Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014, p. 1197-1206, ANKARA-TURKEY TATAR TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA ŞART VE DİLEK KİPLERİ* Ferit YUSUPOV** ÖZET Tatar Türkçesinin ağızlarında şart kipinin temel biçimi olarak ağızlar sisteminin çekirdek unsuru olan -sa biçimi kabul edilir. Bundan başka -sa biçimi bazı ağızlarda istek ve emrin çeşitli nüanslarını ifade edip bağımsız cümlenin yüklemi işlevinde de kullanılabilir. Şart kipinin başkalarıyla ilişkilerde bulunabilmesi bazı bildirme kipi biçimlerinin eylemin gerçekleşme şartını belrtmek için ise (eski Türkçede irser), ki kelimeleriyle birlikte kullanılmasında görülür, -sa biçimi bazı çekimsiz fiiller, modal kelimelerle de birlikte kullanılabilir. -dı ise, -dı ki, -gan ise yapılarının isoglossları genellikle Ural ve Ural ardı topraklarında yayılmış olan ağızlarda yer alır. Bundan sonra o, titreşim alanını teşkil eden Kazan ardı ve Dağ tarafı ağızlarını kapsar. -dı ise yapısı Tofalar ve Tuva Türkçeleri için hastır. Şart kipi biçimlerinin kullanılışında Tatar Türkçesi ağızları için belirli özellikler has değildir. Bu kip Tatar ağızları sisteminde o kadar önemli isoglossları meydana getirmez. Bilindiği gibi dilek kipi farazilik modal anlamıyla bağlıdır. Dilek kipi için üç anlamın – dilek, tahmin ve teşvik anlamlarının has olduğunu belirtir. Bu anlamlara daha çeşitli nüanslar katılır. Bunun için gerçekten gerçekleşen eylemi değil, gerçekleşmesi mümkün olan, tahmin edilen, istenilen eylemi belirtir. Bildirme kipinin temel anlamı olarak eylemin gerçekleşmesine sebep olan istek, teşvik anlamlarında gerçekleşen mümkünlük ve tahminliği belirtmek sayılır. Anahtar Kelimeler: Tatar Türkçesi, şart kipi, şart biçimi, -sa biçimi, ağızlar, ifade edir, cümle, eski Türkçe, yüklem. *Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Prof. Dr. Kazan Devlet Üniversitesi Tatar Dili ve Diyalektolojisi, El-mek: ferits@yandex.ru 1198 Ferit YUSUPOV THE TATAR DIALECT LANGUAGE: CONDITIONAL AND SUBJUNCTIVE MOODS ABSTRACT In the dialects of Tatar language the key indicator of the conditional mood is the form with –sa. It is like the nuclear element of diasystem. Apart from that, the form with –sa in several sub-dialects can be used as a predicate of the independent sentence, showing different shades of desire and command. The interaction of the conditional mood with other moods manifested in the ability of some forms of the indicative mood in conjunction with connective words such as исә (ирсәр), ки to be used to express the condition of doing an action. The form with -са may be combined with some impersonal verbs, modal verbs and particles. The isoglosses of combinations with -dı ise, -dı ki, -gan ise are localized mainly in the sub-dialects, which are spread in the territory of Ural and Trans-Ural region. After that it covers the trans-Kazan and mountain sub-dialects. They make the zone of vibration. The combination -dı ise typical for Tofalar and Tuvin languages. Speaking about the conditional mood we cannot say that the dialects of Tatar language has their own individual signs. This mood does not make other significant isoglosses in the system of Tatar dialects. It is known that the subjunctive mood is inextricably linked to a hypothetical or conjectural modality, so it characterizes the action as not really existing, but as an opportunity, presumable, desirable. Categorical meaning of the subjunctive is defined as an expression of expectation and opportunity that can be realized in the values of desire, motivation, potential, which determines the action. The semantic meaning of the subjunctive mood may be characterized by three values: desire, assumption and motivation with different semantic shades. Key Words: Tatar language, conditional mood, the dialects, diasystem, predicate, independent sentence, modal verbs and particles, dialects of Tatar language, the semantic meaning. Bilindiği gibi şart kipi başka bir eylemin gerçekleşmesi için şart olan ve başka fiille belirtilen potansiyel eylemi ifade eder (STLY 1969: 218). Tatar Türkçesi ağızlarında edebî dildeki gibi şart kipi ikinci grup şahıs ekleriyle çekilen bütün Türk lehçeleri için de has olan (Dmitriyev 1948:149-152; Baskakov 1956: 57; Blagova 1973: 57): -sa, -se ekleri yardımıyla belirtilir. Bu bakımdan Tatar Türkçesi ağızları (Alkaya 2008: 53; Yusupov 2013: 218) birbirlerinden ayrılmazlar ve edebî dile çok benzerler. Bildirme kipinin olumsuz şekli -ma, -ma olumsuzluk eki yardımıyla belirtilir: barmasa, kilmese vs. Orta (Kazan Tatarları) diyalektin Kasım ağzı için -sa, -si varyantının kullanılması hastır (barsa “gitse”, bĭlsi “bilse”). Tobol-İrtiş diyalektinin Bataklık tarafı, Tevriz ağızlarında birinci çoğul şahıs eki -sah, -seh varyantına sahiptir (Alkaya 2008: 53; Yusupov 2013: 218). Resime paşlıhnı, tsağırsah, ul yomah Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014 Tatar Türkçesi Ağızlarında Şart Ve Dilek Kipleri 1199 söyleytĭgĭn “Resime nineyi çağırsak, o masal anlatacak”; Pĭlseh anta parmas itĭh “Bilsek, oraya gitmezdik” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tevriz ağzı). Tobol-İrtiş diyalektinin Tara ağzında ikinci çoğul şahıs şekli -ğıs ekinin yanı sıra -ŋıs, -ŋis ekiyle de yapılır: Alarğa kĭrseŋĭz, suraŋıs, sĭske söt pirerler “Oraya girseniz, isteyiniz, size süt verirler”; Tĭgĭ uramğa tsıqsaŋız, pĭr qart par “O sokağa çıksanız, orada bir ihtiyar vardır”; At men kitseŋĭs, Tarını küresĭs “Atla gitseniz, Tarı’yı görürsünüz” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tara ağzı). Tomsk diyalektinde Hakas, Altay, Şor Türkçelerindeki gibi kökleri ünlüyle ve yumuşak ünsüzle biten fiillere -za, -ze ekleri geitirilir: barza, bolza vs. Bu diyalektte diğerlerinden farklı olarak ikinci çoğul şahıs şekli -ŋar ekiyle yapılır. Karşılaştırınız: barsadar (Hakasça), parzagar (Altayca), barzaar (Şorca), barzaŋar (Kırgızca). Olumlu şekil min bar-sa-m bĭz bar-sa-q sin bar-sa-ŋ sĭz bar-sa-gız ul bar-sa alar bar-sa-lar Olumsuz şekil min bar-ma-sa-m bĭz bar-ma-sa-q sin bar-ma-sa-ŋ sĭz bar-ma-sa-gız ul bar-ma-sa alar bar-ma-sa-lar Ağızlarda şart kipi başka Türk lehçelerindeki ve edebî dildeki gibi birçok anlamı belirtir. Onun için sadece belirli bir zaman anlamı has değildir, ama onun belirttiği eylem genellikle gelecek zamana aittir, çünkü “sadece gelecekte gerçekleşecek olan eylem şart anlamını taşıdığı gibi, her şart anlamını taşıyan eylem sadece gelecek zamanda gerçekleşebilir” (Yuldaşev 1958:176). Bundan dolayı şart kipi aşağıdaki anlamlarda kullanılır: 1) Bildirme kipinin şimdiki zaman biçimindeki fiille birlikte kullanılıp birbiriyle bağlı olan eylemler arasındaki sebep-sonuç ilişkilerini belirtir. Eylemler arasındaki sebep-sonuç ilişkileri belirli bir zaman kısmına ait olmayıp belirli kanunlara uygun şekilde de gerçekleşebilirler: Ĭlĭk yıqlasan, tĭnne yıqlamassın “Şimdi uyusan, gece uyuyamazsın” (Orta şive, Glazov ağzı); Yaŋgır cawıp kitse, igĭnler uŋğarıyı “Yağmur yağsa, ekinler iyi yetişirlerdi” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Eytilse, ul kilethen “Davet etseler, o gelir” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı). İkinci, üçüncü şahıslarda umumi şahıs anlamını ifade edebîlir. Onun bu şekilde kullanılması ayrıca deyimler, atasözleri ve konuşanın hayat tecrübesini ifade eden ifadeler için hastır: Çınlap torıp cılasaŋ, suqır küzden yeş çığa “Usulü dairesinde ağlasan, kör gözden de yaş çıkar”; Sanduğaç sayrawınnan tuqtasa, cey urtası cittĭ dip bĭl “Bülbül ötmese, yaz ortası yetmiştir” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); ’ürsim, ’ltırap ’itim “Görsem, irkilirim”; Bĭlin pĭşĭrsim, i’ĭnĭ pĭşĭrim “Blin pişirsem, ikisini pişiririm”; Culdan ’ilsin, ĭç’i ’ili “Yoldan gelsem, içmek isterim” (Orta şive, Kasım ağzı); 2) Bildirme kipi biçimlerindeki bazı fiillerle birlikte kullanılıp -sa biçimi bu fiillerin ifade ettikleri eylemlerin gerçekleşme zamanlarını somutlaştırır: Küterĭlĭp qarasam, pĭsellĭkten kĭmdĭr Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014 1200 Ferit YUSUPOV töşĭp kile “Yukarıya baksam, ot ambarından birisi iniyor”; Öyge kilip kĭrsek, Qazannan kilgen qunaqlar utıra “Eve girsek, Kazan’dan gelen misafirler oturuyorlar”; İrten çığıp qarasam, bötĭn baqça sarıq bĭlen tulğan “Sabah çıkıp baksam, bütün bahçe koyunlarla dolmuş” (Orta şive, Berengi ağzı); 3) Bildirme kipinin gelecek zaman biçimindeki fiille birlikte kullanılıp -sa biçimi eylemler arasındaki gerçek tahmin olarak anlaşılan sebep-sonuç ilişkilerini belirtir: Rayunnan maşina kilse, şuŋa utırıp barırsıŋ Yükeminge hetli “Kasabadan araba gelse, Yükemin’e kadar onunla gidersin” (Orta şive, Glazov ağzı); Kürseŋ, isĭŋ kiter “Görsen, şaşırırsın”; Rimunt bulmasa bu yort işĭlĭp bĭteçek “Onarmasalar bu ev tamamiyle yıkılacak” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); 4) Geçmiş zaman biçimindeki fiille birlikte kullanılıp geçmişte düzenli şekilde gerçekleşen şart eylemi belirtir: İrĭm isen bulsa, bu baqçanı qarap qına totar idĭ “Kocam ölmemiş olsaydı, bu bahçeye iyice bakardı” (Orta şive, Minzele ağzı); Uraqqa çıqsaŋ, öyge qaytıp cĭrmes idĭk “Orağa çıksak, eve dönmezdik” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Ĭlĭh qar töşse, par qalıh ta sunarğa kitetler it “Eskiden kar yağsaydı, bütün insanlar ava giderlerdi” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Ĭlĭk bĭlegĭŋ kürĭnse de, hayasız dileriyĭ “Eskiden dirseğin bile görünse, terbiyesiz derlerdi” (Orta şive, Nogaybek ağzı); 5) -sa biçimi karşıtlık anlamını da ifade edebilir: Ul ĭşke yörse, min öydegĭlernĭ qarıym “O işe gitse, ben evdekilere bakarım”; Pĭçen bĭtse, uraq başlana “Ot biçme bitse, orak başlıyor” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Min aŋa bĭrer süz eytsem, ul ğayıp buldı, ĭş ĭşlesem – yaramadı “Ben ona bir şey desem, ayıp oldu, bir şey yapsam, hoşuna gitmedi” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); 6) niçĭk, nindi, qanday soru zamirleriyle birlikte kullanılıp -sa biçimi kıyaslama anlamını belirtir: Qura cileğĭ vareniyesĭ nindi bulsa, qara börlĭgennĭkĭ de şulay bula “Ahududu reçeli nasıl olsa, böğürtlen reçeli de öyle olur”; Atası niçĭk cörse, malayı da nek şulay “Babası nasıl yapsa, oğlu da öyle yapar” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Malaynı monda cibersegĭz iken dip hat yazdı “Oğlanı buraya gönderebilir misiniz diye mektup yazdı”; İrterek kilsem iken, kürĭp qala idĭm “Erken gelseydim, görüşebilirdim” (Orta şive, İçkin ağzı); 7) idĭ yardımcı fiilinin -sa biçimi istek kipi biçimindeki fiille birlikte kullanılıp niyet anlamını belirtir. Edebî dille ortak olan bu yapı bütün diyalektlerde de kullanılır, ama daha çok ona Orta (Kazan Tatarları) ve Mişer ağızlarında rastlanır: Söt çilegĭn qoymağa ĭlim disem, ayağım tayıp kittĭ “Süt kovasını tahta perdesine asayım derken ayağım kaydı” (Orta şive, Minzele ağzı); Qazlarnı qarıym dip külge barsam, mınsı şunda cĭri “Kazlara bakayım diye göle gelsem, bu orada dolaşıyor” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); 8) Berengi, Minzele, Kazan ardı ağızlarında -sa ekini alan aşa “yemek”, ĭç “içmek”, kiy “giymek” gibi sınırlı sayıdaki fiiller bar “var” kelimesiyle birlikte gelip fiilden türeme isim işlevinde kullanılırlar: Kiseŋ bar, aşasaŋ bar, barı tik tınıçlıq kirek “Giyecek var, yiyecek var, sadece huzur gerek”; Alsa bar, satsa bar, barsı üzĭnĭkĭ “Alacağı var, satacağı var, hepsi de kendisininki”; Qaytsa bar, kitse bar, kĭşĭ küzĭne qarıysı tügĭl “Dönecek yeri var, gidecek yeri var, hiç kimseye bağlı değil” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); 9) -sa biçimindeki fiil başka kiplerin biçimlerinde tekrarlansa, konuşanın gerçekleşen eyleme ilgisizliği belirtilir: Barsa, barsın, tik tawışlanıp qına cörmesĭn “Gitse gitsin, sadece kavga etmesin”; Ĭşlim dise, ĭşlep qarasın “Çalışmak istese, çalışsın” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Barsam, barırmın tağın “Peki, gitsem, giderim; Kilse, kilsĭn “Gelse, gelsin”; Kürseŋ, kürĭrsĭŋ “Görsen, görürsün” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014 Tatar Türkçesi Ağızlarında Şart Ve Dilek Kipleri 1201 10) Geçmiş zaman biçimindeki fiille birlikte kullanılıp -sa biçimi sonuç nüansı katılan şart eylemi belirtir: Mine bit, barsaŋ, bĭlĭp qayttıŋ “İyi ya, gittin bilip geldin” (Orta şive, Kama önü ağzı). Orta diyalektin Nokrat, Glazov ağızlarında -sa biçimi geçmiş zamana ait olan şart eylemi belirtmek için idĭ yardımcı fiiliyle birlikte kullanılır: Ĭçmese idĭ, awırmas idĭ “İçmeseydi, hastalanmazdı”; Sin hat yassaŋ idĭ, biz kilĭr idĭk “Mektup yazsaydın, biz gelirdik”; Etiyĭŋ awırmasa idĭ, munçanı bĭtĭrgen bulır idĭ “Baban hastalanmasaydı, hamamı tamamlayacaktı” (Orta şive, Glazov ağzı). Tatar Türkçesi ağızlarında -sa biçimi bağımsız cümlenin yüklemi olarak da kullanılabilir. Bu zaman o özel bir tonlanmayla söylenir ve çeşitli modal kelimeler, zamirler ve ek kelimelerle birlikte kullanılıp aşağıdaki anlamları belirtir: 1) İstek ve emrin çeşitli nüanslarını (kuvvetli istek, öğüt, tavsiye, uyarma, öfke, güçlü hayranlık vs.): İh, şul kĭşĭnĭ bĭr kürsem! “Ah, şu adamı bir görsem!”; Bĭr totıp alsam! “Bir yakalasam!”; Minĭm qulıma ĭlekseŋ! “Elime düşsen!”; Andağı maturlıqnı kürseŋ! “Oradaki gözelliği görsen!” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); 2) Orta (Kazan Tatarları) diyalektin ağızlarında -sa biçiminin ikinci, üçüncü şahıs şekilleri konuşanın tavsiyesi, birinci şahıs şekli pişmanlığı şeklindeki subjektif ilişkileri belirtirler: Eniyĭm süzĭn gĭne tıŋlap öyde utırsam! “Keşke, annemin dediklerine kulak verip evde oturmuş olsaydım!”; Bu buranda uramda yörmeseŋ! “Bu tipide sokakta dolaşmasaydın!”; Sĭz bit qart kĭşĭler, şundıy yıraq culğa cĭrmeseğĭz “Siz ihtiyar insanlarsınız, böyle uzak yola çıkmasaydınız” (Orta şive, Kazan ardı ağzı). -sa biçiminin Tatar Türkçesi ağızlarında istek kipi anlamında kullanılması tesadüfi değildir. Bu özellik başka çağdaş Türk lehçeleri için de hastır. İstek kipi biçimi anlamında bu biçim Türk lehçelerinin bir takım yazılı anıtlarında da kaydedilmiştir. Mesela, “Dede Korkut” kitabında, “Muhabbetname” kitabının Uygurca varyantında, XVIII yy. Türkmen anıtlarında. Burada dikkatinizi G. İ. Ramsted’in -sa ekinin Evenk dilindeki niyet, istek, dilek anlamındaki sa fiiliyle bağlı olması hakkındaki fikrine çekmek istiyoruz. M. Kaşgari’nin sözlüğünde -sa ekinin herhangi bir fiilin gerçekleşmesi istenildiğinde kullanıldığı belirtilir. N. A. Baskakov (1956: 421) bununla ilgili olarak bu biçimin anlam bakımından gelişmesinin onun belirttiği eylemle ilgili olan ve temel anlam sayılan emel, istek, eğilim, alışkanlık anlamlarıyla bağlı olduğunu belirtir. Demek -sa biçiminin anlamındaki bu özellik onun birincil anlamıyla ilişkilidir. 3) Tereddüt, şüphe veya kuşku anlamlarını: Annan bĭr yöz teŋke aqça sorap torsam? “Ondan borca bir yüz ruble istesem ne olur?”; Apan ozaq tordı, qarşı barsaŋ? “Ablan gecikiyor, belki karşılamaya gidersin?” (Orta şive, Kama önü ağzı); Sinĭ indĭ Asiya malayı disem? “Asiya’nın oğlu değil misin?” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); 4) -çı (-tsı, -sı) ekiyle birlikte pişman, hayal kırıklığı, nazik rica, uyarma anlamlarını: Mınnan sın pĭr yĭrge üsĭm gĭne parsamtsı “Bundan sonra hiçbir yere yalnız gitmem”; Min kitf qalsamtsı “Keşke gitmiş olsaydım” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş ağzı, Bataklık tarafı ağzı); Yuqbarnı söylemeseŋçĭ “Boş söz söylemeseydin” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Bĭznĭkĭlerge kĭrĭp kĭne eytĭp çıqsaŋçı, qaytıp kile dip “Dönüyor diye bizimkilere söyleyebilir misin” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); 5) da, de, ta, te kelimeleriyle birlikte teslim ve kabul anlamını belirtir: Qart bulsaq ta, ĭşlegen bulabız “İhtiyar olsak da, biraz çalışıyoruz”; Üzlerĭ kilmeseler de, balaların cibereler ceyĭn “Kendileri gelmeseler de, yazın çocuklarını gönderiyorlar” (Orta şive, Berengi ağzı); Tön buyı Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014 1202 Ferit YUSUPOV cawsa da, ul hetlĭ pıçıraq tügĭl “Bütün gece yağmur yağsa da, o kadar çamur değil” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); 6) iken modal kelimesiyle ve idĭ yardımcı fiiliyle birlikte kullanılıp güçlü istek, gecikmiş tavsiye, pişmanlık anlamlarını belirtir: Uh, bĭr gĭne kön yal itĭp alsam iken! “Ah, sadece bir gün istirahat edebilsem!”; Ez gĭne cawmıy torsa idĭ “Sadece azıcık yağmur yağsaydı” (Orta şive, Kazan ardı). Sibirya Tatarları ağızlarında (Alkaya 2008: 53; Yusupov 2013: 218), özellikle Tobol-İrtiş diyalektinin Tara ağzında [a], [e] ünlüleri kısalıp [ı], [ĭ] ünlülerine geçerler: Piras yıllılar pulıp alası iyen “Havalar biraz ısınsaydı”; Yĭller pılay ğına ütp kitse iyen “Fırtınalar hiçbir zarar getirmeden geçseydiler”; Pĭras qına aqıl kĭrse iyen “Biraz akıl girseydi” (Sibirya Tatarları, Tobolİrtiş şivesi, Tara ağzı); 7) Soru zamirleri, yer ve zaman zarflarıyla birlikte kullanılıp baş cümle yükleminin belirttiği eylemin gerçekleşme yerinin ve zamanını somutlaştırır: Qayçan çaqırsaŋ, şunda kile bizniŋ bıraş “Ne zaman çağırsan, o zaman geliyor bizim doktor” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı); Qarlığannı qaya utırtsaŋ, şunda üse, ersĭz ul “Frenk üzümünü nereye diksen, orada yetişir, o arsız bir bitkidir” (Orta şive, Kama önü ağzı); 8) kirek modal kelimesiyle birlikte tahmin anlamını belirtir. Bu özellik Orta (Kazan Tatarları) diyalekt ağızları için hastır. Mişer ve Sibirya Tatarları ağızlarında onun bu şekilde kullanımı sınırlıdır. Onun Tobol-İrtiş diyalektinin Tümen, Tobol ağızlarında seyrek şekilde kullanılmasını edebî dilin etkisi sonucu olarak anlamak gerek: Ul kiçe gĭne kilse kirek “O sadece dün gelmiş olabilir” (Orta şive, Glazov ağzı); Bĭznĭŋ babaylar Qazannan kilse kirek “Babalarımız Kazan’dan gelmiş olabilirler” (Orta şive, Krasnoufimsk ağzı); 9) Nokrat, Glazov ağızlarında -sa biçiminin belirttiği şart anlamı bazen ki kelimesiyle kuvvetlendirilebilir. -sa ki yapısının bulunmasıyla yukarıda anılan ağızlar Tatar Türkçesinin diğer bütün ağızlarına yayılmazlar. Bu özellik dar yayılış alanına sahiptir ve ona sadece Udmurt cumhuriyeti ve Kirov ilindeki belirli meskûn yerlerde rastlanır. İdil boyu, Ural ve Sibirya’daki Türk lehçelerinde bu özellik kaydedilmemiştir: Sĭznĭ kürsem ki, Neciye iske töşe “Sizi görsem, Neciye’yi hatırlıyorum”; İrtenrek torsagız ki, aftabuska ĭlgĭrĭp bula “Biraz erken kalksanız, otobüse yetişebilirsiniz” (Orta şive, Nokrat ağzı). Bundan başka Tatar Türkçesi ağızlarında şart eylem anlamını özel bir zaman, aspektüel ve modal nüanslarla zenginleştiren -gan bulsa, -a kalsa, -a torgan bulsa, -atığan bulsa, -maq bulsa yapıları da aktiftir. Bunlardan -atığan bulsa, -maq bulsa biçimleri edebî dilde kullanılmazlar. Onlar Sibirya Tatarları ağızları için has olan özelliklerdir (Alkaya 2008: 53; Yusupov 2013: 218). -atığan bulsa biçimi edebî dilde kullanılan -a torgan bulsa biçiminin kısalmış varyantıdır ve anlam bakımından ondan farklı değildir. -maq bulsa biçimi eylemin gerçekleşme şartına bariz bir şekildeki niyet nüansını katar: Altağı yılğa ta kilmek pulsağıs, turı pĭske kilĭŋ “Gelecek sene de gelecekseniz, hemen bize geliniz”; Ul kilmek pulsa, yortın satar “Gelmek isterse, evini satar” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tobol ağzı). Şart anlamını belirtmek için Tatar Türkçesi ağızlarında başka biçimler de kullanılır: 1) -dı geçmiş zaman biçimiyle -mı, -mĭ soru ekinin imtizacı: Ul eyttĭmĭ, kilĭp citer “Dedi mi, gelecek” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Kerim pultımı, ul sĭsnĭ yĭtkĭsĭr “Kerim oldu mu, o sizi götürür” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Cil çıqtımı, caŋgır bula “Rüzgâr çıktı mı, yağmur yağacak” (Orta şive, Kama önü ağzı); Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014 Tatar Türkçesi Ağızlarında Şart Ve Dilek Kipleri 1203 2) Eylemin gerçekleşme şartını -dı geçmiş zaman biçimi ki kelimesiyle birlikte kullanılıp da belirtir. Bu yapı Orta diyalektin Nokrat ve Glazov ağızları için hastır, hem de Nokrat ağzında o daha çok kullanılır: Olumlu şekil min bardı-m ki bĭz bardı-k ki sin bardı-ŋ ki sĭz bardı-gız ki ul bardı ki alar bardı (-lar) ki Olumsuz şekil min barmadı-m ki bĭz barmadı-k ki sin barmadı-ŋ ki sĭz barmadı-gız ki ul barmadı ki alar barmadı (-lar) ki Örnekler: Çey ĭçmedĭm ki, baş awırta “Çay içmesem, başım ağrır”; Bĭrer süs eyttĭk ki, tawış çığa “Bir kelime söylesek, kavga çıkar”; Caŋgır caudı ki, tagın pıçrata “Yağmur yağsa, yine çamurlu olur”; Bu balalar bulmadı ki, üzĭme camansı bula “Bu çocuklar olmasa, canım sıkılır” (Orta şive, Nokrat ağzı); 3) -dı geçmiş zaman biçimiyle ise bağlacının imtizacı. Bu yapı Orta Ural ve Ural ardı topraklarında yayılmış olan ağızlarda (Perm, Nogaybek, İçkin, Krasnoufimsk, Zlatoust ağızlarında) aktif şekilde kullanılır, bu biçime yine Kazan ardı ve Dağ tarafı ağızlarında da rastlanır. Bu yapı –dı biçimine eklenen şahıs ekleri yardımıyla çekilir: min bardı-m ise bĭz bardı-q ise sin bardı-ŋ ise sĭz bardı-ğız ise ul bardı ise alar bardı-lar ise İçkin ve kısmen Krasnoufimsk ağızlarında şahıs ekleri hem -dı biçimine, hem de ise bağlacına veya aynı zamanda onların ikisine de eklenebilirler: min bardı-m isem bĭz bardı-k isek sin bardı-n iseŋ sĭz bardı-ğız isegĭz ul bardı ise alar bardı-lar ise Örnekler: Olo kön cittĭ ise, kükey buyıy torğannarıyı “Paskalya bayramı başladıysa, yumurtalar boyarlardı” (Orta şive, Nogaybek ağzı); Urmanğa bardıq ise, yıraq bulır “Ormana gitsek, uzak olur” (Orta şive, Nokrat ağzı); Qızım bügĭn qilmedĭ ise, üzĭm baram “Kızım bugün gelmese, kendim gideceğim” (Orta şive, Krasnoufimsk ağzı); Kĭn ĭssĭ buldı ise, başım awırta başlıy “Gün sıcak olsa, başım ağrımaya başlar” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Yattım isem, yoqlayım da kiteyĭm “Yatsam, hemen uyurum”; Atsuwımnı kitĭrdĭŋ iseŋ, qudım tsıgardım “Beni kızdırsan, dışarı atarım” (Orta şive, İçkin ağzı). -dı ise (ĭrse,irse) yapısı bu anlamda Tofalar (Rassadin 1978: 228) ve Tuva (İshakov, Palmbah 1962: 322) Türkçelerinde kullanılır, hem de Tofalar Türkçesinde ona sadece üçüncü şahısta rastlanır, başka şahıslarda ise -dı ĭrsĭ biçimi kullanılır. -dı ĭrsĭr yapısı eski Uygur ve eski Özbek anıtlarında da (İvanov 1959: 233; 1969: 280) kaydedilmiştir; Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014 1204 Ferit YUSUPOV 4) -gan geçmiş zaman biçimiyle ise bağlacının imtizacı. Bu yapının belirttiği şart anlamına tahmin, belirsizlik, sonuç nüansları katılır: Tanışkannar ise kızlar bĭlen, yawçı cibergenner “Kızla tanışsalar, dünürleri göndermişler”; Kaytkan ise ĭşten, balasın alırga kilĭr “İşten dönmüşse, çocuğunu almaya gelir”; Bozawın suygan ise, üzlerĭ aşarlar “Buzağıyı kesmişlerse, kendileri yiyecekler” (Orta şive, Glazov ağzı); 5) -gı idĭ yapısı. İstek kipinin Mişer diyalekti ağızları için has olan bu biçimi bazen gerçekleşmeyecek istek ve bununla ilgili pişmanlık nüansları katılan şart eylem anlamını da belirtir: Üzĭŋ bargı idĭŋ, eytmes idĭŋ “Kendin gitmiş olsaydın, söylemezdin”; Balanı üzĭme algı idĭm, avırmıy idĭ “Çocuğu kendimle almış olsaydım, hastalanmazdı” (Mişer şivesi, Mordva ili ağzı). Bu anlamda –gı idĭ biçimi –gay idĭ biçimiyle eşteş olur: Balam şundıy bılğay idĭ, kuwanırmın “Bunun gibi çocuğum olsaydı, sevinirdim” (Mişer şivesi, Mordvf ili ağzı). Dilek kipi Tatar Türkçesi ağızlarında dilek kipi için birleşik bağımlı cümlelerde kullanılmak da hastır. Bağımlı cümlenin yüklemi işlevinde şart kipi biçimleri kullanılır (STLY 1969: 218; GBLY 1981: 288). Tatar Türkçesi ağızlarında kullanılan dilek kipinin bütün biçimleri de ortaç, ulaç ve idĭ (ıyı, iyĭ) yardımcı fiilinden oluşan analitik yapılardır: -ır idĭ, -a idĭ, -ası idĭ, -açaq idĭ, -dı idĭ, -gan bulır idĭ, -maq itĭ. Bu biçimler şahıs ve çoğul ekleriyle çekildikleri zaman onlar yardımcı fiile eklenirler. Bu biçimlerin hepsi için de ortak olan anlam gerçekleşmesi için geçmiş zamana ait olan gerçek ve gerçek olmayan şartların olduğu ve tahmin, içinden çıkılmaz istek nüansları katılan eylemin gerçekleşebilmesi veya gerçekleşememesini belirtmek sayılır. Burada Orta (Kazan Tatarları) diyalektte bu biçimlerin tamamlanmamış olan geçmiş zaman anlamını belirtmek için kullanıldıklarını belirtmek gerekir. -ır idĭ biçimi tahmin anlamında orta, Mişer, Tobol-İrtiş ve Baraba diyalektinin ağızlarında aktiftir. -ır idĭ dilek kipi biçimi belirli bir zaman kısmına ait olmayan eylemi, ne derecede gerçekleşebildiğini belirtir. -ır idĭ biçiminin belirttiği eylem genellikle başka eyleme bağlı olur. Dilek kipi biçimi olarak -ır idĭ biçimi birleşik bağımlı cümlelerde kullanılır. Bu biçim Tatar Türkçesi ağızlarında bağlamın koşullarına bağlı olarak gerçekleşebilen veya gerçekleşmeyecek olan isteği ve tavsiye biçimindeki eylemi gerçekleştirmeye teşvik eden teklifi belirtir. Birinci şahısta genellikle şu anda gerçekleşemeyen, ikinci şahısta eylemi gerçekleştirmeye teşvik, içincü şahısta ise geçmiş zamana ait olan tahmin belirtilir: Dayarkalar iyine kirip torsaŋ, tuŋmas idiŋ “İnek sağıcıların evine girseydin, üşümezdin”; Eti sin qaytkannı bilse, bik tis qaytıp citer idi “Babam senĭn döndüğünü bilseydi, çok çabuk dönerdi” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Son tsıqqan pulsah, yaŋqırta qalır itĭh “Geç çıkmış olsaydık, yağmur altında kalmış olurduk”; Pĭsnĭn qerĭnteş pĭr ay yörseŋ te, pĭtmes it “Kardeşlerimiz o kadar çok ki, bir ay içinde ziyaret edip bitiremezdik”; Aqtsam bulsa iy, pĭr yĭrge parır itĭm “Param olsaydı, bir yere giderdim” (Sibirya Tatarları, Tobolİrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Üs küsĭm men kürmesem, its öşenmes itĭm “Kendi gözlerimle görmeseydim, hiç inanmazdım” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tevriz ağzı); Yırlıy bĭlsem, yırlar idĭm “Şarkı söyleyebilseydim, söylerdim”; Yul yahşı bulsa, öts segette dciter idĭk “Yol iyi olsaydı üç saatte ulaşabilirdik” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı). -a idĭ biçimi bütün diyalektlerde de kullanılır. Fakat bazı ağızlarda ona seyrek rastlanır. Bu biçim -ır idĭ biçiminden farklı olarak şahsın eylemin gerçekleşmesine daha emin şekilde inancını belirtir: İşĭtĭp qalsa, kĭrĭp cite idĭ “Duymuş olsaydı, hemen girecekti”; Qamır quyğan bulsam, mĭnĭp cite idĭ “Hamur koymuş olsaydım, artık kabaracaktı” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Caŋgır cawmasa, babaŋ qaytmıy idĭ eli “Yağmur yağmasaydı, deden daha dönmeyecekti” (Orta şive, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014 Tatar Türkçesi Ağızlarında Şart Ve Dilek Kipleri 1205 Minzele ağzı); Bereŋgĭ qazırga bulmasa, malaylarnı tsakırmıy idĭm “Patates olmasaydı, delikanlıları çağırmayacaktım” (Mişer şivesi, Çüpreli ağzı); İldus kilĭp at′masa, bĭlmi idĭm “İldus gelip söylemeseydi, bilmeyecektim” (Mişer şivesi, Çistay ağzı); Matur watılmasa, Tefkĭnge yĭtebĭs it “Motor bozulmuş olmasaydı, Tefkin’e ulaşacaktık”; Sayra pulmasa, nişlibĭs it? “Sayra olmasaydı, ne yapacaktık?” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Minĭm te ıstaşım pulsa, min te pinsĭye ken alam itĭ “Benim de stajım olsaydı, ben de büyük emekli maşı alacaktım” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Tevriz ağzı). -ası idĭ biçimi sadece Orta (Kazan Tatarları) diyalekt için hastır. Burada da bazı ağızlarda o sınırlı şekilde kullanılır. Dilek kipi biçimi fonksiyonunda o ayrıca Kazan ardı ve Dağ tarafı ağızlarında aktif şekilde kullanılır. -ası idi dilek kipi biçiminin anlamına belirli bir derecede gereklilik veya niyet nüansları katılır: Qaytqanığıznı bĭlgen bulsam, çaqırıp alası idĭm “Döndüğünüzü bilmiş olsaydım, davet edecektim”; Totıp qalmasaŋ, iden astına töşĭp kitesĭ idĭ “Tutmuş olmasaydın bodruma düşecekti”; Qaytıp citmesegĭz, kürmi qalası idĭgĭz “Dönüp yetişmeseydiniz, görmeyecektiniz” (Orta şive, Kazan ardı ağzı); Cil qatı bulsa, alarnıŋ öylerĭ de canası idĭ “Rüzgâr kuvvetli olsaydı, onların evleri de yanacaktı”; Esfeniye töşĭp citse, parahutqa ĭlgĭresĭ idĭ “Esfeniye inseydi, vapura yetişecekti” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı). -açaq idĭ biçimi sadece Orta (Kazan Tatarları) diyalektin ağızlarında kulanılır ve onun tasnifi özelliklerinden sayılır. Kesin şekildeki tahmin anlamına geçmiş zaman ait olan gereklilik nüansı katılır. Konuşan insan geçmişte gerçekleşecek olan ama gerekli şartlar oluşmadığından gerçekleşmeyen eyleme olan inancını belirtir: İyde zaq tırmasam, qalağa barası maşınağa ĭlgĭreçek idĭm “Evde gecikmiş olmasaydım, şehre gidecek arabaya yetişecektim”; Alğan bulsaŋ, ükinmeyeçek idĭŋ “Almış olsaydın, sen hiçbir şey kaybetmeyecektin”; Selime anda bulsa, tĭgĭnĭŋ kiregĭn bireçek idĭ “Selime orada olmuş olsaydı, ona iyi bir ders verecekti”; Heber birgen bulsalar, hezĭr kilĭp citeçek idĭ “Haber vermiş olsaydılar, o hemen gelecekti” (Orta şive, Kazan ardı ağzı). -dı idĭ biçimi bütün diyalektlerin de ayrı ağızlarında kullanılır: Seget unta tsıhsah, parıf yĭttĭh it “Saat onda çıkmış olsaydık, gelecektik artık” (Sibirya Tatarları, Tobol-İrtiş şivesi, Bataklık tarafı ağzı); Ğaptulla öyde bulsa, üzĭm söyleidĭmiyĭ “Abdulla evde olmuş olsaydı, ben kendim söyleyecektim” (Orta şive, Dağ tarafı ağzı). -gan bulır idĭ biçimi Orta diyalektin ağızları için hastır. Edebî dilin etkisi sonucunda seyrek şekilde Mişer diyalektinde de kullanılır. Bu biçim gerçekleşemeyecek olan eylemi belirtir: Kiçe munçağa eytsem Selehke, yahşı bulğan bulır idĭ “Dün Seleh’i hamama davet etmiş olsaydım, iyi olacaktı”; Qızıl bereŋgĭ utırtsaŋ, ĭlgĭrgen bulır idĭ indĭ “Kırmız patatesi dikmiş olsaydık, yetişecekti artık” (Orta şive, Kazan ardı ağzı). -maq itĭ biçimi Sibirya Tatarlarının Baraba diyalekti için hastır. Geçmiş veya gelecek zamana ait olan tahmin, olasılık niyet modal nüansı katılır: Yılqını paylap quymasam, çığıp kitmek itĭ “Atı bağlamış olmasaydım, gidecekti”; İyĭne kitĭrĭp quymasaq, uramta qalmaq itĭ “Evine getirmiş olmasaydık, dışarıda kalacaktı”; Onım pulsa, ikmek pĭşĭrmek itĭm “Unum olsaydı, ekmek pişirecektim”; Sin kilgennĭ pĭlse, ul monta kilmek itĭ “Senin geldiğini bilseydi, buraya gelecekti”; Öyten pĭras altan tsıqsa, ölgĭrmek itĭk aftabusqa “Evden biraz önce çıkmış olsaydı, otobüse yetişecektik”; Minĭm qıslarım gıramatnay pulmaq itĭler, uğıy qalsalar “Benim kızlarım okumuş olsaydılar, bilgin olacaklardı” (Sibirya Tatarları, Baraba şivesi). *** Tatar Türkçesi ağızlarında dilek kipinin çekirdek unsurları olarak -ır idĭ, -a idĭ, -dı idĭ biçimleri sayılır. Ağızlar sisteminin çekirdek kısmında yer almayan unsurlar özel sistemlerin tasnifi belirtilerinden sayılırlar. Mesela, Orta (Kazan Tatarları) diyalektin tasnifi özellikleri olarak -ası idĭ, -açak idĭ, -ğan bulır idĭ biçimleri sayılır. -ası idĭ, açaq idĭ biçimlerinin isoglossları İdil boyu ve Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014 1206 Ferit YUSUPOV Kama önü topraklarında yer alır. -mak itĭ biçimi Baraba diyalekti için hastır. Mişer diyalekti için dilek kipi biçimlerinin kullanılışında belirli özellikler has değildir. Bu diyalektte başka diyalektlerdeki gibi -ır idĭ, -a idĭ, -dı idĭ biçimleri kullanılır. KAYNAKÇA ALKAYA Ercan (2008). Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara. ALKAYA Ercan (2008). “Sibirya Tatar Türkçesi ve Dilleri, Turkish Studies, Volume 3/7, Fall, s. 1-16. AMANJOLOV, S. (1959). Voprosı Dialektologii i İstorii Kazahskogo Yazıka, Alma-Ata. BASKAKOV, N. A. (1956). “Karakalpakskiy Yazık; Altayskiy yazık”, Yazıki narodov SSSR. Ç. 2. Tyürkskiye Yazıki, Moskva. BLAGOVA, G. F. (1973). “Formı jelatelnogo nakloneniya v tyürkskih yazıkah i tendentsiya k sverhnormalnomu ih uslojneniyu”, Sovetskaya tyürkologiya, №1. BROMLEY, S. V. (1979), “Rol opisatelnoy dialektologii v harakteristike obçşih svoystv strukturı yazıka”, İzvestiya AN SSSR. Otd. lit. i yazıka, ç. 38, №2. DMİTRİYEV, N. K. (1940), Grammatika Kumıkskogo Yazıka, Moskva- Leningrad. DMİTRİYEV, N. K. (1948), Grammatika Başkirskogo Yazıka, Moskva. Grammatika Sovremennogo Başkirskogo Literaturnogo Yazıka (1981), Moskva. İSHAKOV, F. G., PALMBAH, A. A. (1961), Grammatika Tuvinskogo Yazıka. Fonetika i Morfologiya, Moskva. İVANOV, S. N. (1959), Oçerki po Sintaksisu Uzbekskogo Yazıka (Forma na –gan i yeyo Proizvodnıyı), Leningrad. İVANOV, S. N. (1969). Rodoslovnoyo Drevo Tyürok Abu-l Gazi-hana... Grammatiçeskiy oçerk (İmya i Glagol. Grammatiçeskiye Kategorii), Taşkent. KONONOV, A. N. (1980), Grammatika Tyürkskih Runiçeskih Pamyatnikov (VII-XX vv.), Leningrad. RASSADİN, V. İ. (1978), Morfologiya Tofalarskogo Yazıka v Sravnitelnom Osveçşenii, Moskva. Sovremennıy Tatarskiy Literaturnıy Yazık (1969), Moskva. YULDAŞEV, A. A. (1958), Sistema Slovoobrazovaniya i Spryajeniya Glagola v Başkirskom Yazıke, Moskva. YUSUPOV F. (2011), “Tatar Dili Şivelerinde Şimdiki Zaman Biçimleri”, Turkish Studies, Volume 6/4, Fall, s. 927-962. YUSUPOV F. (2012), “Tatar Türkçesi Ağızlarında Gelecek Zaman”, Turkish Studies, Volume 7/1, Winter, s. 131-152. YUSUPOV F. (2013), Tatar Şive Dilinin Morfolojisi, Elazığ. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014
© Copyright 2024 Paperzz
