Autor: 1 poglavlje: Marin Franković, mag.oec 2 poglavlje: Marin Franković, mag. oec 3 poglavlje: Marin Franković, mag. oec 4 poglavlje: Marin Franković, mag. oec 5 poglavlje: Marin Franković, mag. oec 6 poglavlje: Marin Franković, mag. oec 7 poglavlje: Marin Franković, mag. oec 8 poglavlje: Ivan Turčin 9 poglavlje: Ivan Turčin 10 poglavlje: Ivan Turčin 11 poglavlje: Goran Pilat; dipl. ing. 12 poglavlje: Goran Pilat; dipl. ing. 13 poglavlje: Goran Pilat; dipl. ing. 14 poglavlje: Goran Pilat; dipl. ing. 15 poglavlje: Željka Knezović, prof. Urednica: Ana Rutar, prof. Naslov: Kolaboracijski sustavi Stručni recenzent: Nikola Lipak; dipl. ing. Lektorica: Ana Munjić Grafički urednik: Krešimir Pletikosa, ACE Nakladnik: Algebra d.o.o., 2011. Za nakladnika: mr.sc. Mislav Balković Mjesto i godina izdanja: Zagreb, 2011. Sva prava pridržana. Niti jedan dio ove knjige ne smije se reproducirati ili prenositi u bilo kojem obliku, niti na koji način. Zabranjeno je svako kopiranje, citiranje te upotreba knjige u javnim i privatnim edukacijskim organizacijama u svrhu organiziranih školovanja, a bez pisanog odobrenja nositelja autorskih prava. Copyright © Algebra d.o.o. CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 781523 ISBN 978-953-322-079-6 Sadržaj: 1. Poglavlje: 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 Uvod u kolaboracijske sustave .................................................................................................................................... 3 Kolaboracija ......................................................................................................................................................................... 4 Tradicionalna kolaboracija ................................................................................................................................................... 4 Značajke kolaboracijskih alata ............................................................................................................................................. 5 Moderna kolaboracija ........................................................................................................................................................... 6 Značajke kolaboracijskih alata: nova lista prioriteta? ......................................................................................................... 10 2. Poglavlje: 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 SMTP ............................................................................................................................................................................ 11 Uvod ................................................................................................................................................................................... 12 Model za procesuiranje pošte ............................................................................................................................................ 12 SMTP server za odlaznu poštu .......................................................................................................................................... 13 Sigurnost i spam ................................................................................................................................................................ 14 Implementacije SMTP poslužitelja ..................................................................................................................................... 15 Extended SMTP ................................................................................................................................................................. 15 3. Poglavlje: 3.1 3.2 3.3 3.4 POP 3 ............................................................................................................................................................................ 17 Uvod ................................................................................................................................................................................... 18 Ekstenzije ........................................................................................................................................................................... 18 Usporedba s IMAP-om ....................................................................................................................................................... 19 Serverske implementacije .................................................................................................................................................. 20 4. Poglavlje: 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 IMAP MAPI .................................................................................................................................................................. 21 IMAP .................................................................................................................................................................................. 22 Prednosti u odnosu na POP............................................................................................................................................... 23 Nedostaci IMAP-a .............................................................................................................................................................. 24 MAPI .................................................................................................................................................................................. 25 Detalji MAPI/RPC protokola ............................................................................................................................................... 26 Open Source MAPI implementacije ................................................................................................................................... 26 5. Poglavlje: 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 BACKUP, ANTISPAM, ANTIVIRUS............................................................................................................................. 27 Backup ............................................................................................................................................................................... 28 Oporavak servera............................................................................................................................................................... 29 Baza podataka za oporavak............................................................................................................................................... 29 Prenosivost baze podataka ................................................................................................................................................ 29 Dial Tone prenosivost ........................................................................................................................................................ 29 Zaštita autohtonih podataka u sustavu Exchange ............................................................................................................. 30 Komadanje log datoteka bez sigurnosnih kopija ................................................................................................................ 31 Razmatranja o implementaciji zaštite autohtonih podataka u sustavu Exchange ............................................................. 31 Antispam i antivirus tehnologije.......................................................................................................................................... 32 Lotus .................................................................................................................................................................................. 36 6. Poglavlje: 6.1 6.2 6.3 6.4 MS EXCHANGE SERVER............................................................................................................................................ 41 Exchange Server 2007....................................................................................................................................................... 42 Exchange Server 2010....................................................................................................................................................... 45 Klijenti................................................................................................................................................................................. 47 ActiveSync ......................................................................................................................................................................... 48 7. Poglavlje: OCS i Share point........................................................................................................................................................ 49 7.1 OCS ................................................................................................................................................................................... 50 7.2 Microsoft SharePoint .......................................................................................................................................................... 52 8. Poglavlje: 8.1 8.2 8.3 8.4 IBM Lotus Domino ...................................................................................................................................................... 55 Uvod ................................................................................................................................................................................... 56 Povijest Lotus Notesa i Domina ......................................................................................................................................... 56 Temeljni pojmovi ................................................................................................................................................................ 57 Gradivni elementi ............................................................................................................................................................... 58 9. Poglavlje: 9.1 9.2 9.3 9.4 Komponente Lotus Notes i Domino okoline ............................................................................................................ 61 Lotus Notes i Domino ......................................................................................................................................................... 62 Komponente Lotus Notes i Domino okoline ....................................................................................................................... 62 Tehnologije i servisi u Lotus Notes i Domino okolini .......................................................................................................... 65 Primjer logičke arhitekture Lotus Notes i Domino okoline .................................................................................................. 67 10. Poglavlje: WebShare portal .......................................................................................................................................................... 69 10.1 Uvod ................................................................................................................................................................................... 70 10.2 WebShare portal ................................................................................................................................................................ 73 10.3 Zaključak ............................................................................................................................................................................ 81 11. Poglavlje: Uvod u IP telefoniju ..................................................................................................................................................... 83 11.1 Uvod ................................................................................................................................................................................... 84 11.2 PSTN.................................................................................................................................................................................. 84 11.3 Analogne i digitalne mreže ................................................................................................................................................. 84 11.4 Nyquistov teorem ............................................................................................................................................................... 85 11.5 Nedostaci PSTN mreže...................................................................................................................................................... 86 11.6 Poslovna telefonija (engl. Enterprise Telephony) .............................................................................................................. 86 11.7 Tipovi telefonske signalizacije ............................................................................................................................................ 90 12. Poglavlje: Osnove VOIP telefonije............................................................................................................................................... 97 12.1 OSI Referentni Model......................................................................................................................................................... 98 12.2 Svojstva VoIP-a................................................................................................................................................................ 101 12.3 QoS .................................................................................................................................................................................. 103 13. Poglavlje: VOIP protokoli ........................................................................................................................................................... 109 13.1 Uvod ................................................................................................................................................................................. 110 13.2 H.323................................................................................................................................................................................ 110 13.3 SIP ................................................................................................................................................................................... 116 13.4 MGCP .............................................................................................................................................................................. 121 13.5 SCCP ............................................................................................................................................................................... 124 14. Poglavlje: CISCO IP telefonija.................................................................................................................................................... 125 14.1 Uvod ................................................................................................................................................................................. 126 14.2 Osnove CUCM-a .............................................................................................................................................................. 131 15. Poglavlje: Telekonferencije i videokonferencije ...................................................................................................................... 139 15.1 Uvod ................................................................................................................................................................................. 140 15.2 Internetski sustavi za telekonferenciju ............................................................................................................................. 141 15.3 Aplikacijski sustavi za telekonferenciju ............................................................................................................................ 144 15.4 Enterprise sustavi za telekonferencije.............................................................................................................................. 157 11. Poglavlje: Uvod u IP telefoniju U ovom poglavlju naučit ćete: ; ; Osnove PSTN-a Tipove telefonske signalizacije Str.84§ §KOLABORACIJSKI SUSTAVI 11.1 Uvod Ljudska potreba za komuniciranjem stara je koliko i sama ljudska vrsta. Iako već dosta zastarjele, metode poput dimnih i svjetlosnih signala te dovikivanja između dvaju brda pokazuju čovjekovu težnju za prijenosom informacije na udaljenosti veće od onih koje može prijeći običan govor. Sveprisutan napredak tehnologije za vrijeme druge industrijske revolucije rezultirao je, između ostalih patenata, izumom telefonskog aparata (Alexander Graham Bell, 1876.), uređaja koji je komunikaciju učinio brzom i jeftinom. Razvoj telefonskih sustava i centrala rodio je sasvim novu granu tehnologije, a dolazi i do razvoja novog tipa kompanija – pružatelja telefonskih usluga. Desetljećima nakon Bella, paralelno s razvojem računalnih mreža i interneta, telefonija poprima nove konture. Govor se počinje prenositi mrežnom opremom poput podatkovnog prometa, što omogućuje otvorenost novim tipovima usluga i funkcionalnosti. S obzirom na to da se temelji na IP-u, VoIP se lakše integrira s računalnim sustavima, pri čemu postaje zanimljiv, osim kao rješenje privatne poslovne telefonije, i kao rješenje za telekomunikacijske tvrtke. 11.2 PSTN Public Switched Telephony Network (PSTN) postoji od prvoga uspješnog prijenosa govora preko žice između dvaju telefonskih aparata. S obzirom na to da je veza žicom glavni preduvjet za uspostavu komunikacije, a rastući broj korisnika onemogućio je fizičko povezivanje svakih dvaju uređaja, dolazi do razvoja telefonske centrale, u početku kao fizičke osobe koja je prespajala parove žica i time omogućavala kontakt potreban za komunikaciju, a poslije i električkih naprava koji su tu dužnost obavljali automatski. PSTN koristi Class 5 komutator koji podržava stotine tisuća analognih priključaka (engl. local-loop). 11.3 Analogne i digitalne mreže Analogni signal je signal koji čujemo kao zvuk iz slušalice i koji generiramo pri izgovaranju glasova u mikrofon. Značajka analognog signala je da je svaka naponska vrijednost koja putuje žicom određena amplitudom u određenom trenutku u vremenu. S obzirom na to da naponska vrijednost u tom slučaju može poprimiti bilo koju vrijednost, prijenosi na daleke udaljenosti unose znatnu količinu šuma i gušenja u komunikaciju. Pojačala (slika 1), potrebna za smanjenje gušenja na liniji, nisu u stanju razlikovati početni signal od akumuliranog šuma pa pojačavaju oboje. Time do kraja linije (ovisno o duljini) dolazi do znatnog izobličenja signala. Telefonske su mreže do prije nekoliko desetljeća koristile analognu tehnologiju. Slika 1 – Pojačavanje analognog signala Zagreb – Ilica 242 §Visoka škola za primijenjeno računarstvo § Str.85§ §11. POGLAVLJE: UVOD U IP TELEFONIJU Digitalne telefonske mreže, s druge strane, prenose signal samo u obliku diskretnih naponskih vrijednosti „0“ i „1“, odnosno bitova. U ovom slučaju pojačalo – repeater može regenerirati svaki bit, samo mora odrediti treba li ga vratiti u 0 ili 1 (slika 2). Time je značenje linijskog šuma u digitalnim mrežama znatno smanjeno. Slika 2 – Pojačavanje digitalnog signala 11.4 Nyquistov teorem Pulsno-kodna modulacija (engl. Pulse Code Modulation – PCM) je najčešće korištena metoda kodiranja analognih govornih signala u digitalni signal napravljen od bitova. PCM koristi Nyqustov teorem koji objašnjava da govorni signal, kako bi se postigla dovoljno dobra kvaliteta prijenosa, treba uzorkovati frekvencijom najmanje dva puta većom od najveće frekvencije zastupljene na govornoj liniji. Postupak digitalizacije govora sastoji se od triju koraka: • • • Ljudski govor najzastupljeniji je u frekvencijskom pojasu između 400 i 3400 Hz. Zaokružimo li tu vrijednost na 4000 Hz, prvo analogni signal treba filtrirati na 4000 Hz. Iz Nyquistova teorema proizlazi da je potrebna frekvencija uzorkovanja 8000 Hz, odnosno da je vremenski razmak između dvaju uzoraka 125 µs. Tih 8000 uzoraka dobivenih uzorkovanjem prolazi proces kvantificiranja, čime im se umjesto dosadašnje vrijednosti dodjeljuje diskretna vrijednost. Tu je diskretnu vrijednost moguće kodirati 8-bitnom riječju (oktetom ili bajtom). Dakle, svakih 125 µs (ili 8000 puta u sekundi) naponska je razina glasa kodirana je s osam bitova. Formulom 8000x8=64000 b/s dobivamo bitrate od 64 kbps, što je osnova telefonske infrastrukture. Dva su osnovna tipa ovog kodiranja: A-law (Europa) i µ-law (Sjeverna Amerika, Japan). U slučaju potrebe transkodiranja između dvaju standarda, odgovornost je na strani zemlje koja kao standard ima µ-law. Brojevni planovi North American Numbering Plan (NANP) je brojevni plan svojstven Sjedinjenim Američkim Državama, Kanadi i Meksiku. Prema njemu svaki se telefonski broj sastoji 11 znamenki: 1 AAA BBB CCCC tel: 01 2222 182, e-mail: info@racunarstvo.hr §www.racunarstvo.hr§ Str.86§ §KOLABORACIJSKI SUSTAVI Pri čemu je: • • • • 1 – pozivni za državu u kojoj je NANP standard AAA – pozivni za određeno područje (engl. area code) BBB – pozivni centrale (engl. central office code) CCCC – broj priključka (engl. station number). ITU-T sa svojom E.164 preporukom standardizira formate brojeva u ostatku svijeta, pri čemu se svaki broj sastoji od: • • • pozivnog broja države (engl. country code) pozivnog broja mjesta (engl. national destination code) broja priključka (engl. subscriber number). 11.5 Nedostaci PSTN mreže PSTN mreža dizajnirana je ponajprije za govorni promet. Kao posljedica napretka tehnologije, većina je prometa na PSTN mreži s vremenom postala podatkovnog tipa, s obilježjima bitno drukčijima od glasovnog (npr. podaci ne zahtijevaju trajnu povezanost i šalju se varijabilnom brzinom, dok govor uvijek zahtijeva 64 kbps). Primjenom VoIP tehnologije, mreža dizajnirana za prijenos podataka kao dodatan zadatak dobiva prijenos govora, koji postaje fleksibilniji. Stara PSTN infrastruktura ne može pratiti napredak tehnologije i dovoljno se brzo sama prilagođavati novim trendovima i uslugama koje novi pružatelji usluga (engl. Telephony Service provider – TSP; engl. Internet Service Provider – ISP), utemeljeni na IP tehnologiji, mogu bez većih poteškoća dostaviti krajnjem korisniku. TSP-ovi time više nisu ograničeni vlastitim razvojem aplikacija, već je takav posao moguće prepustiti specijaliziranim third-party tvrtkama, dok je to u složenom svijetu PSTN signalizacije mnogo teže. Moderni pružatelji usluga u jednom paketu do krajnjeg korisnika dostavljaju video, govor i podatke. Kako to zahtijeva veliki bandwidth, nije moguće iste usluge dostaviti na postojećoj PSTN infrastrukturi (56 kbps modem preko analogne linije), 11.6 Poslovna telefonija (engl. Enterprise Telephony) Sustav poslovne telefonije manji je sustav od PSTN-a, podržava znatno manji broj telefonskih priključaka (od nekoliko telefona do nekoliko tisuća telefona) i ograničen je najčešće na jedno poduzeće ili organizaciju (nazovimo je Ministarstvo) u kojemu služi za ostvarivanje lokalnih poziva. Funkciju kontrole poziva (engl. call control), koju je u PSTN-u imao Class 5 komutator poziva, ovdje ima privatna telefonska centrala (engl. Private Branch Exchange – PBX). PBX (slika 3) je s vanjskim svijetom, tj. PSTN-om, spojen jednom od metoda koje nude TSP-ovi (engl. trunkovi): • • • analognom linijom ISDN Basic Rate Interfaceom (ISDN BRI) ISDN Primary Rate Interfaceom (ISDN PRI). Zagreb – Ilica 242 §Visoka škola za primijenjeno računarstvo § Str.87§ §11. POGLAVLJE: UVOD U IP TELEFONIJU Slika 3 – Skica spajanja PBX centrale s PSTN-om TSP se na PBX centralu spaja trunkovima, linijama koje usmjeravaju cijeli opseg (engl. range) zakupljenih brojeva prema Ministarstvu koje ih je zakupilo, ali ne podržavaju nužno isti broj aktivnih veza. Dakle, ako je Ministarstvo za svoje potrebe od 900 telefona zakupilo opseg od 1000 brojeva (5555000-5555999) te odabralo jedan ISDN PRI kao metodu spajanja na PSTN, odjednom će prema PSTN-u konekciju moći ostvariti 30 ljudi (ISDN PRI sadržava 30 govornih kanala), ali će svi biti dostupni, pod uvjetom da u trenutku uspostave konekcije ima slobodnih kanala. Lokacija Ministarstva A PBX ISDN WAN PSTN ISDN ISDN PBX PBX Lokacija Ministarstva B Lokacija Ministarstva C Slika 4 – Lokacije s odvojenim telefonskim centralama tel: 01 2222 182, e-mail: info@racunarstvo.hr §www.racunarstvo.hr§ Str.88§ §KOLABORACIJSKI SUSTAVI Prva verzija telefonskog sustava koju je Ministarstvo razmatralo za implementaciju prikazano je na slici 4. 1. Ministarstvo ima prostorije na trima lokacijama, a na svakoj je 300 ljudi. Za kontrolu telefonskih poziva na svakoj je lokaciji postavljena po jedna PBX centrala s 300 analognih telefona. Kako svaki od zaposlenika posjeduje i računalo, kroz prostorije do sistem-sale treba provlačiti duplu infrastrukturu, za svakog zaposlenika po jednu žicu za telefon do centralno smještene PBX centrale i jednu za računalo do lokalnoga mrežnog čvorišta. 2. Nadalje, svaka od triju lokacija zaseban je otok, te kao takva svaka treba vlastiti izlaz na PSTN. Ako je iz prethodne računice zaključeno da je dovoljno 30 paralelnih konekcija prema PSTN-u, sada svaka lokacija treba po 10 govornih kanala, što se opet realizira uvođenjem PRI priključka na svakoj lokaciji, ali sa samo 10 aktiviranih kanala. U svakom slučaju trošak 3x10 kanala iznosi znatno više od 30 kanala na jednoj fizičkoj konekciji. 3. Sljedeći je problem što zaposlenici 70% govornog prometa generiraju međusobno razgovorima unutar odjela Ministarstva. Ako se dva zaposlenika koja međusobno razgovaraju nalaze na dvije odvojene lokacije, njihov će se govorni promet prenositi preko PSTN veza te na kraju mjeseca generirati velik dug Ministarstva prema TSP-u. 4. I posljednje, za tri lokacije potrebne su tri centrale. Svaka od njih zahtijeva zapošljavanje ili unajmljivanje ljudi koji se razumiju u njihovu administraciju i koji su, u trenutku ispada sustava, u mogućnosti u najkraćem mogućem vremenu stići na lokaciju na kojoj se dogodio ispad i otkloniti kvar. Dakle, ne postoji centralni nadzor i administracija telefonskog sustava, što opet povećava trošak održavanja. Druga verzija o kojoj su zaposlenici Ministarstva razmišljali pri uvođenju telefonije prikazana je na slici 5. Na svakoj je lokaciji ostala po jedna PBX centrala. No kako Ministarstvo ima IP/MPLS mrežu između svojih lokacija za potrebe prijenosa podataka, ista je mreža iskorištena i za prijenos govora između lokacija. Svaka PBX centrala priključivanjem SIP kartice dobiva IP sučelje, pa se one međusobno mogu spajati SIP trunkovima. Tako su razgovori između lokacija postali besplatni jer se IP/MPLS veza plaća po bandwidthu, koji je ionako zakupljen za potrebe prijenosa podataka, a ne po prometu (kako je to bio slučaj sa ISDN-om). Jednako je tako nestala potreba za ISDN PRI-om na svim trima lokacijama. Osnovnom konfiguracijom usmjeravanja poziva sve je odlazne pozive moguće usmjeriti (kroz SIP trunkove) na PRI centralne lokacije, a sve dolazne pozive, ovisno o ekstenzijama (broj telefona kako ga vidi telefonska centrala, kućni broj, najčešće troznamenkasti ili četveroznamenkasti), prema odgovarajućem telefonu na odgovarajućoj lokaciji. Slika 5 prikazuje shemu tako projektiranog sustava. Ovom smo konfiguracijom izbjegli troškove pod rednim brojevima 3 i 4. No ostali su troškovi duple infrastrukture i održavanja triju odvojenih telefonskih centrala. Treća verzija telefonskog sustava u potpunosti uvodi VoIP kao rješenje. Gubi se potreba za trima telefonskim centralama; funkciju kontrole poziva obavlja jedna, centralno smještena digitalna telefonska centrala. Također više nema potrebe za paralelnom infrastrukturom jer se IP telefoni uključuju u mrežne uređaje, pa do svakog zaposlenika treba provesti jedan UTP kabel (većina telefona sa stražnje strane ima port za uključenje računala). Administracija sustava provodi se centralno, a moguć je i udaljeni pristup VPN-om. S obzirom na to da se promet između svih triju lokacija ne naplaćuje, one zapravo postaju Zagreb – Ilica 242 §Visoka škola za primijenjeno računarstvo § Str.89§ §11. POGLAVLJE: UVOD U IP TELEFONIJU jedna lokacija što se tiče lokalnih poziva (besplatni su), a spretnom konfiguracijom usmjeravanja poziva moguće je troškove prema PSTN-u smanjiti na minimum. Lokacija Ministarstva A PBX SIP sučelje ISDN WAN PSTN SIP sučelje SIP sučelje PBX PBX Lokacija Ministarstva B Lokacija Ministarstva C Slika 5 – Centrale na lokacijama međusobno spojene IP mrežom Ako u ovom slučaju korisnik s lokacije A zove PSTN broj na lokaciji B, taj se poziv šalje kroz IP mrežu na lokaciju B, gdje se preko gatewaya šalje u PSTN kao lokalni poziv po lokalnoj tarifi. Ako su lokacije A i B u istom gradu ili u istoj državi (ako se, kao u Hrvatskoj, svi pozivi unutar države naplaćuju po istoj, lokalnoj tarifi), spomenuti koncept nije isplativ. No ako su lokacije u različitim državama ili se udaljeni pozivi (engl. long-distance) naplaćuju skuplje, ovaj je koncept, nazvan toll-bypass (zaobilaženje plaćanja), itekako isplativ. Na primjer, sustav je moguće konfigurirati kao na slici 6. tel: 01 2222 182, e-mail: info@racunarstvo.hr §www.racunarstvo.hr§ Str.90§ §KOLABORACIJSKI SUSTAVI Slika 6 – Jedna centralna IP telefonska centrala. Na svakoj se lokaciji nalazi gateway zbog toll-bypassa. 11.7 Tipovi telefonske signalizacije PBX centrale izvorno su međusobno bile spojene analognim linijama. Analogne centrale nisu više zastupljene kao nekada, zamijenjene su digitalnim centralama koje, osim niže cijene, omogućavaju i veću brzinu. Time je i digitalna signalizacija daleko zastupljenija od analogne, kako u mrežama pružatelja telefonskih usluga, tako i u privatnim korporativnim mrežama. Postoji više tipova signalizacije u digitalnim mrežama (CAS, ISDN, QSIG itd.). 11.7.1 Signalizacija istosmjernom strujom (engl. Direct current signaling) Signalizacija istosmjernom strujom (engl. Direct current signaling) - Ovaj tip signalizacije koristi istosmjernu struju za signaliziranje centrali. Određene promjene stanja razgovora komuniciraju se prema centrali naizmjeničnim prekidanjem i uspostavljanjem kontakta. Dva su glavna tipa signalizacije istosmjernom strujom: • Subscriber loop • E&M signalizacija. Zagreb – Ilica 242 §Visoka škola za primijenjeno računarstvo §