için kazanç saðlarlar.
Dolaylý olarak arabuluculuk yapan 'fikri mülkiyet yönetimi ve destek kuruluþlarýnýn'
en bilinenleri fikri mülkiyet odaklý satýn alma danýþmanlarý, fikri mülkiyet destekli borç
veren firmalar ve diðer finansal destekleri saðlayanlar, yazýlým çözümleri üretenler ve
patent odaklý gösterge yayýnlayanlar ve üniversite teknolojileri arabulucularýdýr. Satýn
alma danýþmanlarý ileri teknoloji satýn almalarý gerçekleþtiren büyük firmalara satýn alma
öncesi ve sonrasýnda yönetimsel ve finansal danýþmanlýk veren firmalardýr. Ýleri teknoloji
satýn almalarý özellikle ABD'de pazar lideri teknoloji firmalarý için en çok kullanýlan
44
inorganik büyüme stratejilerinden biridir. Bu satýn almalar ayný zamanda giriþimci teknoloji
firmalarýnýn kurucularýna da kazançlý çýkýþ fýrsatlarý sunarlar. O yüzden bu tip arabulucular
giriþimcilik ekosisteminin anahtar oyuncularýndandýr.
Finansal destek arabulucularý da farklý finans ve yatýrým seçeneklerini büyük ve küçük
ölçekli teknoloji firmalarýna sunarak bu firmalarýn fikri mülkiyet haklarýný ticarileþtirmelerine
destek olurlar. Ýleri düzey patent arama ve analizi yapan yazýlýmlar geliþtiren arabulucular
da teknoloji pazarlarý bilgisini depolayarak ve raporlayarak bu pazarlardaki iþlem hacminin
artýþýna destek vermektedirler. Ocean Tomo gibi bazý arabulucular patent deðerlemelerini
baz alarak finansal pazar indeksleri geliþtirerek firmalar arasý deðer farklarýnýn ne kadarýnýn
fikri mülkiyet haklarýndan kaynaklandýðýnýn anlaþýlmasýný saðlamaktadýrlar. Son olarak
bazý arabulucular da üniversiteler ve araþtýrma enstitülerinde geliþtirilen fikri mülkiyetin
ve ilgili haklarýnýn ticarileþtirilmesi konusunda üniversitelerde bulunan teknoloji transfer
ofislerine danýþmanlýk hizmetleri sunmaktadýrlar. Yukarýda bahsi geçen farklý arabulucu
gruplarýnýn ABD'deki örneklerini aþaðýdaki tabloda görebilirsiniz.
Tablo 2.1: Deðer Yaratma Tarzlarýna Göre Arabulucu Tipleri ve Örnekleri
Arabuluculuk
Amaç ve Tarzý
Arabuluculuk Tanýmý
Ýþlem
Kolaylaþtýrýcýlar
Fikri mülkiyet / teknoloji InterDigital, Tessera
Technologies, Walker Digital.
geliþtirme firmalarý
Fluid Ýnnovation, General Patent
Lisanslama acenteleri
Corporation, ipCapital Group.
Fikri mülkiyet brokerleri Bramson & Pressman,
Inflexion Point, Pluritas.
Fikri mülkiyet müzayede PatentAuction.com, IPAuctions.com.
evleri
Çevrimiçi fikri mülkiyet Innocentive, NineSigma, Yet2.com.
platformlarý
Tüccarlar
Patent lisanslama ve
uygulama firmalarý
(Troller)
Kurumsal fikri mülkiyet
toplayýcýlarý
Dava finans/yatýrým
firmalarý
Privateer
(Devþirme korsanlar)
45
Örnekler
Acacia Research, Lemelson
Foundation, LPL, NTP,
Rockstar Consortium.
Coller IP Capital,
Intellectual Ventures.
Altitude Capital, IP Finance,
Oasis Legal Finance
Acacia iþtiraki Access Co. Ltd
Tablo 2.1: Deðer Yaratma Tarzlarýna Göre Arabulucu Tipleri ve Örnekleri (devamý)
Arabuluculuk
Amaç ve Tarzý
Fikri Mülkiyet
Yönetimi ve
Destek Hizmetleri
Arabuluculuk Tanýmý
Fikri mülkiyet odaklý
satýn alma danýþmanlarý
Fikri mülkiyet destekli
borç veren firmalar ve
diðer finansal destekleri
saðlayanlar
Yazýlým çözümleri
üretenler ve patent odaklý
gösterge yayýncýlarý
Üniversite teknolojileri
arabulucularý
Örnekler
Blueprint Ventures, Inflexion Point,
Pluritas.
Altitutde CApital, alseT IP,
Blueprint Ventures,
Paradox Capital,
1790 Analytics, IP Checkups,
Ocean Tomo, Pantros IP,
PatentRatings.com
Innovaro, Texelerate
2.3.2. Farklý Aþamalardaki Ýþlevlerine Göre Sýnýflandýrma
Fikri mülkiyet arabulucularýnýn mevcut sýnýflandýrmalarýndan bir diðeri de iþlevlerine
göre sýnýflandýrmadýr. Howells (2006) Ýngiltere'deki fikri mülkiyet arabulucularýný
gözlemleyerek 10 farklý arabulucu iþlevi tanýmlamýþtýr. Bu iþlevleri yenilik süreçlerinde
aþýlan aþamalara göre belirlemiþtir. Arabulucu iþlevlerinin listesi aþaðýdaki gibidir:
Öngörü ve teþhis: Teknoloji yörüngeleri öngörüleme, tahmin etme, bu tahminler ve
þirket ihtiyaçlarýný göz önünde bulundurarak teknoloji yol haritalarýný belirleme faaliyetlerini
kapsamaktadýr.
Tarama ve bilgi iþleme: Teknoloji istihbaratý toplayarak firmalara yüksek potansiyelli
teknolojileri ve iþbirliði ortaklarýný önermeyi kapsamaktadýr. Bu iþlev gerçekleþtirilirken
teknoloji istihbaratý için gerekli alanlar taranýr ve belirli ölçütlere göre muhtemel teknolojik
çözümler seçilir. Bu çözümlerin sahibi þirketlerle, çözümleri kullanmak isteyen þirketler
bir araya getirilir.
Teknik bilgi iþleme, birleþtirme ve yeniden birleþtirme: Farklý bilimsel alanlar ya
da ticari sektörlerdeki bilgi birikimini birleþtirerek ticari potansiyeli yüksek yeni bilgi
oluþturma faaliyetini kapsamaktadýr. Bu iþlev arabulucular üzerine ilk akademik
çalýþmalardan biri olan Hargadon ve Sutton (1997) çalýþmasýnda bahsi geçen IDEO adlý
þirketin müþterisi olan firmalara yeni ürün geliþtirme ve tasarým hizmetlerini sunma
yöntemidir. IDEO, farklý mesleki geçmiþleri ve deneyimleri olan danýþmanlarýndan ekipler
46
kurarak çok çeþitli teknik bilgiyi ve iþ aðýný müþterilerinin ihtiyaçlarýnýn karþýlamasý için
kullanan bir danýþmanlýk firmasýdýr. Firmanýn genel çözüm üretme prensibi daha önceki
bir durum ve baðlamda çalýþan bir çözümü yeni durum ve baðlam için kullanmaktýr.
Örneðin, elektronik alanýnda geçerli olan bir çözümü, týp alanýndaki müþterisinin
çözümüne uyarlayabilir. Bunu yapabilmesi, iki farklý durum arasýndaki yapýsal boþlukta
kendini konumlandýrmýþ olmasýyla (elektronik mühendisleriyle doktorlarýn arasýndaki
baðlarýn zayýf olmasý ya da hiç olmamasý ve IDEO'nun ikisi arasýnda bir köprü yaratmasý)
ve gerektiðinde hýzlýca geçmiþ çözümleri yeni durumlarla örtüþtüren güçlü örgütsel
hafýzaya sahip olmasýyla iliþkilidir. Howells (2006) çalýþmasýnda Ýngiltere'de PERA, CERAM,
Roke Manro Research, Scientific Generics vb. firmalarý IDEO mantýðýyla çalýþan arabulucular
olarak tanýmlamýþtýr.
Kapý tutuculuk ve acentelik: Brokerlik olarak da adlandýrýlan bu iþlev, þirketler
arasýnda çöpçatanlýk yapma, iþbirliklerinin pazarlýk ve uygulama aþamasýnda sözleþme
hazýrlama, fikri mülkiyet hakkýný korunma ve iþbirliði organizasyonu alanlarýnda danýþmanlýk
yapma faaliyetlerini kapsamaktadýr.
Test etme ve doðrulama: Bu iþlev kapsamýnda þirketlere inceleme yapma, ilk örnek
oluþturma, ölçeklendirme, doðrulama ve eðitim için kullanýlacak laboratuar, diðer teknik
altyapý ve insan kaynaðý desteði verilmektedir. Bu arabulucular þirketlerin test aþamasýnda
karþýlaþtýklarý maliyetleri azaltmayý ve þirketlerin çözümlerinin ilk örneklerinden hýzlý ve
doðru bir þekilde geri bildirim almalarýný saðlamayý amaçlamaktadýrlar. Örneðin, Ýngiltere
arabulucularý olan CERAM ve Roke Manor Research saðladýklarý diðer iþlevlerine ek
olarak müþterilerine test ve doðrulama hizmetleri sunan þirketlerdir.
Akreditasyon: Akreditasyon, sertifikasyon ve standardizasyon çözümleri üreten
arabulucular, çözüm saðlayýcýlar ve müþteriler arasýnda önemli bir köprü vazifesi
görmektedirler. Hem þirketten þirkete hem de þirketten son müþteriye pazarlarda
yeniliklerin kabul görmesi ve yayýlmasýnda akreditasyon, sertifikasyon ve standardizasyon
en önemli hýzlandýrýcý mekanizmalardýr. Müþteriler genelde kalitesini henüz ispatlamamýþ
yenilikleri kullanmadan önce referans ararlar. Hem belirli sektörlere odaklanan hem de
daha genel çalýþan arabulucular, yenilikçi çözümler içeren pazarlarda bilgi asimetrilerini
ve kolektif öðrenmeyi kolaylaþtýrarak müþterilerin bu çözümleri satýn almasýný ya da
belirli bir süre için denemesini kolaylaþtýrýrlar.
Düzenleme, hakemlik yapma ve uzlaþtýrma: Bu iþlevleri gerçekleþtiren arabulucular,
yeniliklerin yayýlmasýnda karþýlaþan sorunlarý ve uzlaþmazlýklarý taraflarýn mahkeme
yoluna gitmeden hýzlý bir þekilde çözmesine yardýmcý olurlar.
47
Yenilik çýktýlarýný koruma: Bazý arabulucular fikri mülkiyetin korunmasý alanýna
odaklanarak müþterilerine fikri mülkiyetlerini nasýl koruyacaklarý konusunda danýþmanlýk
verirler. Özellikle, hangi fikri mülkiyet haklarýnýn müþterilerinin çözümleri için koruma
saðlayabileceðini açýklamak, baþvuru süreçlerinin yönetilmesinde danýþmanlýk yapmak
ve fikri mülkiyet hakkýna tecavüz durumda hukuksal mekanizmalarý devreye sokmak
konularýnda destek saðlarlar. Türkiye'de çeþitli patent ve marka acenteleri bu iþlevi yerine
getiren arabulucular olarak müþterilerine hizmet saðlamaktadýrlar.
Ticarileþtirme: Kimi arabulucularsa fikri mülkiyetin ticarileþtirilmesi için hizmet desteði
saðlarlar. Pazar araþtýrmasý, iþ planý yazma, iþ aðlarýndaki uzmanlara ulaþma, yeni ortak
bulma, akýl hocasý bulma ve tohum finansman ayarlama konularýnda fikri mülkiyet
sahiplerine destek saðlayarak buluþlarýný ticarileþtirmelerini hýzlandýrýrlar. Giriþimcilik
merkezleri, kuluçka merkezleri, hýzlandýrýcýlar ve devlet kurumlarý (örneðin, TÜBÝTAK
ve KOSGEB) ticarileþtirme desteði veren arabulucular olarak düþünülebilir.
Deðerlendirme: Bazý arabulucular ise pazardaki yeni teknoloji bazlý ürün, yazýlým ve
hizmetlerin performansýyla ilgili müþteri görüþü toplayarak kendi müþterilerine kýyaslama
raporlarý ve geri bildirim sunarlar. CNET.com sanal ortamda bu iþlevi gerçekleþtiren bir
arabulucuya örnek olarak verilebilir.
2.3.3. Katkýlarýna Göre Sýnýflandýrma
Colombo, Dell'Era ve Frattini (2014) arabulucularý, kullanýcýlarýna saðladýklarý katkýnýn
doðasýna göre sýnýflandýrmýþlardýr (Bkz. Þekil 2.1).
IDEO gibi tasarým ve yeni ürün danýþmanlýk hizmetleri sunan þirketler farklý kaynaklarý
bir araya getirerek kullanýcýlara direkt olarak çözümü ulaþtýrýrlar. Yazarlar, birbiriyle
ilgisiz alanlardaki bilgi kümelerini birbirine baðlayarak deðer yarattýklarý için bu tip
þirketleri “Broker” olarak adlandýrmýþlardýr.
“Toplayýcýlar” kullanýcýlarýn teknik ihtiyaçlarýný direkt olarak kendileri karþýlamayan,
fakat bu ihtiyaçlarý karþýlayabilecek hizmetleri sunan birey ve þirketlerden teklif toplayan
ve bu teklifleri çözüm arayan þirkete ileten arabuluculardýr. Özellikle, Innocentive, Nine
Sigma gibi çevrim içi að uygulamalarý bu grup içerisinde iyi bilinen arabuluculardýr.
Genel olarak, sanal ortamdaki arabulucularýn sayýsý hýzlý bir þekilde artmaktadýr (Verona,
Prandelli ve Sawhney, 2006).
“Baðlayýcýlar” ise çözüm alanýna girmeden hizmet arayanlarla hizmet saðlayýcýlarý bir
araya getirirler. Örneðin, web tasarým ve programlama hizmeti almak isteyen bir þirket,
arabulucunun sunduðu platformundaki hizmet saðlayýcýlara teklif açar ve en iyi teklifi
yapaný kendisi tercih eder. Söz konusu platform herhangi bir þekilde web tasarým ve
48
programlama hizmetinin nasýl olacaðýna karýþmaz. ABD merkezli Elance platformu örnek
olarak verilebilir.
“Aracýlar”, baðlayýcýlar gibi teknik uzmanlýðý olan çözüm saðlayýcýlarý çözüm arayanlarla
buluþtururlar. Farklý olarak, teklif toplamak yerine en uygun kaynaðý çözüm arayana
sunarlar. Örneðin, Presans geliþtirdiði bir yazýlýmla otomatik olarak uzmanlarý yayýnlarýna,
yetkinliklerine, patentlerine vb. diðer ölçütlerine göre sýnýflayýp çözüm arayanlarla
eþleþtirmektedir. Bazý arabulucu platformlarda þirketlerin ihtiyaç duyduðu farklý bilgi
birikimleri ve deneyimleri olan bireylerden oluþan yeni ürün geliþtirme ekiplerini uzman
pazarlarýnda oluþturup þirketlere sunmaktadýrlar.
Þekil 2.1: Fikri Mülkiyet Arabulucularýnýn Katkýlarýna Göre Sýnýflandýrýlmasý
49
3
B Ö L Ü M
FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARI
DEÐERLEME YÖNTEMLERÝ
3. FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARI DEÐERLEME
YÖNTEMLERÝ
3.1. Giriþ
Fikri mülkiyet haklarý þirketlerin bilançolarýndaki varlýklarýnýn önemli bir bölümünü
temsil eden gayri maddi varlýklardýr (Gallini, 2002; Ernst, Legler ve Lichtenthaler, 2010).
Özelikle ileri teknoloji sektörlerdeki þirketlerin deðeri büyük oranda fikri mülkiyet
haklarýna baðlýdýr. Bunun bir nedeni, fikri mülkiyet haklarýnýn sahiplerine pazardaki ilk
oyuncu olma haklarýný korumalarýný saðlayarak ek gelir, kar marjý ve pazar payý avantajlarý
sunmalarýdýr. Ayrýca, fikri mülkiyet haklarý sahiplerine ilerisi için büyüme fýrsatlarý sunarak
þirket deðerine katkýda bulunurlar. Son olarak, þirketler fikri mülkiyet haklarýndan lisans
ve satýþ geliri elde ederek pozitif nakit akýþý yaratabilirler.
Temel olarak, fikri mülkiyetin deðeri gelecekteki yaratacaðý kazançlarýn bir göstergesidir.
Þirketler için daha çok kazanç saðlayan fikri mülkiyet haklarý daha deðerlidir. Bazen
deðer, fiyat ve maliyet kavramlarýný ayýrt etmek zor olabilir. Fikri mülkiyetin pazar deðeri
iki taraf arasýnda deðiþ-tokuþ iþlemindeki fiyatýdýr. O iþlem için fiyat sabit kalsa bile fikri
mülkiyetin pazar deðeri muhtemelen ileride deðiþecektir. O yüzden pazar fiyatýyla deðer
her zaman ayný olmayabilir. Ayrýca fikri mülkiyeti devralan þirket için yaptýðý ödeme fikri
mülkiyetin maliyetidir. Pazar fiyatý gibi maliyet de belirli bir zamanda yapýlan iþlemin
özelliði olduðu için sabit kalacaktýr. Ayrýca, deðer baðlam içerisinde düþünülmelidir. Bir
fikri mülkiyetin deðeri hangi amaçla, ne zaman, kim tarafýndan, nerede kullanýlacaðýna
baðlýdýr. Ayný fikri mülkiyetin ABD'deki deðeri farklý Türkiye'deki deðeri farklý olabilir.
Ayný þekilde bir fikri mülkiyet, belirli bir uygulamasý için daha deðerli farklý bir uygulamasý
için daha az deðerli veya bir þirket için daha deðerli baþka bir þirket için daha az deðerli
olabilir.
Bu nedenlerden ötürü, fikri mülkiyetin deðeri hangi amaç için ve hangi yöntemle
deðerlendirildiðine göre deðiþebilmektedir. Bir þirketin kendi içinde belirli bir yöntemle
yaptýðý deðerleme, teknoloji pazarýnda alýcýlar tarafýndan yapýlan deðerlemeyle birebir
örtüþmeyebilir. Fikri mülkiyetin kendine özgü özelliklerinin ve bunlarýn bir þirket içindeki
diðer kaynaklar ve yetkinliklerle bir araya gelerek yarattýðý sinerji sonucu oluþan deðerin
diðer þirketler için farklý olabileceði unutulmamalýdýr. Bu farklýlýklar deðerleme yapýlýrken
farklý getiri ve risk varsayýmlarý kullanýlmasýna ve dolayýsýyla firmalarýn deðerlemelerinin
farklýlýk arz etmesine yol açabilir.
Fikri mülkiyetten kazanç elde edebilmek fikri mülkiyetin deðerini doðru yöntemlerle
deðerlemekle mümkündür. Ancak, gayri maddi varlýklardan olan fikri mülkiyet haklarýnýn
deðerlemesi maddi varlýklarýn deðerlemesine göre daha zordur. Bunun en önemli
53
nedenleri: 1) geçmiþ verinin eksik olmasý ve 2) ticari ve teknik belirsizliklerden dolayý
fikri mülkiyetin gelecekte yaratacaðý nakit akýþýnýn bilinmesinin zor olmasýdýr. Bir yeniliðin
veya yenilikle ilgili herhangi bir fikri mülkiyet ya da lisanslama hakkýnýn deðerlemesini
önemli ve bir o kadar da zor yapan etmenlerden biri de, fikri mülkiyetin yukarý yönlü
pozitif nakit akýþý potansiyelinin çok yüksek olmasýdýr. Özellikle, yenilikten beklenen
ekonomik faydanýn asimetrik daðýlmasý - yeniliðin pazarda kabul görmesi durumunda
çok yüksek düzeyde ekonomik fayda getirmesi, aksi durumda sadece ilksel yatýrýmlarýn
kaybedilecek olmasý - geleneksel deðerleme yöntemlerinin yenilik ve fikri mülkiyet hakký
deðerlemelerinde kullanýlmasýna engel olmaktadýr. Özellikle, erken aþama yüksek
potansiyele sahip fikri mülkiyet geleneksel deðerleme yöntemleri kullanýlarak
deðerlendirildikleri zaman olmasý gerekenden daha düþük seviyede deðerleri hesaplanýr.
Alternatif olarak belirsizlikleri ve kazanç asimetrisini hesaba katan reel opsiyon yöntemleri
fikri mülkiyet haklarýný deðerlemek için kullanýlabilir. Ancak, hesaplama yöntemlerinin
karmaþýk olmasý ve varsayýmlar gereði daha çok veri gerekmesi sebebiyle, ileri düzey
reel opsiyon deðerleme araçlarýnýn kullanýmý pratikte zordur.
Sonuç olarak, yeniliklerinin ve ilgili fikri mülkiyetin veya lisanslarýnýn deðerlemesini
yapmak isteyen þirketler farklý yöntemlerin nasýl çalýþtýklarýný ve hangi koþullarda etkin
olduklarýný iyi anlamak zorundadýrlar. Raporun bu bölümünde fikri mülkiyet deðerlemesinde
kullanýlan farklý araçlarýn sunulmasý ve ne zaman hangi yöntemin kullanýlabileceðinin
açýklanmasý hedeflenmektedir.
3.2. Deðerleme Yöntemleri
Deðerleme yöntemleri finansal deðer sunanlar ve temel deðer göstergeleri üzerinden
bilgi saðlayanlar olmak üzere ikiye ayrýlýr. Finansal deðer sunanlar kazanç bazlý olmayan
ve kazanç verisine ya da onun tahminlerine gerek duyan deðerleme yöntemleri olarak
iki grupta toplanýr (Bkz. Þekil 3.1). Kazanç bazlý olmayan deðerleme yöntemleri maliyet,
pazar kýyaslamasý ve teknoloji çarpaný yöntemleridir. Kazanç bazlý hesaplamalarý içerenlerse
indirgenmiþ nakit akýmý, reel opsiyon, ve telif ücreti tasarrufu yöntemleridir. Gerçek
deðeri hesaplamak yerine göstergeler üzerinden kalitatif bilgi saðlayan yöntemler de
genel olarak patentlerin kapsamý, atýf sayýsý, buluþ sahibi vb. özelliklerine bakarak deðerini
yorumlamaya çalýþan yöntemlerdir. Raporun bir sonraki bölümünde sýrasýyla bu yöntemler
anlatýlmaktadýr.
54
Þekil 3.1. Fikri Mülkiyet Haklarý Deðerleme Yöntemleri Sýnýflandýrmasý
3.2.1. Kazanç Üzerinden Olmayan Parasal Deðer Hesaplama Yöntemleri
3.2.1.1. Maliyet yaklaþýmý
Maliyet yaklaþýmý bir fikri mülkiyetin deðerini fikri mülkiyeti geliþtirmek için yapýlan
masraflarý toplayarak hesaplar (Smith ve Parr, 2005). Birbirinden farklý iki temel maliyet
yaklaþýmý vardýr. Bunlardan birincisi “Çoðaltma Maliyeti” yöntemidir. Çoðaltma maliyeti,
fikri mülkiyetin birebir kopyasýný oluþturmak için yapýlan tüm masraflara karþýlýk
gelmektedir. Örneðin bir yazýlýmýn deðerini belirlemek istediðimizde, bu yazýlýmýn sahip
olduðu tüm deðiþiklikleri ve iyileþtirmeleri içeren en son halini ayný programlama dili
ve teknikleri kullanarak çoðaltmak için harcanacak olan çabanýn doðuracaðý bütün
masraflar yazýlýmýn çoðaltma maliyetini temsil eder.
Ýkinci temel maliyet yaklaþýmýysa “Yerine Koyma Maliyetidir”. Yerine koyma maliyeti,
deðerlemenin yapýldýðý tarih itibariyle, bahsi geçen fikri mülkiyet hakkýnýn saðladýðý
faydaya denk düzeyde fayda saðlayan bir mülkü edinmek için harcanacak masrafa eþittir.
Yazýlým örneðinden devam edecek olursak, ayný iþlevi görüp denk bir fayda saðlayan
fakat en son programlama diliyle yazýlmýþ ve en son donanýma uygun bir yazýlýma bugün
sahip olmanýn maliyeti, yerine koyma maliyetidir.
55
Maliyet yaklaþýmý nakit akýþý yaratmaktan uzak olan fikri mülkiyet haklarýnýn
deðerlenmesinde kullanýlmaya uygundur (Smith ve Parr, 2005). Özellikle ticarileþtirilme
olasýlýðýnýn kýsa ve orta vadede düþük olduðu ve yukarý yönlü potansiyelinin aþaðý yönlü
risklerine göre görece zayýf olduðu fikri mülkiyet haklarýnýn deðerlemesinde kullanýlmalýdýr.
Ayrýca, deðerlemesi yapýlan fikri mülkiyet hakkýnýn ikamesi olacak çok sayýda fikri
mülkiyet haklarý hali hazýrda mevcut ise, yerine koyma maliyeti yöntemini kullanarak
deðerleme yapmak uygun olacaktýr.
3.2.1.2. Pazar kýyaslamasý yaklaþýmý
Pazar kýyaslamasý yaklaþýmý, fikri mülkiyet hakkýnýn deðerini kýyaslanabilir baþka bir
fikri mülkiyet hakkýnýn benzer koþullar altýnda yakýn bir zamanda ticari olarak el
deðiþtirirken sahip olduðu deðerine (deðiþ-tokuþ fiyatýna) bakarak belirler. Bu yaklaþým
uygulanýrken dikkat edilmesi gereken en önemli husus, deðerlenen fikri mülkiyet hakkýyla
kýyaslanmak istenen fikri mülkiyet hakkýnýn ne kadar benzediðinin çok iyi anlaþýlmasýdýr.
Etkin bir kýyaslama yapabilmek için kýyaslanacak olan fikri mülkiyetin yakýn zamandaki
ticari iþleminin þartlarý ve koþullarýyla ilgili yeterli bilgiye sahip olunmasý gerekmektedir.
Özellikle, hangi haklarýn, hangi sektörler ya da uygulamalar için, hangi ülkelerde, hangi
ödeme koþullarýnda ve hangi münhasýrlýk haklarý altýnda deðiþ tokuþ edilmiþ olduðunun
çok iyi anlaþýlmýþ olmasý gerekmektedir.
Kýyaslanabilir varlýklarla ilgili yeterli iþlem verisi olduðu sürece pazar yaklaþýmý çok
farklý fikri mülkiyetin çok farklý koþullar altýnda deðerlemesinin yapýlmasýný saðlayabilir.
Özellikle ABD'deki yasalar kamuya açýk firmalarýn kendileri için maddi açýdan önemli
olan ticari deðiþ-tokuþlarýyla ilgili bilgileri kamuyla paylaþmalarýný talep etmektedir.
Bunun sonucu olarak, özellikle gelir tablolarýna daha yüksek kar ya da ciro yazamayan
fakat ciddi anlamda yukarý yönlü potansiyeli olan teknoloji firmalarý teknoloji transferi,
lisanslama, çapraz lisanslama ve ortak Ar-Ge anlaþmalarýyla ilgili detaylý bilgileri kamuyla
paylaþýrlar. Bu bilgiler de kýyaslanabilir deðerleme rakamlarýnýn oluþmasýna katký saðlar.
Ancak, Türkiye'de hem fikri mülkiyet pazarlarýndaki iþlem sayýlarýnýn çok az olmasý hem
de bunlarla ilgili bilgi paylaþýmýnýn yüzeysel olmasý nedeniyle deðerleme için kullanýlabilecek
kýyaslanabilir bir iþlemi bulmak zordur. Sektör deneyimi olan yöneticilerin ve danýþmanlarýn
geçmiþ deneyimlerine bakarak deðerleme kýyaslamalarý yaptýðý sýklýkla gözlemlenmektedir.
3.2.1.3. Teknoloji çarpaný yaklaþýmý
Teknoloji çarpaný yaklaþýmý bir þirketin ya da bu þirketin herhangi bir alt biriminin
genel pazar deðerinin ne kadarlýk bir kýsmýnýn deðerlenen fikri mülkiyetin kullanýlmasý
sonucu oluþtuðunu ölçmeye çalýþýr. Bu yaklaþým sayýsal kazanç bazlý deðerleme
yaklaþýmlarýyla sözel analizlerin beraber kullanýlmasýný gerektirir. Öncelikle þirketin
56
operasyonel sonuçlarý tahmin edilerek þirketin bugünkü deðeri hesaplanýr. Daha sonra
fikri mülkiyetin bu deðerin oluþmasýnda yaratabileceði üst sýnýr belirlenir. Bunu takiben,
sözel analizlerle teknolojinin fayda ve rekabet boyutundaki avantajlarý ve dezavantajlarý
sýralanýr. Fayda özellikleri olarak fikri mülkiyetin yaþam döngüsünde hangi aþamada
olduðu, potansiyel pazarýn büyüklüðü, operasyonel payýnýn ne kadar olacaðý ve
ticarileþtirmesi için ne kadar sermaye gerektirdiði analizlere katýlmalýdýr. Rekabetçi
özellikler olarak benzer iþlevleri olan fikri mülkiyetlerin varlýðý, rakiplerin fikri mülkiyetin
etkisini azaltmak için yapabilecekleri çeþitli manevralarýn gerçekleþme olasýlýklarý ve fikri
mülkiyetin eskimesi ve deðerini yitirmesi olasýlýklarý analiz edilmelidir. Maksimum
teknoloji çarpaný bu etmenler düþünülerek makul bir düzeye indirilir. Örnek vermek
gerekirse, ABD'deki kimya ve plastik sanayisinde kullanýlan teknoloji çarpanlarý, düþük
etki teknolojiler için %0-%30 aralýðýnda, orta düzey etki teknolojiler için %30-%50
aralýðýnda ve yüksek etki teknolojiler içinse %50-%75 aralýðýndadýr. Bilimsel alet, týbbi
cihaz ve biyoteknoloji gibi yüksek teknoloji bazlý sektörlerde bu oranlarýn daha yüksek
olma ihtimali oldukça büyüktür. Teknoloji çarpaný kararlaþtýrýldýktan sonra þirketin net
bugünkü deðeriyle çarpýlarak fikri mülkiyetin deðeri hesaplanýr:
3.2.2. Kazanç Üzerinden Parasal Deðer Hesaplama Yöntemleri
3.2.2.1 Ýndirgenmiþ nakit akýmý/geliri yaklaþýmý
Ýndirgenmiþ nakit akýmý deðerleme yaklaþýmý bazý eksikliklerine raðmen en sýklýkla
kullanýlan deðerleme yöntemlerinden biridir. Bunun nedeni, bu yaklaþýmýn diðerlerine
göre çok farklý durumlarda çok farklý çeþit yenilik ve fikri mülkiyetin deðerlemesinde
kullanýlabilir olmasýdýr. Bu yaklaþýmýn temel varsayýmý daha çok nakit akýþý yaratabilen
fikri mülkiyetin daha deðerli olmasýdýr. Bu yaklaþým fikri mülkiyetin deðerini fikri
mülkiyetin gelecekte yaratacaðý nakit akýmlarýnýn bugünkü deðerini belirleyerek ölçer.
Ýki farklý yöntemle bugünkü deðer hesaplanabilir. Birinci yöntem olarak fikri mülkiyetin
ya da hakkýnýn bir þirket ya da bir çözüme olan katkýsý üzerinden deðerleme yapýlabilir.
Tablo 3.1'teki örnek bu yöntem kullanýlarak deðer hesaplamayý göstermektedir. Varsayalým
bir fikri mülkiyet hakkýnýn bir firmanýn sunduðu bir çözüme gelir katkýsý %12 oranýndadýr.
Çözümün 10 yýl boyunca elde tutulacaðý ve ondan sonra satýn almak isteyen baþka bir
firmaya nihai deðeri üzerinden satýlacaðý varsayýlmýþtýr. Vergi (%20) ve amortisman
(%6,66; gayrimaddi varlýðýn defter deðerinden amortize edilmesi için kullanýlan oran)
etkenleri de hesaba katýldýktan sonra her bir sene sonunda elde edilecek olan katkýnýn
bugünkü deðeri %20 iskonto (indirgeme) oraný üzerinden hesaplanmýþtýr. Sonucunda,
firmanýn çözümünün bugünkü deðerinin yaklaþýk 32.62 TL olduðu hesaplanmýþtýr.
57
Tablo 3.1: Ýndirgenmiþ Nakit Akýmý Yaklaþýmýyla Deðerleme Örneði
Yýl
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Fikri
Çözümün
Varlýðýn
Getirisi
Katkýsý
(TL)
(TL)
50.000
52.500
55.125
57.881
60.775
63.814
67.005
70.355
73.873
77.566
Vergi
Sonrasý
Katký
(TL)
AmortisKatkýnýn
man
Þimdiki
Sonrasý
Deðeri
Katký
(TL)
(%6.66)
6.000
4.800
5.117
6.300
5.040
5.373
6.615
5.292
5.641
6.946
5.557
5.923
7.293
5.834
6.220
7.658
6.126
6.530
8.041
6.432
6.857
8.443
6.754
7.200
8.865
7.092
7.560
9.308
7.446
7.938
10 yýllýk Katkýnýn Bugünkü Deðeri
Nihai Katkýnýn Bugünkü Deðeri
Toplam
4.264
3.731
3.265
2.857
2.499
2.187
1.914
1.674
1.465
1.282
25.138
7.478
32.62
Gelir
Ýskonto
Büyüme
Oraný
Oraný
0,2
-
0,05
-
Ýkinci yöntemse direkt olarak fikri mülkiyet hakkýna odaklanarak pazarda çözüme
(ürüne ya da hizmete) dönüþtüðü zaman ne kadar kazanç saðlayacaðý üzerinden deðerleme
yapmayý içerir. Böyle bir hesaplama yapmak için aþaðýdaki yöntem takip edilir.
1. Çözümün potansiyel pazarýný belirlemek. Deðerleme yapacak kiþi pazarýn
sýnýrlarýný iyi çizmelidir. Pazar çok dar tanýmlanýrsa kazanç beklentisi düþecektir. Pazar
çok geniþ tanýmlanýrsa da gerçeklikten uzak bir deðerleme ortaya çýkacaktýr. Ayrýca
pazarýn çok geniþ tanýmlanmasý büyüme için daha çok yatýrým gerekli olmasý varsayýmýný
tetikleyerek yeni çözümün deðerini eksi yönde etkiyebilir.
2. Pazar büyüklüðünün tahmin edilmesi. Yeni bir pazara benzeri olmayan
radikal bir çözümle girilmiþse pazar büyüklüðünü tahmin etmek zordur. Mevcut bir
pazara yerel adaptasyonla ya da farklýlaþma yapýlarak giriliyorsa pazar büyüklüðü daha
kolay tahmin edilebilir. Ulusal ve uluslararasý pazar araþtýrma kuruluþlarýnýn raporlarýna
bakýlarak tahminler yapýlabilir.
3. Pazarýn büyüme oranýnýn tahmin edilmesi. Benzer þekilde radikal yenilikte
bir çözüm için büyüme oranlarýný hesaplamak zordur. Fakat, farklýlaþtýrýlmýþ çözümler
için geçmiþ veriye bakýlýr.
58
4. Operasyonel marjý belirlemek. Operasyonel marj, vergi öncesi ve finansal
giderler çýkarýlmamýþ gelirlerin ciroya oranýdýr. Sektördeki rakip firmalarýn operasyonel
marjlarý karþýlaþtýrýlarak cironun hangi oranda kazanca dönüþtüðü tahmin edilir.
5. Vergi oranýnýn belirlenmesi. Pozitif kazanç durumda yapýlacak vergi ödemesi
vergi oranlarý kullanýlarak hesaplanýr. Eðer vergi teþviklerinden yararlanýlýyorsa buna
göre vergi oranlarý hesaplanýr.
6. Ek yatýrýmlarýn büyüklüðünün belirlenmesi. Yeni bir çözümün pazarda kabul
görmesi ek yatýrýmlar gerektirecektir. Ciroyu büyütmek için insan kaynaðýna, ortaklara,
daðýtým ve satýþ kanallarýna ve yeni çözümlerin geliþtirilmesine ihtiyaç olacaktýr. Rakip
firmalarýn ciro/sermaye oranlarýna bakýlarak ek yatýrým masraflarý hesaplanmalýdýr. Bu
masraflar vergi sonrasý kazançtan çýkartýlarak serbest nakit akýmýnýn büyüklüðü hesaplanýr.
7. Ýndirgeme oranýnýn belirlenmesi. Ýndirgeme oraný sermaye ve borç maliyetinin
þirketin borç oranýna göre aðýrlýklandýrýlmýþ ortalamasýdýr. Ýndirgeme oraný çözüm
projesinin aðýrlýklý ortalama sermaye maliyeti "AOSM" oranýna karþýlýk gelir. AOSM fikri
mülkiyetin finansörlerinin beklentisini karþýlamak için yaratmasý gereken minimum getiri
oranýdýr. Ayný zamanda, projenin fýrsat maliyeti olarak da algýlanabilir. AOSM sermaye
ve borç maliyeti olmak üzere iki bileþenden oluþur. Sermaye maliyeti, sermaye varlýklarýný
fiyatlama modeline göre hesaplanýr:
"Sermaye Maliyeti"=
"Risksiz Yatýrým Oraný + Genel Pazar Riski x (Temsili Pazar Portföyü Getiri OranýRisksiz Yatýrým Oraný)"
Borç maliyeti ise kabaca firmanýn bono piyasasýnda borçlanma maliyeti üzerinden
hesaplanabilir. AOSM sermaye ve borç maliyetinin þirketin borç oranýna göre aðýrlýklandýrýlmýþ
ortalamasýdýr.
Yeni ürün geliþtirme projelerinde genellikle uzmanlar yukarýdaki hesaplama yolunu
tercih etmek yerine yaklaþýk ya da geleneksel oranlar üzerinden AOSM'yi hesaplamaya
çalýþýrlar. Erken aþama projeler %50 üzerinde AOSM'ye sahip olabilirler. Teknik belirsizlikler
azaldýkça bu oranlar %20-%10 bandýna gerileyebilir. Sektöre ve projenin aþamasýna göre
deðiþen bu deðerler þirketlerdeki uzmanlar tarafýndan kabul edilen standart deðerler
olabilir. Bu nedenle, deðerleme yapanlarýn daha teknik yöntemlerle beraber bu tarz
standart oranlar hakkýnda da bilgi sahibi olmasý gerekir.
Örnek. Bu yöntemi bir örnek üzerinde göstermek anlaþýlmasýný kolaylaþtýracaktýr.
Varsayalým, Türkiye'de bir þirket yurtdýþýnda ve Türkiye'de kullanýlan bir elektronik cihazý
kendisi Türkiye'de ilk defa geliþtirip Türkiye pazarýna 2013 yýlýnda sunmuþ olsun. Bu
ürünün pazarýnýn Türkiye'deki 2013 yýlý itibariyle büyüklüðü birim olarak 9000 adettir.
Bu ürünün ortalama fiyatýysa 750 TL'dir. Bu nedenle, 2013 yýlý sonu itibariyle parasal
olarak pazar büyüklüðü yaklaþýk 6.750.000 TL'dir. Müþteriler tarafýndan çok tutulan bu
59
ürünün pazarý yýllýk %44 büyümektedir ve bunun önümüzdeki 6 yýl (2018'in sonuna
kadar) devam etmesi beklenmektedir. 2018'den sonra satýþlarda bir büyüme
beklenmemektedir. Hem global hem de Türkiye pazarýnýn %50'si iki çok uluslu þirket
arasýnda paylaþýlmýþtýr. Geri kalan %50 ise çok sayýda küçük þirket arasýnda bölünmüþtür.
Türk þirketi %10 pazar payýna ulaþmayý hedeflemektedir.
Tablo 3.2: Pazar Tahminleri
Yýl
Pazar Büyüme Oraný
Pazar Büyüklüðü (Birim)
Pazar Büyüklüðü (TL)
2013
2014
2015
2016
2017
2018
0,44
0,44
0,44
0,44
0,44
0,44
9.000,00
12.960,00
18.662,40
26.873,86
38.698,35
55.725,63
6.750.000,00
Pazar Payý
Ciro
9.720.000,00 13.996.800,00 20.155.392,00 29.023.764,48 41.794.220,85
0,01
0,02
0,04
0,08
0,10
0,10
67.500,00
194.400,00
559.872,00
1.612.431,36
2.902.376,45
4.179.422,09
Sektördeki rakipler ilk birkaç yýldan sonra operasyonlarýný iyileþtirerek %25 operasyonel
marja ulaþmýþlardýr. Türk firmasý da benzer bir þekilde operasyonel verimliliðini artýracaðýný
tahmin etmektedir. Yýllar içinde %0, %5, %10, %20 ve %25 operasyonel marj deðerleri
olacaðýný öngörmektedir. Kazancýndan yaklaþýk %20 vergi ödeyeceðini varsayarak
aþaðýdaki tablodaki yýllar için vergi sonrasý gelirlere ulaþmýþtýr.
Tablo 3.3: Kazanç Hesaplamalarý
Yýl
Ciro
Vergi Öncesi Marj
Vergi Öncesi Gelir
Vergi Sonrasý Gelir
2013
67.500,00
0,00
0,00
0,00
2014
194.400,00
0,05
9.720,00
7.776,00
2015
559.872,00
0,10
55.987,20
44.789,76
2016
1.612.431,36
0,20
322.486,27
257.989,02
2017
2.902.376,45
0,25
725.594,11
580.475,29
2018
4.179.422,09
0,25
1.044.855,52
835.884,42
Yýllýk %44 büyüme çeþitli ek yatýrýmlarý gerektirmektedir. Sektördeki rakiplerinin
ciro/sermaye oraný 2 civarýndadýr. Þirket, buna göre ek yatýrýmlarýný hesaplamýþtýr ve
sermaye harcamalarý için ihtiyacý olan nakit akýmýný çýkartarak çözümünden elde edeceði
serbest nakit akýmýný hesaplamýþtýr. Görüldüðü üzere büyüme olduðu sürece pozitif bir
serbest akýmý yaratamamaktadýr.
Tablo 3.4: Ek Yatýrýmlarý Göz Önünde Bulundurarak
Serbest Nakit Akýmýnýn Hesaplanmasý
Yýl
Ciro
Gelecek Yýl
Ciro Deðiþimi
Ciro/
Sermaye
Yeni
Yatýrýmlar
Vergi Sonrasý
Gelir
Serbes
Nakit Akýmý
2013
67.500,00
126.900,00
2
63.450,00
0,00
-63.450,00
2014
194.400,00
365.472,00
2
182.736,00
7.776,00
-174.960,00
2015
559.872,00
1.052.559,36
2
526.279,68
44.789,76
-481.489,92
2016
1.612.431,36
1.289.945,09
2
644.972,54
257.989,02
-386.983,53
2017
2.902.376,45
1.277.045,64
2
638.522,82
580.475,29
-58.047,53
2018
4.179.422,09
0,00
2
0,00
835.884,42
835.884,42
60
Þirketin finansal verileri incelendiðinde þirketin sermaye maliyetinin 0,34 borç
maliyetininse 0,13 olduðu anlaþýlmýþtýr. Þirketin bilançolarý, þirketin toplam yükümlülüklerinin
toplam yükümlülükler ve özkaynaklara oranýnýn 0,72 olduðunu göstermektedir. Buna
göre ve bu oranýn önümüzdeki yýllarda deðiþmeyeceði varsayýmýna dayanarak indirgeme
oraný 0,16 olarak hesaplanmýþtýr (0,34*0,28+0,13*0,72=0,16). Bu iskonto oraný kullanýlarak
ve 2018'den sonrasý için koþullarýn ayný kalacaðý varsayýlarak 2013-2018 arasý için ve
2018 sonrasý için deðerler hesaplanmýþtýr ve birbirlerine eklenmiþtir. Þirketin hesaplamalarýna
göre bu çözümün bugünkü deðeri yaklaþýk 4.770.166,93 TL'dir.
Tablo 3.5: Çözümün Net Bugünkü Deðerinin Hesaplanmasý
Yýl
Serbest Nakit Akýmý
Bugünkü Deðerler
2013
-63.450,00
-63.450,00
2014
-174.960,00
-150.827,59
2015
-481.489,92
-357.825,45
2016
-386.983,53
-247.923,97
2017
-58.047,53
-32.059,13
2018
835.884,42
397.975,45
6 Yýllýk Deðer
-454.110,68
Nihai Deðer
5.224.277,61
Bugünkü Deðer
4.770.166,93
Ýndirgenmiþ nakit akýmý yaklaþýmýnýn önemli bir eksikliði teknik ve pazar belirsizliklerini
sýnýrlý olarak hesaplamalara katmasýdýr. Eðer belirsizlikler düþük seviyede olduðu için
nakit akýmý ve maliyetler tahmin edilebiliyorsa, indirgenmiþ nakit akýmý yaklaþýmýný
kullanmak faydalý olacaktýr. Bir sonraki bölümde bahsedeceðim risk uyumlu bugünkü
deðer yaklaþýmý bu eksikliðe bir miktar cevap vermektedir.
Ayrýca, Ar-Ge faaliyetleri firmalara uzun vadede büyüme fýrsatlarý sunar. Örneðin,
yukarýda bahsettiðimiz firma bu deneyiminden elde ettiði tecrübe ve teknik bilgi ile yeni
çözümler üretebilir veya ilerleyen yýllarda çözümünü yeni ülke pazarlarýna sürebilir.
Buna ek olarak, firmalarýn müþterilerden ve rakiplerinden gelecek tepkiye bakarak
projesine devam etmeme seçeneði açýktýr. Ýndirgenmis nakit akýmý yöntemi bu tarz
büyüme fýrsatlarýný ve çýkýþ opsiyonlarýný deðerlemede yetersiz kalýr. Oysa ki, bu opsiyonlar
belirsizliðin hakim olduðu ortamlarda sahiplerine deðer yaratýr. Bu yüzden bu tip
opsiyonlarý içeren projelerin deðerlemesinde reel opsiyon deðerleme yöntemlerinin
kullanýlmasý daha doðru sonuçlar verecektir.
3.2.2.2. Risk uyumlu indirgenmiþ nakit akýmý yaklaþýmý
Bu yaklaþým net bugünkü deðer yaklaþýmýnýn bir uzantýsýdýr. Özellikle araþtýrma ve
geliþtirme aþamalarýnda baþarýsýz olma riskleri varsa, buluþun yaratacaðý gelirler ve buluþu
pazara sunmak için yapýlacak masraflarýn baþarýsýzlýk risklerine uyumlu hale getirilmesi
gerekir (Amram, 2005; Kellogg ve Charnes, 2000; Stewart, Allison ve Johnsson, 2001).
Ar-Ge faaliyetlerinin baþarýsýzlýkla sonuçlanma ihtimalinin yüksek olduðu ilaç geliþtirme
projelerinin deðerlemesinde sýklýkla kullanýlan bir yaklaþýmdýr. Bu yaklaþýmý uygulayabilmek
61
için, Ar-Ge'nin belirli bir aþamasýndayken ilerleyen aþamalarda baþarýlý olma olasýlýðýnýn
biliniyor/tahmin ediliyor olmasý gerekir. Aþaðýdaki varsayýmsal örnekte görüldüðü üzere
(Bkz. Tablo, 3.6, 3.7, ve 3.8), projenin baþlangýç döneminde baþarýsýzlýk riski çok yüksek
olduðu için en fazla %15'lik belirsizlik çözülebilmiþtir. Ýlerleyen aþamalarda indirgenen
risk oranlarý artmaktadýr. Buna baðlý olarak yenilik projesinin ilk geliþtirme aþamasýndaki
risk uyumlu maliyeti:
20,00 TL x 0,15/0,35 =8,57 TL olacaktýr.
Bu þekilde riske uyumlu diðer aþamalardaki giderler de hesaplanarak toplanýr ve
toplam beklenen gider elde edilir (Bkz. Tablo 3.6). Diðer taraftan, nakit akýþý varsayýmlarý
oluþturulur (Bkz. Tablo 3.7) ve projenin baþarýlý olmasý durumunda yaratacaðý serbest
nakit akýþlarýnýn bugünkü deðeri hesaplanýr. Örneðimizde bu deðer 41,00 TL çýkmýþtýr
(Bkz. Tablo 3.8). Bu deðer mevcut aþamanýn riskine göre ayarlanýr ve toplam beklenen
giderlerden çýkartýlýr ((41,00 x 0,20)-14,36 = -6,16 TL). Net bugünkü deðer negatif çýktýðý
için yenilik projesi devam etmemelidir.
Tablo 3.6: Ticarileþtirme Öncesi Beklenen Giderler için Varsayýmlar ve Hesaplama
AR-GE Aþamasý
Toplam Maliyet
Ýndirgenen Risk
Riske Göre Giderler
2,00
0,15
2,00
Ýlk Geliþtirme
20,00
0,35
8,57
Son Geliþtirme
15,00
0,75
3,00
5,00
0,95
0,79
Araþtýrma
Onaylama
Toplam Beklenen Gider
Tablo 3.7: Nakit Akýþý Varsayýmlarý
Ýlk Yýl Pazar Büyüklüðü
150
Pazar Büyüme Oraný (Yýllýk)
0,075
Pazar Daralma Oraný (Yýllýk)
0,25
Faydalý Süre (Yýl)
15
Ýlk 3 Yýl Pazar Nüfus Etme Oraný
0,1
Nihai Pazar Nüfus Etme Oraný
0,35
Gelir Maliyeti Oraný
0,15
Pazarlama Giderleri Oraný
Ýlk 3 Yýl
0,50
4-7 Yýl
0,30
7.Yýl ve Sonrasý
0,10
Genel ve Ýdari Giderler Oraný
0,15
Vergi Oraný
0,2
Ýþletme Sermayesi Ýhtiyacý Oraný
0,1
Ýskonto Oraný
0,25
62
14,36
215,7 161,8
42,5
121,3
13
4,8
31,8
91,0
14
2,4
3,6
23,9
68,2
15
Tablo 3.8: Beklenen Net Bugünkü Deðerler
56,6
6,4
3,2
3,6
Beklenen Gelir
Pazar Büyüklüðü
Genel ve Ýdari Giderler
Pazarlama Giderleri
Gelir Maliyeti
3,0
2,3
7,5
2,3
15,0
0,6
3,2
2,4
8,1
2,4
16,1
2,8
0,7
3,5
2,6
8,7
6,5
20,9
5,2
26,1
9,8
15,4
7,0
22,4
5,6
28,0
6,0
12
287,6
75,5
8,5
4,2
4,8
14,3
Vergi Öncesi Gelirler
0,6
2,6
1,7
14,3
11
248,9 267,5
100,7
11,3
5,7
6,4
19,1
2,9
Vergi
2,4
1,6
1,0
10
93,6
15,1
7,5
8,5
25,5
3,8
11,5
Net Kazanç
1,5
1,0
9
87,1
14,0
10,1
11,3
34,0
5,1
15,3
2,4
Ýþletme Sermayesi
0,9
7,5
Serbest Nakit Akýþý
4,3
8
13,1
9,4
15,1
45,3
6,8
20,4
3,2
9,1
7
8,7
14,0
60,4
9,1
27,2
4,2
12,1
0,3
6
81,0
13,1
56,2
12,1
36,2
5,7
16,1
0,5
5
12,2
52,3
11,2
48,3
7,5
21,5
0,9
4
24,3
10,5
44,9
10,1
28,7
1,5
3
200,3
75,4
12,2
41,8
9,4
38,2
2,5
2
150,0 161,3 173,3 186,3
70,1
11,3
32,4
8,7
35,6
4,1
1
65,2
10,5
22,6
6,5
33,1
4,8
5,1
Dönemler
17,3
9,8
21,0
24,1 25,9
11,3
8,1
5,6
5,9
215,3 231,5
2,6
19,6
10,5
16,6 17,8
30,1
3,7
0,5
41,0
0,6
Bugünkü Deðerler Toplamý (Gelirler)
8,2
0,7
Risk Uyumlu Bugünkü Beklenen Gelir
14,36
Bugünkü Deðerler
Risk Uyumlu Bugünkü Beklenen Gider
Risk Uyumlu Beklenen Net Bugünkü Deðer -6,16
63
3.2.2.3. Reel opsiyon yaklaþýmý
Fikri mülkiyet haklarý yaratan yatýrýmlar ticari ve teknik belirsizlikler içinde gerçekleþtirilir.
Böyle belirsizliklerin olduðu durumlarda firmalarýn farklý opsiyonlara (seçeneklere) sahip
olmasý onlar için deðer yaratýr. Ýndirgenmiþ nakit akýmý yaklaþýmýnýn zayýf olduðu
noktalardan biri, þirketlerin fikri mülkiyet yaratan yatýrýmlarýn bir aþamasýnýn tamamlanmasýnýn
ardýndan diðer aþamaya geçilmeden durdurulma seçeneðinin olduðunu göz ardý etmesidir.
Ayrýca, bazen bir aþamada öðrenilecek teknik ya da pazar bilgisi ileri aþamalarda yeni
büyüme fýrsatlarýnýn yaratýlmasýnda þirketlere fayda saðlayabilir. Bugünkü deðer yaklaþýmý
Ar-Ge projelerine gömülü bu tarz çýkýþ ve büyüme opsiyonlarýný hesaba katmadýðý için,
projenin deðerini olmasý gerekenden düþük hesaplar. Bu nedenle þirketlerin kendilerine
ekonomik fayda saðlayabilecekleri yatýrýmlarý yapmasýný engelleyebilir.
Patent gibi fikri mülkiyet haklarý þirketlere fikri mülkiyetlerini münhasýr bir þekilde
ticarileþtirme hakkýný sunar. Bu hakký kullanmak þirkete kalmýþ bir karardýr. Bir baþka
deyiþle, firma istemezse patentini kullanarak ticarileþtirme yapmayabilir. Bu tip hakka
sahip olup zorunluluk olmamasý firmaya bir büyüme opsiyonu sunar. Reel opsiyon
mantýðýna göre aslýnda bu opsiyonun deðeri de patentin deðeridir. Çünkü bu patent
olmadýðý sürece patentle ilgili teknolojinin ticarileþtirmesinden þirket münhasýr olarak
yararlanamayacaktýr.
Peki, bu opsiyonun yani patentin deðeri nasýl hesaplanýr? En basit yöntemiyle BlackScholes (1973) opsiyon fiyatlandýrma modeli kullanýlabilir. Black-Scholes modelinde
opsiyonun deðeri (A): (1) ticarileþtirilecek teknolojinin net nakit akýmýnýn bugünkü deðeri
(D), (2) geliþtirme ve ticarileþtirme maliyetlerinin bugünkü deðerini içeren opsiyon
kullanma maliyeti (K), (3) nakit akýmýnýn oynaklýðý ( ), (4) patentin ne kadar süre koruma
saðlayacaðý (T), (5) patent olmamasý durumunda elde edilecek deðer (q; D'nin bir yüzdesi
olarak hesaplanabilir, finansal modeldeki temettü oranýna denk gelir) ve (6) bu süre
içinde gerçekleþtirilen risksiz yatýrýmýn getiri oranýyla (r) iliþkilidir. Spesifik olarak, bu
fiyatlama modeline göre, bir opsiyon olarak patentin deðeri patentin koruduðu teknolojinin
deðeriyle ve deðerin oynaklýðýyla ve patentin koruma süresiyle pozitif iliþkili; opsiyon
kullanma maliyeti, patent alýnmasa bile kazanýlacak getiri oraný ve risksiz yatýrýmýn getiri
oranýyla negatif iliþkilidir. Opsiyon deðerini hesaplamak için kullanýlan kapalý formülse
aþaðýdakidir:
64
Örnek: Elektronik cihaz sektöründe bir þirketin geliþtirmiþ olduðu çözüm için patent
baþvurusunda bulunup bulunmama konusunda bir karar vermesi gerekmektedir. Çözümün
beklenen nakit akýþý üzerinden bugünkü deðeri 2,000,000 TL olarak tahmin edilmektedir.
Bu tahminlerin ticari ve teknik belirsizliklerden kaynaklanan standart sapmasýysa 0.25'dir.
Çözümü ticarileþtirmek için 500,000 TL yatýrým yapýlmasý beklenmektedir. Patent 10 yýllýk
bir koruma saðlayacaktýr ve patente sahip olmanýn fýrsat maliyeti (temettü oraný) deðerin
%10'luk kýsmýna eþittir. Yani bu patent olmasa bile þirket deðerin %10'unu koruyabileceðine
inanmaktadýr. Son olarak, 10 yýllýk devlet tahvilinin faiz oraný olan %9,44 de risksiz
yatýrýmýn getiri oranýdýr. Bu bilgilere göre patentin deðeri, yani taklitçilerin giriþini
engellemenin deðeri, yaklaþýk 546.000 TL'dir.2 Bu rakam muhtemelen patente sahip
olmanýn bürokratik maliyetlerinden yüksek olacaðý için firma patent baþvurusu yapmalýdýr.
Reel seçenek yaklaþýmýnýn zayýf noktasý deðerleme araçlarýnýn hesapsal zorluklarý ve
karmaþýklýklarýnda yatar. Ayrýca bu yaklaþým daha fazla veri gerektirir. Mevcut matematiksel
modeller kapalý-þekil kademeli seçenekleri deðerlemekte zorlanýr. Özellikle yatýrým
kademe sayýlarý artýkça hesapsal zorluklar ortaya çýkar (Cassimon, Engelen ve Yordanov,
2011). Bu yüzden tam deðerler yerine yakýnsamalarý bulan sayýsal yöntemler ya da
benzetim yöntemleri daha sýk kullanýlýr. Binom örü (Kellogg ve Charnes, 2000; Kenyon
ve Cheliotis, 2002; Shockley, Curtis, Jafari, ve Tibbs, 2002) ve Monte Carlo benzetim
yöntemleri (Cortelezzi ve Villani, 2009; Ernst, Legler, ve Lichtenthaler, 2010; Schwartz,
2004) reel seçenek bazlý deðerleme yaklaþýmýnda sýklýkla kullanýlan yöntemlerdendir.
Aþaðýdaki örnekte sayýsal yöntemlerden biri olan binom örüsü deðerleme yöntemi
kullanýlarak bir teknolojinin deðerinin nasýl hesaplandýðý gösterilmektedir. Örneðin, bir
þirket þu an 100 Milyon TL deðer yaratan fakat beþ yýl içinde ne kadar deðer yaratacaðý
tam olarak tahmin edilemeyen baþka bir þirkete ait olan bir teknolojiyi beþinci yýlýn
sonunda 200 Milyon TL'den satýn alma hakkýna sahip olmak istemektedir. Þirket beþinci
yýlýn sonunda eðer isterse satýn alma seçeneðini kullanmayabilecektir. Aþaðýda böyle bir
opsiyona sahip bir yatýrýmýn bugünkü deðerinin ne olduðu sorusuna cevap aranacaktýr.
Binom örüsü yöntemi ilk olarak pazardaki oynaklýk oranýna göre yukarý ve aþaðý
yönlü deðer artýþlarýný hesaplar. Yukarý yönlü ve aþaðý yönlü deðer artýþlarý sýrasýyla
aþaðýdaki formülle hesaplanýr:
2
Yazarýn notu: Bu deðer Excel'de ya da internet üzerinden eriþilebilen opsiyon hesap makineleri araçlarýyla
kolaylýkla hesaplanabilir.
65
pazar oynaklýðýný/belirsizliðini " " de adýmlama zamanýný (Vade/Örü adamlarý =
5/5 =1) gösterir. Örnekte, yukarý yöndeki hareketler 2,117 kat deðer artýþýna aþaðý yöndeki
hareketlerse 0,472'lik bir deðer azalýþýna karþýlýk gelmektedir. Bu þekilde teknolojinin
deðer örüsü beþ yýllýk süre için hesaplanýr. Beþinci yýlýn sonunda teknolojinin deðeri en
iyi ihtimalle 4252,11 Milyon TL, en kötü ihtimalleyse 2,35 Milyon TL olacaktýr. Varlýðýn
deðer örüsü tamamlandýktan sonra satýn alma seçeneðinin deðerlemesini yapmak için
beþinci yýldan baþlangýca doðru deðerleme iþlemleri yapýlýr. Ýlk olarak, beþinci yýlýn
sonunda teknoloji satýn alma fiyatý olan 200 Milyon TL çýkartýlýr. Daha sonra, risk-nötr
olasýlýk (pazar riski hesaba katýlmýþ indirgeme düzeyi):
formülüyle hesaplanýr. Bu formülde r riskiz faiz oranýna, d ise temettü oranýna karþýlýk
gelir. u, d, ve " " sýrasýyla yukarý yönlü adým büyüklüðü, aþaðý yönlü adým büyüklüðü
ve adýmlama zamanýna karþýlýk gelir. Risk-nötr olasýlýk bulunduktan sonra zamanda
geriye doðru seçeneðin deðerlemesi yapýlýr. Örneðin, dördüncü yýl için seçenek deðeri:
MAX
4252,11*0,398+948,77*" ("1-0,398) ,0
=1843,43M TL’dir.
1,12
Bu þekilde zamanda geriye doðru gidilerek satýn alma hakkýnýn bugünkü deðerinin
56,76 Milyon TL olduðu anlaþýlýr.
66
Tablo 3.9: Reel Opsiyon Hesabý Örneði
Varsayýmlar
Varlýk Deðeri
Uygulama Maliyeti
Vade
Faiz Oraný
Temettü
Oynaklýk
Örü Adýmlarý
100
200
5
0,12
0
0,75
5
Ara Hesaplar
Adýmalama Zamaný
1
Yukarý Yönlü Adým Büyüklüðü
2,117
Aþaðý Yönlü Adým Büyüklüðü 0,472367
Risk-Nötr Olasýlýk
0,398344
ÖRÜ SONUCU (M/TL)
56,76
3.2.2.4. Telif ücreti tasarrufu yaklaþýmý
Telif ücreti tasarrufu yaklaþýmý, bir fikri mülkiyet hakkýnýn üçüncü taraflardan
lisanslanmasýnýn yerine sahip olunmasý durumunda yapýlacak tasarrufu esas alan fikri
mülkiyet hakký deðerleme yaklaþýmýdýr. Sýklýkla marka deðerlemesinde kullanýlan bu
yöntem, yeni teknoloji deðerlemesinde de kullanýlabilir. Ayrýca, mahkemelerin patent
ve marka haklarýna tecavüz davalarýnda da kullandýðý bir yöntemdir (Somaya, Teece ve
Wakeman, 2011).
67
Deðerlemenin yapýlabilmesi için fikri mülkiyetin yarattýðý ciro ya da nakit akýþýnýn,
beklenen ömrünün (T), amortisman oranýnýn, tahmini telif ücreti oranýnýn ve iskonto
oranýnýn (r) hesaplanmasý gerekir. Bunlar hesaplandýðý zaman aþaðýdaki formüle göre
deðerleme yapýlýr.
Örnek. Bir þirket telif ücreti tasarrufu yöntemini kullanarak belirli bir fikri mülkiyet
hakkýnýn deðerini 2014 yýlý sonu itibariyle hesaplamak istemektedir. Fikri mülkiyet hakký,
ilk yýl olan 2015'te firma için 100.000 TL ciro yaratacak ve bu ciro sabit olarak her yýl
için %5 oranýnda artacaktýr. Ýþletme, bu fikri mülkiyet hakkýna kendi sahip olmak yerine
baþka bir firmadan lisanslamayý seçerse fikri mülkiyet hakkýnýn yarattýðý yýllýk ciro
üzerinden %3.50 oranýnda bir lisanslama ücreti ödeyecektir. Ýþletme, eðer lisanslamayý
tercih etmezse fikri mülkiyete sahip olarak bu lisans ücretinden tasarruf edecektir. Ayrýca,
fikri mülkiyetin amortismanýndan da bir ek vergi getirisi olacaktýr (Bkz. Tablo 3.9
Amortisman Deðeri Sýrasý- 333 Sýra Numaralý Vergi Usul Kanunu Genel Tebliði'nde gayri
maddi haklarla için tespit edilen normal amortisman oraný olan 6.66% kullanýlmýþtýr).
Öte yandan eðer þirket lisanslama yolunu seçerse, lisanslama masrafýný gider olarak
gösterecek ve bir vergi avantajý yaratacaktýr (Bkz. Tablo 3.10 Vergiler ve Vergi Sonrasý
Telif Ücreti Tasarrufu Sýralarý). Ýþletme deðerleme yaparken fikri mülkiyet hakkýna sahip
olmanýn kendisi için telif ücreti ödememe ve amortisman avantajlarýyla, lisanslamanýn
kendisi için vergi avantajlarý arasýndaki farký, hakkýn faydalý ömrü üzerinden sermayelendirip
bugünkü makul pazar deðerini hesaplayacaktýr. Örnekte görüldüðü üzere, þirketin fikri
mülkiyet hakkýnýn makul deðeri - 27.000 TL -28.000 TL arasýndadýr.
Tablo 3.10: Telif Ücreti Tasarrufu Yaklaþýmýyla Fikri Mülkiyet Deðerleme
(bin TL)
Ciro
%5
Telif Ücreti Oraný
Telif Ücreti Tasarrufu
Vergiler
%20
Vergi Sonrasý Telif Ücreti Tasarrufu
Ýndirgeme Oraný
%25
Bugünkü Deðer
Bugünkü Deðerler Toplamý
26,01
Amortisman Deðeri (%6.66)
1,72
Makul Deðer
27,73
2015
2016
2017
2018
2019
Kalan
100,00
105,00
110,25
115,76
121,55
127,63
3,50%
3,50%
3,50%
3,50%
3,50%
3,50%
3,50
3,68
3,86
4,05
4,25
4,47
-0,70
-0,74
-0,77
-0,81
-0,85
-0,89
2,80
2,94
3,09
3,24
3,40
3,57
0,80
0,64
0,51
0,41
0,33
5,00
2,24
1,88
1,58
1,33
1,12
17,87
68
3.2.3. Dolaylý/Örtük Patent Deðerleme Yaklaþýmý
Þimdiye kadar deðinilen deðerleme yaklaþýmlarýndan farklý olarak, bazý fikri mülkiyet
haklarýnýn deðeri örtük ya da dolaylý göstergeler aracýlýðýyla da tahmin edilebilir (Reitzig,
2003). Özellikle patentlerin deðerlerinin ekonometri modelleriyle tahmin edildiði önemli
miktarda akademik eser bulunmaktadýr. Farklý ülkelerde farklý zaman aralýklarýnda var
olan patentler üzerinde yapýlan araþtýrmalarýn bulgularýndan biri, patentlerin %90'ýna
yakýnýn ya herhangi bir deðeri olmadýðý ya da çok düþük deðerleri olduðuna; öte yandan
geri kalan patentlerin çok deðerli olduðuna iþaret etmiþtir (Schankerman ve Pakes, 1987).
Daha önemlisi, bu çalýþmalar yüksek deðerli patentleri düþük deðerli olanlardan ayýrabilecek
çeþitli etmenleri ve göstergeleri tanýmlamada baþarýlý olmuþtur. Patentin buluþ iddialarýnýn,
geçerli olduðu ülkelerin ve ileri atýflarýnýn sayýsý, patente bir þahsýn mý yoksa bir firmanýn
mý sahip olduðu, patentin yýllýk sicil kayýt yenileme ücretlerinin ne kadar yýl ödendiði
ve patent sahibinin bir fikri mülkiyet hakký davasý kararý sonucunda buluþunu izinsiz
kullananlarý patenti aracýlýðýyla cezalandýrmayý baþarabilmesi, patent deðerini açýklamada
faydalanýlacak etmenler olarak öne çýkmýþtýr.
Bir patentin kapsadýðý buluþ iddialarýnýn ve geçerli olacaðý ülkelerin sayýsý arttýkça
patentin koruma kapsamý ve dolayýsýyla deðeri de artar. Ýleri atýf sayýsý fazla olan patentler
yeni buluþlarýn geliþtirilmesine daha çok olanak saðlayarak teknik bilginin temelini
oluþturduklarý için daha deðerlidirler (Harhoff, Narin, Scherer, ve Vopel, 1999). Bununla
birlikte, þahsa ait olan patentlerin ticarileþtirilme olasýlýðý firmaya ait olan patentlerin
ticarileþtirilme olasýlýðýna göre daha düþük olduðundan (Reitzig, 2003) genellikle þahsa
ait patentler daha az deðerlidir.
Patent sahipleri her yýl ilgili patent ofislerine patent sicil kaydý yenileme ücreti ödemek
zorundadýrlar. Aksi takdirde, patentin saðladýðý haklardan faydalanamazlar. Bu yenileme
ödemelerinin miktarý patentin yaþý arttýkça artar. Örnek olarak, Türkiye'de 2014 rakamlarýyla,
2. yýl sicil kayýt iþlem ücreti 180,00 TL, 10. yýl kayýt iþlem ücreti 505,00 TL, 20. yýl kayýt
iþlem ücreti 1.745,00 TL'dir. Eðer patent sahibi bu ücretleri ödemeye devam ediyorsa,
patenti muhtemelen kendisine bazý ticari faydalar saðlamaya baþlamýþtýr. Bu nedenle,
patentin deðeri göreceli daha yüksektir (Lanjouw, Pakes ve Putnam, 1998). Son olarak
da patent sahibinin haklarýný tecavüz eden bir þahsa ya da þirkete karþý açtýðý davayý
patenti sayesinde kazanmasý, patentinin sadece patent ofisi tarafýndan deðil mahkemeler
tarafýndan da geçerli görüldüðüne iþaret eder. Ýki kez geçerliliði onaylanan bir patent
olduðu için, diðer etmenler sabit tutulduðunda patent, sadece patent ofisleri tarafýndan
onaylanan bir patente göre daha deðerlidir (Sherry ve Teece, 2004).
Þirketlerde yukarýda bahsi geçen patent özelliklerine bakarak dolaylý/örtük patent
deðerleme yaklaþýmýný kullanabilmek için yeterli sayýda patent kaydýnýn olmasý
69
gerekmektedir. Eðer yeterli sayýda patent kaydý yoksa þirketin teknoloji yöneticileri ve
sorumlularý patent sahipleriyle beraber bu özellikler üzerinden geçerek sözel bir patent
deðerlemesi yapabilirler.
Sözel deðerleme yapýlýrken aþaðýdakine benzer bir tablo kullanýlabilir. Uzmanlar
öncellikle her bir patent özelliðinin diðer özelliklere göre önemini bir aðýrlýk çarpaný
belirleyerek tayin ederler. Her bir çarpanýn 0'la 1 arasýnda bir reel sayý olmasý ve bütün
çarpanlarýn toplamýnýn 1'e eþit olmasý gerekmektedir. Daha sonra uzmanlar tabloya
patent özellikleriyle ilgili standart deðerleri girerler. Örneðin, eðer patent çok sayýda
ülkede geçerliyse 5 deðerini, sýnýrlý sayýda ülkede geçerliyse 1 deðerini, ne çok fazla ne
de çok az sayýda ülkede geçerliyse 3 deðerini atayabilirler. Özellik deðerlerini aðýrlýklarýyla
çarparak ve bu çarpýmlarý toplayarak patentin deðerlemesi hakkýnda fikir sahibi olabilirler.
Tablo 3.11: Göstergelere Göre Sözel Patent Deðerleme Aracý
Aðýrlýk
1. Patent hakký kapsamý geniþtir
2. Patent çok sayýda ülkede geçerlidir
3. Paten þahsa aittir
4. Patent çok sayýda atýf almýþtýr
5. Patentin yenileme ücretleri
önümüzdeki birkaç yýl daha
ödenecektir
6. Patent simdiye kadar çeþitli
fikri mülkiyet hakký tecavüzü
davalarýnýn kazanýlmasýnda
etkin olmuþtur
Katýlýyorum
Katýlmýyorum Fikrim Yok
5
5
5
5
4
4
4
4
3
3
3
3
2
2
2
2
1
1
1
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
Eðer þirketin yeterli sayýda patent kaydý varsa çok deðiþkenli regresyon yöntemi
kullanýlarak bir patent deðerlemesi yapýlabilir. Bunun için öncellikle baðýmlý deðiþken
olan patent deðerinin ölçülmesi için patent sahipleri, teknoloji yöneticileri ve gerekli
durumlarda pazarlama ve ürün yöneticilerine patentin ekonomik deðerinin ne olduðu
sorulabilir. Cevaplarýn aðýrlýklý ortalamasý patent deðerinin baðýmlý deðiþkeni olacaktýr.
Baðýmsýz deðiþkenlerin deðerleriyse patent ofisinden, kamuya açýk çevrim içi kaynaklardan
ve firma arþivlerinden toplanabilir. Daha sonra, aþaðýdaki çok deðiþkenli regresyon
modeli istatistiksel yazýlým paketi kullanýlarak çözülebilir. Baðýmsýz deðiþkenlerin
katsayýlarýndan hangi deðiþkenin firma baðlamýnda istatistiksel olarak anlamlý olduðu
ve hangi büyüklükte bir etkisi olduðu yorumlanabilir.
70
3.3. Ne Zaman Hangi Deðerleme Yöntemi Kullanmalýdýr?
Fikri mülkiyet deðerleme yöntemlerinin çeþitliliði karar alýcýlarýn ne zaman hangi
yöntemi tercih etmeleri gerektiðini zorlaþtýrabilir. Bu nedenle, tercihleri belirleyecek
koþullarýn tanýmlanmasý karar alýcýlarýn iþlerini kolaylaþtýracaktýr. Aþaðýda bu koþullar ve
ilgili tercihler bir karar aðacý aracýlýðýyla gösterilmektedir.
Karar aðacý, deðerleme yöntemini aþaðýdaki 6 soruya göre belirlemektedir:
1. Ticari ve teknik belirsizlikler fikri mülkiyetin yaratacaðý nakit akýmýný ve fikri
mülkiyetin maliyetini öngörmeyi zorlaþtýrýyor mu?
2. Görülen çýktýlar ve elde edilen verilere göre kararlar deðiþtirilebilir ya da düzenlenebilir mi?
3. Ýþletmenin karmaþýk reel opsiyon modellerini kurma, yorumlama ve hesaplama
kapasitesi var mý?
4. Kýyaslama yapýlabilecek çok sayýda fikri mülkiyet deðiþ-tokuþ iþlemi teknoloji
pazarýnda gerçekleþtirilmiþ mi ve bunlarla ilgili yeterli veri mevcut mu?
5. Henüz geliþtirilme aþamasýna geçememiþ veya çok erken araþtýrma aþamasýnda bir
fikri mülkiyet mi?
6. Fikri mülkiyet patentle korunuyor mu?
Ýndirgenmiþ nakit akýmý (Net Bugünkü Deðer) yöntemini kullanmak için fikri mülkiyetin
yarattýðý deðerin ve geliþtirilmesi için yapýlacak masraflarýn öngörülebilmesi gerekmektedir.
Eðer pazar belirsizlikleri ve teknik belirsizliklerden ötürü fikri mülkiyetin yaratacaðý deðer
ve geliþtirilme maliyetleri belirsizse indirgenmiþ nakit akýmý yöntemi kullanýlarak yapýlan
deðerleme doðru sonuçlar vermeyecektir. Buna karþýlýk nakit akýmý ve maliyetler
biliniyorsa, indirgenmiþ nakit akýmý yöntemi kullanýlabilir. Pazar belirsizlikleri ve teknik
belirsizlikler içinde geliþtirilen yeni ürün projelerinde þirketler kendileri için farklý
seçenekler oluþturabilirler ve böylece belirsizliðin aþaðý yönlü etkilerini kontrol altýna
alabilirler. Mesela, projeyi kademelendirerek baþarýlý olduðu sürece yatýrýmlarýna devam
ederler ve baþarýsýzlýk durumunda projeyi sonlandýrýrlar. Projenin baþarýsýna göre
yatýrýmlarýný hýzlandýrýp yavaþlatabilirler. Alternatif olarak, belirli bir kademeye kadar
geldikten sonra baþka bir projeye öðrenimlerini aktararak geçiþ yapabilirler. Bu tarz
sonlandýrma, geciktirme, geniþletme veya geçiþ seçeneklerinin olduðu projeler daha
esnek projelerdir. Bu esneklik pazar belirsizliklerine ve teknik belirsizliklere karþý etkin
bir cevap oluþturur ve projenin deðerini artýrýr. Bu yüzden, þirket eðer kademeli yapýsý
olan ve içinde çeþitli reel opsiyonlar bulunduran bir projeyi deðerleyecekse reel opsiyon
71
yöntemlerini kullanmalýdýr. Reel opsiyon yöntemleri hem daha çok veri hem de daha
çok kullaným yetkinliði gerektiren karmaþýk deðerleme yöntemleri olduðundan þirketin
karar alýcýlarýnýn bu yöntemleri kullanabilecek bilgi birikimine sahip olmasý gerekir.
Eðer þirket reel seçenekleri kullanacak þekilde projesi içinde kademelendirme yapmýyorsa
veya farklý seçenekleri deðerlendirecek ve kullanacak bilgi kapasitesi yoksa yüksek
belirsizlik ortamýnda çalýþacak daha az karmaþýk yöntemleri kullanabilir. Pazar kýyaslamasý
yöntemi çok sayýda benzer fikri mülkiyetin benzer koþullarda þirketler arasýnda deðiþtokuþ edildiði teknoloji ve fikir pazarlarýnda deðerleme yapmak için kullanýlabilir. Ýþletme
kendi fikri mülkiyetine benzeyen, yakýn zamanda baþka bir firmaya lisanslanmýþ ya da
satýlmýþ olan baþka bir fikri mülkiyetin iþlem bilgilerini çözümleyerek kendi fikri
mülkiyetinin deðerini hesaplayabilir. Benzer iþlemlerin olmadýðý durumlardaysa þirket
içe dönük bir deðerleme yapmalýdýr. Eðer fikri mülkiyet çok erken aþamada ise ve patent
gibi bir fikri mülkiyet hakkýyla kanunen korunuyorsa, örtük deðerleme yöntemleri
kullanýlabilir. Bu durumlar için maliyet yaklaþýmý da önerilebilir. Eðer belirli aþamalardan
geçmiþ ticarileþtirmeye yakýn bir projeyse fakat hala belirsizlikler içeriyorsa risk uyumlu
indirgenmiþ nakit akýmý ya da teknoloji çarpaný yöntemi tercih edilebilir. Ayrýca fikri
mülkiyet kanuni haklarla korunuyorsa örtük deðerleme yöntemi de bu iki yöntemi
desteklemek için devreye konulabilir.
72
Þekil 3.2: Fikri Mülkiyet Hakký Deðerleme Yöntemi Seçimi
73
4
B Ö L Ü M
SONUÇ VE ÇIKARIMLAR
4. SONUÇ VE ÇIKARIMLAR
Dünya'da fikri mülkiyet haklarýnýn alýnýp satýldýðý teknoloji pazarlarýndaki iþlem
hacminin artmasý fikri mülkiyet haklarýnýn artan önemini göstermektedir. Türkiye son
yýllarda yaptýðý yatýrýmlarýn meyvesini toplayarak daha fazla fikri mülkiyet hakkýna sahip
bir ülke olmuþtur. Bundan sonrasýnda, fikri mülkiyet haklarýndan nasýl kazanç saðlanacaðýný
da tartýþmasý ve çözümlemesi gerekmektedir. Fikri mülkiyet haklarýndan kazanç elde
edilemediði takdirde kýsýr bir döngüye girilebilecek ve yapýlan önceki yatýrýmlar ve sarf
edilen çabalar heba olabilecektir. Son dönemde saðlanan vergisel teþvikler þirketlerin
fikri mülkiyet haklarýndan ve yeni ürün ve teknolojilerinden gelen kazançlarýný artýrma
potansiyeline sahiptir. Bu tarz yeni teþviklerin devlet-özel sektör iþbirliði içerisinde
tasarlanýp uygulamaya konulmasýna devam edilmelidir.
Özel sektörün ve üniversitelerin fikri mülkiyeti geliþtirirken ticarileþtirme amacýný
unutmamasý gerekmektedir. Teknik bilgiyi ticarileþtirme bilgisiyle birleþtirerek doðru ArGe ve iþ modelleri kullanarak ileri teknolojiden kazanç saðlamayý öðrenmemiz gerekmektedir.
Sadece teknik bilgi geliþtirmeye odaklanmak yeterli deðildir. Kazanç saðlayacak þekilde
teknik bilgi geliþtirilmelidir. Bunun için mühendislik, fen bilimleri ve týp gibi yeniliklere
açýk alanlarda Ar-Ge yapan uzmanlarýn, etkin ticarileþtirme yöntemlerini de öðrenmesi
ve uygulamasý gerekmektedir. Fikri mülkiyet ticarileþtirme ekosistemindeki oyuncularýn
yanlýþ ticarileþtirme stratejisi belirleme lüksü olmadýðýndan, ne zaman hangi ticarileþtirme
stratejisinin uygulanacaðýnýn çok iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu raporda bu ihtiyaca
karþýlýk verilmeye çalýþýlmýþtýr.
Ýþbirlikleri (lisanslama, çapraz lisanslama, ortak Ar-Ge ve pazarlama gibi) kurarak
patent gibi fikri mülkiyet haklarýnýn ticarileþtirilmesi kaynaklarýn verimli kullanýlmasýný,
risklerin ve giderlerin paylaþýlmasýný ve ticarileþtirme hýzýný artýracaktýr. Yalnýz, þirketler
arasý iþbirliklerinin kurulmasý için fikri mülkiyet haklarý düzenlemelerinin kuvvetli ve iyi
çalýþýr olmasý gerekir. Aksi takdirde, þirketler birbirlerine buluþlarýný açmayacaklardýr.
Ayný zamanda, þirketlerin iþbirliði yapma kültürüne ve yetkinliklerine sahip olmasý
gerekecektir. Özellikle þirketler iþbirliði müzakerelerini nasýl yapacaklarý, iþbirliðini nasýl
yönetecekleri ve nasýl sonlandýracaklarý konularýnda yetkinliklerini geliþtirmek zorundadýrlar.
Kanun yapýcýlar da teþvikleri belirlerken þirketlerin koruma amaçlý mý yoksa önlem
amaçlý mý patent aldýklarýný iyi tespit etmeli ve koruma amaçlý olanlara teþvik saðlamalýdýrlar.
Aksi takdirde, teþvik mekanizmasý önleme amaçlý patentleri çoðaltabilir ve kendi amacýnýn
aksine buluþ yaratmayý teþvik etmez.
Bunun yaný sýra, Türkiye özel olarak ticarileþtirme hizmeti veren arabuluculara ilerleyen
dönemde daha çok ihtiyaç duyacaktýr. Yerli fikri mülkiyet arabulucularýna destek
saðlanmalý daha çok yabancý arabulucunun Türkiye'ye çekilmesi saðlanmalýdýr.
77
Fikri mülkiyetten kazanç elde edebilmek fikri mülkiyetin deðerini doðru yöntemlerle
deðerlemekle mümkündür. Ancak, gayri maddi varlýklardan olan fikri mülkiyet haklarýnýn
deðerlemesi maddi varlýklarýn deðerlemesine göre daha zordur. Özellikle erken aþama
buluþlarýn ve teknolojilerin deðerlemesini yapmak oldukça zordur. Vergisel teþvikler
belirlenirken yüksek potansiyeli olan teknolojiler için iyimser tahminler yapýlmasý
gerekmektedir. Aksi takdirde, geleceðimizi þekillendirecek yüksek potansiyelli teknolojilere
olan ilgi azalýr ve yüksek katma deðerli ürün geliþtirip ticarileþtirmemiz zorlaþýr.
Fikri mülkiyetin deðeri sahip olunduðu zaman elde edilecek bütün gelecekteki
kazançlarýn temsilidir. Fikri mülkiyetin pazar deðeri iki taraf arasýnda deðiþ-tokuþ
iþlemindeki fiyatýdýr. O iþlem için fiyat sabit kalsa bile fikri mülkiyetin pazar deðeri
muhtemelen ileride deðiþecektir. Deðerleme uzmanlarýnýn bu kavramlarý iyi ayýrt etmesi
gerekmektedir. Ayrýca, deðer baðlam içerisinde düþünülmelidir. Bir fikri mülkiyetin deðeri
hangi amaçla, ne zaman, kim tarafýndan, nerede kullanýlacaðýna baðlýdýr.
Doðru deðerleme yapabilmek için doðru deðerleme yönteminin seçilmesi gerekmektedir.
Raporda, karar alýcýlarýn hangi koþullarda hangi deðerleme yönteminin seçmesi gerektiði
konusunda yön göstermek amacýyla bir dizi soru tanýmlanmýþ ve bir karar aðacý
sunulmuþtur. Böylelikle fikri mülkiyet sahiplerinin; belirsizlik düzeyi, pazarýn durumu,
iþletmenin kapasitesi veya patentin korunma düzeyine göre kendilerine en uygun
deðerleme yöntemini seçmeleri mümkün olabilecektir.
78
5
B Ö L Ü M
TEMEL TANIMLAR
5. TEMEL TANIMLAR
Açýk Ýnovasyon, dýþsal yenilik kaynaklarýndan faydalanarak yenilik geliþtirme ve
ticarileþtirme yaklaþýmýdýr.
Bütünleyici Varlýklar, genelde küçük ölçekli ileri teknoloji þirketlerin sahip olmadýðý
deðer zincirinin aþaðý halkalarýnda bulunan üretim, pazarlama, daðýtým ve satýþ kaynaklarýný
temsil eder. Genelde küçük ölçekli þirketler buluþlarýný ticarileþtirebilmek için bütünleyici
varlýklara sahip pazardaki mevcut þirketlerle iþbirliði yaparlar.
Fikri Mülkiyet, zihinsel faaliyet sonucu ortaya çýkan ürünlerdir. Maddi varlýðý olmayan
varlýklardýr. Sýnaî mülkiyet haklarý ve telif haklarýyla korunurlar. Patent, faydalý model,
marka vb. haklar fikri mülkiyet haklarýdýr.
Fikri Mülkiyet Haklarý Düzenlemeleri, buluþ sahibinin buluþundan ne kadar deðer
kapacaðýný belirleyen çevresel faktörlerdir. Güçlü fikri mülkiyet haklarý korumasý, giriþim
sermayedarlarýnýn ve arabulucularýn sayýsýnýn çok olmasý kuvvetli düzenlemelere iþaret
eder.
Ýndirgenmiþ Nakit Akýmý Yöntemi, bir yatýrýmdan elde edilecek paranýn bugünkü
zaman deðerini hesaplayan yöntemdir.
Marka, bir þirketin ürününü diðer þirketlerin ürünlerinden ayýran sözcük, ifade, slogan,
ya da semboldür.
Patent, buluþ sahibinin buluþunun, kiralanmasý, üretilmesi, kullanýlmasý, pazarlanmasý
ve ithal edilmesi haklarýndan diðer birey ve þirketleri engelleyen hakkýdýr.
Reel Opsiyon, bir yatýrýmý yapma, geciktirme, büyütme ve iptal etme zorunluluðu yerine
seçme hakkýný temsil eder.
Teknoloji Ticarileþtirilmesi, geliþtirilen çözümlerin direkt olarak ürün pazarlarýndaki
müþterilere ya da dolaylý olarak teknoloji pazarlarýndaki ortaklar aracýlýðýyla ürün
pazarlarýndaki müþterilere ulaþtýrýlmasý süreci.
Yenilik Arabulucularý, iki ya da daha fazla taraf arasýnda, yenilik süreçlerinin herhangi
bir boyutunda vekil ya da acente olarak rol alan kuruluþlardýr.
81
6
B Ö L Ü M
KAYNAKÇA
KAYNAKÇA
Almirall, E., & Casadesus-Masanell, R. (2010). Open versus closed innovation: A model
of discovery and divergence. Academy of Management Review, 35(1), 27-47.
Amram, M. (2005). The challenge of valuing patents and early?state technologies. Journal
of Applied Corporate Finance, 17(2), 68-81.
Arrow, K. J. (1962). The economic implications of learning by doing. Review of Economic
Studies, 155-173.
Cassiman, B., & Veugelers, R. (2006). In search of complementarity in innovation strategy:
internal R&D and external knowledge acquisition. Management science, 52(1), 68-82.
Cassimon, D., Engelen, P. J., & Yordanov, V. (2011). Compound real option valuation
with phase-specific volatility: A multi-phase mobile payments case study. Technovation,
31(5), 240-255.
Chesbrough, H. W. (2003). Open innovation: The new imperative for creating and
profiting from technology. Harvard Business Press.
Cohen, W. M., & Levinthal, D. A. (1990). Absorptive capacity: A new perspective on
learning and innovation. Administrative Science Quarterly, 35(1).
Colombo, G., Dell'Era, C., & Frattini, F. (2014). Exploring the contribution of innovation
intermediaries to the new product development (NPD) process: A typology and an
empirical study. R&D Management.
Cortelezzi, F., & Villani, G. (2009). Valuation of R&D sequential exchange options using
Monte Carlo approach. Computational Economics, 33(3), 209-236.
Dahlander, L., & Gann, D. M. (2010). How open is innovation?. Research Policy, 39(6),
699-709.
Ernst, H., Legler, S., & Lichtenthaler, U. (2010). Determinants of patent value: Insights
from a simulation analysis. Technological Forecasting and Social Change, 77(1), 1-19.
Gallini, N. T. (2002). The economics of patents: Lessons from recent US patent reform.
The Journal of Economic Perspectives, 16(2), 131-154.
85
Gans, J. S., & Stern, S. (2003). The product market and the market for "ideas":
commercialization strategies for technology entrepreneurs. Research Policy, 32(2), 333350.
Hagiu, A., & Yoffie, D. B. (2013). The new patent intermediaries: platforms, defensive
aggregators, and super-aggregators. Journal of Economic Perspectives, 27(1), 45-65.
Hall, B. H., & Ziedonis, R. H. (2001). The patent paradox revisited: an empirical study
of patenting in the US semiconductor industry, 1979-1995. RAND Journal of Economics,
101-128.
Harhoff, D., Narin, F., Scherer, F. M., & Vopel, K. (1999). Citation frequency and the
value of patented inventions. Review of Economics and Statistics, 81(3), 511-515.
Hargadon, A., & Sutton, R. I. (1997). Technology brokering and innovation in a product
development firm. Administrative Science Quarterly, 716-749.
Howells, J. (2006). Intermediation and the role of intermediaries in innovation. Research
Policy, 35(5), 715-728.
Kellogg, D., & Charnes, J. M. (2000). Real-options valuation for a biotechnology company.
Financial Analysts Journal, 76-84.
Kenyon, C., & Cheliotis, G. (2002). Dark fiber valuation. The Engineering Economist,
47(3), 264-307.
Lanjouw, J. O., Pakes, A., & Putnam, J. (1998). How to count patents and value intellectual
property: The uses of patent renewal and application data. The Journal of Industrial
Economics, 46(4), 405-432.
Raymond Millen, R. & Laurie, R. (2008) Meet the Middlemen, Intellectual Asset Management
Magazine, 54, 11-16.
Özdemir, M. N. (2011). Project-level Governance, Monetary Incentives, and Performance
in Strategic R&D Alliances (No. EPS-2011-235-LIS). Erasmus Research Institute of
Management (ERIM).
Özdemir, M.N., & Deliormanlý, S. (2013). Türkiye'de Açýk Ýnovasyon Ekosisteminin
Oluþmasýnýn Önündeki Engeller ve Çözüm Önerileri. TÜSÝAD-T/2013-06/542. ISBN: 9789944-405-93-5.
86
Reitzig, M. (2003). What determines patent value?: Insights from the semiconductor
industry. Research Policy, 32(1), 13-26.
Schankerman, M., & Pakes, A. (1987). Estimates of the value of patent rights in european
countries during the post-1950 period. The Economýc Journal, 96, 1052-1076.
Schwartz, E. S. (2004). Patents and R&D as real options. Economic Notes, 33(1), 23-54.
Sherry, E. F., & Teece, D. J. (2004). Royalties, evolving patent rights, and the value of
innovation. Research Policy, 33(2), 179-191.
Shockley, R. L., Curtis, S., Jafari, J., & Tibbs, K. (2002). The Option Value Of An EarlyStage Biotechnology Investment. Journal of Applied Corporate Finance, 15(2), 44-55.
Somaya, D., Teece, D., & Wakeman, S. (2011). Innovation in multi-invention contexts:
Mapping solutions to technological and intellectual property complexity. California
Management Review, 53(4), 47-79.
Smith, G. V., & Parr, R. L. (2005). Intellectual property: Valuation, exploitation, and
infringement damages. John Wiley & Sons.
Stewart, J. J., Allison, P. N., & Johnson, R. S. (2001). Putting a price on biotechnology.
Nature biotechnology, 19(9), 813-818.
Teece, D. J. (1986). Profiting from technological innovation: Implications for integration,
collaboration, licensing and public policy. Research Policy, 15(6), 285-305.
West, J., & Bogers, M. (2013). Leveraging external sources of innovation: A review of
research on open innovation. Journal of Product Innovation Management, 31 (4).
Wright, M., Clarysse, B., Lockett, A., & Knockaert, M. (2008). Mid-range universities'
linkages with industry: Knowledge types and the role of intermediaries. Research Policy,
37(8), 1205-1223.
Verona, G., Prandelli, E., & Sawhney, M. (2006). Innovation and virtual environments:
Towards virtual knowledge brokers. Organization Studies, 27(6), 765-788.
87

NO AD SOYAD CINSIYET OSS_PUAN AOBP_PUAN LISE_ALAN

Sorular : Temel Finans Matematiği, Değerleme Yöntemleri