ANALIZA STANJA I MOGUĆNOSTI
PREHRAMBENE INDUSTRIJE U SI BIH
Pripremio:
Midhat Jašić
Saradnici:
Slaviša Stajković
Jugoslav Stahov
Tuzla, oktobar 2011.god
1
METODOLOGIJA
Procjena postojećeg stanja te dijelom i konkurentskih prednosti proizvodnje hrane
izvršena je i na osnovu statističkih podataka iz godišnjaka, te podataka kojima
raspolažu zavodi, ministarstva, udruženja za proizvodnju i preradu hrane u
privrednim komorama i ostalim institucijama. Sistematizirani su osnovni podaci o
proizvodnji, potrošnji, a dijelom i o uvozu i izvozu hrane Ekonomske Regije SjeveroIstočna BiH.
U metodologiji za ocjenu potencijala biljne proizvodnje regije SI BiH su podaci o
ljudskim i materijalnim resursima sadržanim u različitim statističkim izvještajima.
Izvori statističkih podataka su statistički izvještaji:
a) FAOSTAT-a,
b) Dražavnog zavoda za statistiku BiH,
c) Federalnog zavoda za statistiku FBiH,
d) Zavoda za statistiku RS,
e) Zavoda za statistiku Brčko distrikta,
f) Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih poslova BiH (MVTEO BiH),
g) Ministarstva za poljoprivredu TK,
h) Federalnog ministarstva za poljoprivredu,
i)Privredne komore Tuzla,
j)Privredne komore Bijeljina,
k)Pojedinih opština
Prikupljanje podataka
Pri prikupljanju podataka postoje problemi dostupnosti, preciznosti
i
vjerodostojnosti, što je jedna od najvećih slabosti u BiH, kad su u pitanju
informativne osnove u donošenju odluka. Zbog toga je potrebno da se uvedu
međunarodno priznate metodologije, zasnovane na metodologijama zemalja EU a
posbno da se što brže uspostavi Poljoprivredno tržišni informacijski servis BiH
(PTIS) čija je uspostava predviđena Zakonom „Sl.glasnik BiH“, br. 68/09). Zbog toga
su u prezentaciji neki podaci zaokruživani.
Obrada podataka
Svi podaci o ekonomskoj regiji su prikupljeni i sistematizirani, kao što su podaci o
stanovništvu, zemljištu, rijekama, jezerima te biljnoj i animalnoj proizvodnji itd.
Obrada podataka je obavljena u excelu.
Analiza podataka
Analiza podataka obuhvata usporebu dobijenih rezultata o proizvodnji hrane na regiji
SI sa već postojećim podacima o istoj vrsti proizvodnje na područjima FBiH kao i na
nivou BiH. Dobijeni podaci ukazuju na udio proizvodnje SI regije u odnosu na ostala
područja.Takođe se upoređuju podaci : per capita i udjeli pojedinih proizvodnih
grupa u odnosu na BiH, FBiH i RS. Prikazuju se i podaci o ukupnoj proizvodnji
pojedinih vrsta hrane i uspoređuju sa proizvodnjom u drugim regijama prema
FAOSTAT- u.
2
SADRŽAJ
1. UVOD .......................................................................................................................................................... 4
2. POTENCIJALI PROIZVODNJE HRANE REGIJE SI BIH ................................................................. 5
2.1. Stanovništvo i ljudski resursi ........................................................................................................ 5
2.2. Zemljište ................................................................................................................................................ 8
2.3. Klima .................................................................................................................................................... 10
2.4. Vodeni resursi .................................................................................................................................. 11
2.5. Reljef .................................................................................................................................................... 11
3.ANALIZA STANJA U PROIZVODNJI HRANE ................................................................................. 12
3.1. Biljna proizvodnja Regije SI BiH ................................................................................................ 12
3.1.1. Proizvodnja žita na regiji ...................................................................................................................... 12
3.1.2. Proizvodnja voća na regiji .................................................................................................................... 15
3.1.3. Proizvodnja povrća na regiji ............................................................................................................... 18
3.1.4. Proizvodnja krmnog bilja ..................................................................................................................... 21
3.2. Animalna proizvodnja Regije SI BiH ........................................................................................ 22
3.2.1. Proizvodnja mlijeka ................................................................................................................................ 22
3.2.2. Proizvodnja mesa..................................................................................................................................... 25
3.2.3. Proizvodnja jaja ........................................................................................................................................ 26
3.2.4. Ostala animalna proizvodnja .............................................................................................................. 27
3.3. Proizvodno prerađivački kapaciteti ........................................................................................ 27
3.4. Stepen zadovoljenja potreba za hranom ................................................................................ 30
4. ZAKLJUČCI I PREPORUKE ................................................................................................................ 35
Literatura ................................................................................................................................................... 41
3
1. UVOD
Poboljšanje uvjeta života stanovništva je jedan od glavnih zadataka svakog društva.
Jedan od značajnih faktora kvalitete života je osiguranje sigurne i kvalitetne hrane.
Današnji proizvođači hrane susreću se s brojnim poteškoćama, a gledano u budućnost
problemi će biti i veći ako se ne povede računa o svim faktorima utječu na ovu
značajnu granu industrije.
Naime, porast broja stanovnika, migracije, klimatske promjene, rješavanje svjetskih
energetskih problema korištenjem poljoprivrednih sirovina, porast cijena energije i
druge pojave razlog su da proizvodnja hrane ne treba biti samo produktivnija nego i
održiva.
Poljoprivreda i prehrambena industrija Ekonomske regije SI Bosne ima dugu
tradiciju, relativno uspješnog poslovanja u oblasti poljoprivrede i prehrambene
industrije. Uvezivanjem subjekata u području proizvodnje, prerade i distribucije
hrane na regionalnom prostoru omogućuje racionalniji sistem razmjene i raspodjele,
te skraćuje lanac između proizvođača, prerađivača i potrošača. Postoji i potreba za
donošenja odluka o pitanjima zajedničkih dobara i prirodnog, i kulturno-povijesnog
nasljeđa kao što su zemlja, voda, zraka te tradicijska znanja. Uvezivanje ekonomske
regije omogućuje rad na razvijanju ekološki održivog i socijalno pravednog modela
proizvodnje i potrošnje hrane, baziranog na malim i srednjim privrednim subjektima
u oblasti primarne proizvodnje, prerade i prometa. Javna politika na ovim
područjima treba da omogući vitalnost ruralnih područja, korektnu politiku za
proizvođače hrane što bi kao rezultat dalo poboljšanje radnih i socijalnih uvjeta na
području poljoprivredne proizvodnje.
Bosna i Hercegovina nema strategiju ishrane stanovništva, niti ima precizne podatke
o mjesečnim potrebama za pojedinim prehrambenim proizvodima. Svjetsko tržište
hranom vrlo je nestabilno i lako može doći do poremećaja u opskrbi. Zbog toga bi
trebala da postoji strategija ishrane stanovništva u okolnostima smanjenja uvoza
hrane, a posebno u slučajevima izvanrednih okolnosti ili neke katastrofe. Procjena je
da bi se u roku od nekoliko desetaka dana ostalo bez hrane. Tri su osnovne grupe
proizvoda od strateškog značaja za svaku zajednicu:
 hrana,
 energetski izvori te
 lijekovi.
BiH ima resurse za proizvodnju hrane, ali oni nisu iskorišteni, pa se hrana mora
uvoziti kako bi se zadovoljile potrebe stanovništva. Poljoprivrednih i prehrambenih
proizvoda se u BiH godišnje uveze u vrijednosti preko 2,6 milijardi maraka, što je oko
16 posto ukupnog uvoza u državu. Godišnji izvoz poljoprivrednih proizvodaje oko
410 milijona maraka. Najveći udio u uvozu hrane čine prerađeni poljoprivredni
proizvodi, jer su to proizvodi sa dodanih vrijednostima i prepoznatljiva trgovačka
imena, dok je vrijednost uvoza neprerađenih primarnih poljoprivrednih proizvoda
niža iako se u količinski uvoze znatno više.Tako se pšenice proizved u BiH oko 200
000 do 250 000 tona, a uvozi se 250 000 do 300 000 tona. Pšenica je realtivno jeftin
proizvod, naprimjer u odnosuna meso i prerađevine od mesa, koje se količinski uvoze
manje, ali njihova vrijednost je znatno veća.
Bosna i Hercegovina ima relativno malu proizvodnju, posebno kada su u pitanju žive
životinje, svježe meso, i žitarice, gdje su puno manji postotci pokrivenosti domaćom
4
proizvodnjom. Uvozna hrana često nije istog kvaliteta u trgovinama u BiH i u
razvijenim zemljama, čak i kada se radi o istoj robnoj marki i proizvođaču.
Područje BiH koje posjeduje konzistentne pretpostvake za osiguranje dovoljnih
količina hrane je Ekonomska regija SI BiH. Cilj ovog rada je prezentirati resurse koji
su na raspolaganju, procjeniti konkurentne prednosti po vrstama prehrambenih
proizvoda, te izvozne potencijale iz područja poljoprivrede i prehrambene industrije.
2. POTENCIJALI PROIZVODNJE HRANE REGIJE SI BiH
Mogućnosti razvoja poljoprivrede temelje se na prirodnim i ljudskim resursima.
Prirodne resurse čine prije svega struktura zemljišta, vodotokovi, klimatski uslovi,
biološki diverzitet itd. Ljudske resurse predstavljaju zaposleni u primarnoj
poljoprivrednoj proizvodnji, podršci proizvodnje, kao i zaposleni u edukaciji vezanoj
za poljoprivredu te stručnjaci za transfer znanja i tehnologija. Najznačajnija prednost
ovog sektora su potencijali za odličnu sirovinsku bazu jer dobar dio teritorije pokriva
plodno poljoprivredno zemljište, a njegovom razvoju pogoduju i dobri klimatski
uslovi.Uz njih, tu su i odgovarajući proizvodni kapaciteti u prehrambenoj industriji.
2.1. Stanovništvo i ljudski resursi
Posljednji popis stanovništva na nivou BiH sproveden je prije ravno 20 godina 1991
godine, a u međuvremenu su rađene procjene stanovništva po pojedinim općinama.
Regija SI je najnaseljenija u BiH. Danas ima oko 1.000.000 stanovnika, što čini 26 %
ukupnog stanovništva BiH. Značajna razlika između udjela u površini (14 %) od
udjela u ukupnom stanovništvu (26 %).
govori o konstantno intenzivnoj
naseljenosti u odnosu na bosanskohercegovacki prosjek (140 st./km2, prema 75
st./km2 u BiH). Gustoća naseljenosti značajno varira po općinama ( NERDA, 2004).
Struktura stanovništva s obzirom na polnu pripadnost, na osnovu podataka za
tri posljednja popisa stanovništva pokazuje tendenciju izjednjačavanja učešća
muškog i ženskog stanovništva u ukupnoj populaciji regije (NERDA, 2004). Regija
ima radni potencijal od oko 272.000 lica, i taj se potencijal povećava iz godine u
godinu povećava prosječnoj po stopi od oko 2- 4 %. Iskorištenost radne snage je
vrlo niska i u posljednjim godinama ima tendenciju smanjivanja. Regija ima
zadovoljavajuću starosnu strukturu radno sposobne populacije.
Ukupno postratno vrijeme kontinuirano pokazuje krajnje negativan trend odnosa
zaposlenih i nezaposlenih u regiji SI. Došlo je do smanjenja broja zaposlenih u
odnosu na predratno stanje u 1990. tako i do povećavanja broja nezaposlenih, što je
najveći problem u cijeloj BiH.
U Regiji je pemannentno broj nezaposlenih oko 150.016 zaposlenih (što čini oko
15 % od ukupnog broja stanovništva), a stopa zaposlenosti je oko 54 %. Stopa
registrirane nezaposlenosti je oko 50 % u odnosu na ukupan radni kontigent, što ovu
regiju svrstava u socijalno najproblematičnija područja u BiH.
Regija nudi potencijal u vidu kvalitetne radne snage (uz povoljne cijene rada) što
uključuje visok procenat kvalifikovanih mladih ljudi koji su stekli vrijedno iskustvo
5
radeći u međunarodnim organizacijama u regiji, ili pohađajući studij u
inostranstvu.
Resurse u proizvodnji hrane čine osim broja stanovnika i sistem obrazovanja
stanovnika za proizvodnju hrane, institucije za podršku proizvodnje hrane vladinog i
nevladinog sektora. Edukacija može biti formalna, neformalna, i informativna. Kad je
u pitanju formalna edukacija to su Srednje poljoprivredne škole a ne postoji ni jedna
visokoškolska ustanova iz oblasti poljoprivrede na regiji SI Bosna. Poljoprivredne
škole se nalaze u: Tuzli, Kalesiji, Živinicama, Bijeljini, Brčkom, Gradačcu itd.
Orjentaciono Srednju poljoprivrednu školu završi oko 1000 učenika svake godine.
U BiH iskljuivo poljoprivredom se bavi 17% stanovništva, očekivat je i više jer ima
najviše poljoprivrednog zemljišta. Procjenjuje se da na Regiji isključivo
poljoprivredom se bavi 25-35% stanovništva.
Grafikon 2.1.1. Površina regije SI
Grafikon 2.1.2. Stan. regije SI
Grafikon 2.1.3. Površ. Regije SI
u odnosu na BiH
Grafikon 2.1.4. Stan. Regije SI u
odnosu na BiH
6
Važna je migracija stanovništva koja nije poznata. U posljednjim godinama se bilježi
migracija stanovništva. Zbog toga postoji potreba poboljšanja kvaliteta života u
ruralnim područjima i da kvalitet života bude isti kao i u urbanim područjima.
Sa porastom stepena društvenog razvoja, smanjuje se udio poljoprivrednog u
ukupnom stanovništvu zemlje. Na tu pojavu i njen intenzitet utiče određeni broj
činilaca, a jedan od najznačajnijih je ukupan tehničko-tehnološki progres, uz
primjenu mehanizacije i hemijskih sredstava ( djubriv, pesticidi , veterinaski lijekovii
itd.), savremena transportna sredtva itd. Svi pomenuti činioci utiču na brzinu, obim i
načine deagrarizacije i to je u razvijenom svijetu postala zakonitost; npr. Belgija,
Velika Britanija i SAD zapošljavaju svega oko 2% ukupne radne snage. Najveći udio
poljoprivrednog stanovništva nalazi se u Africi (56,7%) i Aziji (55,4%). Sasvim je
drugi slučaj u Evropi gdje ima samo 7,9% poljoprivrednog stanovništva, a Sjeverna i
Srednja Amerika imaju 11,4%. Prema podacima FAO-a (1990) u razvijenim zemljama
svijeta živi 4,3% ukupnog poljoprivrednog stanovništva, a od njihovog stanovništva
poljoprivredom se bavi samo 8,2%. Zemlje u razvoju imaju 95,7% svjetskog
poljoprivrednog stanovništva ili 56,5% njihovog stanovništva.
Među proizvođačima prehrambenih proizvoda je jaka konkurencija koja ide u pravcu
diferncijacije proizvoda koji koriste moć ekonomske propagande putem različitih
medija radi razvijanja „marke“ proizvoda, kao sinonima kvaliteta. Kao posljedica
otvorenosti tržišta mali broj velikih preduzeća ostavuje većinu prometa koji dostiže i
do 90%. Posljednjih godina formirali su se nacionalni i internacionalni trgovački lanci
i lanci restorana i hotela. Međutim, veći broj manjih domaćih trgovačkih lanaca kupili
su strani trgovački lanci, tako da je u Regiji ali I u cijeloj BiH ostalo samo nekoliko ( 25) domaćih trgovačkih lanaca, a dominantni su strani lanci.
Prerada, promet i ugostiteljstvo postaju vlasništvo malog broja moćnih vlasnika koji
time upravljaju. Tehničko tehnološki progres vodi proizvodnju hrane u nagle
promjene koje se ogledaju u primjeni strategije ubrzanog rasta uz primjenu inovacija,
istraživanja i upotrebu marketinških metoda. To zapošljava sve više ljudi u preradi i
komercijalizaciji proizvoda, s jedne, a sve manje u sektoru poljoprivrede, s druge
strane. Takve tendencije su dominantne u sistemu proizvodnje hrane razvijenih
zemalja svijeta.
Tabela 2.1.1. Broj stanovnika na regiji SI
Općina
TK
Banovići
Ĉelić
Doboj - Istok
Graĉanica
Gradaĉac
Kalesija
Kladanj
Lukavac
Prisutno u 2010
god.
25.786
13.945
10.243
52.212
46.154
35.751
14.981
50.998
BRČKO DISTRIKT
Općina
RS
Bijeljina
Bratunac
Lopare
Milići
Modriča
Osmaci
Pelagićevo
75.000
Prisutno u 2006 god.
110.298
23.263
17.220
10.351
28.944
4.875
6.496
7
Sapna
Srebrenik
Teoĉak
Tuzla
Živinice
TK UKUPNO
12.862
41.692
7.400
131.718
55.305
499.047
Domalj. Šamac
Odžak
Orašje
P O K UKUPNO
4.252
15.674
19.594
39.520
UKUPNO
REGIJA
Petrovo
Srebrenica
Bosanski Brod
Donji Žabar
Šamac
Šekovići
Ugljevik
Vlasenica
Vukosavlje
Zvornik
RS UKUPNO
12.183
22.102
20.591
2.948
23.640
10.304
17.220
20.712
5.522
52.306
388.975
1.002.542
Slika: 2.2.1. Opštine RSI BiH (NERDA 2006)
Slika : 2.4.2. Teritorij RSI BiH (NERDA 2006)
2.2. Zemljište
Najznačajniji poljoprivredni resurs regije predstavlja zemljište i osnovni je preduslov
za poljoprivrednu proizvodnju. Na njemu se biljke ukorjenjuju i iz njega uzimaju
hranjive materija neophodne za život, rast i razvoj. Nauka je pronašla uzgojne oblike
biljaka bez zemlje, pomoću hidropona ili u internom supstratu, koji su skupi i još
uvijek nemaju širu primjenu. Stoga zemlja ostaje kao osnovni i najjeftiniji supstrat
ovoj proizvodnji. Neophodno je istaći da su ograničene zemljišne površine za
poljoprivrednu proizvodnju, a bez njih nema te proizvodnje.
8
Ukupni zemljišni fond ili obradive površine na području Regije SI je 380.639 ha.
Globalna struktura poljoprivrednih površina relativno je povoljna s obzirom na
visoku zastupljenost oraničnih površina u obradivim ( oko 80 %). Ova regija u
obradivim površinama BiH participira sa 34 % , a u oraničnim 29 %, što je povoljan
pokazatelj ako se ima u vidu činjenica da je udio regije u stanovništvu BiH niži (26 %)
od učešća u zemljišnom fondu.
Grafikon 2.2.2. Struktura zemljišta SI Regije
9
Prirodni uslovi tj. zemlja, voda, klima su zadovoljavajući za poljoprivredu, a Regija
nije agro-ekološki homogena. U regiji je predominantna srednje kontinentalna klima.
Grafikon 2.2.2 BiH
Grafikon 2.2.4. RS
Grafikon 2.2.3. Regija SI
Grafikon 2.2.5. FBiH
Slika 2.2.2.Uporedni pregled tipa zemljišta, zemljišni i šumski fond (u km2)
2.3. Klima
Područje Regije SI nalazi se u pojasu umjereno-kontinentalne klime, sa naglašenim
godišnjim varijacijama temperature i padavina. Na sjevernom, ravničarskom
području, preovladava kontinentalna klima dugih i toplih ljeta, kratkih i oštrih zima, s
relativno malim količinama oborina. U ovom području postoje izuzetni uvjeti za
proizvodnju žitarica, industrijskog i krmnog bilja. Srednja godišnja temperatura je
11,2 stepena C, a kolicina padavina oko 800 mm/m2. Srednje, brdsko područje (300700 m) odlikuje se kontinentalnom i subplaninskom klimom. Temperatura, kao
srednja godišnja vrijednost, iznosi 10 stepeni C a količina padavina oko 900 mm/m2.
U ovom dijelu su odlični uvjeti za voćarsku proizvodnju. Južno, planinsko podrucje
(iznad 700 m visine), odlikuje se subplaninskom i planinskom klimom, prosjecne
godišnje temperature 9,5 stepeni C i padavinama od oko 1100 mm/m2. U ovom
području postoje izuzetni tereni na kojima se može razvijati organska proizvodnja.
10
2.4. Vodeni resursi
Dvije velike rijeke: Sava, kao plovna i Drina sa izuzetnim hidroenergetskim
potencijalom imaju veliki ekonomski znacaj za razvoj ovog područja. Te ostale rijeke :
Bosna, Spreča, Oskova, Jala ,Tinja, Janja, Drinjača i druge. Značajna su i
akumulacionona jezera: “Modrac”, “Zvorničko”, “Bistarc”, “Sniježnica”, “Hazna” i
“Vidara” .
Najvažniji vodni resurs u unutrašnjosti regije je akumulaciono jezero Modrac,
površine oko 17 km2. Ovo jezero podignuto je prvenstveno sa ciljem obezbjeđenja
tehnološke vode za potrebe industrije Tuzlanskog bazena(oko 2,3 m3/sek.). Zbog
velikog deficita pitke vode u Tuzli, Lukavcu i Živinicama, akumulacija Modrac koristit
će se i za obezbjeđenje vode za piće.
Ukupna površina pod šumama regije SI veličine je 284.436 ha, što čini 36% njene
teritorije. Zalihe drvne mase, procjenjene na oko 38 miliona m3, čine 11,7% ukupne
drvne mase u BiH. Šumski pojas zahvata južni dio regije i najveće zalihe drvne mase
nalaza se na području opština Kladanj, Srebrenica, Milići, Vlasenica i Bratunac.
2.5. Reljef
Globalno gledajući regija zauzima relativno povoljnu geoprometnu poziciju u širem
prostoru bivše Jugoslavije (čini njen središnji dio) kao i u sjevernom dijelu
Balkana.Regija Sjeveroistočna BiH (SI) je u neposrednom dodiru sa ključnim
saobraćajnim arterijama (magistralna cesta i željeznička pruga) koje ovaj prostor
povezuju sa zemljama zapadne, srednje i jugoistočne Evrope. Regija SI je integralna
oblast sa značajnim prirodnim, georgrafskim, kulturnim, istorijskim, komunikacijskim
i ekonomskim karakteristikama. Regija leži u sjeveroistočnom dijelu BiH i obuhvata
34 opšine iz dva entiteta: Federacija BiH(FBiH) i Republika Srpska(RS), kao i Distrikt
Brčko.
Reljefno, prostor Regije SI predstavlja područje heterogene strukture, u okviru kojeg
su vrlo naglašene uzdužne geografske zone koje se međusobno značajno razlikuju te,
kao takve, pružaju različite uslove za privredno korištenje.
Sjeverni, ravničarski predio (nadmorske visine do 300 m) obuhvata slivove rijeka
Save, Drine i Bosne u donjem toku, a čini ga prostor Posavine i Semberije, te područja
u dolinama rijeka Tolise, Tinje, Brke, Gnjice i Janje. U ovom prostoru smješteno je 10
općina (sa oko 29% ukupne teritorije regije) sa najpoviljnijim prirodnim uslovima i
faktorima proizvodnje. Ovo je najvažnije žitorodno područje u BiH.
11
3.
ANALIZA STANJA U PROIZVODNJI HRANE
3.1. Biljna proizvodnja Regije SI BiH
3.1.1. Proizvodnja žita na regiji
U regiji se proizvodi 500.000 -700.000 tona žita a u BiH 1.000.000 – 1.400.000 tona.
Najviše se proizvodi kukuruz.U strukturi proizvodnje žita kukuruz čini 60-70 % a sva
ostala žita 30-40 %. Proizvodnja pšenice na regiji se kreće 70.000 – 150.000 tona a u
BiH 200.000-250.000 tona (MVTO 2009). Proizvodnja pšenice po glavi stanovnika u
BiH je oko 50 kg dok je u regiji SI oko 70 kg. Potrošnja pšenice po glavi stanovnika je
oko 100 kg.
Grafikon 3.1.1. Ukupna proizvodnja žita SI regije u 2009 i 2010 god.
Kukuruz se uglavnom koristi kao stočna hrana, a dijelom se koristi i za ljudsku
ishranu nekih 10-15% od ukupnih količina. Ječam se koristi za proizvodnju geršla ali i
u pivarskoj industriji. Zob se koristi kao stočna hrana, manje količine se
upotrebljavaju za proizvodnju zobenih pahuljica
12
Grafikon 3.1.2. Proizvodnja žita SI regije po vrstama 2009 i 2010 god.
Grafikon 3.1.3. Ukupno proizvedenog žita SI regije po glavi stanovnika
Grafikon 3.1.4. Proizvodnja pojedinih vrsta žita po glavi stanovnika SI regije
13
Grafikon 3.1.5. Procentualni udio proizvedenog žita SI regije u ukupnoj proizvodnji žita BiH
za 2009/10 god
Grafikon 3.1.6. Usporedba proizvodnje žita 2009 ( BiH/SI )
Grafikon 3.1.7. Usporedba proizvodnje žita 2010 ( BiH/SI )
14
3.1.2. Proizvodnja voća na regiji
U regiji SI se proizvodi oko 100.000 tona voća a u BiH 280.000 tona. Najviše se
proizvodi šljiva oko 70.000 tona a u BiH 150.000 tona. Od ukupno proizvedenih
količina šljive kako u regiji SI tako i u BiH 30 % se koristi za proizvodnju rakije
Šljivovice.
Ukupna proizvodnja jabuke na regiji SI je oko 12.000 tona a u BiH 71.000 tona.
Količina proizvedene kruške na regiji iznosi oko 6.000 tona a u BiH 23.000 tona.
Velike količine tropskog voća se uvoze u BiH. Prisutan je fenomen da je cijena jabuka
približno jednaka cijeni banana što je stvorilo kod stanovništva naviku konzumiranja
banana.
Na regiji SI se proizvodi oko 10.000 tona jagodičastog voća što čini 50 % ukupne
proizvodnje jagodičastog voća u BiH. Najviše jagodičastog voća proizvodi se u
Gradačcu, Čeliću, Bratuncu, Srebrenici itd.
U našim uvjetima sezona voća počinje sa jagodama, trešnjama, breskvama, kajsijama,
a završava zimskim sortama jabuka i krušaka.
Bosna i Hercegovina je poznata po vrijednim autohtonim sortama voća . Istovremeno,
je sve više prisutan trend potražnje voća koje je ekološki proizvedeno i nije uopće ili
je u manjoj mjeri hemijski tretirano. Polagano se razvija svijest o potrebi obnavljanja
starih travnatih voćnjaka kao i sadnji starih autohtonih sorti, koje su otporne na
pojedine bolesti. Tako je prisutan i trend sadnje autohtonih sorti jabuka Stare
autohtone sorte jabuka tražene su kako za konzumaciju, tako i za pripravljanje soka,
pekmeza, marmelade, džemova, jabučnog sirćeta, rakije, te sušenje.
Grafikon 3.2.1. Ukupna proizvodnja voća SI regije
15
Grafikon 3.2.2. Proizvodnja voća SI regije po vrstama
Grafikon 3.2.3. Ukupno proizvedenog voća SI regije po glavi stanovnika
16
Grafikon 3.2.4. Proizvodnja pojedinih vrsta voća po glavi stanovnika SI regije
Grafikon 3.2.5. Procentualni odnos proizvodnje voća SI BiH i BiH ukupno za 2009-2010 god.
(per capita)
Grafikon 3.2.6. Usporedba proizvodnje voća 2009 ( BiH/SI )
17
Grafikon 3.2.7. Usporedba proizvodnje voća 2010 ( BiH/SI )
3.1.3. Proizvodnja povrća na regiji
Pod povrćem se podrazumijevaju plodovi i drugi dijelovi povrtlarskog bilja
namijenjeni za ljudsku prehranu. Najčešće se koristi u prehrani: lišće, glavice,
lukovice, krtole, korijenje, mahune i stablo. Zbog toga je i najčešća podjela povrća
prema dijelu biljke koji se koristi u prehrani. Osim toga povrće možemo podijeliti i
prema godišnjem dobu, intenzitetu metabolizma, stanju ponude, načinu pripremanja
jela itd.
Prema godišnjem dobu postoji različito sezonsko povrće: ljetno, jesensko, zimsko,
proljetno, što ovisi o području zemlje u kojem se uzgaja. Kod nas se rano proljetno
povrće uzgaja pod otvorenim nebom ili u plastenicima u kojima se najčešće uzgajaju
paradajz, krastavci, paprika i feferoni. Većina povrća se može koristiti u svježem ili
prerađenom obliku kao začin.
Regija SI proizvodi 230.000 tona povrća a BiH 700.000 tona. Krompira se najviše
proizvede i u regiji SI i u BiH. U Regiji SI se proizvede 120.000 tona a u BiH 400.000
tona krompira (MVTO 2010).
Ukupna proizvodnja kupusa i kelja u regiji SI je 30.000 tona , dok se na nivou BiH
proizvede oko 80.000 tona.
Proizvodnja paprike u BiH iznosi oko 40.000 tona, regija u toj proizvodnji učestvuje
sa
22.000 tona.Na nivou BiH proizvodi se 45.000 tona paradajza, učešće regije u toj
proizvodnji je oko 20.000 tona.
Takođe je značajna i proizvodnja krastavaca koja u BiH iznosi oko 26.000 tona, sama
regija proizvodi 17.000 tona.
18
Grafikon 3.3.1. Ukupna proizvodnja povrća SI regije
Grafikon 3.3.2.Proizvodnja povrća SI regije po vrstama
Grafikon 3.3.3. Ukupno proizvedenog povrća SI regije po glavi stanovnika
19
Grafikon 3.3.4. Proizvodnja pojedinih vrsta povrća po glavi stanovnika SI regiji
Grafikon 3.3.5. Procentualni udio proizvedenog povrća SI regije u ukupnoj proizvodnji voća
BiH
Grafikon 3.3.6. Usporedba proizvodnje povrća 2009 ( BiH/SI )
20
Grafikon 3.3.7. Usporedba proizvodnje povrća 2010 ( BiH/SI )
3.1.4. Proizvodnja krmnog bilja
Prema indexu promjene proizvodnje, proizvodnja krmnih kultura u 2009. godini, ima
negativan trend rasta gdje je proizvodnja u odnosu na prethodnu godinu smanjena i
to kod grahorica za 29,3%, mješavina mahunjača i žita za 26,7% i mješavina trava i
mahunjača za 26,4%. Pozitivan trend rasta proizvodnje prema indexu promjene
proizvodnje je evidentan kod ostalih krmnih kultura (MVTO 2010).
Grafikon 3.1.4.1. Proizvodnja krmnih kultura SI BiH po opštinama
21
Grafikon 3.1.4.2. Proizvodnja krmnih kultura SI BiH u odn. na ukupnu proizvodnju BiH
3.2. Animalna proizvodnja Regije SI BiH
3.2.1. Proizvodnja mlijeka
Procjenjuje se da na regiji broj muznih krava se kreće oko 100 do 110 000 hiljada
grla, tako da se godišnje proizvede od 210 do 260 miliona litara mlijeka. Najveći dio
mlijeka i mliječnih proizvoda se koristi za domaću potrošnju i slobodnu prodaju, a dio
mlijeka otkupljuju mljekare. U globalnoj strukturi prerade mlijeka konzumni tečni
mliječni proizvodi učestvuju sa oko 80 %, sir 17 % i ostali proizvodi 3 %. Struktura
prerade mlijeka se ne mijenja značajnije posljednjih 5 godina gdje preovladava UHT
sterilizirano mlijeko ( kod većih kapaciteta) i fermantirani proizvodi. U cjelini
proizvodni program mljekara karakterizira orjentacija na kratkotrajne konzumne
proizvode, ako se izuzme UHT mlijeko. Proizvodnja pavlaka je uglavnom orijentirana
na kisele fermentirane proizvode. Nekoliko malih mljekara uključile su u proizvodni
program neke autohtone mliječne proizvode koji imaju domaći brend-sir iz mijeka,
„punjena paprika sa sirom“ i dr.
Proizvodnju mlijeka na nivou Regije SI BiH uporediti ćemo sa proizvodnjom na
nivou BiH. Broj muznih krava u BiH kreće se oko 290 do 310 000 hiljada grla, od
čega je u FBiH oko 50,5%, RS 48,6% i BD BiH 0,9% (MVTO 2010). Posljednjih godina
broj krava opada po stopi od oko 1,5% godišnje. Ukupna proizvodnja mlijeka razvija
se stopi od oko 4% godišnje, dok proizvodnja po kravi raste nešto brže, oko 6,1%
godišnje. Organizirana tržišnost proizvodnje (otkup mlijeka) iznosi oko 222,6 miliona
litara, odnosno 30%. Oko 50,7% otkupa realizira se u RS, u FBiH 48,2% i u BD BiH
22
1,1%. Do 2009. godine otkup mlijeka je imao konstantan rast, međutim, u 2009 godini
zabilježen je pad od 4,8% što je prvi put u poslijeratnom periodu. U 2009.godini
organizirana tržišnost proizvodnje mlijeka pala je za 2%. Proizvodnja mlijeka se
razvija brže u RS, dok je tržišnost veća u FBiH.
Grafikon: 3.2.1.1. Proizvodnja mlijeka SI BiH u odnosu na ukupnu proizvodnju mlijeka BiH
Grafikon 3.2.1.2. Broj muznih krava SI BiH u odnosu na ukupan broj u BiH
Ekonomski položaj proizvođača mlijeka u 2009. godini je dalje pogoršan zbog rasta
troškova proizvodnje, sporog obrta finansijskih sredstava i nesigurnosti kod otkupa
mlijeka. Posljedice ovih kretanja su pad otkupa i tržišnosti mlijeka u 2009. godini za
oko 5% i izražena pojava odustajanja od proizvodnje mlijeka i smanjenje broja krava.
Postojeća struktura prerade mlijeka je nepovoljna za razvoj izvoza, obzirom da ga
23
ograničava na regionalno tržište. Također, ova struktura prerade mlijeka ne može
dugoročno poticati ni razvoj primarne proizvodnje mlijeka. U susjednim državama i
EU, struktura prerade mlijeka je povoljnija u korist trajnih globalnih proizvoda. U
odnosu na prethodnu godinu proizvodnja je rasla kod konzumnog paster mlijeka
(9%), UHT steriliziranog mlijeka (3%) i pavlake (2%). Kod ostalih vrsta proizvoda
proizvodnja je u padu od 8% (sir ukupno) do 21% (maslac). Obzirom na učešće u
ukupnoj preradi mlijeka, najnepovoljnija kretanja zabilježena su kod jogurta i trajnih
sireva (pad 12%, odnosno 23%). Proizvodnja mliječnih namaza i kajmaka je, također,
manja oko 10% od prethodne godine. Mlijeko u prahu i maslac nemaju značajnije
učešće u ukupnoj proizvodnji mliječnih proizvoda i organiziraju se, uglavnom, kao
nus proizvodnja ili kod rješavanja viškova mlijeka (MVTO 2010).
Sa stajališta zdrave i ujednačene prehrane, mlijeko je, po mnogo čemu, jedinstvena
namirnica. Prirodnoga je porijekla i sadrži sve sastojke koji odgovaraju potrebama
pravilne prehrane dječjeg i odraslog organizma. Preradom mlijeka dobiva se veći broj
podjednako vrijednih mliječnih proizvoda:
 pasterizirano, sterilizirano i kuhano mlijeko,
 zgusnuto, kondenzirano i mlijeko u prahu,
 fermentirano mlijeko: kiselo, jogurt, kefir, acidofilno mlijeko i dr.,
 vrhnje: slatko, kiselo i skorup,
 maslac, maslo i mlaćenica,
 sirovi i surutka,
 mliječni puding i namazi,
 sladoled, smjese za sladoled i smrznuti deserti.
U cjelini proizvodni program mljekara karakterizira:
Pretežna orjentacija većine mljekara na kratkotrajne konzumne proizvode; Kod 27
mljekara (82%) osnovni proizvodni program sadrži bazne kratkotrajne mliječne
proizvode (jogurt, pavlake, svježi sir). Proizvodni program sira uglavnom je
orijentiran na tri grupe sireva: svježi, salamurni bijeli i polutvrdi/tvrdi sirevi. Samo je
pet mljekara pretežno usmjereno na proizvodnju trajnih sireva (polutvrdi, tvrdi i
salamurni sirevi). Asortiman trajnih sireva je uzak i sadrži 5-7 vrsta sireva. Topljeni,
plavi, oplemenjeni polutvrdi i slični sirevi nisu zastupljeni u proizvodnom programu
domaćih mljekara, premda značajno učestvuju u uvozu sira u BiH što upućuje da
postoji odgovarajuće tržište za ove proizvode (MVTO 2010).
Učešće savremenih mliječno-kiselih napitaka je još uvijek nedovoljno razvijeno;
(nisko masni jogurt, bio jogurti, voćni jogurt i sl.) u odnosu na strane mljekare koje
izvoze mliječno-kisele napitke u BiH (Hrvatska, Slovenija, Srbija). Također, asortiman
pakiranja mliječno-kiselih napitaka je uzak i zaostaje za uvoznim proizvodima. Kod
BiH mljekara uglavnom preovladavaju pakiranja u plastičnoj boci od 0,5 i 1 litar, dok
su strane mljekare na BiH tržištu pretežno prisutne sa pakiranjima od 0,3 litra i
manjim.
24
Proizvodnja pavlaka je uglavnom orijentirana na kisele fermentirane proizvode;
Slatka pavlaka za različite namjene (ugostiteljstvo, domaćinstvo, dodatak za kafu i sl.)
nalazi se u proizvodnom programu dvije mljekare.
Nekoliko malih mljekara uključile su u proizvodni program neke autohtone mliječne
proizvode koji imaju domaći brend-sir iz mijeha, punjena paprika sa sirom i dr; Ovaj
trend ohrabruje pošto bi ovi proizvodi mogli biti jedna od razvojnih mogućnosti malih
mljekara u ruralnim područjima.
3.2.1.3. Proizvodnja mlijeka i mlijecnih proizvoda u BiH
Bazni indikatori razvoja proizvodnje mlijeka (2005-2009).
Godina
razvoja
Broj krava
(000 grla)
Proizvodnja
mlijeka
(000 l )
Otkup
mlijeka
(000 l )
2005
315
616.895
168.451
27
2006
312
652.894
177.727
27
2007
307
724.251
192.432
27
2008
297
737.159
233.888
32
2009
293
733.779
222.610
30
Tržišnost
(%)
Izvor: Milkprocessing
3.2.2. Proizvodnja mesa
Prema vrsti zaklanih životinja meso se dijeli na:
 meso stoke za klanje – meso goveda (uključujući bivole), svinja, ovaca, koza,
kopitara (konji, magarci, mazge i mule) i kunića,
 meso peradi – meso kokoši, purana gusaka, pataka, biserki i pitomih golubova,
 meso divljači – meso zečeva, divljih svinja, divokoza, jelena, srna, medvjeda,
trčka (jarebica), prepelica, divljih gusaka, pataka, golubova, grlica i fazana.
Navedene vrste mesa stavljaju se u promet u trupovima, polovicama, četvrtinama ili
osnovnim dijelovima, koji izgledom, bojom, strukturom, konzistencijom i drugim
organoleptičkim osobinama moraju biti karakteristični za određenu vrstu mesa.
25
Na tržištu se mesni proizvodi najčešće razvrstavaju u osam skupina prerađevina:
 usitnjeno meso,
 kobasice,
 mesne konzerve,
 gotova smrznuta jela,
 suhomesnati proizvodi,
 slanina,
 masti životinjskog porijekla,
 ostali proizvodi od mesa.
Proizvodnaj mesa u Regiji SI BiH i uporedba sa proizvodnjom u BiH
Klanje stoke i peradi u 2009. godini ima pozitivan trend rasta. Klanje peradi je veće za
12,85%, svinja za 8,35% i ovaca za 4,08%. Negativan trend klanja evidentan je kod
svih kategorija goveda i smanjen je za 5,25% u odnosu na prošlu godinu. U BIH je u
2009 god zaklano 145.995 goveda, a od toga 73.132 teladi. Ovaj podatak nije
zadovoljavajući niti sa zdrastvenog aspekta niti sa održivosti stočarskog fonda. Druga
stvar je što se klanjem teladi u dobi kada je najveća prirast mesa gubi na predviđenoj
količini mesa za odraslo govešče. Uzimajući u obzir sve faktore koji utiču na
rentabilnost proizvodnje i uzgoja goveda prednost u uzgoju se daje opštinama sa
većima kapacitetom proizvodnje stočne hrane, žitarica, krmnog bilja, zbog smanjenih
troškova prevoza sirovina.
Broj grla zaklane stoke SI BiH
Broj grla
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
TK
POK
BD
RS
SI BIH
Goveda (ukupno)
25436
2014
3823
19826
51098
Svinje (ukupno)
15161
1993
3781
29161
50546
Ovce (ukupno)
17169
1360
2580
13382
34490
Grafikon 3.2.2.1. Broj grla zaklane stoke SI BiH, prema vrsti
3.2.3. Proizvodnja jaja
U BiH je u posljednje dvije godine broj proizvedenih jaja iznosio oko 785.840.000 u
prosjeku. Ekonomska Regija SI BiH je u ovoj proizvodnji na osnovu procjena
parcipirala sa oko 275.044.000, što je 35% od ukupne količine proizvedenih jaja. Na
26
osnovu ovih, i podataka o uvozu i izvozu roba vidimo da se u BiH pojede oko 275 jaja
percapita. Ovim podacima treba dodati svakako i broj jaja koja se proizvedu u
vlastitim domaćinstvima u ruralnom području. Niti Regija SI BiH, niti BiH uopšte
nema niti jednog prerađivača jaja za proizvodnju jaja u prahu koja se koriste za
proizvodnju kolača. Jedno ovakvo postrojenje je bilo do početka 90-tih u
„Agrokomercu“ u Velikoj Kladuši. Na regiji postoji jedno fabrika koja se bavi
preradom jaja „ Posavina Koka D.O.O. Orašje, tj.proizvodnjom melanža.
3.2.4. Ostala animalna proizvodnja
Proizvodnja vune i meda ima negativan trend rasta, odnosno proizvodnja vune je
manja za 1,5%, a meda za 21,2%. Opadanje proizvodnje meda je globalni problem,
zbog osjetljivosti pčela na tendenciju zagađenja zraka i uništavanje biodiverziteta.
Posebno je izražen na području Tuzle, Ugljevika gdje su zbog velike zagađenosti zraka
pčelari prinuđeni na odvoz pčela na ispašu tokom sezone u druge opštine i kantone.
Prednost imaju opštine sa manjim zagađenjem ( Kladanj, Banoviči ), te posavski
kanton cio i Brčko distrikt.
Tabela 3.2.4.1.Stočna proizvodnja u BiH (2009).
Ukupno
Broj striženih ovaca
918.070
Jaja (000 komada)
785.840
Broj koka nosilica (000 komada)
3.899
Med (t)
3.261
Po košnici (kg)
9.4.
Izvor: Agencija za statistiku BiH
3.3. Proizvodno prerađivački kapaciteti
Prehrambena industrija Regije SI BiH svrstava se u najstarije privredne grane. Prve
fabrike Pivara Tuzla i Fabrika špiritusa Tuzla podignute su u vrijeme austrougarske
uprave u Bosni (izmedu 1884. i 1886. godine). Po broju ekonomskih subjekata, broja
zaposlenih, ostvarenog GDP-a, ovaj sektor spada u važnije industrijske grane Regije.
Prehrambena industija je direktno vezan za svoju sirovinsku bazu, poljoprivredu.
Važna činjenica da se oko dvije milijarde prehrambenih proizvoda uvozi u BiH. To su
27
najviše prehrambeni proizvodi sa prepoznatljivom robnom markom, prepoznatljiva
trgoovačka imena, najviše iz susjednih zemalja ali i iz ostalih evropski država i td.
Razlozi tome su mnogobrojni. Treba uzeti u obzir činjenicu da i u ruralnim i u
urbanim područjima potrošači sve manje kupuju proizvode koji direktno dolaze iz
poljoprivredne proizvodnje, a sve više od prehrambene prerađivačke industrije. To je
i zbog toga što je veća zaposlenost žena koje imaju manje vremena za pripremanje
hrane u domaćinstvu,. U takvim proizvodima smanjuje se udio rada poljoprivrednika i
domaćice, a raste udio troškova prehrambene industrije u cijeni proizvoda. Taj udio
prehrambene industrije u Evropi iznosio približno 70%, a u SAD oko 90%. Takav
način, posebno u razvijenim zemljama svijeta postaje poslovna orijentacija i masovna
pojava u proizvodnji, potrošnji i distribuciji.
Prehrambena industrija ima poseban znacaj u privrednoj strukturi kao poticajni
faktor za brži razvoj primarne poljoprivredne proizvodnje. Istovremeno, ona utiče na
proizvodnu orijentaciju poljoprivrednih proizvodača podstičući tako i proizvodnju
tržišnih viškova u poljoprivredi, kao važnu osnovu za izvoznu orijentaciju. Osim toga,
prehrambena industrija znacajna je i sa aspekta zapošljavanja (posebno ženske radne
snage) kao i ostvarenja značajnog dijela ukupnog bruto domaceg proizvoda,
U periodu 1992 – 1995. su uništeni ili devastirani mnogi kapaciteti. Ratne godine su
poremetile mnoge odnose, smanjena je ili je prestala proizvodnja u većini pogona, a
izgubljena su tržišta. Nakon rata dolazi do obnove pojedinih pogona, privatizacijom se
mjenja struktura vlasništva, što je imalo za posljedicu da neki veliki kapaciteti nikada
nisu uspjeli povratiti stari imidž koji su imali. Loše vođenje preduzeće od strane novih
ili starih vlasnika dovelo je mnoge pogone do stečaja i gotovo prestanka rada. Nakon
rata podignuto je nekolicina novih pogona, ali su to relativno mali pogoni u odnosu na
prijeratne pogone. Tako naprimjer, ukupna proizvodnja prerađevina voća i povrća u
svim pogonima prerade voća i povrća u Bosni i Hercegovini, izuzev vina i voćnih
rakija, iznosila je oko 215.000 tona gotovih proizvoda. Ukupno instalisani kapciteti
hladnjača u pogonima prerade voća i povrća su bili oko 40.000 tona.
Na području Regije preradom poljoprivrednih proizvoda bavi se nekoliko desetina
većih firmi ( lista u prilogu), u kojima je zaposleno oko 2500 do 3 .000 radnika, a
najzastupljenije grane su :






proizvodnja mlijeka i mlječnih prerađevina
mlinsko-pekarska industrija,
prerada voća i povrća,
proizvodnja mesa i mesnih prerađevina,
konditorska industrija i proizvodnja tjestenina
proizvodnja ulja i šećera.
Nedostaju u BiH kao i na regiji proizvodnje pomoćnih materijala, poluproizvoda,
aditiva i ambalaže kako bi se zaokružili ciklusi proizvodnje i pojeftinili finalni
proizvodi.
Stanje industrijskih kapaciteta za preradu žita
Na regiji postoji više mlinskih kapaciteta za smještaj i preradu žitarica. Najznačajnija
tri kapaciteta u BiH su: Žitoprerada (Mlin Bijeljina), Mlin Ljubače i Žitopromet Brčko.
28
Osim toga postoji i veći broj silosa za smještaj žitarica kao što su silosi u Pelagićevu,
Bosanskom Šamcu, Odžaku, Modriči i Brčkom.Postoji i veći broj manjih silosa u koje
se smještaju pšenica i kukuruz za ljudsku prehranu kao i veći broj manjih mlinova za
mljevenje žitarica koji su distribuirani gotovo na svim opštinama regije, u prosjeku 12 mlina po opštini.
Prerada žitarica u finalne proizvode organizovana je na oko 130 pekara regije SI BiH.
Uglavnom većina njih je manjih kapaciteta 1-5 tona gotovih proizvoda dnevno.
Smejštajni kapaciteti za žitarice zadovoljavaju domaću proizvodnju ali nisu
modernizovani i koriste zastarjelu tehnologiju.
Više pogona proizvodi tjesteninu, kao što su Koli Lukvas, Indira Gradačac itd.
Stanje industrijskih kapaciteta za preradu voća i povrća
Prerada voća i povrća u Bosni i Hercegovini ima dugu tradiciju. Najveći prosperitet je
bio u peridu od 1970. do 1990, kada je podignut veći broj velikih i modernih
kapaciteta u preradi voća i povrća. Bile su zastupljene sve vrste prerađevina voća i
povrća: smrznuto, sušeno, marinirano povrće, proizvodnja voćnih sokova i voćnih
koncentrata, vino i voćne rakije i dr. Svi kapaciteti bili su organizovani u velike
sisteme, među najvećim su bili UPI Sarajevo, AIK - Banja Luka, PTK - Tuzla,
Prehrambeni kombinat –Brčko. Treba konstatovati da proizvodnja voća i povrća u
Bosni Hercegovini nije mogla da zadovolji potrebe podignutih kapaciteta, pa se voće i
povrće obezbjeđivalo kupovinom sa drugih područja bivše Jugoslavije, a najviše iz
Srbije i Makedonije.
Hladnjače su bile instalirane u mnogim pogonima. To su bile proizvodne hladnjače sa
velikim kapacitetima od 2.000 do 5.000 tona, sa komorama alternativnih režima, sa
kontinuiranim tunelima za smrzavanje voća i povrća i dr. Veliki rashladni kapaciteti
su bili u: Bosnaplodu – Brčko, Sava – Bijeljina, Fruktal – Čelić, Hranaprodukt –
Bosanksi Šamac, Agroplod – Zvornik, Bosnapprodukt – Gradačac, Agrokomerc i dr.
Potrošnja voća u svježem stanju je u porastu iz razloga što su podignute tri
savremene ULO hladnjače prvenstveno za čuvanje jabuka u svježem stanju. Osim ULO
hladnjača još uvijek se koriste klasične hladnjače.
Voće se najčešće prerađuje u: sušene proizvode, želirane proizvode (marmeladu i
džem), pekmez, voćne sokove, i slične proizvode..
Zamrzavanje voća u svježem stanju još uvijek je na niskoj razini iako je to proizvoid
koji ima plasman za izvoz u inozemstvo (rolend voće). Najznačajnije hladnjače na
ovom području su:
 Hladnjača Zvornik
 Hladnjača Bosnaplod Brčko
 Fructal Čelić
 Vegafruit-Bosnaprodukt Gradačac
Veoma bitni kapaciteti za preradu voća i povrća su:
 Sava Bijeljina
 Vegafruit-Bosnaprodukt Gradačac
 Spektar drink Bijeljina
 Fana Srebrenik
 Majevica corn flips Srebrenik
 Topla prerada Šamac
29
 Bosna plod Brčko
 Voćar Brčko
 Semberka Janja
 Briž Brčko
Kompletna prehrambena industrija raspolaže uglavnom sa zastarjelom tehnologijom
bez primjene automatizacije i savremene kontrole procesa proizvodnje sa velikim
učešćem ljudstva. Kao posljedica toga je ne postojanje ni jednog prehrambenog
brenda.
Prijedlog za poboljšanje je modernizacija proizvodnje uz stvaranje jeftinih siromašnih
brendova ali isto tako koperacija sa poznatim proizvođačima brendova iz
inozemstva.
Dobri primjeri franšizinga u BiH su proizvodnja piletine Perutnina u Brezi i Argeta
pašteta iz Sarajeva gdje se proizvode poznati brendovi u BiH, kao i PPM-Tuzla.
U preradi voća i povrća nema takvih primjera saradnje sa proizvođačima
prepoznatljivih trgovačkih imena iz inozemstva.
Poseban izvozni potencijal iz područja poljoprivrede i prehrambene industrije
predstavljaju slijedeći proizvodi:
 Voće (šljive, divlje-šumsko voće i povrće)
 Povrće ( marinirano i fermentirano povrće)
 Šumski plodovi ( gljive, puževi)
 Ljekovite i aromatične biljke
 Voda za piće (uvozimo je )
 Autohtoni prehrambeni proizvodi
Najveći sirovinski potencijal u preradi voća je šljiva a njena prerada nije iskorištena.
Proizvodi koji mogu imati tržišnu konkurentnost su:
 Smrznute polutke od šljiva
 Suha šljiva
 Marmelada i džem od šljiva
 Pekmez od šljiva
 Koncentrat od šljiva za industriju duhana
Nažalost veliki dio šljive ostaje neubran i propadne, pa se može procijeniti da se 1020% šljive uopšte ne ubere.Veliki dio šljive se pretvara u alkoholana pića, rakiju, koja
nema uopće prehrambenu vrijednost nego je uživalo od kojeg društvo ima veoma
često loše posljedice.
3.4. Stepen zadovoljenja potreba za hranom
BiH ima resurse za proizvodnju hrane, ali oni nisu iskorišteni, pa se hrana mora
uvoziti kako bi se zadovoljile potrebe stanovništva. Poljoprivrednih i prehrambenih
proizvoda se u BiH godišnje uveze u vrijednosti preko 2,6 milijardi maraka, što je oko
16 posto ukupnog uvoza u državu. Godišnji izvoz poljoprivrednih proizvodaje oko
410 milijona maraka. Najveći udio u uvozu hrane čine prerađeni poljoprivredni
proizvodi, jer su to proizvodi sa dodanih vrijednostima i prepoznatljiva trgovačka
imena, dok je vrijednost uvoza neprerađenih primarnih poljoprivrednih proizvoda
niža iako se u količinski uvoze znatno više.Tako se pšenice proizved u BiH oko 200
000 do 250 000 tona, a uvozi se 250 000 do 300 000 tona.Pšenica je realtivno jeftin
30
proizvod, naprimjer u odnosu na industrijske prehrambene proizvode za koje se
uvozu iz inozemstva izdvaja najviše novca.
Tabela 3.4. 1. Stepen zadovoljavanja domaće proizvodnje u odnosu na ukupne
potrebe u % na nivou BiH (MVTEO 2010).
Stepen zadovoljavanja
ukupnih potreba u %
Kulture
%
Pšenica
43,5
Kukuruz
85,46
Jabuke
69,89
Breskve
71,57
Grožđe
72,37
Paradajz
74,2
Kupus
106,2
Krastavci
101,72
Paprika
87,28
Salata
99,52
Lubenica
41,31
Sirovo mlijeko
99,83
Svježi mliječni
100,83
proizvodi
Maslac i mliječni
41,99
namazi
Sir i prerađeni sir
53,25
Voda
88,61
Goveđe meso
87,99
Svinjsko meso
75,24
Peradarsko meso
81,72
Ovčje meso
98,71
Mesne prerađevine
67,93
Kobasice
64,79
Med
89,91
31
Tabelal 3.4. 2. Dvadeset najviše uvezenih prehrambenih proizvoda u 2009 godine (
FAOSTAT 2009)
Rangiranje
Proizvod
Količina
(tonnes)
32824
Vrijednost
(1000
$)
119542
137191
94560
Vrijednost
jedinice
3642
($/tonne)
689
1
3
Gotovi
prehrambeni
Pivo
proizvodi
Cigarete
6710
91351
13614
4
Čokolada
17655
84774
4802
5
111595
77327
693
6
Pića bez
alkohola
Pecivo
24798
73239
2953
7
Pšenica
317528
60867
192
8
Hrane otpad
88674
54136
611
9
Šećer Sirovi
116852
51053
437
10
34091
45537
1336
11
Suncokretovo
ulje
Kafa
17989
38629
2147
12
Kukuruz
162294
34340
212
13
soje
67636
33427
494
14
Sir kravlji
7681
30171
3928
15
6558
29683
4526
16
Kobasica od
svinjskog
mesa
Banane
37134
22928
617
17
Vino
9878
22486
2276
18
Šećer
oplemenjen
Sjemenke od
suncokreta
Proizvodi
od
42709
21623
506
58415
19941
341
5516
19331
3505
2
19
20
šećera
32
Tabelal .3.4. 3.Obezbjeđenosti prehrambene industrije sirovinama
GRANA INDUSTRIJE
Mlinska industrija
Prerada mlijeka
Prerada mesa
(za kobasičarsku
ind.)
Proizvodnja keksa
i vafla
Repromaterijali i
ambalaža
Prerada voća i
povrća
Proizvodnja piva
Proizvodnja vina
Flaširanje vode
Bezalkoholna pića
SIROVINA
pšenica
svježe mlijeko
smrznuto
meso:
goveđe
piletina
brašno
čvrste biljne
masnoće
šećer
staklo (boce i
tegle)
kart.amb. za
mlijeko i voćne
sokove
Al-čepovi
povrće
voće
koncentrat
šećer
slad
hmelj
kukuruzna
krupica
grožđe
voda
šećer
voćne baze
ekstrakti
arome
PORIJEKLO SIROVINE
%
DOMAĆA
UVOZNA
40
95
60
5
5-10
20
95-90
80
100
0
0
100
0
0
100
100
0
100
0
85
50
0
0
100
15
50
100
100
0
0
70
100
100
30
80-90
100
0
0
0
0
10-20
0
100
100
100
100
33
ot
ov
ip
re
hr
am
be
ni
pr
oi
z
Pi
ća C vod
i
be ga i
z ret
al
ko e
h
P o
Še š e la
ć e ni c
Ko
rS a
ba
i ro
si
ca
vi
od
Ka
sv
fa
in
Sj
js
em
k o s oj
g e
en
m
ke
es
od
a
s u Vi
n
nc o
ok
re
ta
G
pr
eh
ra
m
be
ni
pr
oi
zv
Pi
ća
C odi
i
g
be
z are
t
al
ko e
ho
P la
Še šen
će ica
Ko
rS
ba
iro
si
ca
vi
od
Ka
sv
fa
in
Sj
js
ko soj
em
e
g
en
m
ke
es
a
od
su Vi
n c no
ok
re
ta
ot
ov
i
G
350000
300000
250000
200000
150000
Količina (tonnes)
100000
50000
0
Slika 3.4. 1. Količine uvezenih prehrambenih proizvoda
140000
120000
100000
80000
60000
Vrijednost (1000 $)
40000
20000
0
Slika 3.4. 2. Vrijednosti uvezenih prehrambenih proizvoda u BiH
34
4. ZAKLJUČCI I PREPORUKE
1. Prekomjerna ovisnost o uvozu tuđe prerađene hrane.Hrane se u BiH uvozi
u vrijednosti oko 2,5 milijarde KM, a najveće učešće imaju prerađivački
industrijski prehrambeni proizvodi (2 milijarde), a uvoz primarnih
poljoprivrednih proizvoda vrijednosno je daleko manji. Prvenstveno to je zbog
toga što prehrambena industrija nije dovoljno razvijena niti je dovoljno
revitalizirana, a još je uvijek niska svijest potrošača o značaju kupnje domaćih
proizvoda, a dodatno kanali distribucije su u vlasništvu stranih kompanija.
Nisu se tradicionalno razvijali brendovi prhrambenih proizvoda, što za
posljedicu ima uvoz gotovo 80 do 90 % ukupnih potreba za industrijski
prerađenim prehrambenim proizvodima, dok je
zadovoljenje potreba
vlastitom primarnom poljoprivrednom proizvodnjom daleko bolje. To ukazuje
na disbalans odnosa između primarne proizvodnje hrane i njene prerade.
2. Ne postoje domaći tržišno prepoznatljivi domaći proizvodi (brendovi),
dok su na policama trgovinskih lanaca ( uglavnom stranih) prisutni uglavnom
prepoznatljivi brendovi iz inozemstva, naajviše iz zemalja iz regiona. Zbog
toga je potrebno razvijati etnocentričnost kod kupnje domaćih proizvoda čak i
ako kvalitetom ne zadovoljavaju. Problem u BiH je nacionalna podvojenost,
podjele i mržnje, a uz to i prisustvo korupcije. To nije glavni razlog, jer
istraživanja pokazuju da potrošači često i ne znaju porijeklo prehrambenih
proizvoda ali svakako postoji i dio koji prepozanaje i preferiraju nacionalno.
Tako dio potrošača preferira proizvode i iz susjednih država, naprimjer Hrvati
vole da kupuju Hrvatsko, a Srbi srpsko, a samo uže područje prihvata domaće
proizvode. Ipak brend proizvode ( uglavnom strane) prihvataju svi bez obzira
na njihovo porijeklo. Pristup u svemu se može promijeniti edukacijom uz
rasvjetljavanje činjenice da od kupnje domaćih proizvoda ovise penzije,
zdravstveno osiguranje, školstvo itd.
3. Globalizacija kanala distribucije hrane. Oko 80-90 % industrijskih
prehrambenih proizvoda distibuira se preko lanca velikih trgovačkih lanaca
koji su uglavnom u vlasništvu stranih kompanija. Samo 2 do 3 lanca u BiH su
domaći trgovački lanci
4. Problem brendiranja domaćih proizvoda. Obim fizičke proizvodnje
primarnih poljoprivrednih prehrambenih proizvoda, kao i potencijali da se
postigne njihov kvalitet ukazuje na postojanje mogućnosti različitog oblika
razvoja tržišno perpoznatljivih proizvoda. Za brendiranja proizvoda,
35
neophodno je da je on kvalitetan i da ga ima u dovoljnim količinama, tako da
može konstantno biti prisutan na tržištu, ponuđen kupcima. naravno da potom
slijedi reklamiranje, jer se na taj način ubrzava proces upoznavanja kupca sa
proizvodom. Problem je taj što se poljoprivrednici ne bave direktno prodajom
svog proizvoda, nego to rade otkupljivači i nakupci. Pošto roba i ovako prolazi,
oni se ne trude da stvore poznato ime.
Značajniji potencijali regije
5. Na regiji SI BiH živi oko milion stanovnika od čega 70% u ruralnim područjima
i 30% u urbanim. Potencijal hrane regije SI BiH je u pogledu ljudskih,
zemljišnih i klimatskih resursa vrlo visok, i predstavlja u kvantitativnom
smislu područje sa najvećim nivoom proizvodnje hrane u BiH.
6. Udio površine regije u odnosu na ukupnu površinu BiH je relativno mali i
iznosi 14%, a udio broja stanovnika u odnosu na ukupan broj stanovnika BiH
je 26%.
7. Regija SI BiH u obradivim površinama u BiH participira sa 34%, naspram
udjela broja stanovnika koji je 26%, odnosno naspram udjela ukupne površine
koji je 14%.
8. Regija SI BiH je najveći proizvođač žitarica u BiH. Najzastupljenije žitarice su
kukuruz, pšenica, ječam, zob. Od ostalih žitarica u manjim količinama
proizvode se raž, tritikale, te dijelom i heljda koja se botanički ne ubraja u
žitarice. Udio proizvodnje kukuruza regije SI u ukupnoj proizvodnji kukuruza
BiH je oko 50%, pšenice 50-55%, ječma 35-40% i zobi 15-17%. Kukuruza se
proizvede između 400-500 hiljada tona na regiji SI BiH, što predstavlja 5053% od ukupne proizvodnje. Pšenice se proizvodi od 70-150 hiljada tona, što
je 40-70% od ukupne proizvodnje u BiH, ili 20-35% ukupnih potreba za
pšenicom u BiH.
9. Prema statističkim podacima BiH ima zadovoljenje domaće proizvodnje u
odnosu ukupne potrebe na nivou BiH pšenicom 43%, a kukuruzom 85%.
Pšenice se približno proizvodi na nivou BiH oko 230.000 tona a kukuruza
850.000 tona. Kad je u pitanju stanovništvo regije SI proizvodnja premašuje
njihove potrebe što je i razumljivo jer su Semberija i Posavina glavne žitnice
BiH. Kukuruz se uglavnom koristi za stočnu hranu a vrlo mali dio se prerađuje
u mlinsko-pekarskoj industriji.
10. Značajan potencijal kukuruza predstavljaju domaće sorte kukuruza Bosanaca,
Tvrdunca, Lijenca. Za proizvodnju Šećerca nema posebne tradicije ali njegova
36
prerada u svijetu ima sve veći porast. Preporuka je da se dio proizvodnje u
budućnosti preorjentiše na proizvodnju Šećerca te njegovu preradu i
pakovanje u industriji. Isto tako preporuka je da se autohtone sorte Bosanca
gaje u većim količinama zbog mogućnosti proizvodnje tipičnih proizvoda kao
što su proha, pura, kukuruzne pite i druga tradicionala jela kao mogućnost
razvoja turizma a naročito ruralnog, seoskog i agroturizma. Zbog još uvijek
prisutnog uvoza i nedovoljne proizvodnje kukuruza na nivou BiH ne
preporučuje se proizvodnja biogoriva na bazi kukuruza tj. etanola (zašto već
postoje indicije).
11. Pšenice se ne proizvodi dovoljno u BiH bez obzira na velike potencijale. Tako
da je očekivat i u budućnosti da će se uvoziti. Obzirom na zemljišni potencijal
postoji još prostora za povećanje proizvodnje pšenice i da se smanji uvoz sa
sadašnjih 60% uvoza na 20-30%.
12. U regiji SI se proizvodi oko 100.000 tona voća a u BiH 280.000 tona. Najviše se
proizvodi šljiva oko 70.000 tona a u BiH 150.000 tona. Od ukupno
proizvedenih količina šljive kako u regiji SI tako i u BiH 30 % se koristi za
proizvodnju rakije Šljivovice. Ukupna proizvodnja jabuke na regiji SI je oko
12.000 tona a u BiH 71.000 tona. Količina proizvedene kruške na regiji iznosi
oko 6.000 tona a u BiH 24.000 tona. Velike količine tropskog voća se uvoze u
BiH. Prisutan je fenomen da je cijena jabuka približno jednaka cijeni banana
što je stvorilo kod stanovništva naviku konzumiranja banana. Na regiji SI se
proizvodi oko 10.000 tona jagodičastog voća što čini 50 % ukupne proizvodnje
jagodičastog voća u BiH. Najviše jagodičastog voća proizvodi se u Gradačcu,
Čeliću, Bratuncu, Srebrenici itd. Najznačajnije voćna kultura je šljiva. U BiH se
proizvodi 140.000 tona šljive, regija SI u toj proizvodnji učestvuje sa 70.000
tona šljive. Najveći sirovinski potencijal u preradi voća je šljiva a njena prerada
nije iskorištena. Proizvodi koji mogu imati tržišnu konkurentnost su:
Smrznute polutke od šljiva, Suha šljiva, Marmelada i džem od šljiva,Pekmez od
šljiva, Koncentrat od šljiva za industriju duhana. Poseban potencijal
predstavljaju šumsko i bobičasto voće, šumski plodovi, gljive i puževi kao i
ostali šumski plodovi zbog toga što je 36% površine regije SI pod šumom. Ovi
proizvodi mogli bi se transformisati u prepoznatljiv brend regiona što su neke
firme već i uspjele kao što je Smrčak Zvornik (prerađivač gljiva). Problem u
ovom području je nedovoljna edukacija stanovništva u prikupljanju šumskih
plodova, ljekovitog i aromatičnog bilja.
37
13. Regija SI proizvodi 230.000 tona povrća a BiH 700.000 tona. Krompira se
najviše proizvede i u regiji SI i u BiH. U Regiji SI se proizvede 120.000 tona a u
BiH 400.000 tona krompira. Ukupna proizvodnja kupusa i kelja u regiji SI je
30.000 tona , dok se na nivou BiH proizvede oko 80.000 tona. Proizvodnja
paprike u BiH iznosi oko 40.000 tona, regija u toj proizvodnji učestvuje sa
22.000 tona. Na nivou BiH proizvodi se 45.000 tona paradajza, učešće regije u
toj proizvodnji je oko 20.000 tona. Takođe je značajna i proizvodnja krastavaca
koja u BiH iznosi oko 26.000 tona, sama regija proizvodi 17.000 tona.
14. Mlijeka se proizvede oko 250-260 miliona litara, a u BiH oko 720-740 miliona
litara. Regija ima najveći potencijal proizvodnje mlijeka u BiH.
15. Usklađivanje legislative BiH sa legislativom EU je jako uznapredovalo, veći broj
zakona je donesen a koji nisu sprovedeni u praksi. Sprovođenje zakona u
praksi zahtjevalo bi nova ulaganja u infrastrukturu, pa je to vjerovatno jedan
od razloga zašto zakoni nisu vidljivi u praksi.
16. Struktura zemljišta i posjeda je još uvjek usitnjena te nedozvoljava primjenu
agrotehničkih mjera u cilju produktivnosti a i konkurentnosti domaće
proizvodnje. Prisutan je poticaj od strane države, kojeg prepoznaju primarni
poljoprivredni proizvođači. Međutim, poticaj se odnosi isključivo na količine
proizvoda, što je kao rezultat dalo povećanje proizvodnje u posljednjih 10
godina. Kvalitet proizvoda još uvijek je upitan jer ne postoji sistematičan
monitoring i kvaliteta prehrambenih proizvoda u primarnoj poljoprivrednoj
proizvodnji. Ova činjenica umanjuje i konkurentnost domaćih proizvoda.
Poticaj kod proizvođača hrane je zanemariv i oni su orjentirani na slobodno
tržište, a u konkurenciji sa uvoznim proizvodima „gube bitku“.
17. Primarni poljoprivredni proizvođači nisu upoznati sa zahtjevima tržišta, kako
domaćeg tako i izvoznih tržišnih potencijala.
18. Nedovoljno je prisutna proizvodnja „organske“ hrane za koju raste potreba
kod nas i u svijetu.
19. Obzirom na prirodno i kulturno nasljeđe regije, postoje uslovi za razvoj
ruralnog, seoskog i agro-turizma koji su vezani za primarnu poljoprivrednu
proizvodnju.
20. Na regiji postoji znatan broj srednjih poljoprivrednih škola, ali ne postoji niti
jedan poljoprivredni fakultet. Edukacija stenovništva se obavlja kroz
neformalne i informativne oblike, kroz grupni i pojedinačni rad sa
zemljoradnicima, koji je nedovoljan za proizvodnju tržišno konkurentnih
38
proizvoda kako za domaće tako i za inostrano tržište.
21. Postoje velike rudničke površine: Banovići, Dubrave, Šikulje, Đurđevik, na
kojma nije izvršena rekultivacija i nastale su takozvane „mjesečeve rupe“, koje
se u savremenom shvatanju smatraju ekološkim kriminalom. Ovakav način
eksploatacije ide na štetu budućih generacija.
22. Stepen zadovoljenje potreba iz primarne poljoprivredne proizvodnje je na
relativno visokoj razini, za razliku od potreba za industrijski prerađenim
proizvodima gdje je nivo zadovoljenja potreba samo od 10-20%. Jedan od
razloga je nerazvijena svijest o potrebi kupnje domaćih proizvoda, a isto tako
nepostojanje domaćih prepoznatljivih brend marki iz ove vrste proizvodnje.
23. Autohtoni prehrambeni proizvodi iz primarne poljoprivredne proizvodnje i
prerade imaju osnove da se od njih grade prepoznatljive tržišne marke.
24. Većina poljoprivrednog stanovništva bavi se poljoprivredom kao dodatnom
djelatnosti i kao takav se registruje u državnim institucijama, a registraciju
koriste za sve ostale oblike trgovine (uskljucivo zbog primanja poticaja.
25. Primarni poljoprivredni proizvođači dožialjavaju ulogu države uglavnom kroz
postojanje subvencija Prerađivači gotovo da i ne primjećuju funkciju države u
stvaranjeu okvira za razvoj proizvodnje prehrambenih proizvoda.
26. Državne institucije smatraju svoju funkciju isključivo kroz obezbjeđenje
zakonodavnog okvira, kroz donošeje zakona koji se mahom ne sprovode u
djelu ( njaćešće zbog nepostojanja finansijske porške). Osim regulatorne
preporuka za uloga Vlade bi bila:Izgradnja stimulativnog regulatornog
okruženja i Tehnička pomoć
Preporuke:
1. Za razvoj poljoprivrede a time i prehrambene industrije potrebno je njegovati
projekte koji se odnose na
 kupnju domaćih prvenstveno industrijskih proizvoda
 razvijenje svijesti o značaju regionalizacije u proizvodnji i distribuciji
vlastitih prehrambenih
 razvoj ruralnih područja i to na bazi poboljšanja ruralne životne
infrastrukture
39




održive tehnologije u poljoprivredi i proizvodji hrane
masovnu edukaciju stanovništva iz područja podizanja svijseti o značaju
proizvodnje hrane i kupnje domaćih proizvoda
razvoj tipičnih proizvoda posebno proizvoda sa geografskim porijeklom
edukacija rukovodilaca, vlasnika firmi kao I političar o stvaranju
prepoznatljvih trgovačkih marki prehrambenih proizvoda
2. U ruralnim područjima potrebno je razvijati koncepte razvoja ruralnog,
seoskog i agro turizma, koji su direktno povezani sa poljoprivredom i mogu
povećati tržište poljoprivrednim proizvođačima, što je trenutni trend u
zemljama EU. Pri tome je potrebno eksploatisati prirodno i kulturno nasljeđe.
3. Razvijanje brendova iz oblasti poljoprivrede i proizvodnje hrane. Razvoj
brendova treba da ide od mikrolokacija na nivou lokalnih zajednica prema
vrhu.Brend predstavlja i odražava se na emotivni status potrošača, najčešće
trajniji. Problem u BiH je siromštvo. Međutim proizvodnja hrane se može
prilagoditi i siromašnima uz stvaranje brenova jeftinih proizvoda Preporuke

Razvoj brenodva prehrambenih proizvoda sa niskom cijenom i
zadovoljavajućeg kvaliteta

Razvoj prehrambenih proizvoda konkurentnim prednostima

Razvijanje programa i asocijacija potrošača za kupnju domaćih
proizvoda sa ciljem edukacija stanovništva
4. Mjere koje bi mogle unaprijediti uslove za razvoj primarne proizvodnje i
prerade mlijeka u BiH odnose se na unaprjeđenje uslova poslovanja
mljekarske industrije i unaprjeđenje ekonomskih uslova u primarnoj
proizvodnji mlijeka.
5. Mjere koje bi u narednom periodu mogle unaprijediti tržišne i proizvodne
uslove za razvoj mljekarske proizvodnje treba usmjeriti na unaprjeđenje
tržnih i proizvodnih uslova za razvoj mljekarske proizvodnje i podstaći
dugoročni razvoj mljekarske proizvodnje .
6. Sistemske mjere :
6.1.
Usklađivanje legislative BiH sa EU.
6.2.
Uključivanje javnih rezervi u rješavanje sezonskih i tržišnih oscilacija u
proizvodnji i na tržištu mlijeka.
6.3.
Sanacija finansijske likvidnosti
6.4.
Osigurati kontinuitet izvoza u buduće članice EU
6.5.
Zahtjev EU za izuzimanje BiH iz sistema intervencija koje EU poduzima
prema trećim državama u kriznim situacijama na evropskom tržištu
6.6.
Finansiranje izvoza.
6.7.
Mjere zaštite domaće proizvodnje.
40
7. Ostale sistemske mjere:
8. Dugoročmo je sprovoditi mjere ukrupnjavanja posjeda uz uvođenje
mehanizacije kao i edukaciju poljoprivrednih proizvođača, uz uvođenje
agrotehničkih mjera.
9. Potrebno je povećati poticaje prehrambenoj industriji, a u cilju stvaranja
prepoznatljivih trgovačkih, robnih marki prehrambene industrije, bilo da se te
trgovačke marke uspostavljaju na osnovu kooperacije sa poznatim
prehrambenim proizvođačima iz inozemstva (kupovinom licenci ili frančiza),
ili da stvaraju vlastite brendove. Do sada dobri primjeri za to u BiH su: Argeta,
Perutnina, Ledo, Megle i dr..
10. Potrebno je osnovati Poljoprivredni fakultet na regiji.
11. Nastavne planove i programe Poljoprivrednog i Tehnološkog fakulteta treba
prilagoditi potencijalima proizvodnje i prerade hrane ekonomske regije SI BiH.
12. Posebno treba raditi projekte za održive tehnologije u proizvodnji hrane
nastale na površinama usljed devastacije zemljišta nakon eksploatacije uglja i
drugih ruda.
literatura:
1. Đurđvić D. (2011). Biljna proizvodnja 2010. godine. Statistički Bilten Federacije Bosne
i Hercegovine. Zavod za statistiku Fedracije BiH Sarajevo.
2. Domazet A. i saradnici. (2008).Strategija razvoja Tuzlanskog Kantona 2008 – 2013,
Ekonomski Institut Sarajevo.
3. EKONOMSKI institut d.o.o. Bijeljina. (2009). Strategija razvoja Brčko Distrikta (20082017). Ekonomski institut Bijeljina.
4. Đurđević D. (2008). Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine.
Federalni zavod za statistiku Sarajevo.
5. Đurđević D. (2009). Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine.
Federalni zavod za statistiku Sarajevo.
6. Đurđević D. (2010). Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine.
Federalni zavod za statistiku Sarajevo.
41
7. Đurđević D. (2009). Industrijska proizvodnja Federacije Bosne i Hercegovine.
Statistički Bilten Federacije Bosne i Hercegovine. Zavod za statistiku Fedracije BiH
Sarajevo.
8. Vidović J. i Kulić A. (2008). Industrijska proizvodnja u Bosni i Hercegovini. Bilten o
industrijskoj proizvodnji Bosne i Hercegovine. Agencija za statistiku BiH Sarajevo.
9. MINISTARSTVO VANJSKE TRGOVINE I EKONOMSKIH ODNOSA BOSNE I
HERCEGOVINE. (2008). Godišnji izvještaj o stanju u sektoru poljoprivrede, prehrane i
ruralnog razvoja BiH. Izvještaj iz oblasti poljoprivrede za Bosnu i Hercegovinu za
2008. godinu.
10. Markuš R. , Damir E. (2010). Analiza institucionalno-pravnog okvira i kapaciteta
poljoprivrednog sektora u Bosni i Hercegovini u cilju poboljšanja konkurentnosti,
kvaliteta proizvodnje i približavanja EU standardima. Inicijativa Građani ka/ za
Evropu. Radna grupa 3-poljoprivreda, hrana i ruralni razvoj Sarajevo
11. Jašić M. I sar. (2010).„Čuvanje voća i povrća u kontrolisanoj atmosferi“.Printcom
Tuzla.
12. Jašić M, Hadžimusić V. (2008)„Stanje i razvoj prehrambene industrije u Federaciji
BiH“. „Tranzicija“-Međunarodni naučno-stručni časopis za ekonomiju i politiku
tranzicije, Tuzla-Beograd. 19:7-21.
13. FAOSTAT: http://faostat.fao.org/default.aspx
14. Agencija za statistiku BiH: http://www.bhas.ba/
15. EUROSTAT: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home
16. Federalni zavod za statistiku BiH: http://www.fzs.ba/
42
PRILOZI
Tabela 4.1.1. Biljna proizvodnja Regije SI BiH
2009/10.
GODINA
Oranične
R/B
površine i bašte
prema načinu
korištenja
2009
2010
136.351
71.996
30.553
17.698
5.291
3.349
1
Pšenica
2
Ječam
3
Zob
4
Kukur.zrno
529.389
A
UKUP.ŽITA
701.584
5
Krompir
119.750
6
Grah
3.189
3.165
7
Luk crni
7.765
6.680
8
Kupus i kelj
30.133
31.300
9
Paradajz
21.744
16.678
10
Paprika
22.382
22.091
11
Krastavac
17.822
17.799
12
Luk bijeli
2.259
B
UKUP.POV.
13
Jabuke
12.812
13.442
14
Kruške
6.237
5.697
15
Šljive
70.757
70.732
16
Bresk. i kajs.
225.044
1.061
17
Orasi
1.226
18
Trešnje
3.039
19
Višnje
1.544
C
UKUP.VOĆA
D
A+B+C
96.676
1.023.303
457.914
550.957
107.986
2.047
207.746
959
1.226
2.802
1.383
96.241
854.944
43
Tabela 4.1.2. Biljna proizvodnja TK za 2010.god
Banovici
Čelić
Doboj
Istok
Gračaanic
a
Gradačac
Kalesija
Kladanj
Lukavac
Sapna
Srebrenik
Teočak
Tuzla
Živinice
Ukupno
Oranične
površine i
bašte
prema. nač.
koriš.
1
Pšenica
277
741
200
1197
3840
704
112
1929
150
238
75
252
364
10079
2
Ječam
12
323
23
35
30
226
3
450
8
86
20
20
66
1302
3
Zob
39
300
0
10
96
130
26
391
5
158
22
10
120
1307
4
Kukur.zrno
1480
3000
840
11184
19395
11520
756
14000
880
8672
2428
4430
8057
86642
A
UKUP.ŽITA
1808
4364
1063
12426
23361
12580
897
16770
1043
9154
2545
4712
8607
99330
5
Krompir
2480
560
1050
6968
3900
8760
1950
8800
1440
5110
560
6000
10620
58198
60
0
48
160
75
10
20
2
60
4
40
150
698
R/B
6
Grah
69
7
Luk crni
24
282
120
728
900
140
48
240
6
604
50
120
333
3595
8
Kupus i kelj
30
100
40
600
4860
123
8
1950
7
383
0
120
30
8251
9
Paradajz
228
96
40
350
285
158
5
1000
12
174
32
200
680
3260
10
Paprika
2120
11
Krastavac
7545
12
Luk bijeli
1218
B
UKUP.POV.
84885
13
Jabuke
120
263
184
402
4875
288
189
396
140
126
150
988
570
8691
14
Kruške
44
228
98
210
1260
133
55
74
70
35
62
231
352
2852
15
Šljive
441
5650
910
852
8415
990
288
461
140
1093
36
5809
1800
26885
129
5
33
225
45
0
41
2
8
21
101
10
620
16
Bresk. i kajs.
0
17
Orasi
28
59
39
99
72
48
0
45
21
12
21
67
7
518
18
Trešnje
92
90
33
24
506
77
9
68
17
33
62
256
135
1402
19
Višnje
56
99
9
2
21
36
0
30
8
28
15
115
50
469
C
D
UKUP.VOĆA
781
6518
1278
1622
15374
1617
541
1115
398
1335
367
7567
2924
41437
A+B+C
225652
Tabela 4.1.3. Biljna proizvodnja TK za 2009.god
Banovici
Čelić
Doboj
Istok
Gračaanic
a
Gradačac
Kalesija
Kladanj
Lukavac
Sapna
Srebrenik
Teočak
Tuzla
Živinice
Ukupno
Oranične
površine i
bašte
prema. nač.
koriš.
Pšenica
500
760
720
1750
5477
1175
96
3905
165
458
340
700
429
16475
Ječam
35
316
180
68
53
292
12
1125
13
143
60
90
30
2417
3
Zob
64
330
0
64
115
228
12
880
8
246
30
0
54
2031
4
Kukur.zrno
1520
3600
1610
12734
20826
13500
823
12160
990
12290
3312
44500
9000
136865
A
UKUP.ŽITA
2119
5006
2510
14616
26471
15195
943
18070
1176
13137
3742
45290
9513
157788
5
Krompir
2880
560
2400
7200
520
10650
2100
15770
1520
6750
1200
3947
15300
70797
45
0
28
170
96
10
14
3
60
80
7,5
150
663,5
R/B
1
2
6
Grah
0
7
Luk crni
30
270
150
1128
1040
225
48
188
6
587
80
137,5
350
4239,5
Kupus i kelj
30
130
40
600
4550
432
16
2250
7
370
0
165
300
8890
9
Paradajz
264
80
50
420
314
260
9
385
12
198
0
100
510
2602
10
Paprika
1846
11
Krastavac
8250
12
Luk bijeli
1488
B
UKUP.POV.
98776
13
Jabuke
395
272
182
433
3900
304
189
655
102
136
224
3
345
7140
14
Kruške
144
286
96
238
1080
122
55
108
73
45
90
231
167
2735
15
Šljive
2050
6720
780
680
6300
957
288
710
140
867
975
1839
1400
23706
16
Bresk. i kajs.
0
134
11
25
264
51
0
38
3
11
25
94
8
664
68
52
59
61
48
0
77
22
11
35
80
6
636
8
17
Orasi
117
18
Trešnje
90
112
98
28
450
94
22
77
22
53
48
255
86
1435
19
Višnje
54
147
17
1
20
41
0
32
8
38
20
115
41
534
C
D
UKUP.VOĆA
2850
7739
1236
1464
12075
1617
554
1697
370
1161
1417
2617
2053
A+B+C
36850
293414
Tabela 4.1.4. Biljna proizvodnja opština iz RS-a u SI BiH za 2009 god.
Bijeljina
Bratunac
Lopare
Milići
Modriča
Osmaci
Pelagićev
o
Petrovo
Srebrenic
a
Bosan.Bro
d
D.Žabari
Šamac
Šekovići
Ugljevik
Vlasenica
Vukosavlj
e
Zvornik
Ukupno
Oranične
površine i
bašte
prema. nač.
koriš.
1
Pšenica
57290
228
1049
80
5313
189
4239
875
394
1400
1912
8640
17
3776
70
2000
1960
89432
2
Ječam
15318
22
420
50
3312
88
520
105
27
812
282
1712
11
31
0
185
429
23324
3
Zob
156
0
81
145
284
24
406
15
6
800
32
110
2
0
44
120
4
2229
4
Kukur.zrno
124609
6125
9570
4324
57431
1855
9425
1775
214
8385
4999
35060
1193
13905
1554
15660
30475
326559
A
UKUP.ŽITA
197373
6375
11120
4599
66340
2156
14590
2770
641
11397
7225
45522
1223
17712
1668
17965
32868
441544
1140
106
1700
105
944
2841
67
3850
41637,5
R/B
5
Krompir
18024
1139
2644
1080
4975,5
390
39
2300
293
6
Grah
1100
119
58
17
84,2
14
23
20
17
174
23
50
5
130
9
9
73
1925,2
150
3
375
4
109
10
1
174
2535
7
Luk crni
1082
128
73
39
185
14
10
150
28
8
Kupus i kelj
8640
68
63
25
1423,1
36
26
400
50
180
32
3240
1
54
55
3
1647
15943,1
120
15
2760
1
67
11
3
545
17257,4
9
Paradajz
12900
56
15
6
470,4
28
20
200
40
10
Paprika
15410
55
8
15
439
9
30
80
68
150
12
2700
1
78
4
3
480
19542
330
10
1200
1
32
17
1
2915
8977
11
Krastavac
3800
32
6
9
308
80
20
150
66
12
Luk bijeli
270
34
28
3
36
9
0
10
10
80
1
60
1
61
4
1
12
620
B
UKUP.POV.
61226
1631
2895
1194
7921,2
580
168
3310
572
2324
202
12085
119
1475
2951
88
9696
108437,2
13
Jabuke
1123
413
529
89
327
71
44
70
703
26
26
205
15
508
54
72
420
4695
14
Kruške
616
86
334
4
157
70
16
48
203
19
15
99
5
467
33
3
200
2375
15
Šljive
3725
1377
7802
870
2643
440
325
135
902
3150
109
0
115
9170
508
237
2470
33978
16
Bresk. i kajs.
63
5
57
0
21
3
6
14
12
0
11
31
0
37
0
0
18
278
17
Orasi
90
71
15
4
29
45
4
4
79
15
2
40
2
82
26
5
20
533
18
Trešnje
166
192
197
5
122
15
18
52
59
13
4
52
5
200
15
50
156
1321
19
Višnje
99
21
85
1
130
14
11
20
16
12
10
92
0
43
2
1
21
578
C
D
UKUP.VOĆA
5882
2165
9019
973
3429
658
424
343
1974
3235
177
519
142
10507
638
368
3305
43758
A+B+C
264481
10171
23034
6766
77690,2
3394
15182
6423
3187
16956
7604
58126
1484
29694
5257
18421
45869
593739,2
Tabela 4.1.5. Biljna proizvodnja opština iz RS-a u SI BiH za 2010 god.
Bijeljina
Bratunac
Lopare
Milići
Modriča
Osmaci
Pelagićev
o
Petrovo
Srebrenic
a
Bosan.Bro
d
D.Žabari
Šamac
Šekovići
Ugljevik
Vlasenica
Vukosavlj
e
Zvornik
Ukupno
Oranične
površine i
bašte
prema. nač.
koriš.
Pšenica
23605
202
855
58
3945
300
1942
735
273
1000
1292
3865
11
2058
56
2000
1225
43422
2
Ječam
7744
20
115
45
2354
32
160
108
31
500
210
930
12
10
6
185
242
12704
3
Zob
R/B
1
70
0
130
96
112
16
60
30
9
625
50
63
3
0
28
120
5
1417
5440
7625
4095
51505
1575
9082
1200,5
230
9250
6880
36623
771
11760
1722
13050
26100
320765,5
4
Kukur.zrno
133857
A
UKUP.ŽITA
165276
5662
8725
4294
57916
1923
11244
2073,5
543
11375
8432
41481
797
13828
1812
15355
27572
378308,5
5
Krompir
19009
1890
935
1150
4292,4
270
6
2300
317
1170
63
1600
293
806
5670
67
3450
43288,4
6
Grah
1084
105
60
16
112
21
2
20
19
210
24
46,2
15
99
9
1
100
1943,2
7
Luk crni
722
132
56
43
175,5
12
0
150
31
80
2
390
21
84
8
1
180
2087,5
8
Kupus i kelj
9100
63
42
24
1485
30
8
400
67
240
26
3420
12
40
45
3
1584
16589
9
Paradajz
6750
52
14
7
453,2
12
2
200
39
150
12
2730
8
51
10
3
600
11093,2
10
Paprika
15000
54
5
15
451
9
2
80
76
120
13
2700
8
58
6
3
440
19040
11
Krastavac
4400
42
6
17
340
60
0
150
81
350
8
1260
20
23
21
1
2850
9629
12
Luk bijeli
240
48
27
3
35
9
0
100
12
84
1
60
3
55
6
1
11
695
B
UKUP.POV.
56305
2386
1145
1275
7344,1
423
20
3400
642
2404
149
12206,2
380
1216
5775
80
9215
104365,3
13
Jabuke
624
384
483
95
323
47
23
70
700
20
26
205
34
363
47
72
432
3948
14
Kruške
15
Šljive
16
17
347
82
278
4
155
42
13
60
188
38
15
99
16
280
29
3
194
1843
31727
2980
1253
7336
784
2408
220
600
180
900
3000
105
480
233
8254
381
237
2376
Bresk. i kajs.
28
5
113
0
14
2
2
17
10
0
2
32
0
26
0
0
17
Orasi
90
67
12
4
26
36
5
7
80
10
10
40
7
55
20
5
22
496
18
Trešnje
19
Višnje
C
D
UKUP.VOĆA
A+B+C
268
124
17
299
4
101
13
5
78
51
13
4
59
14
120
21
50
137
1110
59
18
102
1
124
14
5
28
15
12
8
108
1
32
2
1
20
550
4252
1826
8623
892
3151
374
653
440
1944
3093
170
1023
305
9130
500
368
3198
39942
225833
9874
18493
6461
68411,1
2720
11917
5913,5
3129
16872
8751
54710,2
1482
24174
8087
15803
39985
522615,8
Tabela 4.1.6. Biljna proizvodnja opština
POK-a
Dom.-Šam.
Odžak
Orašje
Ukupno
1
Pšenica
1595
6970
6992
15557
2
Ječam
275
1107
1120
2502
3
Zob
25
185
47
257
4
Kukur.zrno
3650
19250
14300
37200
A
UKUP.ŽITA
5545
27512
22459
55516
5
Krompir
120
1920
1350
3390
6
Grah
15
87,5
38
140,5
7
Luk crni
20
600
230
850
8
Kupus i kelj
120
4400
570
5090
9
Paradajz
150
1300
360
1810
10
Paprika
910
11
Krastavac
495
12
Luk bijeli
126
B
UKUP.POV.
13
Jabuke
24
75
118
217
14
Kruške
7
57
28
92
15
Šljive
110
440
387
937
16
Bresk. i kajs.
1
25
8
34
17
Orasi
11
9
8
28
18
Trešnje
9
28
6
43
19
Višnje
2
24
14
40
C
UKUP.VOĆA
164
658
569
1391
D
A+B+C
R/B
Oranične
površine i
bašte
prema. nač.
koriš.
12811,5
69718,5
1
Tabela 4.1.7. Biljna proizvodnja opština
POK-a
za 2010 god.
Dom.-Šam.
Odžak
Orašje
Ukupno
1
Pšenica
840
2990
4305
8135
2
Ječam
147
575
1330
2052
3
Zob
0
100
0
100
4
Kukur.zrno
2500
13475
11256
27231
A
UKUP.ŽITA
3487
17140
16891
37518
5
Krompir
80
3000
920
4000
6
Grah
10
120
36
166
7
Luk crni
12
700
180
892
8
Kupus i kelj
80
5750
420
6250
9
Paradajz
90
1800
360
2250
10
Paprika
847
11
Krastavac
525
12
Luk bijeli
114
B
UKUP.POV.
13
Jabuke
30
62
122
214
14
Kruške
9
53
29
91
15
Šljive
110
410
400
920
16
Bresk. i kajs.
2
10
10
22
17
Orasi
15
18
8
41
18
Trešnje
10
17
6
33
19
Višnje
2
13
14
29
C
UKUP.VOĆA
178
583
589
1350
D
A+B+C
R/B
Oranične
površine i
bašte
prema. nač.
koriš.
15044
53912
1
Tabela 4.1.8. Biljna proizvodnja
Brčko Distrikta za 2009 i 2010 god.
2009
2010
Oranične
površine i
bašte
prema. nač.
koriš.
1
Pšenica
14887
10360
2
Ječam
2310
1640
3
Zob
774
525
4
Kukur.zrno
28765
23275
A
UKUP.ŽITA
46736
35800
5
Krompir
3925
2500
6
Grah
460
358
7
Luk crni
140
105
8
Kupus i kelj
210
210
9
Paradajz
75
75
10
Paprika
84
84
11
Krastavac
100
100
12
Luk bijeli
25
20
B
UKUP.POV.
5019
3452
13
Jabuke
760
589
14
Kruške
1035
911
15
Šljive
12136
11200
16
Bresk. i kajs.
85
49
17
Orasi
28,5
171
18
Trešnje
240
257
19
Višnje
392
335
C
UKUP.VOĆA
14676,5
13512
D
A+B+C
66431,5
52764
R/B
2
Tabela:4.1.4.1. Proizvodnja krmnih kultura u BiH
(2009).
Kultura
Kukuruz za krmu
Djetelina
Lucerka
TDS
Stocna repa
Mješavina trava i mahunjaca
Mješavina mahunjaca i žita
Grahorica
Proizvodnja (t)
471.004
138.597
133.489
98.155
14.963
3.196
3.182
701
863.287
Ukupno:
Izvor: Agencija za statistiku BiH
Tabela: 4.1.4.2. Proizvodnja krmnih kultura po općinama Regije SI BiH (2009).
KULTURA
Jed.mjere
POK
TK
B.Distrikt
RS
SI BIH
Djetelina
t
1476
9598
1800
14399
27273
Lucerka
t
1106
8421
950
21235
31712
Kukuruz zeleni
t
14300
101619
2075
30815
148809
Stočna repa
t
207
1280
0
317
1804
Ostalo krmno bilje
t
0
0
630
814
1444
Trava djet. Smjesa
t
657
9564
360
0
10581
UKUPNO
t
17746
130482
5455
67580
221263
Adaptirano na osnovu podataka: Agencije za statistiku BiH, FZS, RZS RS
3
Tabela 4.2.1.1. Broj krava i proizvodnja mlijeka na nivou BiH
Godina
razvoja
2005
2006
2007
2008
2009
Broj krava (000 grla)
315
312
307
297
Proizvodnja mlijeka
(000 l )
616.895
652.894
724.251
737.159
293.169
Izvor: Milkprocessing
733.779
Tabela 4.2.1.2. Broj krava i proizvodnja mlijeka na nivou Regije SI
BiH
Godina
razvoja Broj krava (000 grla)
2005
110,3
2006
109,2
2007
107,5
2008
104,0
Proizvodnja mlijeka (000 l
)
215913,3
228512,9
253487,9
258005,7
102609,2
Adaptirano na osnovu podataka Milkprocessing
2009
256822,7
4
Tabela 4.2.2.1. Zaklana stoka i perad u BiH
(2009).
Broj
Goveda (ukupno)
145.995
Telad
73.132
Junad
58.831
Ostala goveda
14.032
Ovce (ukupno)
98.544
Jagnjad
70.573
Ostale ovce
27.971
Svinje (ukupno)
Prasad
Ostale svinje
144.418
27.319
117.099
Perad ukupno (000)
24.039
Tovljeni pilići
23.761
Ostala perad
278
Izvor: Agencija za statistiku BiH
5
Goveda (ukupno)
Telad
Junad
Ostala goveda
Ovce (ukupno)
Jagnjad
Ostale ovce
Svinje (ukupno)
Prasad
Ostale svinje
Perad ukupno (000)
Tovljeni pilići
Ostala perad
Tabela 4.2.2.2. Zaklana stoka i perad po općinama u Regiji SI BiH (2009).
TK
POK
BD
RS
25436
2014
3823
12741
1009
1915
10250
812
1540
2445
194
367
17169
1360
2580
12295
974
1848
4873
386
732
25161
1993
3781
4760
377
715
20401
1616
3066
4188
332
629
4140
328
622
48
4
7
Adaptirano na osnovu podataka Agencije za statistiku BiH
SI BIH
51098
25596
20591
4911
34490
24701
9790
50546
9562
40985
8414
8316
97
19826
9931
7989
1905
13382
9584
3798
19611
3710
15902
3264
3227
38
Tabela 4.2.4.1. Stočna proizvodnja u BiH
(2009).
Vuna (t)
Broj striženih ovaca
Po ovci (kg)
Jaja (000 komada)
Broj koka nosilica (000
komada)
Po nosilici komada
Med (t)
Ukupno
1.438
918.070
1.6.
785.840
3.899
202
3.261
9.4.
Po košnici (kg)
Izvor: Agencija za statistiku BiH
Tabela 4.2.4.2. Stočna proizvodnja po općinama u Regiji SI BiH (2009).
Vuna (t)
Broj striženih ovaca
Po ovci (kg)
Jaja (000 komada)
Broj koka nosilica (000 komada)
Po nosilici komada
Med (t)
Po košnici (kg)
TK
POK
BD
RS
251
20
38
195
159.949 12.667 24.038 124.670
1,6,
1,6,
1,6,
1,6,
136.912 10.842 20.576 106.714
679
54
102
529
202
202
202
202
568
45
19
443
9
9
9
Adaptirano na osnovu podataka Agencije za statistiku BiH
9
SI BIH
503
321.325
1,6,
275.044
1.365
202
1.141
9
6
Tabela Broj rodnih stabala najvažnijih vrsta voćaka u BiH (u 000)
Entitet
Kanton
Šljiva
Jabuka
Kruška
Breskva
Trešnja
Višnja
Orasi
Ukupno
Unsko-sa k.
913
128
63
6,8
33
2,7
86
1233
Posavski k.
108
13
10
0,5
2,7
9,2
4,3
148
Tuzlanski k.
1476
165
150
12
79
76
43
2001
Zeni. -Dob.k.
1114
292
186
1,5
68
16
37
1715
Bosa.Podr.k
152
79
39
0,5
52
9,7
18
350
Srednjebo.k
466
119
66
0
18
0,9
11
681
Herce-ner. k
403
161
89
198
213
68
39
1171
Zapa.-her. k.
16
16
7
12
32
5,4
13
101
Sarajevski.k.
341
102
89
0,3
9,2
6,3
5,8
554
Hercegbos.k
72
20
7,4
-
2
2,9
5,7
110
Ukupno FBiH
5061
1095
706
232
510
197
263
8064
RS
7670
1586
1005
130
424
319
262
11396
Ukupno BiH
12731
2681
1711
362
934
516
525
19460
Najzastupljenija vrsta voća je šljiva, sa sve većom orijentacijom prema proizvodnji jabuke i
kruške. Najveća ekspanzija može se evidentirati u proizvodnji jagodastog voća i to malina i
jagoda, ali zvanične podacio širenju ove proizvodnje ne postoje, ali iz broja podignutih novih
zasada opaža se njihov brzi rast.
7
Tabela Broj rodnih stabala različitog voća u Federaciji BiH1
R.br.
Vrsta voća
2005.
2006.
2007.
2008.
1.
Šljiva
4.831.757
4.859.907
4.987.503
5.274.841
2.
Jabuka
1.544.878
1.747.846
1.914.616
2.085.378
3.
Kruška
861.750
847.248
966.744
1.008.031
4.
Trešnje
376.218
386.979
401.421
422.314
5.
Višnje
129.268
133.273
141.411
152.331
6.
Kajsije
46.351
51.539
58.116
63.079
7.
Breskve
387.656
400.616
403.173
476.915
8.
Orah
295.503
296.279
303.798
309.362
9.
Grožđe
9.962.000
10.037.000
10.426.000
12.148.000
Prema podacima Federalnog zavoda za statistiku u posljednjim godinama bilježi se povećanje
zasađenih stabala, odnosno rodnih stabala voća, a time bi trebalo očekivati i povećanje
proizvodnje. Ukupna površina pod voćnjacima u 2007. godini je 43.000 hektara. Međutim i
pored toga izostalo je permanentno povećanje proizvodnje voća. Razlog tome je: prilična starost
voćnjaka, neodgovarajući sortiment, male površine, nedovoljno zastupljene komercijalne sorte
voća, nekorištenje savremenih metoda u proizvodnji i zaštiti voćnjaka i sl.
U posljednjim godinama došlo je do znatnog ulaganja u podizanju novih voćnjaka sa modernom
tehnologijom i zaštitom. Tome su doprinijeli i poticaji koje obezbjeđuje Federalno ministarstvo
poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva sa kantonalnim ministarstvima poljoprivrede i drugi
nivoi institucija vlasti.
1
Izvor: Federalni zavod za statistiku.
8
Tabela Proizvodnja pojedinih vrsta voća u Federaciji BiH2
R.br.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
2
Vrsta voća
2005.
2006.
2007.
2008.
Šljiva
26.334
37.950
45.277
35.044
Jabuka
17.465
20.604
19.702
21.057
Kruška
8.034
7.875
7.458
8.280
Trešnje
4.015
3.995
4.567
4.805
Višnje
1.089
1.118
1.201
1.353
Kajsije
331
498
582
418
Breskve
5.640
6.581
6.942
7.757
Orah
2.368
2.386
2.687
2.572
Grožđe
20.813
19.900
18.735
21.866
Izvor: Federalni zavod za statistiku i Statistički godišnjak Federacije BiH 2008. godina.
9
Tabela Novozasnovani voćnjaci i vinogradi od 2002. do 2007. godine podsticani od
Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva3(u hektarima)
Vrsta
voća
USK
PK
TK
ZDK
BPK
SBK
HNK
ZHK
KS
Šljiva
11
146,8
2076,6
47,3
4,37
78,13
25,62
1,22
2,7
Jabuka
1,5
6,3
83,2
41,2
64,99
38,22
49,6
0,98
3,4
Kruška
2,3
4
57,7
9,4
0,5
3,49
5,44
1,3
45,21
0,33
5,66
25,56
1,75
Trešnja
2,4
Višnja
0,7
Kajsija
Breskva
1
16,5
2
1,17
Malina
8,47
Ostalo
14,3
36,6
37,1
Grožđe
UKUPNO
232,6
2393,91
0,68
0,7
290,25
83,5
49,23
0,95
53,07
7,5
25,83
3,3
123,96
128,33
0,3
0,3
86,7
250,3
19,77
13,16
10,5
26,5
2,75
15,75
357,5
99,2
46,32
79,59
3,9
38,9
FBiH
18,3
Nektarina
Orah
HBK
2712,9
476
138,7
235,3
2,3
0,9
4,8
0,76
0,1
211,01
2,72
514,72
102,01
496,5
7,9
13,25
416,6
64,1
2,06
863
620,7
25,9
3,5
4368,2
I pored svojih klimatskih i zemljišnih pogodnosti u proizvodnji voća Federacija BiH i Bosna i
Hercegovina nisu upotpunosti iskoristile te mogućnosti u smislu veće proizvodnje voća. Još
uvijek je prisutan veliki uvoz kontinentalnog voća koji se kreće oko 60.000 do 80.000 tona u
proteklim godinama. Uvoz svježeg voća u FBiH i BiH, na agrume i banane otpada oko 49,3 %,
odnosno 53,5% prikazanog uvoza. Od ukupnog uvoza svježeg voća oko 75 do 80 % se uvozilo
preko firmi iz Federacije BiH.
3
Izvor: Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva
10
Tabela Uvoz svježeg voća u FBiH i BiH (u tonama)
2007.
Vrste
2008.
2009.
R.br
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
voća
F BiH
BiH
F BiH
BiH
F BiH
BiH
Jabuka
-
20.402
12.537
25.422
14.899
28.307
Kruška
-
3.031
1.869
2.276
1.854
2.111
Kajsija –
marelica
-
259
231
341
291
525
Višnja
-
79
35
2.104
175
2.612
Trešnja
-
6
2,5
6
0
2
Breskva
-
1.698
1.154
1.657
741
2.062
Nektarina
-
2.456
1.616
2.001
1.360
2.295
Šljiva
-
2.981
781
4.256
775
4.898
Jagoda
-
77
201
212
171
186
Malina
-
2
-
-
Narandža
-
38.320
34.255
35.301
13.968
16.400
Mandarina
-
14.106
15.469
17.753
14.537
16.520
Limunika
-
1.660
1.811
2.098
1.468
1.679
Limun
-
9.321
7.080
8.177
7.919
9.159
Grožđe svježe
-
7.516
6.888
9.653
5.444
7.765
Lubenica
-
10.566
4.973
8.485
6.712
11.398
Dinja
-
1.197
740
886
632
809
Banana
-
38.320
34.255
35.301
32.298
32.433
Kivi
-
2.829
2.137
2.399
2819
3065
Ukupno
-
154.826
126.035
158.328
106.063
142.266
41
Kada se posmatra izvoz voća, najviše je zastupljen izvoz jabuka, šljiva i lubenica, ali te količine
nisu velike u odnosu na količine tog voća kojeg uvozimo. Izvoz voća u posljednjim godinama
bilježi povećanje količina.
11
Tabela . Izvoz svježeg voća iz FBiH i BiH (u tonama)
2007.
Vrste
2008.
2009.
R.br.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
voća
FBiH
BiH
FBiH
BiH
FBiH
BiH
Jabuka
-
4128
171,6
3.154,8
58
3.615
Kruška
-
298
4,4
793
68
978
Kajsija –
marelica
-
0
0
0
9
50
Višnja
-
0
0
0
0
70
Trešnja
-
0
0
0
0
0
Breskva
-
426,9
206,8
211,3
276
346
Nektarina
-
323,5
144,3
144,6
191
203
Šljiva
-
3.121,40
774,4
2.019,30
1.226
2.641
Jagoda
-
144,5
67
93
30
42
Malina
-
12
0,5
4,3
1
10
Borovnica
-
108,5
12,7
40,9
8
33
Limun
-
0
35,3
35,3
44
44
Grožđe
svježe
-
374,4
290,6
524
649
710
Lubenica
-
1.028
485,8
1.380,80
64
902
Dinja
-
11,5
48,8
77,2
12
12
Kivi
-
61,4
103,1
103,1
180
196
Ukupno
-
10.038,1
2.345,3
8.581,6
2.816
9.852
12
PODACI O FIRMAMA I POLJOPRIVREDNIM PROIZVOĐAČIMA
13
PRIVREDNO DRUŠTVO
Jed.
mj
Realni
kapacitet
Domaće
tržište
gotovih
proizvoda
2.
3.
4.
MLINOVI
«MLIN I PEKARA d.d. Ljubače-Tuzla»
Ljubače kod Tuzle, Ljubače b.b.
«REBRONJA», /Doboj-Istok/ Brijesnica Velika bb
«MLINKOMERC»,Kalesija, Miljanovci bb
«MLINOLES», Gračanica ,Branilaca grada b.b.
t/24h
t/24h
t/24h
t/24h
150
24
20
20
5.
D.O.O. INTER – KLAS mlin „PLANE“ Tuzla, Plane b.b.
t/24h
20
6.
D.O.O. INTER – KLAS mlin „PURAČIĆ“ Lukavac
t/24h
15
7.
"EUROTRANS", Gradačac, Šehitluci 80
t/24h
100
8.
1.
"MLINORAD" Čelić, Nahvioci bb
POGON TJESTENINE
"INDIRA" Gradačac, VI Bataljona 38
lUKAVAC
POGONI PRERADE VOĆA I POVRĆA
«VEGAFRUIT» GradačacSarajevska bb
«FANA» d.o.o. Srebrenik , Hazima Vikala bb
"Goldenagro" Živinice, Bašigovci bb,
«MAJEVIČANKA» Gornja Tuzla
POGONI FLIPSA I ČIPSA
«CORN FLIPS» tvornica MAJEVICA,Srebrenik ,Hazima Vikala bb
2.
«VOĆAR» Maoča, Gornji Rahić 112
1.
1.
1.
2.
3.
4.
t/24h
15
t
t
500
700
t
t
993
300
t
t
Flips
Čips
Oblatne
Flips
660
450
300
500
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
50%
44%
90%
76%
POGONI PRERADE ČAJA
1
1.
«BILJANA» Maoča 76208, Maoča bb
kom
Čaj 2.500.000
Začini1.000.000
70%
UPISNIK PROIZVOĐAČA OSVJEŽAVAJUĆIH BEZALKOHOLNIH PIĆA, VOĆNIH SOKOVA, SIRUPA I FLAŠIRANIH VODA
R/b
Proizvođač
Adresa
Proizvodni
program
5000 l / 8 sati
Kapacitet pogona
1
"Čamdžić-komerc" doo,
Kladanj
Hamdije Selića 36,
Kladanj
BAP
voćni sokovi
sirupi
flaširana voda
0,33; 0,5; 1,5; 2 i 5 l
2
"GPG Inženjering" doo,
Lukavac
Septembarska do
broja 10, Lukavac
BAP-pet 0,5 i 2 l
flaširana voda-pet
0,5; 2 i 5 l
1500 boca od 2l /
sat
Paligorići 6, Tuzla
BAP-gazirana PET
0,5 i 2 l
BAP-negazirana
PET 0,5 i 2 l
voćni sirupi - PET
1l
1200 l / sat
BAP-gazirana
BAP-negazirana
PET 0,33; 0,5; 1;
1,5 i 2 l
10.000 l /
mjesečno
3
4
"Cevita" doo Tuzla
SZR "Lokrum", vl. Delić Hadžib,
Gradačac
Gradačac,
vlasnik Delić
Hadžib
Napomena
2
5
6
7
8
9
"Vegafruit" doo, Gradačac
"BTM" Banovići
"Papago" doo Lukavac
"Opel" doo Lukavac
"Rehuplast" doo Lukavac,
Sarajevska bb,
Gradačac
Banovići,
vlasnik Golić Željko
voćni sokovi staklo
voćni sirupi - staklo
0,2 - 1 l
12.000 l / sat
BAP
voćni sokovi
sirupi
0,5; 1; 1,5 i 2 l
Lukavac,
Kačare bb
BAP
flaširana vodagazirana
flaširana vodanegazirana
PETambalaža 0,5; 2; i
5l
1000 l/ sat
Lukavac,
D.Poljice bb
BAP
flaširana vodagazirana
flaširana vodanegazirana
sirupi
PET-ambalaža 0,5;
1,5; i 5l
600 boca po 2l / 8
sati
sirupi 1 l
BAP-gazirana
BAP-negazirana
PET 0,5 i 2 l
4000 l / 8 sati
Tuzlanski odred
bb,
Lukavac
3
SZR "Ines" vl. Hodžić Ismet
M.Merdžanića 20, Tuzla
BAP-gazirana
BAP-negazirana
flaširana vodagazirana
PET-ambalaža 1 i 2
l
11
"Zdravnik" doo Srebrenik,
Gornji Hrgovi,
Srebrenik
BAP - gazirana
flaširana vodagazirana
flaširana vodanegazirana
12
"Fibios - Azapagić" Tuzla
Goli Brijeg 1, Tuzla
BAP
voćni sokovi
voćni sirupi
sokovi 2000 l
sirupi 400 l
mineralna voda
52000 l / 8 sati
voćni sokovi
52000 l / 8 sati
ledeni čaj 40000 l
/ 8 sati
10
300 l / sat
nepoznato šta
danas rade
13
"Pivara" dd Tuzla
M.Tita 163, Tuzla
mineralna voda
voćni sokovi
sirupi
ledeni čaj
14
"Fana" doo Srebrenik
Ul. Hazima Vikala
bb,
Srebenik
voćni sokovi
voćni sirupi
5000 l / 8 sati
voćni sokovi
voćni sirupi
voćni sokovi 4200
l / 8 sati voćni
sirupi 2000 l / 8
sati
15
"Lu - prom" Živinice
Magistralni put 7,
Živinice
nepoznato šta
danas rade
4
16
"Altin company" Tuzla
Fadila Jahića
Španca 43,
Tuzla
BAP-gazirana
BAP-negazirana
izvorska voda
32000 boca / 8 sati
BAP-gazirana
BAP-negazirana
sirupi
25000 l / sat
800 l / sat
17
"Bony" doo Tuzla
Morančani 32 A,
Tuzla
18
"Kobens" doo Živinice
Priluk, Živinice
prirodna izvorska
voda
mineralna voda
19
"Gakom" doo Gračanica
Orahovica gonja,
Gračanica
BAP
voćni sirupi
mineralna voda
20
"Babić" doo Srebrenik
Ormanica bb,
Srebrenik
BAP-gazirana
BAP-negazirana
mineralna voda
10.000 l / 8 sati
Tušanj 149, Tuzla
proizvodnja
mineralne vode
negazirane
2.000.000 l
godišnje
21
"Plama" doo Tuzla
5
Privredno društvo
Adresa
Kontakt tel/fax
mail
Kapacitet
Ahmeta Kobića bb
035/393-773
menprom&bih.net.ba
10.000
75000 Tuzla
035/393-774
Kerep bb, 76250 Gračanica
035/865-209
061/899-265
pilkom1@bih.net.ba
16.800
Arapovac bb
035/662-200
75246 Čelić
035/662-270
milcharapovac
@hotmail.com
MESNA INDUSTRIJA
Menprom Gornja Tuzla
Pilkom Gradačac
MLJEKARE
Milch Product Smajić
6.000
061 169 150
Prerada i promet mlijeka
Mitra Trifunovića Uče 125,
75000 Tuzla
035/302-420
ppm-tz&bih.net.ba
100.000
035/398-085
061 896-454
6
Inmer Gradačac
Željeznička bb
035/822-055
061/164-441
76250
035/821-171
anis.suldic@ dukat.ba
100.000
033/766-286
Noćko Komerc Živinice
Sirko Gračanica
Svojat 109
035/773-888
75270 Živinice
061/196-133
info@nocko.eu
20.000
Gračaničkih gazija bb,
76250 Gračanica
035/704-855
sirko.doo@bih.net.ba
3.000
7
RB
NAZIV FIRME
ADRESA FIRME
OPŠTINA
TELEFON/FAX
1.
“Anđelika MB” doo Kalesija
Brezik bb
75260 KALESIJA
035-615-715-f
2.
“Dina” Tuzla
Velja Lukića 225
75000 TUZLA
269-342;061/682-990
3.
“Duhan” DD Gradačac
25 Novembar 3
76250 GRADAČAC
035/ 817-142, 816-919-F;817-253
4.
“Erby” doo Gračanica
Ritošići bb
75320 GRAČANICA
035/702-870-T-F
5.
“Fana” d.o.o. Srebrenik
Hazima Vikala bb
75350 SREBRENIK
035-694-159=t,f; 694-155; 694-099
6.
“Flora – med” doo Tuzla
Stari grad br. 9
75000 TUZLA
035-263-502/f-251-035
7.
“Gakom” doo Gračanica
g.Orahovica abb
75320 GRAČANICA
t=035/710-600=f
8.
“Gamus” doo Tuzla
Proleterskih brigada 60
75000 TUZLA
035-806-622
9.
“Gradačački sajam” doo Gradačac
Huesin Kapetana Gradaščevića 76250 GRADAČAC
57
035/ 817-133, 817-460=f
10.
“Greny-smit” doo Gradačac
Gornji Lukavac 129
035-818-808; 861-400-F
76250 GRADAČAC
8
11.
“Indira” doo Gradačac
Radnih brigada 38
76250 GRADAČAC
035-816-180
12.
“Inmer” doo Gradačac
Željeznička bb
76250 GRADAČAC
821-170,821-171-F; 821-172
13.
“Intersenko” doo Gradačac
Esada Taslidžića 9
76250 GRADAČAC
035/818-587,T-F-
14.
“Irgos DDP” doo Banovići
Radnička bb
75290 BANOVIĆI
035/875-139-F
15.
“Menprom” doo Gornja Tuzla
Ahmeta Kobića bb
75208 Gornja Tuzla
035/393-774; 035/393-775
16.
“Memos – Pak” doo Gračanica
Šake bb
75320 GRAČANICA
035-797-345 /061-739-497
17.
“Milch product Smajić” doo Čelić
Arapovac bb
75246 ČELIĆ
035/662-200;f-662-270
18.
“Milk cow” doo Gradačac
Kerep bb
76250 GRADAČAC
035/865-221-T-F
19.
“Mini korn” doo Tuzla
Krojčica 128
75000 TUZLA
035/396-832
20.
“Mini ribnjak” Srebrenik
Gornji Hrgovi
75356 ŠPIONICA
049-750-220
21.
“Naturprodukt” doo Gradačac
Naselje Mionica br. 2
76250 GRADAČAC
035-857-026
22.
“Plant” doo Tuzla
Slatina 2
75000 TUZLA
035/288-166,288-186-F
23.
“Poljoprivredni zavod” Tuzla
Obala Zmaja od Bosne 10
75000 TUZLA
035-296-500; 296-210; 296-205-F
24.
“Rubus” doo Sapna
206.Viteške brigade bb
75411 SAPNA
035/597-361
25.
“Savez pčelara TK” Tuzla
Stari grad br. 9
75000 TUZLA
263-502; 250-484-f
26.
“Sjeme” doo Tuzla
Husinskih Rudara 140
75000 TUZLA
035-398-091,312-570-F
27.
Samostalni poljoprivredni
proizvođač Tomić Božo
Donji Bistarac b
75300 LUKAVAC
035/554-609;061/710-364
Nema fax-a
9
28.
“Skandi” doo Pelagićevo
Pelagićevo 647
76256 PELAGIĆEVO
29.
“Spreča” DD javno preduzeće za
vodoprivrednu djelatnost Tuzla
Aleja Alije Izetbegovića 29/VII 75000 TUZLA
035/250-063
30.
“TE & SI” doo Gradačac
Huesin Kapetana Gradaščevića 76250 GRADAČAC
bb
035-819-536
31.
UG “Bosper” Tuzla
Slatina br. 2.
t-f-035/310-750; 310-360;
75000 TUZLA
054/810-508;810-077-T-F
310-751;310-761; 317-030-f
32.
UP “Krušik” Tojšići
Vukovije Gornje
75265 TOJŠIĆI
035/635-234;
33.
UGPP “Zajedno jači” Gornja Tuzla
Abdurahmana Saračevića Ace 75208 GORNJA TUZLA
119
061/193-688,061-879-995
34.
UPVP “AGROKULTURA” Čelić
Ekrema Agića bb
ČELIĆ
061/193-342
35.
Udruženje poljoprivrednika u općini Zenička 75
Tuzla – Tuzla (UPOT) Tuzla
75000 TUZLA
292-031
36.
Udruženje žena poljoprivrednica
Tešanj
Osmana Pobrića bb
74260 TEŠANJ
032/651-300-T-F-
37.
“Vegafruit” doo Doboj Istok
Mala Brijesnica bb
74206 DOBOJ ISTOK
035-822-600; 817-300; 822-602-f
38.
Uzgojno selekcijski centar
Stara olana br. 5
75000 TUZLA
061/168-679
Seona bb
75358 SREBRENIK
035/644-505
75290 BANOVIĆI
061/179-122
“Velagić” Tuzla
39.
“Veleshamp” doo Srebrenik
40.
Veterinarska stanica “Litva.vet” DOO Mušići bb
Banovići
10
41.
JP “Veterinarska stanica” Čelić
42.
208.Brdske brigade 10
75246 ČELIĆ
035/660-141,F-660-909
JP “Veterinarska stanica” Doboj Istok Klokotnica bb
74207 DOBOJ ISTOK
035/720-343
43.
Veterinarska stanica DOO
“Concentrana vett” Doboj istok
Somorić bb
74207 KLOKOTNICA
035/722-041; 722-043-F
44.
“Veterinarska st.” JU Gračanica
Senik br.4
75320 GRAČANICA
035/787-236
45.
Veter.stanica Gradačac
Žrtava Srebrenice br. 2
76250 GRADAČAC
817-165,816-358
46.
JP “Veterinarska stanica” Kalesija
Kalesija bb
75260 KALESIJA
035/631-219; 631-218-f
47.
JP “Veterinarska stanica” Lukavac
Rudnička bb
75300 LUKAVAC
567-964
48.
JP “Veterinarska stanica” Kladanj
Branilaca Bosne bb
75280 KLADANJ
621-499
49.
JP “Veterinarska stanica” Srebrenik
Varoških polja 4
75350 SREBRENIK
640-029
50.
JP “Veterinrska stanica” Teočak
Brane bb
75414 TEOČAK
035/755-574
51.
JP “Veterinarska stanica” Tuzla
21.Decembar br. 4
75000 TUZLA
035/310-330,282-178; F-207-210
52.
JP “Veterinarska stanica” Živinice
Partizanska 10
75270 ŽIVINICE
774-454; 773-871
53.
JU “Veterinarski zavod TK” Tuzla
Slavka Mičića br. 28
75000 TUZLA
302-700; 302-721-F
54.
“Voćni rasadnik” doo Srebrenik
Tinjanka 1
75350 SREBRENIK
035-644-048,640-708,
645-708-F
55.
“Vrga” Srebrenik
Ul.Maršala Tita bb
75350 SREBRENIK
035/645-277-T-F
56.
PZ “Agropromet” Tuzla
Mikelje Tešića 92
75000 TUZLA
035-394-350,F-394-200
Simin Han
11
57.
“PMG-VIP” PZ Gradačac
VI bataljona bb
76250 GRADAČAC
821-445; 821-446-F
58.
PZ” Ekoplod” Banovići
Repnik bb
75290 BANOVIĆI
035/880-019/-t-f
59.
ZM “Uspjeh” Srebrenica
Srebreničkog odreda bb
75430 SREBRENICA
056/440-180
60.
ZZ “Brka” Brčko
Brka bb
76100 BRČKO
049-500-234; T-F-500-387
61.
ZZ “Gračanka” Gračanica
Ahmeta Budimlije 17
75320 GRAČANICA
035/706-030,F-703-277
62.
ZZ “Mala dolina” Živinice
Gornja Lukavica bb
75270 ŽIVINICE
t-f-765-371
63.
ZZ “Malinjak” Lukavac
Antun Macan br.1.
75300 LUKAVAC
035/569-497; 288-340-F
64.
ZZ “Zeleni plan 2007.” Gradačac
Hrgovi Donji bb
76250 GRADAČAC
031-746-099-T-F-
65.
ZZ “Znanje Imanje” Živinice
Suha bb
75270 ŽIVINICE
061-634-688
66.
“Mlin I pekara” dd Tuzla
Ljubače bb
75000 TUZLA
808-540
67.
“Pivara” dd Tuzla
Maršala Tita 163
75000 TUZLA
035/300-100:f-300-107;300-105
68.
“Prerada i promet mlijeka” Tuzla
Mitra Trifunovića Uče 125.
75000 TUZLA
035/398-088,F-398-085; 302-420
69.
Džafić Zijad
D.Rainci
75260 KALESIJA
061/810-393
70.
Arapčić Mugdin
Bokavići bb
75300 LUKAVAC
061/425-763
71.
Brkić Elvir
Zates bb Gornji rainci
75260 KALESIJA
061/390-427
72.
Halilović Juso
Zukići
75260 Kalesija
615-345
73.
Saračević Sabahudin
Donji Rainci
75260 Kalesija
061/832-843
74.
Mensur Mehmedović
Suha bb
75270 Živinice
061/634-688
12
75.
Omer Omerović
Senada Hodžića Mehdina 9
75260 Kalesija
061/179-285
76.
Husejn Butković
Bašigovci bb
75270 Živinice
062/872-297
77.
Hasan Hodžić
D.Vukovije
75260 Kalesija
061/429-315
78.
Hamdija Aščić
G.Vukovije
75260 Kalesija
062/442-968
79.
13

Program simpozija-11..

Konzum Globalgap

PROGRAM (pdf)

Bilten takmičenja možete preuzeti ovdje. - Osnovna škola Kreka

Obrazac 1- Pomoć u slučaju smrti (prezime, ime oca i ime,) (J

simpozij “plućno zdravlje”

tuzla film festival aplikacija za prijavu filma rok za prijave filmova

1.MAJ U PARIZU

više detalja

I _ Uvod u debatu II _ Prvi krug debate

ovdje - Općina Donja Voća