«≤ητρόσ φιλόσοφοσ ≤σόθεοσ»
1
*
Π ρ ό λ ο γ ο ς
Η Μελέτη που ακολουθεί στηρίχθηκε σε δυο βάσεις. Η µεν Εισαγωγή της και τα περί
της Ψυχολογίας θέµατα, µέχρι το κεφάλαιο «Η Ιπποκρατική Ιατρική», έχουν αρυσθεί στοιχεία
από το υπό έκδοσιν σύγγραµµά µου µε τίτλο «ΟΙ ΜΗ ΗΤΤΗΜΕΝΟΙ» Ψυχολογία και Τραγωδία.
«Ήρωες και Ηρωίδες της Αττικής Τραγωδίας υπό το Φως της Σύγχρονης Επιστήµης» υπό
Κωνσταντίνου Μπιζάνου, Επιτίµου ∆ικηγόρου και Ντένιας Ζωγράφου-Μπιζάνου, ΨυχολόγουΨυχοθεραπεύτριας. Το δε κυρίως Θέµα αποτέλεσε αντικείµενο κατά το δυνατόν
εµπεριστατωµένης µελέτης από τον υποφαινόµενο, τα αποτελέσµατα της οποίας
παρουσιάζονται.
Εισαγωγή
Η Ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα.
Ψυχολογία, Παθολογία και Χειρουργική.
Kάθε πολιτισµός, έχει µιαν ιδιαίτερη φυσιογνωµία, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ιδιαίτερη
«ψυχοσύνθεση» θα τολµούσαµε να πούµε, η οποία συγκροτείται και εµφανίζεται ως
αποτέλεσµα της ιδιαιτερότητας του πνεύµατος του Λαού που τον δηµιουργεί.
Ο πολιτισµός Ελλήνων παρήχθη από ένα πνεύµα εξωστρεφές, αδούλωτο και εξαιρετικά
ερευνητικό, το οποίο αναζητούσε πάντοτε την αιτία και τη βαθύτερη έννοια, όπως το διατύπωσε
ο Αριστοτέλης: «e„ g¦r œstin gnwstÕn tÕ t… Ãn eŒnai, e„ Ðr…sasqai» και σε ελεύθερη
απόδοσή µου: «διότι ή είναι γνωστό αυτό που υπάρχει, ή (εάν δεν είναι γνωστό) θα πρέπει να
καθοριστεί». 2*
Αποτέλεσµα αυτού ήταν η συνεχής έρευνα η οποία κατέληγε σε Συµπεράσµατα. Τα
Συµπεράσµατα δε αυτά δεν τα κρατούσε ερµητικώς κλειστά, ή γνωστά µόνον σε µια
1
2
* Ανάγλυφον που παριστάνει τον Ιπποκράτη να εξετάζει νεανίσκον, ο δε Ασκληπιός να παρακολουθεί.
* Αριστοτέλους, «Ἀναλυτικῶν προτέρων καί Ὑστέρων.» σελ.82b,36
2
περιορισµένη κάστα, αλλά τα ανακοίνωνε και τα δίδασκε ελευθέρως, Urbi et Orbi, εις την Πόλιν
και τον Κόσµον. Για να επιτύχει µάλιστα ο λαός αυτός την επεξεργασία και διάδοση των ιδεών
παρήγαγε και επεξεργάστηκε επί αιώνες1* γλώσσα πάµπλουτη σε λέξεις νοηµατικές και όχι
απλά περιγραφικές,2* ικανές να εκφράσουν τόσο συγκεκριµένες καταστάσεις, όσο και
αφηρηµένες έννοιες. Γλώσσα ζωντανή, συνεχώς εξελισσόµενη, µε γραµµατική εξαιρετική και
συντακτικό πλήρες ώστε να αποτελέσει το απόλυτο εργαλείο αυτής της προσπάθειας, να
υπηρετήσει την εξέλιξή της, να καταστεί δε και να είναι µέχρι σήµερα η παγκόσµια γλώσσα της
Φιλοσοφίας, της Πολιτικής και των Επιστηµών, µεταξύ των οποίων ειδική θέση κατέχει η
Ιατρική.
Στην Αίγυπτο, στη Μεσοποταµία, στην Περσία, στην Ινδία και την Κίνα εµφανίστηκαν
αξιοθαύµαστοι πολιτισµοί, σχεδόν σύγχρονοι µε τον κλασικό Ελληνικό πολιτισµό.
Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Αναξίµανδρος, ο Βίας ο Πριηνεύς, ο Πιττακός,
ο Σόλων και ο Πυθαγόρας ο Σάµιος στην Ελλάδα, ο Βούδας στην Ινδία, ο Λάο-Τσέ και ο
Κοµφούκιος στην Κίνα, έζησαν και δίδαξαν περίπου την ίδια εποχή. Και είναι βέβαιο ότι στους
πολιτισµούς αυτούς οι Έλληνες παρέδωσαν αλλά και ερανίστηκαν από αυτούς στοιχεία, αν και
κατά τον Πλάτωνα: «Ó
Ótiper ¨n
¨n “Ellhnej
“Ellhnej barb£
barb£rwn paral£
paral£bwsi,
bwsi k£llion toà
toàto e„j tšloj
3
¢perg£
perg£zontai».
zontai *
Ως εκ τούτου οι Ανατολικοί και οι Ασιατικοί Λαοί, ιδίως οι Αιγύπτιοι, οι Σουµέριοι, οι
Βαβυλώνιοι, οι Πέρσες και οι Ινδοί είχαν εκτεταµένες γνώσεις σε πολλά πεδία, εφάµιλλες των
Ελλήνων. Όµως, κατά κανόνα, χρησιµοποίησαν τις γνώσεις αυτές για σκοπούς πρακτικούς και
χρηστικούς. ∆εν προχώρησαν τη γνώση σε θεωρητικό, σε αφηρηµένο επίπεδο. Συνήθως δεν
επεδίωξαν να εµβαθύνουν για να επιτύχουν την αποκρυπτογράφηση, την ερµηνεία και την
κατανόηση της «φύσεως» των προβληµάτων και της γενεσιουργού αιτίας αυτών, ούτως ώστε η
Γνώση να καταστεί Επιστήµη. ∆εν ανταποκρίθηκαν, όπως οι Έλληνες, στην πρόκληση εκείνου
το οποίο υπήρχε πέραν της εµπειρίας και της πρακτικής εφαρµογής των διδαγµάτων. Επί
παραδείγµατι χρησιµοποίησαν αριθµητικά µέτρα και σταθµά για να µετρήσουν το πλήθος, το
µέγεθος, το βάρος ή την ποσότητα υλικών στοιχείων, χωρίς να ασχοληθούν µε τη «φιλοσοφία»
αυτών τούτων των Μαθηµατικών και της Γεωµετρίας όπως ο Πυθαγόρας, ο Εύδοξος ο Κνίδιος
(Θεωρία των Αναλογιών, Μέθοδος της Εξαντλήσεως, Αδιέξοδον των Ασυµέτρων αριθµών και
σχηµάτων, κλπ) ο Ευκλείδης (Συστηµατική και ∆ιαφορική Γεωµετρία), ο ∆ιόφαντος (Άλγεβρα),
ο Αρχιµήδης, και τόσοι άλλοι. Μάλιστα απέδιδαν τόση σηµασία στη Μαθηµατική Παιδεία ώστε
στην είσοδο της Ακαδηµίας του Πλάτωνος υπήρχε η επιγραφή «ΜΗ∆ΕΙΣ ΑΓΕΩΜΕΤΡΗΤΟΣ
ΕΙΣΙΤΩ».
Επίσης οι Λαοί αυτοί ασχολήθηκαν επιτυχώς µε τη Ζωδιακή Αστρολογία ως µαντεία
και µαγεία, ή για λόγους πάλι πρακτικούς –ροή των υδάτων του Νείλου, γεωργία κλπ. Οι
Έλληνες όµως ασχολήθηκαν µε την Αστρονοµία ως Μαθηµατική Επιστήµη ώστε να
σπουδάσουν το Κοσµικό και το Ηλιακό σύστηµα και να προσπαθήσουν να ερµηνεύσουν τους
φυσικούς νόµους του Σύµπαντος, και όχι µόνον της Oικουµένης Γαίας. Έτσι ανέδειξαν τον
Αναξαγόρα τον Κλαζοµένιο (Άρνησις Γενέσεως και Φθοράς, αλλά Σύνθεσις και ∆ιαχωρισµός
των στοιχείων του Σύµπαντος) τον Αρίσταρχο τον Σάµιο (Ηλιοκεντρικό Σύστηµα), τον Ίππαρχο
τον Ρόδιο (Τριγωνοµετρική Αστρονοµία), τον Απολλώνιο τον Περγαίο (Τριγωνοµετρία), τον
1
* Οι συγγραφέας του παρόντος ∆οκιµίου δεν δέχεται τη θεωρία περί «Ινδοευρωπαϊκής» προελεύσεως της
Ελληνικής γλώσσας. Ως αληθή θεωρεί τον ορισµό «Ιαπετικές» Γλώσσες του Γλωσσολόγου Γεωργ. Χατζηδάκι,
όπου ο Ιαπετός ήταν Τιτάνας πρόγονος των Ελλήνων, συνεπώς και οι Ιαπετικές Γλώσσες (αυτές που ονοµάστηκαν
Ινδοευρωπαϊκές) ρίζα έχουν την Ελληνική, και όχι το αντίστροφο.
2
* Υπενθυµίζεται το γνωστό παράδειγµα. Στην Ελληνική γλώσσα η γλυπτή αναπαράσταση ενός θεού, ενός
ανθρώπου κλπ. έχει την ονοµασία «άγαλµα» εκ του ρήµατος «Äγάλλω» (αποδίδω τιµή, στολίζω, διακοσµώ) και
«Äγάλλοµαι» (ευφραίνοµαι, τέρποµαι) δηλαδή αποδίδει την έννοια της χαράς της δηµιουργίας, αλλά και την
αγαλλίαση της θέας του δηµιουργήµατος. Στη Λατινική και τις νεολατινικές γλώσσες ονοµάζεται απλά Statuo, το
«ιστάµενο», δηλαδή αποδίδεται µόνο περιγραφικά και αναφέρεται αορίστως µία ιδιότητά του χωρίς να
προσδιορίζεται τι είναι αυτό που «ίσταται» και εάν είναι εύσχηµο ή άσχηµο .
3
* Πλάτωνος «Επινοµή» 987e.2.
3
Ερατοσθένη τον Κυρηναίο (Επιστηµονική Γεωγραφία)1*, τον Θεοδόσιο, τον Ποσειδώνιο τον
Ρόδιο (απόσταση Γης-Ηλίου, διάµετρος Ηλίου), τον Μενέλαο τον Αλεξανδρέα (Σφαιρική
Τριγωνοµετρία) τον Πτολεµαίο Κλαύδιο, την Υπατία την Αλεξανδρινή (Νεοπλατωνική
Φιλόσοφος, Αστρονόµος και Μαθηµατικός), και τέλος να διδάξουν τον Απειροστικό και Ολικό
Λογισµό και όλη την ορολογία των Μαθηµατικών, της Αστρονοµίας και της Γεωγραφίας όπως
ισχύουν σήµερα. Έτσι ο Μαθηµατικός Sir Thomas Heath στο έργο του «Μαθηµατικά και
Αστρονοµία» το οποίο περιλαµβάνεται στο συλλογικό έργο «Η Κληρονοµία της Ελλάδος»,2*
λέγει:
«Τα Μαθηµατικά είναι Ελληνική επιστήµη. Η γνωριµία µε τα πρωτότυπα έργα των
Ελλήνων µαθηµατικών είναι αναγκαία για κάθε µαθηµατικό άξιο αυτού του τίτλου. Όσον αφορά
την καθαρή γεωµετρία, οι τεχνικοί όροι για τον σύγχρονο µαθηµατικό είναι σχεδόν αποκλειστικά
Ελληνικοί. Οι Έλληνες καθόρισαν τις αρχές, επινόησαν την ορολογία, και ανακάλυψαν «εκ του µη
όντος» τη µέθοδο εργασίας. Επιπλέον το έπραξαν αυτό µε τόση αποτελεσµατικότητα, ώστε κατά
τους αιώνες που πέρασαν έκτοτε, δεν παρουσιάστηκε ανάγκη οι όροι αυτοί να αναδοµηθούν, πολύ
δε λιγότερο να αποκρουστεί ως λανθασµένο οποιοδήποτε τµήµα της µεθόδου εργασίας των».
Επισηµαίνει τέλος, αναφερόµενος στην Ελληνιστική περίοδο, ότι τότε σηµειώθηκε κάτι που
«αγγίζει τα όρια του θαύµατος…οι Έλληνες έφθασαν τα µαθηµατικά σε τέτοιο ύψος, ώστε να
εκτελούν πράξεις ολικού λογισµού και να προπορευτούν αιώνες του Κοπέρνικου».
Ωσαύτως υπήρξαν πολλοί θαλασσοπόροι εξερευνητές, αλλά ο Πυθεύς ο Μασσαλιώτης
ήταν εκείνος που το 324 πΧ. υπολόγισε, χωρίς τα σύγχρονα όργανα, το τοπικό γεωγραφικό
µήκος της Βρετανίας σε 23ο και 50΄ έναντι των 23ο και 30΄ των συγχρόνων. Θεωρήθηκε λοιπόν
ότι ο υπολογισµός του ήταν θαυµαστός µεν, αλλά λανθασµένος κατά 20΄της µοίρας. Σύγχρονοι
όµως υπολογισµοί απέδειξαν ότι η διαφορά των 20΄ της µοίρας οφείλεται σε µείωση της
αποκλίσεως του άξονος της Γης κατά 100 λεπτά της µοίρας κάθε 6.000 έτη, οπότε ο
υπολογισµός του Πυθέως, την εποχή του, ήταν απολύτως ακριβής.
Στη Ιατρική ειδικότερα, που είναι και το θέµα της Μελέτης, παρατηρούµε εν πρώτοις
ότι η λέξη «ι-ja-τε», προφερόµενη «ι-ιγια-τε», µε την έννοια «θεράπων», απαντάται ήδη
εγχάρακτη στις ευρεθείσες πινακίδες µε τα συλλαβογράµµατα της ΚρητοΜινωικής Γραφής που
αποκρυπτογράφησε ο Μιχαήλ Βέντρις. Η λέξη αυτή µετέπειτα στην Οµηρική διάλεκτο έγινε
«≤ητήρ» (Β.732, Λ.518) και «≤ητρόσ» (Λ.514, δ.231) εκ του ρήµατος «≤άοµαι»3* µε την
σηµασία πάντοτε του «θεράποντος» ο οποίος, όχι µόνον χρησιµοποιούσε «½pia f£rmaka»
δηλαδή ευµενή/πραϋντικά (∆218,361, Θ40, Π73, κ337, ο39,152) και µάλιστα «Ñdun»fata», εκ
των λέξεων «Ñδύνη»+«φατός»=νεκρός, δηλαδή παυσίπονα (Ε401, Λ847), αλλά προέβαινε και
σε χειρουργικές επεµβάσεις, όπως αναπτύσσεται κατωτέρω.
Περαιτέρω, πολλοί λαοί επινόησαν αποτελεσµατικές θεραπείες των διαφόρων νοσηρών
συµπτωµάτων, αλλά η θεραπευτική παρέµεινε κατά το πλείστον στο επίπεδο της εµπειρικής
ασκήσεως δια της αντιµετωπίσεως των συµπτωµάτων, και πολύ συχνά της µαγείας. Πολύ δε
περισσότερο δεν υπάρχουν στοιχεία ότι ερεύνησαν τον γενεσιουργό λόγο της ασθενείας, ούτε
ανέφεραν τον τρόπο µεταδόσεως όπως ο Ιπποκράτης και οι µετά αυτόν.
Κατά τη Μυθολογία οι ασθένειες προκαλούνται από «≤ούσ»=βέλη τα οποία
εκτοξεύονται από τους θεούς. Εµβαπτίζοντας εις το αίµα της Λερναίας Ύδρας ο Ηρακλής έκανε
τα βέλη του δηλητηριώδη, και από τότε καθιερώθηκε ο φαρµακευτικός όρος «τοξικόν»!
Μετέπειτα, στο πρώτο επεισόδιο της Ιλιάδας συναντάµε την πρώτη στα Ελληνικά γράµµατα
γνωστή αναφορά σε συγκεκριµένη ασθένεια η οποία προκαλείται από «ιούς». Ο θεός
Απόλλωνας λοιπόν στέλνει ένα λοιµό στους Αχαιούς που πολιορκούν την Τροία, τοξεύοντας
«ιούς», τα βέλη του πάνω στους ίδιους και τα ζώα τους, ως τιµωρία για την ασέβεια που έδειξε ο
αρχηγός τους, ο Αγαµέµνονας, προσβάλλοντας την ιέρειά του Χρυσηίδα. Πρόκειται ουσιαστικά
1
* Ο Ερατοσθένης υπολόγισε µε εξαιρετική ακρίβεια τη γωνία κλίσεως του Άξονος της Γής και τον υπολογισµό του
διόρθωσε η Υπατία κατά 3 χιλιοστά της µοίρας!
2
* “Mathematics and Astronomy” εις το έργο “The Legacy of Greece” by Sir Richard Winn Livingstone.
3
* Βλ. Οµηρικόν Λεξικόν Π.Λορεντζάτου.
4
για την περιγραφή µιας εξαιρετικά µεταδοτικής επιδηµίας µε ξαφνική έναρξη, οξεία φάση
υψηλού πυρετού και θανατηφόρα εξέλιξη. Χαρακτηριστικό δε είναι ότι οι Αχαιοί
απαλλάσσονται από το κακό εφαρµόζοντας την παροιµία «καλός ο αγιασµός αλλά πάρε και µια
γάτα». Έτσι επιστρέφουν µεν τη Χρυσηίδα, καθαρίζουν όµως και το στρατόπεδο ρίχνοντας στη
θάλασσα κάποια «µιάσµατα», δηλαδή νοσογόνες εστίες (υπολείµµατα τροφών, κοπριές κλπ.)
πράγµα που υποδεικνύει ότι ο λοιµός του Απόλλωνα ήταν δυσεντερία, µολυσµατικής
αιτιολογίας, γεγονός το οποίο οι Αχαιοί κατανόησαν και έλαβαν τα προσήκοντα µέτρα
θεραπείας από τους Απολλώνιους «ιούς»/βέλη.
Προτρέχοντας λοιπόν λίγο σας πληροφορώ ότι ο Ιπποκράτης, ήδη το 412 πΧ. 2.500
χρόνια πριν από σήµερα περιέγραψε µε τρόπο τέλειο τα κλινικά συµπτώµατα της φυµατιώσεως
και της γρίπης (τις οποίες ονόµασε «φθίσιν» εκ του ρήµατος φθίω/φθίνω, υφίσταµαι φθοράν)
αλλά και ανέφερε ότι προκαλούνται και µεταδίδονται από ανθρώπου εις άνθρωπον από «≤όν» ο
οποίος είτε ταξιδεύει στον αέρα είτε βρίσκεται «εις τον σίελον». Ο Ιπποκράτης λοιπόν,
αναφέροντας ότι η φυµατίωση και η γρίπη µεταδίδονται από τον ένα άνθρωπο φορέα στον άλλο
άνθρωπο µε «≤όν», καταργεί ουσιαστικά την θεϊκή προέλευση του «≤ού» ως θεϊκού βέλους και
περιγράφει την αόρατη µεν, αλλά ανθρώπεια αιτία της µεταδόσεως µε γνωστό από την
Μυθολογία όρο.
Η Θεραπευτική στη Μυθολογία
Ειδικώς εις τη θεραπευτική Ιατρική οι Έλληνες, από αρχαιοτάτων χρόνων, είχαν
αποµακρυνθεί από τη µαγεία και είχαν αντιµετωπίσει την Ιατρική ως «ἐπιστήµην», εκ του
ρήµατος «ἐπίσταµαι», µε την έννοια της εντελούς, εις βάθος κατόπιν αναλύσεως και µε κάθε
λεπτοµέρεια «γνώσεωσ» ενός θέµατος µε βεβαιότητα, και την απόλυτη ικανότητα του
«πράττειν τί λυσιτελῶσ».
Κάνοντας µιαν ελάχιστη αναδροµή στο Μυθικό1* παρελθόν παρατηρούµε ότι στην
Τρωική, αλλά και την Αργοναυτική εκστρατεία, ιστορείται από τον Όµηρο (Β.731 και Λ.883)
και τον Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη, 3.131.1.) ότι έλαβαν µέρος «'Asklhpioà dÚo pa‹de „htÁr'
¢gaqë Podale…rioj ºdε Mac£wn», οι οποίοι χαρακτηρίζονται από τον Όµηρο «ἰητῆρεσ
ἀγαθοί» δηλαδή ιατροί επιδέξιοι, και µάλιστα αναφέρεται ότι ήταν ιατροί…ειδικευµένοι!
«Μαχάονα ὅν µόνον χειρουργεῖν τινέσ λέγουσι˙ τόν γάρ Ποδαλείριον διαιτᾶσθαι
νόσουσ», δηλαδή ο µεν Μαχάων ήταν χειρουργός, ο δε Ποδαλείριος παθολόγος.2* Αυτούς τους
«ἀγαθούσ ἰητῆρασ» οι Έλληνες τους είχαν σε πολύ µεγάλη εκτίµηση. Μάλιστα όταν ο Πάρης
πλήγωσε τον Μαχάονα στον ώµο οι Αχαιοί κατατρόµαξαν «…γιατί ένας άντρας που είναι και
ιατρός για άλλους πολλούς αξίζει / τι βγάζει έξω τα βέλη απ’ τις πληγές και φάρµακα τους
βάζει…».3*
Οι ιατροί αυτοί θεράπευαν τα τραύµατα και τις νόσους µε τρόπο ιδιαιτέρως επιδέξιο
χρησιµοποιώντας, όπως είπαµε «½pia» και «Ñdun»-fata» f£rmaka. Επί παραδείγµατι, όταν
πήγε στην Τροία ο Φιλοκτήτης, έχοντας στο πόδι του σοβαρότατη και ανίατη πληγή από
δάγκωµα νεροφίδας που είχε νεκρώσει τους ιστούς και πυορροούσε, ανέλαβαν να τον
θεραπεύσουν και έγινε το εξής: Βύθισαν τον Φιλοκτήτη σε βαθύ ύπνο µε τη βοήθεια ποτού που
1
* Όπως είναι γνωστόν, ένα µεγάλο µέρος του χαρακτηριζοµένου ως «Μυθικού» παρελθόντος, θεωρείται καθαρά
«Ιστορικό».
2
Βλ. και Ευσταθίου Φιλοσόφου «Σχόλια εις Όµηρον» 1.732.25 και 3.244.3 «“Oti duÕ Ôntwn ™pifanîn “Ellhsin
„atrîn, Podale…rioj mšn, oá ¹ ™tumolog…a progšgraptai, perˆ d…aitan ™pone‹to, Mac£wn dέ perˆ
traÚmata eίce» επίσης «tinέj dέ tÕn Mac£ona mέn ceirourge‹n ™qšlousi, Podale…rion dš, stratièthn
Ônta kaˆ aÙtÒn, æj ¢llacoà dhlèsei Ð poiht»j, ¢ske‹n t¦ perˆ d…aitan.» Κατά τον P.Grimal το «µαχάων»
συνδέεται µε την «µάχαιραν» οπότε υποδηλώνει τον χειρουργόν. Κατά το λεξικό Liddel & Scott. το ρήµα
«διαιτῶµαι» όταν συντάσσεται µε αιτιατική πράγµατος (εν προκειµένω «τας νόσους») έχει τη σηµασία του «κάνω
διάγνωση, προσδιορίζω ή καθορίζω τη φύση του αντικειµένου» (τας νόσους) οπότε ο Ποδαλείριος, ως
«διαγιγνώσκων καί καθορίζων» τας νόσους, ήταν παθολόγος.
3
Βλ. Λ.515 «…„htrÕj g¦r ¢n¾r pollîn ¢nt£xioj ¥llwn „oÚj t' ™kt£mnein ™p… t' ½pia f£rmaka
p£ssein.…» Ήπια=µη θανατηφόρα αλλά αποτελεσµατικά.
5
περιείχε «nhpenqšj». Το νη+πενθές ήταν ψυχοτρόπο και παυσίπονο (νη=πρόθεµα
αρνητικόν+πένθος αυτό που αποµακρύνει το πένθος, τη λύπη αλλά και τον πόνο). Το νηπενθές
είναι αγνώστου συνθέσεως, ενδεχοµένως πρόκειται για τον υπνοφόρον «µήκωνα», οµηρική λέξη
για την παπαρούνα του οπίου (Θ306). Αναφορά για τον «µήκωνα» υπάρχει και στη Θεογονία
του Ησίοδου (8ος π Χ. αιών).1*
Ο Μαχάων καθετηρίασε την πληγή µε µικρά σωληνάκια από «κάλαµον χλωρόν» για να
αποµακρύνει το πύον και αφαίρεσε µε µαχαίρι τις νεκρές σάρκες. ΄Έπειτα έπλυνε την πληγή µε
«οªνον τε καί √ξος», και έβαλε επάνω ένα φυτό του οποίου το µυστικό είχε µάθει ο πατέρας του,
ο Ασκληπιός, από τον «καθηγητή της φαρµακευτικής» της µυθικής αρχαιότητας, τον Κένταυρο
Χείρωνα. Έτσι ο Φιλοκτήτης είναι το πρώτο αναφερόµενο παράδειγµα επιτυχηµένης
χειρουργικής επεµβάσεως µε ολική αναισθησία. 2*
Πάντως σχετικά µε τον Φιλοκτήτη, υπάρχει και η ακόλουθη εκδοχή, δεδοµένου ότι
µέσα στα ιαµατικά µέσα της Οµηρικής εποχής συγκαταλεγόταν και το χώµα! Ιστορείται ότι
άφησαν τον Φιλοκτήτη στη Λήµνο όχι διότι δεν θα µπορούσε να πολεµήσει, ή επειδή η πληγή
του πυορροούσε και µύριζε, όπως αναφέρεται στην τραγωδία του Σοφοκλή «Φιλοκτήτης», αλλά
διότι το χώµα της Λήµνου, η «Ληµναία Γη» όπως την ονόµαζαν, ήταν γνωστή για τις ιαµατικές
ιδιότητές της. Γνώριζαν ότι παραµένοντας ο Φιλοκτήτης στη Λήµνο και τοποθετώντας συχνά
επάνω στην πληγή του το Ληµναίο χώµα θα θεραπευόταν. Την εποχή µάλιστα της Ρωµαϊκής
Αυτοκρατορίας η Ληµναία Γη εξαγόταν και ήταν πανάκριβη. Την ονόµαζαν Terra Sigillata, είχε
δηλαδή επίσηµη ονοµασία προέλευσης. Σήµερα χρησιµοποιούν ανάλογο χώµα στον Άµπανο,
στην Βόρειο Ιταλία, όπου κάνουν θεραπευτικά λασπόλουτρα για δερµατικές παθήσεις, για
ρευµατισµούς, για τις φθαρµένες κλειδώσεις κ.λ.π. Θεωρείται µάλιστα ιδιαιτέρως
θεραπευτικό.3*
Ο Όµηρος αναφέρει άλλα πολλά και άκρως ενδιαφέροντα στοιχεία αναφορικά µε την
άσκηση της ιατρικής και της φαρµακολογίας στη µυθική αρχαιότητα, ακόµα και στο ενδιαίτηµα
των θεών, τον Όλυµπο. Έτσι, µεταξύ άλλων, στη ραψωδία Ε.401 ιστορεί ότι στον Όλυµπο ο
Παιήων, ο ιατρός των θεών θεράπευσε τον Άρη που είχε χτυπηθεί από τον ∆ιοµήδη (ή τον
Ηρακλή) µε βέλος στον ώµο χρησιµοποιώντας φάρµακο από βότανα: «…tù d' ™pˆ Pai»wn
Ñdun»fata f£rmaka p£sswn ºkšsato.…», «…σ’αυτόν βοτάνια ευθύς µαλαχτικά (παυσίπονα)
σαν του’ βαλε ο Παιήων, τον γιάτρεψε…».
Στην τραγωδία του Ευριπίδη «Τήλεφος» αναφέρεται χρησµός του Απόλλωνα προς τον
βασιλέα των Μυσών Τήλεφο που λέει, ότι «¿ τρÿσας καί ≤άσεται», εκείνος που σε τραυµάτισε,
θα σε θεραπεύσει. Έτσι ο Τήλεφος, που είχε τραυµατιστεί από τον Αχιλλέα, επιστρέφει σ’
εκείνον για να τον θεραπεύσει και βλέπουµε ότι ο Αχιλλέας ξύνει τα άρµατά του πάνω από την
πληγή. Και ο Καναδός ιατρός Μίλερ µας απέδειξε ότι τα ρινίσµατα χαλκού, όταν πέσουν επάνω
σε µία πληγή, δηµιουργούν στατικό ηλεκτρισµό αλλάζοντας τον στατικό ηλεκτρισµό της
µεµβράνης του βακτηρίου και έτσι δεν µπορεί να πολλαπλασιαστεί. Αλλά και το πρώτο
αντισηπτικό που γνωρίζουµε και το οποίο είναι καταγεγραµµένο σε ένα πλακίδιο της Γραµµικής
Β της Κρήτης, είναι το ∆ίκταµο. Το έκαναν και εξαγωγή στην Αίγυπτο ως αντισηπτικό και
αιµοστυπτικό συγχρόνως. Έτριβαν τα φύλλα και τα τοποθετούσαν επάνω στην πληγή. Επίσης
χρησιµοποιούσαν το µέλι ως αντισηπτικό και
ισχυρό αντιβιοτικό.
Αλλά και η Οδοντιατρική ήταν
ανεπτυγµένη στη Μυθική αρχαιότητα! Έχουν
διασωθεί κρανία µε σιαγόνες που έχουν
κάταγµα και
ο οδοντίατρος είχε κάνει
οκτάρια γύρω από τα δόντια µε σύρµα από
1
* Βλ. Εξαιρετική Μελέτη για τα Φάρµακα στην Αρχαία Ελλάδα της Ε. Σκαλτσά εις την ιστοσελίδα
24grammata.com.
2
* P. Grimal, «Λεξικό της Ελληνικής και Ρωµαϊκής Μυθολογίας».
3
* Αρχείο καθηγητού Στ. Γερουλάνου.
6
χρυσό έτσι, ώστε να σταθεροποιηθεί το κάταγµα. Στη φωτογραφία εµφανίζεται συρραφή
οδόντων µε σκοπό την ακινητοποίηση της κάτω γνάθου που είχε υποστεί κάταγµα.1* Επί πλέον
έχουν βρεθεί και γέφυρες αλλά και διάφορες οδοντιατρικές κατασκευές που δείχνουν ότι η
Οδοντιατρική στην Ελλάδα ήταν πολύ εξελιγµένη. Επί πλέον έχουν βρεθεί κρανία µε δόντια
απονευρωµένα µε Ακόνιτον2* και σφραγισµένα µε «Θηραϊκήν Γη» ένα είδος τσιµέντου.
Ακολούθως η Ιατρική συστηµατοποιείται από τους Έλληνες και εξετάζεται εις βάθος,
και µάλιστα σε συνάρτηση µε την Ψυχή.
Κατ’ αρχήν η Ελληνική διανόηση και έρευνα ήταν Ολιστική. Αναγνώριζε το κάθε προς
εξέτασιν θέµα ως πρόβληµα σφαιρικό. Το περιεργαζόταν επισταµένως ως σύνολο, το ανέλυε
κατόπιν εις τα επί µέρους στοιχεία τα οποία µελετούσε εξονυχιστικά και, αφού είχε κατανοήσει
τη δοµή και τη δυναµική των συνιστώντων, προέβαινε σε ανασύσταση των µορίων του. Τότε το
ανασυγκροτούσε ως θέµα, το κατονόµαζε και το κατέτασσε ως όλον είτε σε προϋπάρχουσα
συναφή κατηγορία, είτε ως ιδρυτικό στοιχείο νέας κατηγορίας. Ως εκ τούτου η σπουδή του
ανθρώπου στην Αρχαία Ελλάδα είχε τον φυσιολογικό/φιλοσοφικό ολιστικό χαρακτήρα της –
κατά την άποψή µου- δυναµένης να χαρακτηρισθεί ως «Ανθρωπογνωσίας», όπου ο άνθρωπος
εξεταζόταν τόσον ως σύνολον, όσον και κατά τις δυο βασικές και αλληλένδετες συνιστώσες: Το
Σώµα και την Ψυχή.
Όπως κατ’ επανάληψιν έχω αναφέρει στις οµιλίες µου, ο Πολιτισµός των Ελλήνων
ήταν «Ανθρωποκεντρικός». Θεώρησε τον άνθρωπο ως οντότητα διακεκριµένη µέσα σε έναν
κοινωνικό και κρατικό ιστό, και όχι ως έναν απρόσωπο αριθµό µέσα σε ένα απρόσωπο
σύνολο.3* Και από τα Μυθικά ήδη χρόνια οι Έλληνες κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι εκείνο
που διακρίνει τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά δεν είναι το σώµα, αλλά κάτι άλλο: Η Ψυχή, η οποία
κυβερνά το σώµα και καθορίζει την ιδιαιτερότητα!
Και οι άλλοι λαοί ασφαλώς είχαν αντιληφθεί ότι το σώµα καθοδηγείται από κάποια
δύναµη. Οι Αιγύπτιοι µάλιστα διέκριναν στον άνθρωπο το σώµα, την πνοή «ba», το πνεύµα
«aah» και το µυστηριώδες «ka», δηλαδή το αστρικό σώµα. ∆υστυχώς η ιερογλυφική γραφή δεν
υπήρξε ικανή να µας διαφωτίσει εάν αναγνώριζαν αλληλεπίδραση των ανωτέρω στοιχείων και
µε ποιόν τρόπο. Έτσι δεν φαίνεται να είχαν εµβαθύνει –πέραν της δεισιδαιµονίας- ώστε να
αποκαλύψουν την άµεση σύνδεση, συνάφεια και αλληλεπίδραση της ψυχής και του σώµατος και
τα φυσιολογικά αποτελέσµατα της αµφίδροµης αυτής σχέσης. Αυτό το έπραξαν οι Ορφικοί, οι
Πυθαγόρειοι, ο Αριστοτέλης, ο Ηρόφιλος ο Καρχηδόνιος, ο Ερησίστρατος ο Κώος, ο
Ιπποκράτης, ο Φακάς, ο Γαληνός, κ.ά. για τους οποίους θα µιλήσουµε διεξοδικότερα.
Τέλος δεν κατέγραψαν τις παρατηρήσεις, τις πρακτικές, τις εµπειρίες τους και την
ερµηνεία στην οποία κατέληξαν σε εύχρηστα συγγράµµατα ώστε να τις καταστήσουν κοινόν
κτήµα.4* Πολύ δε περισσότερο δεν ίδρυσαν Σχολές Φιλοσοφικές, Ιατρικές και άλλες, µε
διδασκαλία ελεύθερη, όπως οι Έλληνες (Πυθαγόρειον Οµακοείον, Ιπποκράτειος Σχολή,
Ακαδηµία Πλάτωνος, Λύκειον Αριστοτέλους, Σχολές Νεοπλατωνικών, Νεοπυθαγορείων,
Στωικών, Περιπατητικών, Επικούρειων, Σκεπτικιστών, Εκλεκτικών κλπ.).
Έτσι οι µη Έλληνες αρχαίοι σοφοί, εκτός ίσως ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν κατέστησαν
«φιλο»-«σοφοι»,5* εραστές της θεωρητικής µελέτης των φαινοµένων εις το πάνθεο των Ιδεών.
1
* Από το αρχείο του καθηγητού Στ. Γερουλάνου.
*Φυτό δηλητηριώδες το οποίο, χρησιµοποιούµενο σε πολύ µικρή ποσότητα, απονεκρώνει τους ιστούς.
3
* Ο ανθρωποκεντρισµός αυτός δεν χάθηκε ποτέ για τους Έλληνες. Είναι υπέροχος ο τρόπος µε τον οποίο τον
αποδίδει ο Οδυσσέας Ελύτης στο Άξιον Εστί όπου, µεταξύ άλλων, λέγει: «…και οι ώρες γύριζαν όπως κι οι µέρες µε
πλατιά µενεξεδένια φύλλα στο ρολόι του κήπου. ∆είχτης ήµουν εγώ. Αυτός λοιπόν εγώ και ο κόσµος ο µικρός, ο
µέγας…»
4
* Την έλλειψη κατάλληλης γλώσσας, ικανής µάλιστα να εκφράσει και να διαπραγµατευθεί αφηρηµένες έννοιες,
την θεωρούµε ως αποτέλεσµα του εφησυχασµού και της µη αναζητήσεως, και όχι ως αιτία.
5
* Επί παραδείγµατι ο Βούδας, ο Λάο-Τσέ και ο Κοµφούκιος χαρακτηρίζονται ως «Ηθικοδιδάσκαλοι» και όχι
Φιλόσοφοι.
2
7
∆εν διείσδυσαν εις τα άδυτα του πνεύµατος του πλέον σύνθετου από τα όντα, του Ανθρώπου,
εξεταζόµενου ως αυθύπαρκτης µονάδας αποτελούµενης από δύο ισοβαρή και ισάξια στοιχεία,
την Ψυχή και το Σώµα, και όχι ως χύδην µάζας η οποία πρέπει απλώς να διοικηθεί και να
φορολογηθεί.
Επίσης δεν κατέγραψαν τις παρατηρήσεις, τις πρακτικές, τις εµπειρίες τους και την
ερµηνεία στην οποία κατέληξαν σε εύχρηστα συγγράµµατα ώστε να τις καταστήσουν κοινόν
κτήµα. Πολύ δε περισσότερο δεν θεώρησαν ότι ο «≤ητρόσ» είναι «φιλόσοφοσ ≤σόθεοσ» και,
φυσικά, δεν ίδρυσαν Σχολές Ιατροφιλοσοφικές, µε διδασκαλία ελεύθερη, όπως οι Έλληνες. Έτσι
στην Ιπποκράτειον Σχολήν, εις το Πυθαγόρειον Οµακοείον, στην Ακαδηµίαν Πλάτωνος, και το
Λύκειον Αριστοτέλους, όπως και στις Σχολές των Νεοπλατωνικών, των Νεοπυθαγορείων, των
Στωικών, των Περιπατητικών, και των Επικούρειων, η Φιλοσοφία και η Ιατρική είχαν ισάξια
θέση. Και µάλιστα η σχέση Φιλοσοφίας-Ιατρικής καθοδηγείτο από την «Ανθρωποκεντρικότητα»
της Φιλοσοφίας, δεδοµένου ότι προµετωπίδα της Ιπποκράτειας Ιατρικής ήταν η φράση ΟÃκ ñνί
≤ατρικήν ο≤δέναι, ∆στισ µη οªδεν ≈ τι ïστίν Öνθρωποσ. ∆εν µπορεί να ισχυριστεί ότι
γνωρίζει ιατρική εκείνος που αγνοεί το τι είναι ο άνθρωπος.
Την ίδια οδό δε ακολούθησαν µετέπειτα οι περισσότερον εξειδικευµένες Ιατρικές
Σχολές, όπως η Σχολή της Κνίδου στη Μικρασιατική ∆ωρίδα, η Ιπποκράτειος Σχολή της Κω, η
Ιατρική Σχολή της Αλεξανδρείας, η Ερασιστράτειος Σχολή της Σµύρνης, και άλλες που θα
αναφερθούν κατωτέρω.
Επίσης, το αριστούργηµα αυτό της παγκόσµιας διανοήσεως, η Ελληνική Γλώσσα,1*
έδωσε τη δυνατότητα στους Έλληνες ερευνητές-Ιατρούς να πλάσουν λέξεις περιγραφικές και
ταυτοχρόνως εννοιολογικές ώστε κατονοµάσουν µε τρόπον άριστο τα πάντα τα οποία
αφορούσαν την Ανατοµία, τη Νοσολογία και γενικώς την Ιατρική Επιστήµη. Έτσι και στην
Ιατρική η σύγχρονη ορολογία είτε αποδίδει αυτούσια την Αρχαιοελληνική ορολογία, είτε
στηρίζεται εις αυτήν.
Τέλος κανένας άλλος λαός δεν έχει να επιδείξει ιατρικά κέντρα διαγνώσεως και
θεραπείας όπως τα Ασκληπιεία των Ελλήνων, εις τα οποία η θεραπεία συνδυαζόταν µε τη
Μουσική και το Θέατρο.2*
Οι Περί Ψυχής Αντιλήψεις και Προβληµατισµοί
Επιστρέφοντας ακολούθως στην απώτατη αρχαιότητα παρατηρούµε ότι, από τα
προϊστορικά ήδη χρόνια, η παρατηρητικότητα των Ελλήνων, συνδυασµένη µε την διακεκριµένη
ικανότητα συναγωγής συµπερασµάτων και αναλόγου δράσεως, είχε κατανοήσει την άµεση
σχέση αλλά και την αλληλεπίδραση Ψυχής και Σώµατος και την είχε χρησιµοποιήσει. Έτσι στη
Μυθολογία ήδη υπάρχουν καταγεγραµµένες περιπτώσεις ψυχο-σωµατικής θεραπείας ή
προλήψεως της δηµιουργίας ψυχώσεως.3* ∆εδοµένου δε ότι η διαπίστωση του Πλάτωνος ότι «Ο
Θρύλος του σήµερα είναι η Ιστορία του χθες» έχει γίνει αποδεκτή και αποδεικνύεται
καθηµερινώς από την αρχαιολογική σκαπάνη, οι ερευνητές αντιµετωπίζουν µε µεγάλη
σοβαρότητα τα µυθολογικά στοιχεία.
Ως παράδειγµα ψυχοθεραπείας αναφέρω την άκρως ενδιαφέρουσα ιστορία της ιάσεως
του βασιλιά Ίφικλου από τον Μελάµποδα, και ως παράδειγµα προλήψεως των ψυχώσεων θα
αναφερθώ εις τον Όµηρο.
1
* Ο συγγραφεύς του παρόντος ∆οκιµίου δεν δέχεται τη θεωρία περί «Ινδοευρωπαϊκής» προελεύσεως της
Ελληνικής γλώσσας. Ως ακριβή θεωρεί τον ορισµό «Ιαπετικές» Γλώσσες του Γλωσσολόγου Γεωργ. Χατζηδάκι,
όπου ο Ιαπετός ήταν Τιτάνας πρόγονος των Ελλήνων, συνεπώς και οι Ιαπετικές Γλώσσες (αυτές που ονοµάστηκαν
Ινδοευρωπαϊκές) ρίζα έχουν την Ελληνική και όχι το αντίστροφο.
2
* Πλησίον των κυριοτέρων Ασκληπιείων υπήρχαν Θέατρα.
3
*Β. Τοµαράς και Π. Ουλής «Οι Ρίζες της Ψυχοθεραπείας στην Αρχαία Ελλάδα», Τετράδια Ψυχιατρικής, 54, 79-90.
1996.
8
Ο Μελάµπους (ή Μελάµπων) ήταν όχι µόνο µάντης, αλλά και ιερέας-θεραπευτής
ικανός να υποβάλλει σε καθαρµό την ψυχή και το σώµα των αρρώστων. Ιστορείται λοιπόν ότι
θεράπευσε τη σεξουαλική ανικανότητα του Θεσσαλού βασιλιά Ίφικλου µε ψυχαναλυτική
προσέγγιση, ανάλογη της σύγχρονης Ψυχοθεραπείας ως εξής:
Ο Φύλακος, πατέρας του Ίφικλου, είχε ευνουχίσει ενώπιον του γιου του, όταν αυτός
βρισκόταν σε παιδική ηλικία, δύο κριάρια. Σαν να µην ήταν αρκετό αυτό, είχε αφήσει τα
κοµµένα µέλη των όρχεων και το αιµατοβαµµένο µαχαίρι δίπλα στο παιδί το οποίο, µε απέχθεια,
έκρυψε το µαχαίρι στην κουφάλα µιας βελανιδιάς όπου το λησµόνησε, απωθώντας στο
υποσυνείδητό του τη φρίκη της πράξεως σε συνδυασµό µε το αποτέλεσµά της, δηλαδή τον
ευνουχισµό που επέφερε σεξουαλική ανικανότητα των κριαριών. Όµως το ψυχολογικό τραύµα
από τη θέα της αιµατηρής ευνουχίσεως προκάλεσε στο παιδί, όταν ανδρώθηκε, σεξουαλική
ανικανότητα. Ο Μελάµπους, αφού µε συζήτηση ανακάλυψε την κρυµµένη εις το υποσυνείδητο
του Ίφικλου αιτία, βρήκε το µαχαίρι, το εµφάνισε στον Ίφικλο και το σόκ που του προκάλεσε η
θέα του σκουριασµένου πλέον µαχαιριού τον λύτρωσε και επέφερε τη θεραπεία.
Αναφέρεται όµως και άλλη θεραπεία του Μελάµποδος. Είναι η θεραπεία των
Προιτίδων και των άλλων Αργείων γυναικών. Αυτές έπαθαν οµαδική παραφροσύνη,
θεωρούσαν ότι είναι δαµάλες και περιπλανώντο. Ο Μελάµπους τις καταδίωξε και τις ανάγκασε
να πιούν νερό από µία πηγή στην οποία είχε ρίξει ελλέβορον, µε αποτέλεσµα να συνέλθουν από
την παράκρουση.
Επίσης ο Ιπποκράτης λέγεται ότι χρησιµοποίησε δίαιτα, ερµηνεία ονείρων και
ψυχανάλυση, δηλαδή ολιστική αγωγή για τη θεραπεία του Βασιλιά Περδίκκα που υπέφερε από
κατάθλιψη. Αιώνες πρίν ο Φρόϋντ επισηµάνει την ψυχαναλυτική αξία των ονείρων, ο
θεραπευτής Αντιφών ο Αθηναίος, ή «Τερατοσκόπος», συγγραφέας Ονειροκριτικής Μελέτης,
οδηγείτο στην αναζήτηση της αιτίας των ψυχώσεων µέσω της ψυχαναλυτικής ερµηνείας των
ονείρων και χρησιµοποιούσε διάφορα θεραπευτικά παράδοξα και αναπλαισιώσεις για τη
θεραπεία των νευρώσεων, ενώ ο κυνικός φιλόσοφος και µαθητής του ∆ιογένη, ο Κράτης, για να
θεραπεύσει την αγοραφοβία του επίσης κυνικού φιλοσόφου Μητροκλή εφάρµοσε
συµπεριφοριστική-γνωστική προσέγγιση, εξαναγκάζοντάς τον σε δηµόσια αγόρευση.
Αλλά οι αρχαιότατοι ηµών πρόγονοι είχαν συνειδητοποιήσει ότι η πρόληψη ήταν
απείρως προτιµότερη από την θεραπεία. Και ο πρώτος που κατέγραψε αυτή τη διαπίστωση και
µίλησε περί Ψυχής είναι ο Όµηρος.
Κατ’ αυτόν η Ψυχή, µε την παραπάνω ιδιότητα, εδράζεται εις το «κῆρ»1* ή το «φίλον
ἦτορ»,2* λέξεις συνώνυµες µε την καρδιά και «ἐνυπάρχει» εις το Σώµα όσο ο άνθρωπος είναι
ζωντανός (Φ.568-569). Η Ψυχή εγκαταλείπει το σώµα κατά την «βιότοιον τελευτήν» (Η.104,
Ρ. 787), δηλαδή τον θάνατο, όταν συµβαίνει «ψυχήν ἐξαφαιρεῖσθαι» (χ.444), «ψυχήν
ἐξαιρεῖσθαι» (Ω.754) ή «ψυχάσ ὀλέσαντεσ» (Ν.763). Ενόσω όµως η Ψυχή «ἐνυπάρχει» εις το
σώµα, ουσιαστικώς ενοποιείται ως έννοια µε το «κῆρ» ή το «φίλον ἦτορ» και εκφράζει µεσα
από αυτά ποικίλα συναισθήµατα. Επί παραδείγµατι µε την έκφραση «ἦτορ παχνοῦται» (Ρ.111)
εννοείται αυτό που αποδίδεται µε τη νεοελληνική µεταφορά «πάγωσε η καρδιά µου», η έκφραση
«φθινύθεσκε φίλον κῆρ» (Α.491) αποδίδεται µε το «έτρωγε τα σωθηκά του η πίκρα», ενώ την
έκφραση «λύτο γούνατα και φίλον ἦτορ» (Φ.114) δεν είναι κάν ανάγκη να την αποδώσουµε
στη νεοελληνική.
1
*Το «κῆρ» παράγεται από το θέµα «κηρδ>»από το οποίο προκύπτει το «κραδίη» και η «καρδία». Απαντάται
κυριολεκτικώς ως «καρδία» εις Π.481 και µεταφορικώς ως έδρα της ψυχής, µάλιστα δε των συναισθηµατικών ή
άλλων συµβεβηκότων ή παθών, επιθυµιών διαλογισµών κλπ. εις πλείστα όσα σηµεία. Βλ.Παναγή Λορεντζάτου,
«Οµηρικόν Λεξικόν», και τις εκεί παραποµπές.
2
* «ἦτορ» σηµαίνει (α) την καρδίαν εν τη υλική σηµασία, ως µέλους δηλ. το ανθρωπίνου σώµατος (πβ. Β.490), (β)
σηµαίνει γενικότερον την έδραν της ψυχής ή την ιδίαν την ψυχήν, (γ) την έδραν των ποικίλων του βίου
συµβεβηκότων, (δ) την έδραν των συναισθηµάτων της χαράς και της λύπης κλπ, και (ε) την έδραν των
διαλογισµών. «Οµηρικόν Λεξικόν», Π.Λορεντζάτου, ό.π.
9
Ακολούθως, οι Ίωνες φιλόσοφοι κηρύσσουν την αφθαρσία, συνεπώς την αθανασία της
Ψυχής. Πρώτος ο Ηράκλειτος διδάσκει ότι «¥fqarton eἶnai t¾n yuc»n· ™xioàsan g¦r e„j
t¾n toà pantÕj yuc¾n ¢nacwre‹n prÕj tÕ Ðmogenšj.» δηλαδή η Ψυχή του κάθε ανθρώπου
είναι «¥fqartoς» διότι είναι στοιχείον «Ðmogenšj» της συµπαντικής, δηλαδή προς «t¾n toà
pantÕj yuc¾n». Όταν δε διαχωριστεί από το Σώµα κατά τον θάνατον του φέροντος ανθρώπου,
«™xioàsa», εξερχόµενη, «¢nacwre‹» και ενώνεται µε την «Ðmogen»» µε αυτήν συµπαντική.1*
Περαιτέρω, η σύγχρονη Ψυχολογία διατρανώνει την ανάγκη της εξωτερικεύσεως των
αισθηµάτων και των συναισθηµάτων, ως αναγκαία για την αποφυγή δηµιουργίας ψυχικής
παθήσεως από την απώθηση αυτών εις το υποσυνείδητο. Αυτό ήταν κάλλιστα γνωστό στη
Μυθική Αρχαιότητα και αναφέρεται διεξοδικότατα από τον Όµηρο, εν πρώτοις από την
προτροπή της Θέτιδας προς τον «δακρυρροόντα» για την απώλεια της Βρισηίδας Αχιλλέα στην
Ιλιάδα (Α.362) να εξωτερικεύσει τι τον βασανίζει και να µην το κρατά κλεισµένο στην ψυχή
του: «tšknon t… kla…eij;» τον ερωτά, «t… dš se fršnaj †keto pšnqoj; ™xaÚda, m¾ keàqe
nÒJ» και σε ελεύθερη απόδοσή µου, «παιδί µου, γιατί κλαίς; Τί είναι αυτό που σου έφερε τόσο
πένθος στον ψυχικό σου κόσµο; Εξωτερίκευσέ το, µη το κρατάς κλεισµένο στην ψυχή σου». Τον
ήρωα αυτόν ο Όµηρος τον περιγράφει να έχει υπερχειλή προσωπικότητα, ιδιαιτέρως ευαίσθητο
και εκδηλωτικό. Πολλές φορές παρουσιάζεται «δακρύων», όταν µάλιστα ξενυχτούσε τον
νεκρό Πάτροκλο «ἐξῆρχε γόου…πυκνά µάλα στενάχων» έκλαιγε γοερά βαριαναστενάζοντας
περισσότερο από τους άλλους. Αλλά και αργότερα, όταν η Θέτις του έφερε την καινούρια
πανοπλία, τον βρήκε δίπλα στο πτώµα του φίλου του «κλαίοντα λιγέωσ» (Τ.5), µε στριγκλιές.
Γενικώς δε παρατηρούµε ότι τα Οµηρικά Έπη παρουσιάζουν τους ήρωες, τις ηρωίδες,
τον στρατό ολόκληρο αλλά και τον λαό να µη διστάζουν να παραδοθούν στη λυτρωτική κατά
την Ψυχολογία εξωτερίκευση των συναισθηµάτων. Η λέξη «γόος» που σηµαίνει θρήνος, και τα
παράγωγά της αναφέρεται 32 φορές στην Ιλιάδα και άλλες τόσες στην Οδύσσεια. Άν µάλιστα
προστεθούν τα συναφή σε έννοια ρήµατα «ὀδύροµαι», «ὀλοφύροµαι», «κλαίω», «στενάχω»
και «δακρύω», όπως και οι σχετικές περιφράσεις, τότε ο αριθµός είναι τριψήφιος!
Παράδειγµα περιφραστικής αναφοράς σε λυτρωτικό γόο είναι το εξής:
Στην Οδύσσεια περιγράφεται παραστατικότατα2* πώς ο Μενέλαος, όταν
πληροφορήθηκε τον φόνο του Αγαµέµνονα από την Κλυταιµνήστρα, διηγείται ότι στην αρχή
«™mo… ge katekl£sqh f…lon Ãtor», ένοιωσε την καρδιά του να κοµµατιάζεται, µετά κάθισε
«™n yam£qoisi» στην αµµουδιά της ακροθαλασσιάς «oÙdš nÚ moi kÁr ½qel' œti zèein kaˆ
Ðr©n f£oj ºel…oio.» και µέσα από την καρδιά του δεν ήθελε πλέον να ζήσει και να αντικρίζει
το φως του ήλιου «™peˆ kla…wn te kulindÒmenÒj te koršsqhn» και στο τέλος κυλίστηκε στην
άµµο, χόρτασε θρήνο και ηρέµησε.3*
Έτσι ο Όµηρος, θεωρείται ως ο πρώτος παγκοσµίως που ασχολήθηκε, παρουσίασε και
ανέλυσε συστηµατικά τον ψυχικό κόσµο των ηρώων του, αλλά και ο πρώτος Τραγωδός. Ο
Πλάτων στο έργο του «Ίων»(450b.3) παρατηρεί ότι ο Όµηρος περιέγραψε την ψυχοσύνθεση και
προσδιόρισε τις ιδανικές ανθρώπινες σχέσεις, ουσιαστικώς την πρέπουσα κοινωνική
συµπεριφορά, καθ’όσον έβαλε στο στόµα των ηρώων και ηρωίδων του «•A pršpei, oŒmai
1
* Testimonia, Fr.17.1.- Ο σύγχρονος ηθικοφιλόσοφος Ινδός Αβατάρ, ο Σάτυα Σάι Μπάµπα, ακολουθώντας τις
Πυθαγόρειες απόψεις, απεικονίζει την συµπαντική Ψυχή σαν τον Ωκεανό, και τις ανθρώπινες ψυχές ως τα κύµατα.
Αµφότερα, όσο εγείρονται µε τρόπο διακριτό στην επιφάνεια, ή κατοικοεδρεύουν σε συγκεκριµένο σώµα, έχουν µια
περιορισµένη χρονικά αυτοτέλεια και διάρκεια και µετά επανέρχονται στην ουσία από την οποία προήλθαν και
ανήκουν.
2
* δ.538-541 «...aÙt¦r ™mo… ge katekl£sqh f…lon Ãtor, kla‹on d' ™n yam£qoisi kaq»menoj, oÙdš nÚ moi
kÁr ½qel' œti zèein kaˆ Ðr©n f£oj ºel…oio. aÙt¦r ™peˆ kla…wn te kulindÒmenÒj te koršsqhn».
3
* Για τους ΄Ελληνες σύµβολο της απευκταίας µεταβάσεως στον Κάτω Κόσµο και κύριο χαρακτηριστικό της µετά
την «τελευτήν ὑπάρξεωσ» είναι η στέρηση του ηλίου, το σκότος το οποίο καλύπτει τα µάτια. Αυτό τους γεµίζει µε
αποτρόπαιο δέος και απαντάται συνεχώς στον Όµηρο όπου η φράση: «tÕn dε skÒtoj Ôsse k£luyen»
επαναλαµβάνεται στην Ιλιάδα 12 φορές, η δε φράση ότι δεν «½qel' œti zèein kaˆ Ðr©n f£oj ºel…oio»
επαναλαµβάνεται και στην Οδύσσεια. Την αντίληψη αυτή συνέχισαν οι τραγωδοί στις τραγωδίες «Αντιγόνη»,
«Ιφιγένεια εν Αυλίδι». «Άλκηστις» κλπ.
10
œgwge, ¢ndrˆ e„pe‹n kaˆ Ðpo‹a gunaik…, kaˆ Ðpo‹a doÚlJ kaˆ Ðpo‹a ™leuqšrJ, kaˆ Ðpo‹a
¢rcomšnJ kaˆ Ðpo‹a ¥rconti.» «όσα ταιριάζουν βεβαίως να λέγει ένας άνδρας και όσα µια
γυναίκα, ένας δούλος, ένας ελεύθερος, ένας υπήκοος και ένας κυβερνήτης». Την παράδοση των
Επών, την οποία έθεσε, ακολούθησαν και αξιοποίησαν οι ποιητές της Αττικής Τραγωδίας, από
τον πρωτεργάτη Φρύνιχο έως τον Ευριπίδη, αλλά και οι µεταγενέστεροι.
Χαρακτηριστική όµως για την τοξική, τη νοσογόνο επίδραση που έχει στην Ψυχή του
ανθρώπου η ενδοστρεφής ανοµολόγητη θλίψη, είναι και η διαπίστωση του Σοφοκλή στη χαµένη
τραγωδία «Τυρώ»: «Τίκτουσιν νόσουσ αἱ δυσθυµίαι» (Fr.663.1), αλλά και του Ευριπίδη
«Λύπαι γάρ ἀνθρώποισ τίκτουσιν νόσουσ», (Fr.1071.1). Συνεπώς η µόνη διέξοδος είναι
εξωτερίκευση µε σκοπό την ανακούφιση που επιφέρει τη λύτρωση. Λύση λοιπόν για τον Όµηρο,
και τους τραγωδούς που τον ακολούθησαν αποτελεί ο λυτρωτικός «qrÁnoς» 1* µε τον οποίο ο
τραγικός ήρωας, η ηρωίδα και –κυρίως- ο Χορός ξεσπά, εκδηλώνει και εξωτερικεύει τον πόνο,
µεταδίδοντας τη συναισθηµατική του φόρτιση στους θεατές. Έτσι, συµµετέχοντας και οι θεατές
στην «θρην+ῳδή>α», το θρηνητικό τραγούδι, ανακουφίζονται από τη συναισθηµατική θύελλα
που τους έχει προκαλέσει η Τραγωδία.2* Με τον τρόπον αυτό µάλιστα απολαµβάνουν αυτό που
ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει ως την «o„ke…an ¹don¾n»,3* εκείνη την ιδιαίτερη ευχαρίστηση που
προσφέρει στους θεατές η παρακολούθηση της ∆ιδασκαλίας της Τραγωδίας. Η «o„ke…a
¹don¾»,λέγει ακολούθως ο Αριστοτέλης, προκαλείται «¢pÕ ™lšou kaˆ fÒbou», δηλαδή από
οίκτο προς τον υποφέροντα, αλλά και ενδόµυχης ανησυχίας µήπως τα ίδια δεινά εύρουν εµάς
τους ιδίους ,ή κάποιο προσφιλές µας πρόσωπο.
Αλλά µε την επίτευξη και διατήρηση της Ψυχικής Υγείας οι Έλληνες είχαν ασχοληθεί µε
τρόπο πολύπλευρο. Αναφέροµαι στην «˘Εν ∆ελφο∂σ Σοφίαν», τα 150 περίπου παραγγέλµατα
που χρονολογούνται γύρω στο 650 π.Χ. και τα οποία, κατά την παράδοση, είχαν συντάξει οι
Επτά Σοφοί της αρχαιότητας4* και κοσµούσαν τον Ναό του ∆ελφικού Απόλλωνα. Στην ανάγκη
της Αυτογνωσίας, ακρογωνιαίο λίθο για την απόκτηση της ψυχικής υγείας αναφέρονται πέντε εξ
αυτών, αρχής γενοµένης από το περίφηµο ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ, παράγγελµα το οποίο πλαισιονόταν
από τα παραγγέλµατα «ΣΑΥΤΟΝ ΙΣΘΙ» (να είσαι ο εαυτός σου), «ΣΕΑΥΤΟΥ ΑΡΧΕ» (να έχεις
αυτοκυριαρχία), «ΣΕΑΥΤΟΝ ΕΥ ΠΟΙΕΙ» (να βελτιώνεις τον εαυτό σου) και «ΣΕΑΥΤΟΝ ΑΙ∆ΟΥ»
(να σέβεσαι τον εαυτό σου). Ορισµένα όµως από τα υπόλοιπα είναι κυριολεκτικά αξιοθαύµαστα
δεδοµένου ότι αφορούν την διατήρηση της ψυχικής υγείας όπως: ΕΥΧΟΥ ∆ΥΝΑΤΑ (µην
κατατρύχεσαι από παράλογες προσδοκίες), ΦΡΟΝΕΙ ΘΝΗΤΑ (να συνειδητοποιήσεις ότι είσαι
θνητός), ΚΤΩΜΕΝΟΣ Η∆ΟΥ (να απολαµβάνεις όσα απέκτησες), ΦΘΟΝΙ ΜΗ∆ΕΝΙ (µη φθονείς
1
Ο εκ των πρωτεργατών της Τραγωδίας, ο Φρύννιχος, όχι µόνον έγραφε τεράστια χορικά, αλλά και ιδιαιτέρως
θρηνητικά. Τα παθητικά µοιρολόγια του Χορού της τραγωδίας του «Φοίνισσαι», όπου οι µητέρες των ελλήνων
ναυτικών που είχαν στρατολογθεί βιαίως να επανδρώσουν τα Περσικά πλοία και απωλέσθηκαν στη ναυµαχία της
Σαλαµίνας εκφράζουν τον πόνο τους, υπήρξαν πολύ δηµοφιλή στην Αθήνα ολόκληρο τον 5ο αιώνα.
2
* Το λειτουργικό της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας έχει προσλάβει σπουδαία στοιχεία της Αττικής
Τραγωδίας. Ο θρήνος της Σταυρώσεως κατά τη Μεγάλη Πέµπτη και τα υπέροχα Εγκώµια της Μεγάλης
Παρασκευής αποτελούν επιβίωση του Θρήνου της Τραγωδίας. Ο πρωταγωνιστής πρωθιερεύς µε τους
δευτεραγωνιστές ιερείς και τον διάκονο, ως εξάρχοντες του Χορού των ιεροψαλτών, οδηγούν το εκκλησίασµα εις
τον λυτρωτικό θρήνο.
3
* «Περί Ποιητικής», 1453b.10-12. «oÙ g¦r p©san de‹ zhte‹n ¹don¾n ¢pÕ tragJd…aj ¢ll¦ t¾n o„ke…an.», και
σε ελεύθερη απόδοσή µου «διότι δεν θα πρέπει να επιζητεί κανείς οποιαδήποτε ευχαρίστηση από την
παρακολούθηση µιας τραγωδίας, αλλά εκείνη η οποία προσιδιάζει σε αυτήν».
4
Κατά τον Παυσανία («Φωκικά» 10.24.1.8) τα ρητά «Gnîqi sautÕn kaˆ Mhdέn ¥gan» µαζί µε 145 άλλα τα
οποία αναφέρονται ως «∆ελφικά» ή «Πυθίας Γράµµατα» και τα οποία αποκαλεί «çfel»mata ¢nqrèpoij ™j b…on»
αφιέρωσαν στον Απόλλωνα εις τους ∆ελφούς οι Επτά Σοφοί,: «™n dέ tù pron£J tù ™n Delfo‹j gegrammšna
™stˆn çfel»mata ¢nqrèpoij ™j b…on, ™gr£fh dέ ØpÕ ¢ndrîn oÞj genšsqai sofoÝj lšgousin “Ellhnej.
oátoi dέ Ãsan ™k mέn 'Iwn…aj QalÁj te Mil»sioj kaˆ PrihneÝj B…aj, A„olšwn dέ tîn ™n LšsbJ PittakÕj
Mitulhna‹oj, ™k dέ Dwrišwn tîn ™n tÍ 'As…v KleÒbouloj L…ndioj, kaˆ 'Aqhna‹Òj te SÒlwn kaˆ
Sparti£thj C…lwn· tÕn δέ ›bdomon Pl£twn Ð 'Ar…stwnoj ¢ntˆ Peri£ndrou toà Kuyšlou MÚswna
kate…loce tÕn Chnša·».
11
κανένα),
(να αναζητάς την ευτυχία), ΑΛΥΠΩΣ ΒΙΟΥ (απόδιωχνε τη λύπη),
ΓΗΡΑΣ ΠΡΟΣ∆ΕΧΟΥ (να αποδεχθείς τα γηρατειά) και ΤΩ ΒΙΩ ΜΑΧΟΥ (να παλεύεις για τη ζωή).
Εξ ίσου όµως αξιοθαύµαστα είναι και εκείνα που δίδονται ως συµβουλές κοινωνικής
εντάξεως, προσαρµογής και επιτυχίας –κάτι απαραίτητο για την ψυχική υγεία- και
συγκεκριµένως: ΚΟΙΝΟΣ ΓΙΝΟΥ (έσο κοινωνικός), ΝΟΜΩ ΠΕΙΘΟΥ (να τηρείς τους νόµους),
ΘΥΜΟΥ ΚΡΑΤΕΙ (έχε αυτοσυγκράτηση), ΓΝΟΥΣ ΠΡΑΤΤΕ (έχε επίγνωση του τι πράττεις) και
ΓΛΩΤΤΑΝ ΙΣΧΥΕ (να συγκρατείς τη γλώσσα σου).
ΕΥΤΥΧΙΑΝ ΕΥΧΟΥ
Οι Πρώτοι Ιατροφιλόσοφοι
Προϊόντος του χρόνου η Ψυχή γίνεται αντικείµενο ενδελεχούς µελέτης από τους
προσωκρατικούς φιλοσόφους. Επειδή δεν ικανοποιούνται πλέον από τις απόψεις του Οµήρου
περί «κῆρ» και «ἦτορ» ως «φωλεάσ» της Ψυχής, ερευνούν µε βάση τη φυσιολογία το «πού»
εδράζεται η Ψυχή, «πώς» επηρεάζει το σώµα και «τίνι τρόπω» καθίσταται δυνατή η µελέτη των
αποτελεσµάτων αυτής της αλληλεπιδράσεως, όπως και η λυσιτελής έξωθεν αντιµετώπιση των
προβληµάτων και η ανακουφιστική ή ιαµατική επέµβαση.
Αποτέλεσµα αυτού του προβληµατισµού ήταν να ξεπεράσουν την απολύτως
«θεοκρατική» αντίληψη ως αιτία της νοσηρότητας, µε αποτέλεσµα να εγκαταλείψουν τη µαγική
ιατρική και φαρµακοποιία των άλλων λαών και να προχωρήσουν στη διαµόρφωση της Ιατρικής
ως Επιστήµης.
Προχωρώντας στο ταξίδι µας στον Χρόνο, παρατηρούµε ότι για την Ιατρική ισχύει κάτι
ανάλογο µε την Φιλοσοφία. Όπως χωρίζουµε τη Φιλοσοφία σε Προσωκρατική και
Μετασωκρατική, έτσι χωρίζουµε και την Ιατρική σε Προ-Ιπποκρατική, Ιπποκρατική και ΜεταΙπποκρατική, µε βάση τον «Σωκράτη της Ιατρικής», όπως έχει αποκληθεί ο Ιπποκράτης.
Η Ιατρική λοιπόν των αρχαίων Ελλήνων εξελίχθηκε ως εξής:
Προ-Ιπποκράτειος περίοδος (3000 π.Χ.-5ο αιώνα π. Χ.): Όπως αναφέραµε, κατά τη
Μυθολογία πάσα νόσος εθεωρείτο εκδήλωση θεϊκής βουλήσεως. Προκαλείτο από «ιούς»
δηλαδή βέλη τα οποία εκτόξευαν οι θεοί (κυρίως ο Απόλλων και η αδελφή του η Άρτεµις). Και
οι εξειδικευµένοι θνητοί, οι αποκαλούµενοι από τον Όµηρο «ιητήρες αγαθοί», είχαν αποστολή
να «θεραπεύουν» δηλαδή να υπηρετούν και να ανακουφίζουν µε πρακτικούς τρόπους εκείνους
οι οποίοι είχαν προσβληθεί από τους «ιούς», τα βέλη των θεών. Κατά τους τελευταίους όµως
αιώνες (7ο και 6ο) παρατηρείται µια αλλαγή θεωρήσεως, και οι θεοκρατικές απόψεις
αντικαθίστανται από φιλοσοφικές αντιλήψεις και πρακτική έρευνα.
Ιπποκράτειος περίοδος (5ος-3ος πΧ. αιών): Συµπίπτει µε το απόγειο του ελληνικού
πολιτισµού. Οι φιλοσοφικές αντιλήψεις συµπληρώνονται και γίνονται συν τω χρόνω «Ιατροφιλοσοφικές» υπό την έννοια ότι η πρακτική Ιατροφαρµακευτική περίθαλψη στηρίζεται πλέον
στην Ανθρωποκεντρική θεώρηση της Φιλοσοφίας. Έτσι η Ιπποκράτειος περίοδος της Ιατρικής
δεν περιορίζεται µόνον εις την θεραπεία του συµπτώµατος της ασθενείας, αλλά στρέφεται στη
διάγνωση της ασθενείας, τον κλινικό καθορισµό της µορφής της και την στοχευµένη ίασή της.
Μετα-Ιπποκράτειος, Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική περίοδος (3ος π Χ. αιών – 641 µ.
Χ.) στην οποία εντάσσεται και η Ελληνο-Ρωµαϊκή περίοδος: Κατ’ αυτήν η Ιατρική καθίσταται
πλέον καθαρώς Επιστήµη.
Προ-Ιπποκράτειος περίοδος (6ος και 5ος π.Χ. αιών)
Τον 6ο αιώνα ο Πυθαγόρειος Ιατροφιλόσοφος Αλκµέων ο Κροτωνιάτης δεν
ικανοποιείται µε την θεοκρατική άποψη της γενέσεως της νόσου. Προβαίνει σε ανατοµικές
µελέτες σε ζώα (γιατί η ανατοµή ανθρωπίνου σώµατος ήταν απαγορευµένη) και ανακαλύπτει τα
αισθητήρια και τα οπτικά νεύρα, τις ευσταχιανές σάλπιγγες και ιδρύει την εµβρυολογία. Ο
Αλκµαίων ήταν από τους πρώτους που όρισαν την υγεία ώς έκφραση της «≤σονοµίασ», µιας
12
ισορροπίας ανάµεσα στις εσωτερικές δυνάµεις του σώµατος και, κατά συνέπειαν, την ασθένεια
ως άρση αυτής της ισορροπίας δυνάµεων.
Εκτελώντας χειρουργικές επεµβάσεις στον οφθαλµό ανακαλύπτει «¿δούσ» που
συνδέουν τα αισθητήρια όργανα µε τον εγκέφαλο. Έτσι καταλήγει στο συµπέρασµα ότι
«ἁπάσασ τάσ αἰσθήσεισ συναρτῆσθαί πωσ πρόσ τόν ἐγκέφαλον» δηλαδή ότι κέντρο των
αισθήσεων είναι ο εγκέφαλος όχι το οµηρικό «κῆρ» ή το «φίλον ἦτορ» η καρδιά όπως νόµιζαν.
Θεωρεί ότι ο εγκέφαλος αποτελεί το όργανο όπου εδράζεται το «ûγεµονικόν», ότι είναι «¿
≤θύνων νοÀς» ο οποίος παρέχει και κατευθύνει τις αισθήσεις, από τις οποίες προέρχεται η µνήµη
και ο στοχασµός του ανθρώπου. Ο εγκέφαλος αποτελεί επίσης το κέντρο των αισθήσεων, της
πνευµατικής ενέργειας και της αθάνατης ψυχής. Το έργο του συνέχισαν και προώθησαν οι
µαθητές του Άκρων, Παυσανίας και Φιλιστίων Λοκρός.
Τον 6ο αιώνα άκµασε επίσης η πρώτη καθαρά Ιατρική Σχολή, η Σχολή της Κνίδου στη
Μικρασιατική ∆ωρίδα η οποία επικεντρώθηκε στη διάγνωση και όχι στη θεραπεία. ∆ιάσηµος
εκπρόσωπος της Σχολής αυτής ήταν ο Ευρυφών ο Κνίδιος ο οποίος θεωρεί ότι για την
δυνατότητα διαγνώσεως, απαραίτητη ήταν η γνώσις της δοµής και της φυσιολογίας του
ανθρώπου. Ασχολείται λοιπόν µε την ανατοµία του ανθρωπίνου σώµατος την οποία σπουδάζει
εις τα σώµατα τραυµατιών που περιθάλπει.
Ιδιαιτέρα µνεία στην ιστορία της εξελίξεως της Ιατρικής είναι απαραίτητο να γίνει για
τον Εµπεδοκλή, µια καταπληκτική µορφή της αρχαιότητος, σύγχρονο σχεδόν µε τον Ιπποκράτη,
ο οποίος έδρασε στην Κάτω Ιταλία. Ο Εµπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (495 - 435 π.Χ.) υπήρξε
δραστήριος Πολιτικός, τολµηρός Φιλόσοφος, χρυσόστοµος Ρήτορας, µεγαλεπήβολος
Μηχανικός, πανεπιστήµων Ερευνητής, Ιατρός, Θεόσοφος, κύριος όλων των ειδών του Λόγου,
«ευρέτης της ρητορικής» όπως τον αποκαλεί ο Αριστοτέλης, Ραψωδός, Υµνωδός, όπως ο ίδιος
αποκαλεί τους ποιητές, Ιερέας και Προφήτης. Από τους προσωκρατικούς Ιατρο-Φιλοσόφους
ερευνητές του 6ου και 5ου πΧ αιώνα διακρίνεται ιδιαιτέρως διότι ανακάλυψε την άδηλο αναπνοή,
δηλαδή την παράλληλη αναπνοή του ανθρώπου από τους πόρους του σώµατός του.
Πληθώρα είναι τα έργα του, σε ποιητική κυρίως µορφή µε χρήση του δακτυλικού
εξαµέτρου. Από τα σωζόµενα αποσπάσµατα των έργων του εξάγεται ότι ο συγγραφέας τους,
εκτός από τη γενική Φυσική, είχε και ειδικότερες γνώσεις Φυσιογνωσίας και Ιατρικής, ιδιαίτερα
Φυσιολογίας, Ανατοµίας και Εµβρυολογίας, και ότι έτσι συνδεόταν µε τη µεγάλη ιατρική
παράδοση της Κάτω Ιταλίας. O Εµπεδοκλής εισήγαγε τον όρο του «αµνιακού χιτώνα»,
επισηµαίνοντας ότι το έµβρυο περιβάλλεται από χιτώνα, λεπτό και µαλακό τον οποίο ονόµασε
«άµνιον». Ανέφερε επίσης ότι ο οµφαλός έχει τέσσερα αγγεία: δύο φλέβες και δύο αρτηρίες.
Από αυτό συµπεραίνεται ότι γνώριζε ότι το έµβρυο στη µήτρα τρέφεται και αναπτύσσεται µέσω
του πλακούντα και του οµφάλιου λώρου.
Η ουσία του Σύµπαντος νοείται από τον Εµπεδοκλή ως µια δίχως τέλος µεταλλαγή
καταστάσεων από το ένα στα πολλά και από τα πολλά στο ένα. Αξιόλογη είναι η θεωρία για τη
γένεση των οργανικών όντων, η οποία αναπτύσσεται µε βασικό άξονα την θεωρία ότι τα
οργανικά όντα, ζώα και φυτά: Πρώτον δεν γεννούνται από τη Γη, αλλά το ένα γεννά το άλλο,
και ∆εύτερον ότι δεν παραµένουν στάσιµα αλλά µεταβάλλονται και εξελίσσονται συνεχώς ,
γεγονός που έκανε τον αρχαίο στοχαστή να θεωρείται πρόδροµος του ∆αρβίνου.
Ο Εµπεδοκλής εις τα έργα του «Περί Φύσεως» και «Καθαρµοί» υπεστήριξε ότι «¹ toà
kÒsmou gšnesij kaˆ fqor¦ kaˆ sÚstasij ™x ¢gaqoà kaˆ kakoà sunestîsa
filosofe‹tai» δηλαδή «Ο Εµπεδοκλής είχε τη γνώµη πως η γένεσις και η φθορά του κόσµου,
αλλά και η σύστασίς του συνίσταται σε µείξη του αγαθού και του κακού.’ Και συνεχίζει «… eŒnai
dš fhsi kaˆ noht¾n tr…thn tin¦ dÚnamin, ¿n kaˆ ™k toÚtwn ™pinoe‹sqai dÚnasqai... τήν
aŒsan’.».
san
«Λέγεται δε ότι µπορεί να εκληφθεί ως υπάρχουσα και µια τρίτη δύναµις, ή «aŒsa».
Με την οµηρική λέξη «aŒsa», την οποία είναι δυνατόν να αποδώσουµε µε τη λέξηέννοια της νεοελληνικής ως «το ριζικό», εννοούσε την προδιάθεση, η οποία µάλιστα καθορίζει
τη Μοίρα, δηλαδή την µετέπειτα ζωή του ανθρώπου, τόσον από σωµατικής πλευράς, όσον και
από ψυχικής. Και σήµερα η Επιστήµη έρχεται να µας πληροφορήσει ότι η «aŒsa» µας, την
13
οποία αποκαλεί DNA, προκαθορίζει πριν κάν γεννηθούµε τη Μοίρα µας, αν θα αρρωστήσουµε,
σε ποιες ασθένειες είµαστε επιρρεπείς και πόσο θα ζήσουµε. Ο Φράνσις Κρήκ, ένας από τους
τρείς επιστήµονες που βραβεύτηκαν µε Νόµπελ για την ανακάλυψη του DNA, σε άρθρο του
αναφέρεται στον Εµπεδοκλή και λέει ότι Ο Εµπεδοκλής, µε την καταπληκτική ικανότητα των
Ελλήνων να συλλαµβάνουν σχεδόν µε ενόραση τα µυστικά του Σύµπαντος, είχε αναφερθεί
εµµέσως πλην σαφώς στην ύπαρξη του DNA.
Ιπποκράτειος περίοδος (5ος-3ος πΧ. αιών)
Κατά την περίοδο αυτή κυριαρχεί η µορφή του Ιπποκράτους του Κώου (460-360 π.Χ.)
και των µαθητών του Θεσσαλού, ∆ράκοντος, Πολυβίου, Απολλωνίου και Πραξαγόρα, όλων
πρωτοπόρων της Ιατρικής, ο οποίοι καθιερώνουν αυτό που ονοµάστηκε αργότερα «Ιπποκρατική
Μεθοδολογία».
Ο Ιπποκράτης, ∆ωριεύς την καταγωγή, γεννήθηκε στην Κω το 460 π.Χ. και ανήκε στον
ενδοξότατο κλάδο των Ασκληπιαδών. Σύµφωνα µε την παράδοση πατέρας του ήταν ο ιατρός
Ηρακλείδης που καταγόταν από τον –θεοποιηθέντα µετά τον θάνατό του- ιατρό Ασκληπιό και
την Φαιναρέτη που καταγόταν από τον ήρωα της Ελληνικής Μυθολογίας Ηρακλή. Ήταν
προικισµένος µε µεγάλη εργατικότητα και ροπή για µάθηση και σπούδασε ιατρική στο
φηµισµένο Ασκληπιείο της Κω. Αρχικά υπήρξε µαθητής του ίδιου του πατέρα του, κατόπιν του
Ηρόδικου, του Γοργία, του ρήτορα Λεοντίνου και του ∆ηµόκριτου του Αβδηρίτη, αν και
αρκετοί ερευνητές ισχυρίζονται πως η σχέση του µε τον Γοργία και το ∆ηµόκριτο ήταν
περισσότερο πνευµατική και λιγότερο σχέση µαθητείας. Αφού εκπαιδεύτηκε στην ιατρική, ο
Ιπποκράτης άρχισε να ασκεί στην Κω το επάγγελµα του ιατρού. Γνωρίζοντας όµως πόσο
βυθισµένοι στην άγνοια και στην πρόληψη βρίσκονταν οι άλλοι ιατροί της εποχής του, θεώρησε
χρέος του να ταξιδέψει και σ’ άλλα µέρη επειδή ήθελε να συµπληρώσει τη µόρφωσή του, αλλά
και να διαδώσει την πίστη του στον καθαρό αέρα, στο νερό και στον ήλιο. Έτσι,
πραγµατοποίησε επιστηµονικά ταξίδια σε πολλές περιοχές, επισκεπτόµενος τη ∆ήλο, τη Θάσο,
τη Σκυθία, τη Θράκη και τη Σµύρνη. Η φήµη του απλώθηκε γοργά σε όλη την Ελλάδα και πέρα
από τα όριά της, µέχρι την κραταιά Περσία. Λέγεται ότι ο Αρταξέρξης τον κάλεσε στην αυλή
του στέλνοντας πρέσβεις µε πολύτιµα δώρα, αλλά εκείνος αρνήθηκε να φύγει απ' την πατρίδα
του. Αν και αρχαίες πηγές αποδέχονται το γεγονός ως πραγµατικό, ορισµένοι σύγχρονοι
µελετητές το αµφισβητούν.
Επιπλέον, λέγεται, ότι ο Ιπποκράτης βοήθησε τους Αργείους και τους Αθηναίους,
λαµβάνοντας προληπτικά µέτρα κατά της εξάπλωσης λοιµωδών νοσηµάτων. Οι τελευταίοι, ως
ένδειξη ευγνωµοσύνης, τον µύησαν στα Ελευσίνια µυστήρια και τον ανακήρυξαν πολίτη των
Αθηνών. Επίσης, του παραχώρησαν δωρεάν σίτιση στο Πρυτανείο γι' αυτόν και τους απογόνους
του, αν και οι σύγχρονοι ερευνητές αµφισβητούν την ανάµειξή του σε γεγονότα της Αττικής.
Τελευταίος του σταθµός ήταν η γη των προγόνων του, η Θεσσαλία, όπου παρέµεινε ως το τέλος
της ζωής του. Πέθανε στη Λάρισα το 377 π.Χ., σε ηλικία 83 ετών, και τάφηκε κάπου µεταξύ
Γυρτώνος, Τυρνάβου και Λάρισας. Σύµφωνα µε τον Άνθιµο Γαζή, το µνήµα του διατηρήθηκε
µέχρι και το δεύτερο µ.Χ. αιώνα.
Ο Ιπποκράτης είναι µια καταπληκτική φυσιογνωµία που ξεπερνά τα όρια του
απιστεύτου. Ίδρυσε την Ιατρική ως Επιστήµη, αποµακρύνοντάς την από τη Θρησκεία, αλλά
διατηρώντας τη σχέση της µε τη Φιλοσοφία. Επειδή το 400 πΧ οι κλινικές διαγνωστικές
δυνατότητες ήταν περιορισµένες, το ενδιαφέρον της Ιπποκρατικής Ιατρικής επικεντρώθηκε
κυρίως στη µελέτη της ασθενείας, την πρόληψη και την πρόγνωση που βασιζόταν σε διάφορα
«κλινικά σηµεία», όπως η ανισοκορία (διαφορετικό µέγεθος της κόρης εις τους οφθαλµούς), οι
ψυχροί ιδρώτες, το καθολικό οίδηµα, τα ακροαστικά στοιχεία, η οσµή ακόµη και η γεύση των
ούρων για τη διάγνωση του διαβήτη, το χρώµα του αίµατος, η κατάσταση της επιδερµίδας κ.ά.
Τα κλινικά σηµεία τα αξιοποιούσε µε εξαιρετική µεθοδολογία, την αποκληθείσα «Ιπποκρατική
Μεθοδολογία» που είχε τρεις θεµελιώδεις αρχές:
14
Την κλινική παρατήρηση,
Τη συναγωγή και καταγραφή των συµπερασµάτων για την κτήση εµπειρίας, και
Την ορθολογιστική προσαρµογή και εφαρµογή της αποκτηθείσας εµπειρίας σε κάθε
ασθενή ξεχωριστά.
Ο «Μέγας» Ιπποκράτης συνειδητοποιεί κάτι το πρωτοποριακό: Ότι αυτό που
παρατηρούµε στον ασθενή δεν είναι η νόσος αλλά εκείνο που ονόµαζε «σύµπτωµα». 1* Η αιτία
του συµπτώµατος, η νόσος, είναι αόρατη διότι βρίσκεται εντός του οργανισµού, και ο µόνος
τρόπος να την αναγνωρίσουµε είναι να κατατάξουµε τα «συµπτώµατα», που είναι οι ενδείξεις
της ταυτότητάς της σε κατηγορίες και βάσει αυτής της κατατάξεως να αναγνωρίζουµε τις
νόσους. Ταυτοχρόνως θέτει και τον κανόνα ότι η πρόληψη της νόσου είναι δυνατή, και είναι
πολύ προτιµότερη από την προσπάθεια της θεραπείας της. Καθίσταται λοιπόν ένθερµος οπαδός
της προληπτικής Ιατρικής. Γι αυτό και επεµβαίνει στον τρόπο ζωής του ασθενούς και στη
δίαιτά του. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι έγραψε τρία βιβλία επ’ αυτού του θέµατος:
‘Περί διαίτης’, ‘Περί τροφής’, ‘Περί υγιεινής και ασκήσεων’.
Στο έργο του ‘Περί ∆ιαίτης’ (παρ. 2) γράφει: ‘Εγώ όµως τα έχω ανακαλύψει όλα αυτά,
και ακόµα τη δυνατότητα πρόγνωσης µιας αρρώστιας, προτού νοσήσει ο άνθρωπος,
παρακολουθώντας προς τα πού πάει η υπερβολή. Γιατί οι αρρώστιες δεν προσβάλλουν τους
ανθρώπους ξαφνικά, αλλά αθροιζόµενες σιγά-σιγά ξεσπούν µια και έξω. Εγώ λοιπόν ανακάλυψα
τα συµπτώµατα που εµφανίζει ο άνθρωπος πριν η υγεία νικηθεί µέσα του από τη νόσο, και πώς
είναι δυνατόν να τα επαναφέρει κανείς όλα σε κατάσταση υγείας’
Η θεραπευτική, σύµφωνα µε τις Ιπποκρατικές αντιλήψεις, αποβλέπει στην ενίσχυση της
ιαµατικής δύναµης της Φύσης διότι πίστευε στην ικανότητα του σώµατος εις αυτοϊαση θέτοντας
τον κανόνα «νούσων φύσιεσ ≤ητροί». Ειδικότερα, οι φαρµακευτικές αντιλήψεις του
συνοψίζονται στην επιγραµµατική φράση «Äσκε∂ν περί τά νουσήµατα δύο, ‘φελέειν ¢ µή
βλάπτειν», δηλαδή, υποστήριζε ότι τα φάρµακα πρέπει να ωφελούν, ή τουλάχιστον να µη
βλάπτουν. Επίσης ήταν εναντίον της πολυφαρµακίας. Γράφει λοιπόν ότι: «Λίγα πράγµατα
επιτυγχάνονται µε τα φάρµακα…τώρα γίνεται σαφές ότι οι πιο διακεκριµένοι ιατροί δεν
θεραπεύουν µόνο µε φάρµακα αλλά και µε τη δίαιτα και άλλα θεραπευτικά µέσα». («Παραγγελίαι»
14 και «Περί Τέχνης» 6).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα παραγγέλµατα «περί τ°σ τοÀ ο∑νου χρήσεωσ» στα
οποία συνιστάται ο οίνος, όχι µόνον να µην καταναλώνεται «Öκρατοσ» αλλά «µετά κράσιν
Œδατοσ» σε αναλογία 1/3 ή 1/5. Αλλά όταν πρόκειται περί ασθενούντων, η πρόσµιξη να είναι
ενός µέρους οίνου µε 9 µέρη «νεαρόν Œδωρ» (φρέσκο νερό απ’ όπου προήλθε η λέξη ‘νερό’). Ο
λόγος αυτής της αναλογίας ερµηνεύτηκε από τον Καναδό ιατρό Μίλλερ ο οποίος απέδειξε ότι η
αναλογία 1/9 σκοτώνει τα κολοβακτηρίδια, τη σαλµονέλα του τύφου και το δονάκιο της
χολέρας.2*
Εις το σηµείο αυτό αναγκαία είναι µία παρένθεση σχετικά µε τα του «ο∑νου» των
προγόνων µας, ώστε να εξηγηθεί η ενασχόληση του Ιπποκράτη µε αυτόν. Ο Οίνος λοιπόν τον
οποίο έπιναν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν κυρίως γλυκός γιατί, κατά την ζύµωση, προσέθεταν µέλι
το οποίο του ανέβαζε κατά πολύ την οινοπνευµατική πυκνότητα. Χρησιµοποιούσαν όµως και
διάφορα άλλα καρυκεύµατα, βότανα και αφεψήµατα που περιείχαν αλκαλοειδείς ουσίες µε
διεγερτικές και ψυχοτροπικές ιδιότητες. Σχετικά αναφέρεται ο «ρητινίτης οίνος» ο οποίος είναι η
γνωστή µας ρετσίνα µε ηλικία άνω των 4.000 ετών, ο «ροδίτης ή ανθοσµίτης», ο «ελλεβορίτης»,
ο «θυµίτης», ο «αψινθίτης», κ.ά. που ονοµάστηκαν ανάλογα µε τις βοτανολογικές αναµίξεις µε
άνθη, ελλέβορον, θυµάρι, αψίνθιο κλπ.. Έτσι ο οίνος της εποχής εκείνης ήταν τόσο δυνατός,
ώστε ήταν επικίνδυνο αλλά και ασυγχώρητη απρέπεια το «ακρατιάζειν» το οποίο σήµαινε να τον
πίνουν «άκρατον», δηλαδή ανέρωτο. Η «κράσις» του οίνου γινόταν, όπως είπαµε, σε αναλογία
•
•
•
1
* Σχεδόν όλοι οι ιατρικοί ορισµοί που εισήγαγε ο Ιπποκράτης χρησιµοποιούνται παγκοσµίως και σήµερα σε όλες
σχεδόν τις γλώσσες, είτε αυτούσιες (symptom, clinical) ή ελαφρά τροποποιηµένες (sintomo, clinico) αλλά µε την
ίδια πάντοτε έννοια.
2
* Στέφανος Γερουλάνος, «Η Χειρουργική στην Αρχαία Ελλάδα».
15
ενός µέρους οίνου προς τρία έως πέντε µέρη νερού αναλόγως εάν επρόκειτο να καταναλωθεί
από άνδρα νέο ή γέρο, αστό ή στρατιώτη, οδοιπόρο ή ναυτικό και, γενικά, από τους «κοπιώντες»
ή «πεφορτισµένους» κλπ. (για γυναίκες δεν υπήρχε ειδική κράσις διότι οι γυναίκες δεν έπιναν,
επισήµως τουλάχιστο γιατί ο Αριστοφάνης τα περιγράφει αλλιώς και τις χαρακτηρίζει
«µπεκροκανάτες»). Ήταν επίσης ανάλογη µε την εποχή (∆ιοσκουρίδης: «Τοῦ χειµῶνοσ εἶναι
τό πόµα ὡσ ἀρητέστερον...ὅταν τό ἔαρ ἐπιλαµβάνει τότε χρῆ πίνειν οἶνον
ὑδαρέστερον...τοῦ δέ θέρεοσ τό ποτόν ὑδαρέει...έν δέ τῷ φθινοπώρῳ τά ποτά έλάσσω καί
ακρητέστερα..». Η αντίληψη αυτή εξακολουθεί όπως αποδεικνύεται από τη λαϊκή παροιµία η
οποία αναφέρεται στους καλοκαιρινούς µήνες και λέγει: «Μήνα που δεν έχει –ρω- βάζε στο
κρασί νερό»). Η πρόσµιξη δε του οίνου ήταν ολόκληρη τέχνη και υπήρχαν εξειδικευµένοι
«κερασταί» (απ’ όπου προήλθε το ρήµα «κερνώ» και η νεοελληνική λέξη «κέρασµα») οι οποίοι
υπολόγιζαν την ακριβή «κράσιν» ώστε να αναδεικνύεται η ποιότητα του οίνου και,
ταυτοχρόνως, να γίνεται ο οίνος «ασφαλής». Από την «κράσιν» δε αυτή ο οίνος ονοµάστηκε από
τους νεώτερους «κρασί». Την ανάγκη της «ασφαλούς κράσεως» και της «εν µέτρω πόσεως»
αναφέρουν πολλοί συγγραφείς, µεταξύ των οποίων ο Ορειβάσιος («Περί Οίνου
∆υνάµεως»1.12.1.2.) κατά τον οποίο: «tÍ yucÍ d' eÙfrosÚnhn kaˆ ¹don¾n ™mpoie‹ kaˆ
·èmhn paršcei· toÚtwn mέn oân tîn ¢gaqîn Ð mštrJ pinÒmenoj a‡tioj g…netai· tîn d'
™nant…wn Ð ¥metroj». Υπάρχει µάλιστα και η αντίληψη ότι η συνήθεια των νεοελλήνων να µη
γεµίζουν έως τα χείλη το ποτήρι του κρασιού, αλλά µόνο µέχρι την µέση, οφείλεται στην
πανάρχαιη παράδοση της «κράσεως» η οποία έφθασε µέχρι των ηµερών µας, οπότε αφήνεται
στο ποτήρι χώρος για την προσθήκη νερού.
Επανερχόµενοι εις το Θέµα µας σηµειώνουµε ότι Ιπποκράτης και οι Ιπποκρατικοί
φρονούν ότι η κλινική εξέταση πρέπει να είναι εξονυχιστική και να επαναλαµβάνεται συχνά,
γιατί οι αρρώστιες δεν είναι στατικές, αλλά εξελισσόµενες κατά φάσεις, η τελευταία από τις
οποίες προκαθορίζει και την έκβασή τους («λύσις» ή «κρίσις» της νόσου). Η διάγνωση γινόταν
µετά από εξαντλητική εξέταση του αρρώστου εις τα Ασκληπιεία, µε κριτήρια που θυµίζουν τις
γενικές κλινικές εξετάσεις (τσέκ άπ) των καιρών µας. Περιλάµβανε δε και την Εγκοίµησιν κατά
την οποία ο ασθενής, αφού έπινε το αφέψηµα διαφόρων βοτάνων, κοιµόταν στο Εγκοιµητήριον,
ειδικό οίκηµα όπου ο ύπνος του παρακολουθείτο από ειδικευµένο προσωπικό. Το πρωί διηγείτο
το όνειρο που είδε, το οποίο συνεκτιµόταν µε όλα τα άλλα κλινικά σηµεία για την τελική
διάγνωση. Και τούτο διότι πίστευαν την Οµηρική άποψη ότι «kaˆ g£r t' Ônar ™k DiÒj ™stin»
(Α.63).
Περαιτέρω ο Ιπποκράτης ταξινοµεί τις νόσους µε βάση εκείνες τις ενδείξεις που
χαρακτήρισε «συµπτώµατα». Έτσι διέκρινε τις ασθένειες σε οξείες και χρόνιες (ανάλογα µε την
κλινική διαδροµή) και σε επιδηµικές, ενδηµικές και σποραδικές (ανάλογα µε την κατανοµή).
Επίσης χρησιµοποίησε όρους όπως "έξαρση", "υποτροπή", "ανάλυση", "κρίση", "παροξυσµός",
"κορύφωση" και "ανάρρωση". Ανάµεσα από τις αξιόλογες περιγραφές των «κλινικών σηµείων»
ξεχωρίζουν οι αναφερόµενες στην επιληψία, στον τέτανο και σε ορισµένα πνευµονικά
νοσήµατα.
Μερικά από τα Ιπποκρατικά «κλινικά σηµεία», όπως το «ιπποκράτειον προσωπείον» (η
όψη, δηλαδή, του ετοιµοθάνατου), οι «ιπποκρατικοί δάκτυλοι» (η πληκτροδακτυλία που
διαπιστώνεται συχνά σε καρδιοπνευµονικά σύνδροµα και σε συγγενείς καρδιοπάθειες), και η
«ιπποκράτειος σείσις» (τρόπος ακροαστικής διαγνώσεως του θωρακικού εµπυήµατος µε
µετακίνηση του σώµατος του ασθενούς κατά την ακρόαση) είναι κλασικά ακόµη και στη
σύγχρονη Ιατρική βιβλιογραφία και πρακτική. Ο Ιπποκράτης είχε διαισθανθεί περισσότερο,
παρά εξακριβώσει την ύπαρξη µικροβίων τα οποία και αποκαλούσε, όπως προαναφέραµε,
«µιάσµατα» και «ιούς» (βέλη). Και σ' αυτόν τον τοµέα κινήθηκε εντυπωσιακά µπροστά απ' την
εποχή του. Οι γνώσεις του δε θεωρήθηκαν τόσο σηµαντικές που αρκετούς αιώνες µετά, ένα από
τα πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν απ' τον Γουτεµβέργιο µετά την Αγία Γραφή ήταν τα «Άπαντα
του Ιπποκράτους»!
16
Αλλά οι Έλληνες Ιατροί δεν ασχολούντο µόνον θεωρητικά µε την Ιατρική, αλλά
προώθησαν αποφασιστικά τις µεθόδους επεµβάσεως προς ίασιν. Έτσι επινόησαν εκ του µη
όντος και κατασκεύασαν ιατρικά βοηθήµατα και εργαλεία κατά τρόπο πρωτοπορειακό µεν, αλλά
τοσο χρηστικό και αποτελεσµατικό, ώστε τα βασικά σύγχρονα εργαλεία να αποτελούν κατά το
πλείστον τεχνικώς εξελιγµένα αρχαιοελληνικά πρότυπα. Έτσι και η Ιπποκρατική χειρουργική
δεν υστέρησε σε σχέση µε την Κλινική Νοσολογία, παρά τις περιορισµένες ανατοµικές γνώσεις
λόγω της απαγορεύσεως της κατατµήσεως του ανθρωπίνου σώµατος µετά τον θάνατο. Η φράση
του Ιπποκράτη «¿κόσα φάρµακα οÃκ ≤°ται, σίδηροσ ≤°ται» όταν ο ασθενής δεν θεραπεύεται
µε φάρµακα, πρέπει να χειρουργείται, καθοδηγεί και σήµερα τις αποφάσεις των Ιατρών. Τα δε
χειρουργικά εργαλεία ήταν πολλά, εργονοµικά και αποτελεσµατικότατα. Κατά τον Ιπποκράτη
(«Περί Ιητρού») «Τα εργαλεία πρέπει να είναι όλα εύκολα στη χρήση τους και από την άποψη
του βάρους και από την άποψη της λεπτής κατασκευής τους».
Στο σηµείο αυτό πρέπει να σηµειωθεί το εξής:.
Η χειρουργική αντιµετώπιση νοσηρών καταστάσεων
ήταν µέθοδος γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων, πολύ
πρό του Ιπποκράτη. Ευρήµατα, όπως τα κατωτέρω
αναφερόµενα πείθουν όχι µόνον δια την γνώση, αλλά
και δια την απίστευτη επιδεξιότητα και επάρκεια των
µυθικών σχεδόν «χειρουργών».
Εις πίστωσιν αριστερά εικονίζεται το αποκαλούµενο
«Κρανίον της Χίου» ηλικίας τουλάχιστον 2.800 ετών µε
οπή από κρανιοχειρουργική επέµβαση µε τρυπανισµό. Η
επούλωση αποδεικνύει ότι ο χειρουργηθείς έζησε
τουλάχιστον πέντε χρόνια µετά την επέµβαση.
Θαυµάστε επίσης αριστερά ένα εύρηµα από τις
Αρχάνες της Κρήτης. Πρόκειται για ένα Μινωικό
κρανίο µε επουλωµένα σηµάδια εξόστωσης (αφαίρεσης
δηλαδή τµήµατος από το βρεγµατικό οστό του
Μινωικού κρανίου) προκειµένου ο αρχαίος χειρούργος
να αποκτήσει πρόσβαση στον εγκέφαλο του ασθενούς.
(Φωτ. ΑΕΙ από το Μουσείο του Σπηλαίου Πετραλώνων
Χαλκιδικής).
Το γεγονός ότι τα σηµάδια έχουν επουλωθεί
αποδεικνύει ότι ο ασθενής επέζησε της εγχειρήσεως.
Οι Ιπποκρατικοί Χειρουργοί λοιπόν διενεργούσαν ανατρήσεις του κρανίου,
παρακεντήσεις του θώρακος και της κοιλίας, νεφροτοµές σε νεφρολιθιάσεις και εκτελούσαν
ακρωτηριασµούς σε περιπτώσεις γάγγραινας των άκρων. Από τις χειρουργικές ειδικότητες πιο
ανεπτυγµένη ήταν η Ορθοπεδική. Μπορούσαν να ανατάξουν εξαρθρήµατα και κατάγµατα και
να παροχετεύουν αποστήµατα.
Αλλά για την χειρουργική επέµβαση αναγκαία ήταν και η αναισθησία. Πέραν λοιπόν
του «υπνοφόρου µήκωνος», δηλαδή της παπαρούνας του οπίου, οι αρχαίοι Έλληνες Χειρουργοί
χρησιµοποιούσαν και τον µανδραγόρα και εβύθιζαν τους ασθενείς σε κωµατώδη κατάσταση την
οποίαν χαρακτήριζαν ως «»πό µανδραγόρα καθεύδειν».
Ο Ιππόκράτης σχολήθηκε επίσης σοβαρά µε τον τοµέα της Μαιευτικής και
Γυναικολογίας. Επινόησε το «ευτόκιον λουτρόν» δηλαδή τη γέννα µέσα σε θαλάσσιο ύδωρ επί
17
δυστοκίας, µέθοδο που σήµερα αναφέρουν ότι επινόησαν Ρώσοι και Γάλλοι, ενώ θεωρείτο ως
«ευτόκιον» ήδη από την αρχαία ελληνική ιατρική.
Τόνιζε ότι καθήκον του ιατρού ήταν να
απολυτρώσει την τίκτουσα από το έµβρυο όταν
αυτό ήταν αδύνατο να επιτευχθεί µε τις φυσικές
δυνάµεις, και προς τούτο είχε επινοήσει διάφορες
µαιευτικές επεµβάσεις και εγχειρήσεις, όπως λ.χ.
µετασχηµατισµούς, εξελκυσµό και εµβρυουλκία.
Αλλά και η «Καισαρική» Τοµή δεν ήταν άγνωστη
στην Αρχαιότητα. Κατά τη Μυθολογία ο πρώτος
που την εφάρµοσε ήταν ο θεός Απόλλων ο οποίος
έφερε στον κόσµο µε την τοµή αυτή τον
Ασκληπιό.1* Η επέµβαση λοιπόν αυτή ήταν
παµπάλαιη τακτική. Εθεωρείτο φυσικά ένα µέτρο έσχατης ανάγκης που αντικειµενικός σκοπός
ήταν η επιβίωση του βρέφους από µια ετοιµοθάνατη ή ήδη νεκρή γυναίκα και δεν έχουµε
ενδείξεις ότι καταβαλλόταν προσπάθεια να κρατηθεί και η µητέρα στη ζωή. Χρειάστηκε όµως
να φτάσουµε στο έτος 1500 για να τολµήσει να «επανεφεύρει» ο Jakob Nufer 2* στην Ελβετία
την καισαρική τοµή για να ξαναγίνει αποδεκτή ως πρακτική στον σύγχρονο κόσµο µας.
Αξιοσηµείωτη είναι η επινόηση από τον
Ιπποκράτη
διάφορων
εργαλείων
(µητροσκόπιο, εµβρυουλκό κ,ά.) για την
άσκηση της Μαιευτικής αλλά και της
Γυναικολογίας.
Αριστερά
εικονίζονται
µαιευτικά εργαλεία της Αλεξανδρινής
περιόδου, τα οποία αποτελούν εξέλιξη των
εργαλείων του Ιπποκράτη. Τα εργαλεία αυτά,
σε εξελιγµένη µορφή, χρησιµοποιούνται και
σήµερα, αλλά αναφέρονται στη διεθνή
βιβλιογραφία λανθασµένα ως επινοήσεις
Γάλλων και Γερµανών ιατρών του 17ου18ου αιώνα.
Επίσης, σηµειωτέον το εξής: Ο γυναικείος οργασµός αποτέλεσε από την αρχαιότητα
σηµαντικό θέµα Μυθολογικής ερµηνείας και, µετέπειτα, επιστηµονικής αναζήτησης.
Χαρακτηριστικός είναι ο µύθος που ερµηνεύει την τυφλότητα του Τειρεσία. Κατά τον Ησίοδο
και τον Απολλόδωρο ο µάντης, όταν ήταν νέος, παρακολούθησε τη συνεύρεση δύο όφεων στο
όρος Κυλλήνη τα οποία διαχώρισε µε αποτέλεσµα να µεταβληθεί σε γυναίκα. Μετά από επτά
χρόνια παρακολούθησε το ίδιο θέαµα των όφεων, σεβάστηκε το γεγονός και µεταβλήθηκε πάλι
σε άνδρα. Λόγω του ότι υπήρξε άνδρας και γυναίκα, κλήθηκε κάποτε από τον ∆ία και την Ήρα
να µαρτυρήσει ποιο από τα δύο φύλα αισθάνεται τη µεγαλύτερη ηδονή κατά τη συνουσία και
δήλωσε ότι, κατά τα εννέα δέκατα, απολαµβάνει η γυναίκα. Η Ήρα θύµωσε για την αποκάλυψη
του µυστικού αυτού και τον τύφλωσε, αλλά ο Ζευς του έδωσε το χάρισµα της µαντείας και το
δώρο να ζήσει επί επτά γενεές.3*
Ο Ιπποκράτης όµως ήταν ο πρώτος που ερεύνησε φυσιολογικά το ζήτηµα αυτό,
διατυπώνοντας την άποψη ότι το έµβρυο είναι αποτέλεσµα της ενώσεως του σπέρµατος της
1
* Ξυλογραφία από την έκδοση του 1549 De Re Medica του Alessandro Beneditti
* Ο Ελβετός Jakob Nufer αναφέρεται ως ο πρώτος που εφάρµοσε καισαρική τοµή στη σύζυγό του. Η επέµβαση
ήταν επιτυχής και επέζησε τόσο το νεογνό, όσον και η σύζυγος, η οποία µετά γέννησε άλλα πέντε (!) παιδιά.
3
* Απολλόδωρος, 3.71.5. «diÒper “Hra kaˆ ZeÝj ¢mfisbhtoàntej pÒteron t¦j guna‹kaj À toÝj ¥ndraj
¼desqai m©llon ™n ta‹j sunous…aij sumba…noi, toàton ¢nškrinan. Ð dέ œfh dška moirîn perˆ t¦j
sunous…aj oÙsîn t¾n mέn m…an ¥ndraj ¼desqai, t¦j dέ ™nnša guna‹kaj. Óqen “Hra mέn aÙtÕn ™tÚflwse,
ZeÝj dέ t¾n mantik¾n aÙtù œdwken».
2
18
γυναίκας και του άνδρα (αγνοούσε το ωάριο), κάνοντας για πρώτη φορά λόγο για σεξουαλική
ικανοποίηση της γυναίκας, αποτέλεσµα της οποίας είναι η παραγωγή σπέρµατος.
Τέλος η πρώτη ταξινόµηση των Ψυχικών Νόσων ανήκει στον Ιπποκράτη, ο οποίος
χρησιµοποίησε τους παρακάτω ψυχιατρικούς όρους, οι οποίοι χρησιµοποιούνται ακριβώς όπως
τους καθόρισε, ενοιολογικά µα και φραστικά, µέχρι και σήµερα:
• Μανία ( εννοώντας την µανική ψυχοκινητική διέγερση και την ψύχωση γενικά ),
• Μελαγχολία (εννοώντας τις παθολογικές εκδηλώσεις που απορρέουν από τη διαταραχή
της «µελαίνης χολής», θεωρώντας ως σύµπτωµα της µελαγχολίας την ύπαρξη, για
µεγάλο χρονικό διάστηµα φόβου και δυσθυµίας),
• Φρενίτις (εννοώντας την οξεία εµπύρετη παθολογική κατάσταση που συνοδεύεται από
εξωστρεφείς ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις ),
• Παραφροσύνη (εννοώντας τις ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις που συνδέονται µε τις
διαταραχές των νοητικών, κυρίως, λειτουργιών),
• Παρακοπή (εννοώντας τη διαστρέβλωση της νοητικής λειτουργίας),
• Παράνοια (εννοώντας την ψύχωση γενικότερα),
• Παράκρουση (εννοώντας, στην ουσία, την παραφροσύνη),
• Υστερία, την οποία θεωρεί ως νόσον των γυναικών και η προσωνυµία προέρχεται από
την «Υστέραν», την µήτρα, και
• Επιληψία. Εις το σύγγραµµα «Περί Ιεράς Νόσου» επισηµαίνεται µε τρόπο θαυµαστό ότι
η αιτία της επιληψίας βρίσκεται εις τον εγκέφαλο διευκρινίζοντας ότι: «Με την
αρρώστια που την λένε ιερή, ιδού πώς έχει το πράγµα: ∆εν πιστεύω καθόλου πως η
αρρώστια αυτή είναι πιο θεϊκή από τις άλλες αρρώστιες, ή πιο ιερή. Πιστεύω πως
υπάρχει και γι' αυτήν µια φυσική αιτία, η οποία εδράζεται εις τον εγκέφαλο. Οι άνθρωποι
όµως, είτε από άγνοια είτε και γιατί τους έκαµε εντύπωση ο παράξενος χαρακτήρας της ο
οποίος δεν µοιάζει πράγµατι σε τίποτα µε άλλες αρρώστιες, τη θεώρησαν αρρώστια που
τη στέλνουν οι θεοί...»
• Ήταν γνώστης, επίσης, της ψυχώσεως της εγκυµοσύνης και της αλκοολικής ή Βακχικής
ψυχώσεως.
Και κάτι τελευταίο: Η ευρέως σήµερα διαδεδοµένη ως παυσίπονο Ασπιρίνη
(ακετυλοσαλικυλικό οξύ), ξεκινά την ιστορία της από τον Ιπποκράτη που τη χορηγούσε ως
αντιπυρετικό και παυσίπονο στην µορφή του συµπεπυκνωµένου εκχυλίσµατος της φλούδας της
Ιτιάς. Σήµερα η Ασπιρίνη βρίσκεται σχεδόν σε κάθε σπίτι σαν µικρό χαπάκι µετά από την
εφεύρεση του Χηµικού-Φαρµακολόγου Σπήλιου Οικονοµίδη στα εργαστήρια της Bayer στο
Μόναχο στα τέλη του περασµένου αιώνα. Ο Οικονοµίδης ίδρυσε αργότερα στην Ελλάδα τη
βιοµηχανία ΧΡΩΠΕΙ και παρήγαγε το υποκατάστατο της Ασπιρίνης το ΑΛΓΚΟΝ.
Μετά από τον Αλκµαίονα τον Κροτωνιάτη και τον Ιπποκράτη, µε την ανατοµία –και όχι
µόνον- ασχολήθηκαν και άλλοι πρωτοπόροι και διάσηµοι ιατροί-ερευνητές, και συγκεκριµένως:
Τον 4ο αιώνα Ο ∆ιοκλής ο Καρυστινός, ο αποκληθείς «Νεότερος Ιπποκράτης»
συνέγραψε έργο, το «Ριζοτοµικόν», περί ανατοµίας και φαρµακογνωσίας. Είναι ο πρώτος που
χρησιµοποίησε την «Λουτροθεραπείαν» δια την «Äπάµβλυνσιν τÿν ïκδηλώσεων και ∑ασιν»
των ψυχικών νόσων.
Ακολουθεί ο ∆ηµόκριτος ο Αβδηρίτης τον οποίον µάλιστα αναφέρει εγκωµιαστικά ο
Ιπποκράτης σε επιστολή του προς τον ∆ηµάγητο.
Η «Ιπποκράτειος Συλλογή»
Κατ’ εντολήν του Πτολεµαίου του Α΄ επιτροπή λογίων και ιατρών της Αλεξανδρείας
συγκέντρωσε τα έργα της Ιπποκρατείου Σχολής της Κω και τα εξέδωσε µε τον τίτλο
19
«Ιπποκράτειος Συλλογή» η οποία αποτελείται από 70 διαφορετικά έργα του Ιπποκράτη και των
µαθητών του Θεσσαλού, ∆ράκοντος, Πολύβου, Απολλωνίου, ∆εξίππου και Πραξαγόρα. Στη
Συλλογή υπάρχει πλήρης περιγραφή 42 ασθενειών, πραγµατείες για διάφορα όργανα του
ανθρώπινου οργανισµού και περί χειρουργικής αντιµετωπίσεως των νόσων κατά τον κανόνα
«¿κόσα φάρµακα οÃκ ≤°ται σίδηροσ ≤°ται, ¿κόσα δε σίδηροσ οÃκ ≤°ται, πÀρ ≤°ται», της
οποίας όλες οι οδηγίες, τηρουµένων των αναλογιών, ισχύουν και σήµερα. Χαρακτηριστικές
είναι οι οδηγίες της πραγµατείας µε τίτλο «Κατ’ Ιατρείον» όπου συνιστάται το «χειρουργε∂ον»
να είναι «παµφώτιστον» όχι µόνον µε ηλιακό φώς, αλλά και µε τεχνητό, µε τη χρήση
«κατόπτρων» και «λαµπτήρων». Επίσης επιβάλλεται η απολύµανσις και αντισηψία των
χειρουργικών οργάνων µε «οªνον καί √ξοσ», η επισταµένη «Äπόµαξισ» των χειρών του
χειρουργού πρό πάσης επεµβάσεως, και καθορίζεται ακόµη και το µήκος των ονύχων του!
Θαυµάσιο κείµενο είναι και οι «Αφορισµοί», ένας τέλειος οδηγός ιατρικής, το οποίο
συµπληρώνεται µε την πραγµατεία «Περί Ιητρού» και το «Περί ∆ιαίτης Υγιεινής» και τέλος ο
«Ιπποκράτειος Όρκος».
Αναλυτικά το περιεχόµενο της «Ιπποκρατείου Συλλογής» είναι το ακόλουθο:
1. Γενικής φύσεως είναι: Ο Όρκος, Ο Νόµος, Περί Αρχαίας Ιατρικής, Περί Ιατρού, Περί
Τέχνης, Περί Ευσχηµοσύνης, Παραγγελίαι και Αφορισµοί.
2. Περί Ανατοµίας και Φυσιολογίας είναι: Περί Ανατοµής, Περί Καρδίας, Περί Σαρκών,
Περί Αδένων, Περί Οστέων Φύσεως, Περί Γονής, Περί Φύσεως Παιδίου, ∆ιαιτητικά,
Περί Τροφής, Περί ∆ιαίτης, Περί ∆ιαίτης Υγιεινής.
3. Γενικής Παθολογίας είναι: Περί Αέρων, Υδάτων, Τόπων. Περί Χυµών, Περί Κρίσεων,
Περί Κρισίµων, Περί Εβδοµάδων, Περί Φυσών.
4. Στην Προγνωστική Ιατρική ανήκουν: Προγνωστικόν, Προρρητικόν και Κωακαί
Προγνώσεις.
5. Στην Ειδική Νοσολογία κατατάσσονται: Περί Επιδηµιών, Περί Παθών, Περί Νόσων,
Περί των Εντός Παθών, Περί της Ιεράς Νόσου (επιληψίας), Περί Τύπων των κατ'
άνθρωπον.
6. Στη Θεραπευτική ανήκουν: Περί ∆ιαίτης Οξέων, Περί Υγρών Χρήσιος.
7. Στη Χειρουργική ανήκουν: Κατ' Ιατρείον, Περί Ελκών, Περί Αιµοροϊδων, Περί
Συρίγγων, Περί των εν τη Κεφαλή Τραυµάτων, Περί Αγµών, Περί Άρθρων. Μολχικός.
8. Στη Μαιευτική και τη Γυναικολογία αναφέρονται τα: Περί Παρθενίων, Περί
Γυναικείας Φύσεως, Περί Γυναικείων Α', Β', Περί Αφόρων, Περί Επικυήσεως, Περί
Επταµήνου και Οκταµήνου, Περί Εγκατατοµής Εµβρύου.
9. Στην οφθαλµολογία ανήκει το: «Περί Όψεως», µε την επισήµανση ότι «Η ζηµία στον
ένα οφθαλµόν δυνατόν να επιφέρει ζηµίαν εις τον έτερον» (η αρχαιότερη περιγραφή της
Συµπαθητικής Οφθαλµίας).
Ειδικά ο ιπποκρατικός όρκος είναι ένα αθάνατο κλασικό κείµενο. Αποτελείται από µία
µόνο σελίδα και είναι ο καταστατικός χάρτης της ιατρικής ηθικής και της επαγγελµατικής
δεοντολογίας, στον οποίο στηρίχθηκαν σχεδόν όλες οι σχετικές παγκόσµιες διακηρύξεις, όπως η
Παγκόσµια ∆ιακήρυξη για τα ∆ικαιώµατα του Ανθρώπου (Γενεύη 1948) και η ∆ιακήρυξη για τα
∆ικαιώµατα των Αρρώστων (Λισσαβόνα 1981).
Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική περίοδος
Κατά την ελληνιστική περίοδο, το κέντρο του Πολιτισµού από την Αθήνα µεταφέρεται
στην Αλεξάνδρεια, όπου ιδρύθηκε το ονοµαζόµενο “Μουσείο”, που ήταν το πρώτο
Πανεπιστήµιο, µε κυριότερη Σχολή την Ιατρική. Χωρίς ακόµη να διαχωριστεί η Φαρµακευτική
20
από την Ιατρική, εντούτοις γινόταν διάκριση σε τρεις κλάδους: Ανατοµία και Χειρουργική,
∆ιαιτητική (που ασχολείτο µε την παθολογία) και Φαρµακευτική.
Αυτό συνέβη διότι το έτος 340 πΧ έλαβε χώραν ένα κοσµοϊστορικό γεγονός για την
Ιατρική.
Όπως είπαµε, έως τότε στον Ελληνικό Κόσµο απαγορευόταν η «κατάτµησις» του
νεκρού ανθρωπίνου σώµατος ως «Ύβρις», η οποία θα εµπόδιζε την µετάβαση του νεκρού στον
Άδη και θα υποχρέωνε την ψυχή του να περιπλανάται αιωνίως.1* Η αντίληψη αυτή είχε
καταστήσει σχεδόν αδύνατη τη µελέτη της ανατοµίας. Τότε όµως ο ρηξικέλευθος βασιλεύς της
Αλεξανδρείας, ο Προλεµαίος ο Α΄ ο Σωτήρ, όχι µόνον επέτρεψε την ανατοµία, αλλά και
εκάλεσε τους πλέον διακεκριµένους ιατρούς της εποχής του να συγκεντρωθούν στην
Αλεξάνδρεια. Από εκείνους που έσπευσαν ήταν ο Ηρόφιλος ο Χαλκηδόνιος, µαθητής του
Πραξαγόρα του Κώου ο οποίος ήταν µαθητής του Ιπποκράτους
Ο Ηρόφιλος ασχολήθηκε µε την ανατοµία και τη φυσιολογία, θέτοντας τα θεµέλια της
ανατοµικής και εφευρίσκοντας εργαλεία, πολλά των οποίων εξακολουθούν να χρησιµοποιούνται
σε εξελιγµένη µορφή και σήµερα. Ανακάλυψε και περιέγραψε την κυκλοφορία του αίµατος, µια
ανακάλυψη η οποία αποδίδεται εις τον William Harvey (1630) οποίος απλώς την
αντέγραψε. Επίσης ανέπτυξε τη θεωρία της διαγνωστικής αξίας του σφυγµού για την κλινική
ιατρική, εξελίσσοντας τη διδασκαλία του δασκάλου του Πραξαγόρα και διέκρινε τις διάφορες
ποσοτικές αλλά και ποιοτικές παραλλαγές του σφυγµού, που µπορούν να υποδηλώσουν
υποκείµενες παθήσεις. Ακολούθως περιέγραψε µε ακρίβεια το ήπαρ, το πάγκρεας και το πεπτικό
σύστηµα, τους σιελογόνους αδένες και το αναπαραγωγικό σύστηµα, καθορίζοντας και τη
λειτουργία τους. Σε αυτόν οφείλουν την ονοµασία τους «û δωδεκαδάκτυλοσ ïπίφυσισ» και η
«torcular Herophilo», ο Ληνός του κρανίου. Μελέτησε επισταµένως τον οφθαλµό, ονόµασε τον
«βολβόν» την «ίριδα» και την «κόρην» και δίδαξε την Οφθαλµολογία η οποία πήρε µεγάλη
διάδοση, ιδιαιτέρως στην Αθήνα. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή αναφορά γίνεται στον 'Αντυλο που
λέγεται ότι είχε προχωρήσει σε οφθαλµολογικές εγχειρίσεις καταρράκτη στην αρχαία Αθήνα.
‘Άλλος σπουδαίος Αθηναίος «οφθαλµίατρος» ήταν ο ∆ιδύµων ο οποίος είχε τη φήµη µεγάλου
γυναικά. Κάποτε λοιπόν που εξέταζε µια κοπέλα, ο ∆ιογένης του είπε το αµίµητο: «Μέριµναν
λαβέ ∆ιδύµων, µή σκοπÿν øφθαλµόν, κόρην διαφθείρεισ». Βέβαια, ο ∆ιογένης δεν πρέπει να
συµπαθούσε ιδιαιτέρως τους ιατρούς αν κρίνουµε και από την εξής ιστορία. Όπως είναι γνωστό
οι Έλληνες έβαζαν στο χέρι του νεκρού έναν οβολό για να πληρώσει τον Χάροντα να τον
µεταφέρει στον Άδη. Κάποτε λοιπόν που πέθανε ένας ιατρός, ο ∆ιογένης είπε στους οικείους
του: «Μηκέτι øβολοÀ Äνάγκην ôχει. Χάρων οªδε τούσ φίλα διακειµένουσ».
Ο Ηρόφιλος είναι επίσης ο πρώτος συστηµατικός µελετητής του ανθρωπίνου νευρικού
συστήµατος. Μελέτησε τον εγκέφαλο, αναγνωρίζοντάς τον ως το κέντρο του νευρικού
συστήµατος και έδρα της νόησης. Περιέγραψε λεπτοµερώς την κάτω γωνία του ροµβοειδούς
βόθρου, το οποίον ονόµασε «γραφικόν κάλαµον», λόγω της οµοιότητας προς την γραφίδα.
Εµελέτησε και περιέγραψε τους πλεγµατώδεις αγγειακούς σχηµατισµούς, που προβάλλουν εντός
του κοιλιακού συστήµατος, τους οποίους ονόµασε «Äγγειακάσ µεµβράνασ» ή «χοριοειδ°
πλέγµατα». Εθεώρησε ότι η έδρα της Ψυχής ευρίσκεται εις το κοιλιακόν σύστηµα του
εγκεφάλου, όπου ευρίσκεται και το κέντρο της νοήσεως. Επίσης περιέγραψε τους φλεβικούς
κόλπους της σκληράς µήνιγγος και του κρανίου και επεσήµανε ότι το φλεβικό αίµα
συγκεντρώνεται υπ' αυτών εις σχηµατισµόν των µηνίγγων επί του έσω ινιακού ογκώµατος, τον
1
* Η άποψη της µη βεβηλώσεως του νεκρού σώµατος δεν είναι µόνον αρχαία. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα η
Καθολική Εκκλησία µαζί µε την Ορθόδοξη δεν επέτρεπαν την καύση των νεκρών διότι, σύµφωνα µε την παράδοση,
τα σώµατα των κεκοιµηµένων Χριστιανών θα «ανα-στηθούν» κατά την ∆ευτέρα παρουσία δια να εµφανιστούν
στην Κοιλάδα του Ιωσαφάτ, ή Κοιλάδα της Κρίσεως. Όµως, το 1983 το Βατικανό έβαλε νερό στο κρασί του,
αναθεωρώντας τον Κώδικα Κανονικού ∆ικαίου της Ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας, επιτρέποντας την καύση των
νεκρών, αλλά µε σαφή προτίµηση και προτροπή των πιστών να επιλέγουν την ταφή. Η Ανατολική Ορθόδοξη
Εκκλησία δεν έχει λάβει ως τώρα απόφαση.
21
οποίον ονόµασε «ληνόν». Τέλος ασχολήθηκε επισταµένως µε την Γυναικολογία, εξεπαίδευσε
πολλούς ιατρούς ως γυναικολόγους, µεταξύ των οποίων και την Αγνοδίκη την Αθηναία.
Εδώ θα ανοίξω µια παρένθεση για να αναφέρω την άκρως ενδιαφέρουσα ιστορία της
Αγνοδίκης. Μέχρι τότε, τον 4ο πΧ.αιώνα, υπήρχε νόµος στην Αθήνα που απαγόρευε στις
γυναίκες να ασκούν την ιατρική και η παράβασή του τιµωρείτο µε θάνατο. Το αποτέλεσµα
αυτής της απαγορεύσεως ήταν τραγικό. Πάραπολλές γυναίκες ασθενείς ή επίτοκοι δεν
προσέφευγαν σε άνδρες ιατρούς λόγω συστολής, ή και απαγορεύσεως των συζύγων τους, µε
αποτέλεσµα να σηµειώνονται πολλοί θάνατοι. Η Αγνοδίκη αποφάσισε να διορθώσει αυτό το
κακό. Έκοψε τα µαλλιά της, µεταµφιέστηκε σε άνδρα και πήγε στην Αλεξάνδρεια να
µαθητεύσει κοντά στον Ηρόφιλο, που δίδασκε Γυναικολογία και Μαιευτική. Μετά τη µαθητεία
της, µεταµφιεσµένη πάντα σε άνδρα και µε το όνοµα Λεωνίδας, επέστρεψε στην Αθήνα και
άσκησε το επάγγελµα της Γυναικολόγου Μαίας µε µεγάλη επιτυχία κερδίζοντας την εύνοια των
γυναικών. Και τούτο διότι όχι µόνον τις αντιµετώπιζε µε κατανόηση, αλλά και αποκάλυψε υπό
εχεµύθειαν ότι είναι και αυτή γυναίκα µε αποτέλεσµα και αυτές να µη νοιώθουν συστολή.
Επίσης εκτός από θεραπεία, τις εδίδασκε µεθόδους αντισύλληψης.
Η αποκάλυψη της πραγµατικής της ταυτότητας έγινε ως εξής. Κατά µίαν άποψη οι
ιατροί των Αθηνών είχαν ενοχληθεί σφόδρα επειδή τους έπαιρνε την πελατεία, κατά δε την άλλη
άποψη ένας νεαρός, ονόµατι Αλέξανδρος ερωτεύτηκε τον Λεωνίδα, οπότε η Αγνοδίκη/Λεωνίδας
αναγκάστηκε να τον αποκρούσει για να µη µαθευτεί το ότι ήταν γυναίκα. Τότε οι ιατροί, ή ο
Αλέξανδρος, για να την εκδικηθούν, υπέβαλαν εναντίον της «γραφήν ασελγείας» δηλαδή
καταγγελία ότι συνάπτει ερωτικές σχέσεις µε τις ασθενείς της και παρασύρει τις Αθηναίες
γυναίκες στη διαφθορά. Η Αγνοδίκη παραπέµπεται ενώπιον της Ηλιαίας και δικάζεται ως
«άνδρας ιατρός που διατηρούσε ερωτικές σχέσεις µε τις ασθενείς του, παρά τον Όρκο του
Ιπποκράτους». Στη διάρκεια όµως της δίκης και για να υπερασπιστεί τον εαυτό της
αναγκάστηκε να αποκαλύψει την πραγµατική της ταυτότητα.
Αλλά µε την πράξη της αυτή εκτέθηκε διπλά. Πρώτον διότι, αν και γυναίκα, ασκούσε
την ιατρική και δεύτερον διότι την ασκούσε µε «πλαστοπροσωπείαν». Η Αγνοδίκη κινδύνευε να
καταδικαστεί σε θάνατο, όµως οι Ατθίδες και κυρίως οι γυναίκες των κατηγόρων και σύσσωµες
οι εταίρες, συσπειρώνονται και συµπαρίστανται στην Αγνοδίκη, απαιτώντας την απελευθέρωση
της. Απείλησαν µάλιστα τους δικαστές µε αποχή από τα συζυγικά τους καθήκοντα εάν
τολµούσαν να εφαρµόσουν το νόµο και στο τέλος εδήλωσαν ότι ήταν πρόθυµες να πεθάνουν
µαζί της, αν καταδικαζόταν σε θάνατο. Λέγεται µάλιστα ότι από την απειλή της σεξουαλικής
απεργίας τους εµπνεύστηκε ο Αριστοφάνης το έργο του «Λυσιστράτη». Η οργανωµένη
αντίσταση των γυναικών επέτυχε, η αθώωση δηµιούργησε «δεδικασµένον» και αλλαγή του
νόµου που επέτρεπε πλέον στις γυναίκες να φοιτούν σε ιατρικές σχολές και να ασκούν την
ιατρική, αρκεί να εξετάζουν µόνο γυναίκες.
Εν τέλει όµως η Αγνοδίκη δεν τη γλύτωσε. Μετά από τέσσερα χρόνια η άκρως
συντηρητική Εκκλησία του ∆ήµου την εξοστράκισε, οπότε κατέφυγε πάλι στην Αλεξάνδρεια
όπου άσκησε το επάγγελµά της.
Το επόµενο «ιερόν τέρας» είναι ο µαθητής του Ηρόφιλου, ο Ερασίστρατος ο Κώος,
του οποίου το έργο έχει αντιγραφεί από τους ∆υτικούς ερευνητές κατά κόρον, περισσότερο από
οποιουδήποτε άλλου. Για τον Ερασίστρατο και τον Ηρόφιλο δεν ήταν αρκετή η παρατήρηση του
ασθενούς, των γεωγραφικών και κλιµατολογικών συνθηκών του περιβάλλοντός του και των
διαιτητικών του συνηθειών για να ερµηνευθεί η φύση µιας πάθησης. Ήταν απαραίτητη η
βαθύτερη γνώση της κατασκευής και λειτουργίας των εσωτερικών οργάνων του ανθρώπινου
σώµατος, για να καταστεί δυνατό να διατυπωθεί επί στερεών βάσεων οποιαδήποτε θεωρία για
την ερµηνεία των νόσων και των παθήσεων.
Ο Ερασίστρατος διαπίστωσε και αυτός την κλινική σηµασία του σφυγµού. Ασχολήθηκε
όµως περισσότερο µε την ανατοµία του εγκεφάλου, στην οποία διέπρεψε, και µάλιστα
22
διαχρονικά. Περιέγραψε τη µορφολογία του φλοιού των εγκεφαλικών ηµισφαιρίων,
διακρίνοντάς τα εις τους επί µέρους λοβούς αυτών. Εκ παραλλήλου, εντόπισε τις ανώτερες
ψυχικές και νοητικές λειτουργίες επί του φλοιού των εγκεφαλικών ηµισφαιρίων. Επίσης
διαχώρισε λειτουργικώς τον εγκέφαλο από την παρεγκεφαλίδα και προσδιόρισε ότι η κυρία
λειτουργία αυτής συνίσταται εις την επίτευξη της ευταξίας των κινήσεων. Ο προσδιορισµός
αυτός αποδίδεται στον Pierre Flourens (1794-I867) ο οποίος απλώς την επανέλαβε. Τέλος
καθόρισε ότι εις τον φλοιόν της παρεγκεφαλίδας εδράζονται τα αισθήµατα της Τιµής, της
Ηθικής και της Ευπρέπειας. Εξέφρασε δε τη γνώµη ότι ο οίνος επιδρά στην παρεγκεφαλίδα µε
αποτέλεσµα «εις τους οινόφλυγας» να µειώνονται ή και να εξαφανίζονται οι αναστολές των
ανωτέρω αισθηµάτων.
Κατόπιν µελέτησε επισταµένως το νευρικό σύστηµα, διακρίνοντας τα νεύρα από τα
αιµοφόρα αγγεία και τα κινητικά από τα αισθητήρια νεύρα. Η διάκριση αυτή αποδίδεται στους
Charles Bell and Magenti,(1820) οι οποίοι απλώς την επανέλαβαν. Τα περιφερικά νεύρα, κατά
τον Ερασίστρατο, είναι συµπαγείς σχηµατισµοί, οι οποίοι συνίστανται από µικροσωληνάρια, τα
οποία επικοινωνούν µε ανάλογους σχηµατισµούς του εγκεφάλου. Τέλος διέκρινε τις παθήσεις
εις εκείνες που έχουν οργανικό υπόβαθρο και εις τις αµιγώς ψυχικές οι οποίες αποτελούν
έκφραση ψυχοσωµατικής ανωµαλίας. Μετά τον θάνατό του, ο µαθητής του Ικέσιος ίδρυσε την
Ερασιστράτειον Ιατρικήν Σχολήν εις την Σµύρνη.
Άλλοι διάσηµοι πρωτοπόροι της Ιατρικής κατά την ίδια περίοδο είναι:
1) Ο Εύδηµος ο Α΄ ήταν µαθητής του Ηρόφιλου και συνεργάτης του Ερασίστρατου. Συνέχισε
τις έρευνες του Ηρόφιλου, µελέτησε τους αδένες και το πάγκρεας και συνέγραψε σπουδαίο
σύγγραµµα «Περί Ανατοµίας».
2) Ο Εύδηµος ο Β΄. Μελέτησε τα διάφορα συστήµατα του ανθρώπινου οργανισµού και είναι ο
πρώτος που ασχολήθηκε και περιέγραψε κλινικώς την Υδροφοβία.
3) Ο Εύδηµος ο Γ’. Ήταν ειδικός στις κρανιακές χειρουργικές επεµβάσεις. Υπήρξε διδάσκαλος
του περίφηµου ιατρού Γαληνού.
Την ίδια εποχή (τρίτο προχριστιανικόν αιώνα) εµφανίζεται πληθώρα ερευνητών
και συγγραφέων, κυρίως Αλεξανδρινών, όπως:
1) Ο Αριστογένης ο Κνίδιος έγραψε "Περί διαίτης", "Περί δυνάµεως", "Περί δακίτων", "Περί
σπέρµατος", "Υγιεινά", "Επιτοµή φυσικών βοηθηµάτων προς Αντίγονον".
2) Ο ∆ηµήτριος ο Απαµεύς έγραψε τα "Ιατρικά" και πρώτος αναφέρει και περιγράφει κλινικώς
τον ∆ιαβήτη.
3) Ο Εύδηµος ο Αλεξανδρεύς κατά τον ίδιο αιώνα έγραψε "Περί Ανατοµής" και διακρίθηκε ως
χειρουργός.
4) Ο Ευήνωρ ο Αργείος έγραψε τα "Θεραπευτικά" και "Γυναικεία".
5) Ο Ηγήτωρ ο Αλεξανδρεύς έγραψε "Περί αιτιών".
6) Ο Κλεόφαντος ο Κείος έγραψε "Περί οίνου δόσεως" και "Γυναικεία" και ασχολήθηκε µε την
∆ιαιτητική και τη Γυναικολογία.
7) Ο Μαντίας ο Αλεξανδρεύς ανέπτυξε µέθοδο εγχειρήσεως των αµυγδαλών και θεραπείας της
σταφυλής.
8) Ο Σεραπίων ο Αλεξανδρεύς εισηγαγε το «Ιστορικό Ασθενούς» και την τήρηση «Αρχείου
Ασθενείας» κάθε ασθενούς. Θεράπευε τον τέτανο και την εγκεφαλίτιδα και περιέγραψε τη
θεραπεία της χολέρας.
23
Στον δεύτερο προχριστιανικό αιώνα µεσουρανούν οι εξής:
1) Ο Νίκανδρος ο Κολοφώνιος. Φαρµακολόγος, Ιατρός, Ποιητής και Βοτανολόγος.
2) Ο Γλαυκίας ο Ταραντίνος: Εφάρµοσε νέο τρόπο επίδεσης των πληγών και διακρίθηκε στην
Επιδεσµολογία.
3) Ο Νειλεύς ο Αλεξανδρεύς: Εάήρµοσε την «µάλαξιν»», τη φυσιοθεραπεία µε µασάζ για κάθε
σκλήρυνση και για εσωτερική χρήση και µετεγχειρητικές επιπλοκές όπως η αγκύλωση.
4) Ο Γοργίας ο Αλεξανδρεύς: Έγραψε σπουδαίο σύγγραµµα «Περί οµφαλοκήλης».
Και φθάνοµε στον πρώτο προχριστιανικόν Αιώνα:
Τότε µεσουρανεί Ο Ασκληπιάδης ο Βιθύνιος, αρχηγός της Μεθοδικής ή Λογικής
Σχολής της Ιατρικής. Είναι ο πρώτος που εφάρµοσε την τραχειοτοµή σε περίπτωση ασφυξίας.
Απέδιδε τις ασθένειες σε παρακώλυση της λειτουργίας των µορίων του σώµατος γι' αυτό και την
θεραπευτική την εστήριζε όχι στα πολλά φάρµακα, όσο στην κατάλληλη δίαιτα, στην αλλαγή
συνθηκών ζωής και κλίµατος. Υπήρξε σπουδαίος παρατηρητής των ψυχικών νοσηµάτων και
είναι ο πρώτος που διαίρεσε τις ψυχοπάθειες σε «οξείες», µε πυρετό, και σε «χρόνιες», χωρίς
πυρετό, ή σε Μανία και σε Μελαγχολία. Μελέτησε επίσης τις διαταραχές της αντιλήψεως
διακρίνοντάς τες καθαρά σε «Ψευδαισθήσεις» και σε «Παραισθήσεις».
Σύγχρονος είναι ο Ηρακλείδης ο Ταραντίνος, Ιατρός, Ανατόµος, Βοτανολόγος και
Φαρµακολόγος. Σχολιαστής των έργων της Ιπποκρατείου Συλλογής, υπήρξε πολυγραφότατος
αλλά των έργων του σώζονται µόνον οι τίτλοι.
Ακολουθεί ο ∆ιοσκουρίδης Φακάς, διάσηµος Ιατρός και πολυγραφότατος
Συγγραφέας. Έργα του είναι, µεταξύ άλλων και η πραγµατεία «Εντός και Εκτός Παθών» όπου
γίνεται η πρώτη πλήρης κλινική περιγραφή της βουβωνικής πανώλους. Χρησιµότατο επίσης
απεδείχθη το «Γλωττάριον», δηλαδή η ερµηνεία των όρων της «Ιπποκρατείου Συλλογής».
Αλλά το πλέον γνωστό έργο του είναι µια πλήρης φαρµακολογία µε τίτλο «Περί ονοµασιών
Φαρµάκων», την οποία ο Γαληνός χαρακτηρίζει ως «την τελειοτέραν πάντων» και τυπώθηκε
από τον Γουτεµβέργιο το 1499, αµέσως µετά την Αγίαν Γραφήν. Η Πραγµατεία αυτή αποτέλεσε
το έναυσµα για την αναγέννηση της επιστηµονικής φαρµακοποιίας.
Τελευταίοι Ιατροί της περιόδου αυτής είναι ο Νηλεύς, Χειρουργός, Οφθαλµίατρος,
εφευρέτης του κολυρίου, και ο πολυγραφότατος Κύπριος Ιατρός Απολλώνιος ο Κιτιεύς,
συγγραφέας 18 έργων.
Πρώτος µεταχριστιανικός αιώνας.
Η Ελληνιστική Ιατρική παράδοσις επί Ρωµαιοκρατίας.
Οι Ρωµαίοι, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν ασχολήθηκαν µε την Ιατρική ως
επιστήµη (διάσηµος έγινε µόνον ο Κέλσος) αλλά άφησαν το πεδίο ελεύθερο στους Έλληνες, οι
οποίοι το εκµεταλλεύτηκαν και παρουσίασαν µορφές Ιατρών-Επιστηµόνων καταπληκτικές. Οι
πλέον γνωστοί είναι οι εξής:
Ο Αρχιγένης από την Απάµειαν ο οποίος διέπρεψε στην Ρώµη επί Τραϊανού.
Μελέτησε ίδιατέρως τα ιαµατικά νερά και περιέγραψε πολλές ασθένειες αλλά, δυστυχώς, το
έργο του χάθηκε.
Ο Αρεταίος ο Καππαδόκης. ∆ιάσηµος Ιατρός. Περιέγραψε µε τρόπο επιστηµονικό την
πνευµονία, το εµπύηµα, τον σακχαρώδη διαβήτη και την ελεφαντίαση. Άφησε εποχή µε τις
θαυµάσιες σε ακρίβεια κλινικές περιγραφές για τις διάφορες µορφές Ψυχοπάθειας και ιδιαίτερα
24
της Μανίας και της Μελαγχολίας, όντας ο πρώτος που παρατήρησε πως αποτελούσαν δυο
διαφορετικές φάσεις της ίδιας νόσου. Στο σύγγραµµά του «Περί αιτίων και σηµείων χρονίων
παθών», περιγράφει τη Μελαγχολία σαν θλίψη της ψυχής µε συγκέντρωση της σκέψεως σε µια
έµµονη ιδέα, ενώ η Μανία είναι σταθερή και διαρκείας.
Ο ∆ιοσκουρίδης ο Αναζαρβεύς, ή Πεδάνιος ∆ιοσκουρίδης υπήρξε ο διασηµότερος
Φαρµακογνώστης-Φαρµακολόγος της αρχαιότητος. Το έργο του “Περί ιατρικής ύλης” ήταν
προϊόν προσωπικών παρατηρήσεων, απαλλαγµένο από προλήψεις και δεισιδαιµονίες,. Μέχρι και
τον 16ο αιώνα σ’ αυτό ανέτρεχαν οι ασχολούµενοι µε την Φαρµακευτική. Μεταφράστηκε σε
πολλές γλώσσες κατά τις διάφορες εποχές. Ήταν το πρώτο βιβλίο, που τυπώθηκε µετά την Αγία
Γραφή. Στον πρόλογο του έργου του αναφέρει τους λόγους, που τον ώθησαν να γράψει το έργο
αυτό. Έκρινε ανεπαρκείς, ατελείς και αντιφάσκουσες τις επιστηµονικές παρατηρήσεις των
προγενέστερων Ιατρών. Κατέταξε τα φυτά σε οµάδες µε βάση τα βοτανικά τους γνωρίσµατα.
Έγραψε τα συνώνυµα των φυτών αλφαβητικά κατά λαούς (πχ. Αθηναίοι, Αιγύπτιοι, Βάρβαροι,
Βοιωτοί κλπ.) και κατά πρόσωπα (Ανδρέας, Κρατεύας κλπ). Με µοναδικό τρόπο και σύστηµα
κατέγραψε και περιέλαβε στο βιβλίο του όχι µόνο όλα τα τότε γνωστά φαρµακευτικά φυτά
(περιγράφει συνολικά 600 από αυτά), αλλά και τις οργανικές και ανόργανες φαρµακευτικές
ουσίες που συναντώνται στη φύση. ‘Όπως ανέφερα, έκανε ειδικές µελέτες σχετικά µε τον οίνο
και τις ιδιότητές του. Το έργο αυτό αποτέλεσε τη βάση της µετέπειτα Φαρµακολογίας και το
χρησιµοποίησαν µε απόλυτη εµπιστοσύνη για 15 αιώνες στις ευρωπαϊκές χώρες. Σε όλη αυτή τη
µακρόχρονη περίοδο το έργο του ήταν πηγή της αρχαίας Φαρµακογνωσίας και Φαρµακολογίας.
Οι µεγάλοι Ιατροί του δεύτερου µεταχριστιανικού αιώνα, ο Γαληνός και ο Ορειβάσιος, ιδιαίτερα
το εκτιµούσαν. Ακολούθώντας ως στρατιωτικός Ιατρός τις Ρωµαϊκές Λεγεώνες, αργότερα
εξελίχθηκε σε έναν από τους πιο γνωστούς Χειρουργούς της εποχής του.
Ένας άλλος περίφηµος Ιατρός εκείνης της εποχής, ήταν ο Σωρανός ο Έφέσσιος, (2ος
αιώνας µ.Χ.) που έζησε στην Ρώµη στα χρόνια του Αδριανού και του Τραϊανού. Ο Σωρανός
διακρίθηκε στην Ψυχιατρική και την Γυναικολογία. Ήταν από τους πρώτους που εφάρµοσε
πραγµατικά ανθρωπιστικές αρχές κατά την θεραπεία και την νοσηλεία των ψυχοπαθών. Κατά τα
φωτεινά διαλείµµατα τους, τα lucida intervala, οι νοσηλευόµενοι ψυχοπαθείς ενθαρρύνονταν να
διαβάζουν και να συζητούν ύστερα αυτό που διάβασαν. Ενθαρρύνονταν να συµµετέχουν σε
δραµατικές θεατρικές παραστάσεις (συνιστούσε την Τραγωδία για αντίπραξη στη Μανία και την
Κωµωδία για αντίπραξη στην Μελαγχολία). Ο Σωρανός τους ενθάρρυνε επίσης να συζητούν σε
οµαδικές συγκεντρώσεις (Mora). Στη Μαιευτική και τη Γυναικολογία έδωσε νέα ώθηση στις
γνώσεις της ειδικότητας αυτής. Στο έργο του «Περί γυναικείων» περιγράφει µε µεγάλη ακρίβεια
τις ανατοµικές λεπτοµέρειες, εξετάζει το έµβρυο στη µήτρα µε ειδική διόπτρα, τις ανώµαλες
θέσεις του και µελετά τα αίτια της δυστοκίας και του τοκετού. Αναφέρεται στον µαιευτικό δίφρο
και τους εξωτερικούς και εσωτερικούς µετασχηµατισµούς σε άτυπους τοκετούς, καθώς και εις
τους τρόπους της εµβρυουλκίας. Προτείνει την Αντισύλληψη µε απόφραξη του στοµίου της
µήτρας µε βαµβάκι εµποτισµένο µε αλοιφές ή λιπαρές ουσίες, ενώ σε παθήσεις της µήτρας κάνει
έγχυση, τοπικά, ουσιών (αφεψήµατα βοτάνων) µε ειδική σύριγγα, τον «µητρεγχύτην». Επίσης ο
Σωρανός ήταν ο πρώτος βιογράφος του Ιπποκράτη και η πηγή των περισσότερων πληροφοριών
γύρω από το πρόσωπό του. Η βιογραφία που έγραψε, µε τίτλο "Ιπποκράτους γένος και βίος"
φέρεται να είναι η πιο αξιόπιστη. Μελέτησε επίσης την ανδρική ανικανότητα και πρότεινε
διάφορες λύσεις, µάλλον αποτελεσµατικές αν κρίνουµε από το εξής ανέκδοτο που τον αφορά.
Λέγεται ότι κάποτε τον ερώτησαν τρείς κυρίες: «Πώς τον σύνευνον ταύρον ποιήσωµεν?» Και
αυτός τους απάντησε: «Εκ των κεράτων άρξασθε». Γενικά θα πρέπει να είχε ιδιαίτερο χιούµορ
διότι λέγεται και το εξής: Κάποτε ένας ασθενής που µόλις τον είχε εξετάσει και τον βρήκε υγιή,
βγαίνοντας από το Ιατρείον του έπεσε νεκρός. Όταν οι βοηθοί του τον ειδοποίησαν, ο Σωρανός
τους διέταξε να µετακινήσουν το πτώµα έτσι ώστε να φαίνεται ως εάν ο ασθενής εισερχόταν στο
Ιατρείο προς εξέτασιν!
25
Και φθάνοµε στο τρίτο «ιερόν τέρας» της Ιατρικής, τον Γαληνό από την Πέργαµο
(128-200 µΧ) τον οποίο πολλοί, τηρουµένων των αναλογιών του χρόνου και της εξελίξεως, τον
θεωρούν ισάξιο του Ιπποκράτη. Σε παλαιότερα βιβλία αναφερόταν ως Κλαύδιος Γαληνός από
παρανόηση του συντετµηµένου Cl (στα λατινικά επιθέτου Clarissimus = ενδοξότατος) που
προτάσσεται συχνά στο όνοµά του, µε αποτέλεσµα να θεωρείται Ρωµαίος, ενώ ήταν Έλληνας
και µάλιστα Χριστιανός. Γιος του αστρονόµου και µαθηµατικού Νίκωνα, διδάχθηκε από τον
πατέρα του όχι µόνο τις παραπάνω επιστήµες, αλλά µυήθηκε και στη φιλοσοφία (Πλάτωνα,
Αριστοτέλη, Επίκουρο) µέχρι την ηλικία των 17 χρόνων, οπότε µε την πατρική προτροπή άρχισε
την σπουδή της Ιατρικής στο φηµισµένο Ασκληπιείο της Περγάµου.
Ο Γαληνός ήταν Φυσιολόγος, Χειρουργός-Ανατόµος, Ερευνητής-Πειραµατιστής και
Παθολόγος. ∆ίδασκε ότι «Ο Ιατρός πρέπει να είναι υπηρέτης της Φύσεως». Υποστήριζε ότι ο
Ιατρός, για να µην ασκεί το λειτούργηµά του «ως φαρµακοπώλης των τριόδων», όφειλε να
γνωρίζει την ανατοµία του ανθρώπου και την φυσιολογία των διαφόρων οργάνων και «να
µελετά δια βίου». Πίστευε στην ψυχοσωµατική ενότητα του ανθρώπου και θεωρούσε ότι οι
ψυχικές παθήσεις δεν είναι ανεξάρτητες των σωµατικών, αλλά πολλάκις αποτελούν προέκταση
αυτών. Για τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο µυελό εδίδασκε ότι αµφότεροι αποδέχονται και
αναλύουν πληροφορίες των αισθητικών οργάνων (οφθαλµών, γλώσσης, δακτύλων και δέρµατος,
ώτων και ρινός) και εκ παράλληλου διαµορφώνουν τον τύπο της κινητικής απαντήσεως.
Προώθησε πολύ την Ανατοµία, τη Μυολογία και την Καρδιολογία. ∆ιέγνωσε τις
στοµώσεις των αρτηριών και των φλεβών. Ανακάλυψε τα τριχοειδή αγγεία, την κυκλοφορία του
αίµατος και τον τρόπο συλλήψεως του εµβρύου. ∆ιαπίστωσε ότι η τοµή του νωτιαίου µυελού
προκαλεί παράλυση του σώµατος συστοίχως, κάτωθεν του σηµείου της τοµής, ενώ αντιστοίχως
επέρχονται διαταραχές της αισθητικότητας. Κατά τον Γαληνό ο νωτιαίος µυελός αποτελεί
προέκταση του εγκεφάλου εις τον σπονδυλικόν σωλήνα και έχει ύψιστη σηµασία για την
κινητικότητα του κορµού και των άκρων. Επίστευε επίσης ότι τόσον αι κεντροµόλοι όσον και αι
φυγόκεντροι οδοί του κεντρικού νευρικού συστήµατος χιάζονται είτε εις τον εγκέφαλο είτε εις
τον νωτιαίο µυελόν. Η παρεγκεφαλίδα ελέγχει τις κινητικές εκφράσεις του κορµού και των
άκρων, οριοθετεί δε επίσης την ζωή και τον θάνατον. Περιέγραψε επτά συζυγίες κρανιακών
νεύρων, αναγνώρισε δε ότι το φρενικόν νεύρον αποτελεί το κύριον νεύρον διά του οποίου
επιτελείται η αναπνευστική λειτουργία. Εκ παραλλήλου καθόρισε ότι το παλίνδροµον νεύρον
διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο εις την λειτουργία της φωνήσεως. Επί των νωτιαίων νεύρων ο
Γαληνός παρατήρησε ότι όλα εξ αυτών αναδύονται εκ του νωτιαίου µυελού διά δύο εκφυτικών
ριζών, προσθίας και οπισθίας, εκ των οποίων η µεν οπισθία συνδέεται µετά της αισθήσεως, η δε
προσθία µετά της κινήσεως των µελών και του σώµατος. Επί των επιληπτικών κρίσεων
επρέσβευε ότι τόσον οι γενικευµένοι τονικο-κλονικοί σπασµοί, όσον και οι εστιακές κρίσεις
αποτελούν φαινόµενα εντόνου ερεθισµού του εγκεφάλου, υπεστήριζε δε ότι «α≥ Äληθείσ
ïπιληπτικαί κρίσεισ ôχουσιν øργανικόν »πόβαθρον, ïνÿ α≥ ïπιληπτικόµορφοι κρίσεισ
ÄποτελοÀν »στερικόν φαινόµενον».
Η απώλεια της συνειδήσεως περιγράφεται από τον Γαληνό ως «λιποθυµία»,
οφειλόµενη σε διαταραχή του συντονισµού των εγκεφαλικών λειτουργιών. Το κώµα, κατά τον
Γαληνό, αποτελεί την σοβαρότερη µορφή απωλείας της συνειδήσεως και το διέκρινε εις το
«βαθύ κÿµα», κατά το οποίον ο πάσχων έχει κλειστούς τους οφθαλµούς, και εις το κώµα, κατά
το οποίον ο πάσχων έχει ανοικτούς τους οφθαλµούς, το οποίον ονόµασε «Öγρυπνον κÿµα».
Ακολούθως περιέγραψε τα κλινικά φαινόµενα της «τροµώδους παραλύσεως» όπως τα
χαρακτήρισε, επεσήµανε δε ότι τα ίδια κλινικά φαινόµενα παρατηρούνται και εις περιπτώσεις
δηλητηριάσεως µε µαγγάνιο. Το 1817 ο Άγγλος Ιατρός αλλά και Αρχαιολόγος Τζαίηµς
Πάρκινσον µελέτησε τη µελέτη του Γαληνού «Περί Χρείας των εν ανθρώπου σώµατος Μορίων»
όπου περιγράφεται η τροµώδης παράλυσις. Κατόπιν µελέτησε εις βάθος την ασθένεια και
26
συµπλήρωσε την περιγραφή του Γαληνού, την παρουσίασε και η νόσος έλαβε το όνοµα «Νόσος
του Πάρκινσον».
Η περιγραφή της κεφαλαλγίας από τον Γαληνό είναι ανεκτίµητης αξίας και αποτελεί
πρότυπο κλινικής περιγραφής. Περιέγραψε την ετερόπλευρη κεφαλαλγία ως «ûµικρανίαν» ή
«ñτεροκρανίαν». Η «κεφαλαλγία ïκ τάσεωσ» κατά τον Γαληνό συνδέεται µε το άγχος. Είναι
ιδιαιτέρως σηµαντικό ότι ο Γαληνός περιέγραψε την κεφαλαλγία, την συνδεόµενη υπό ιλίγγου,
εµέτων, ασταθείας της βαδίσεως και ελαττώσεως της ακουστικής αντιλήψεως, ως µία ειδική
κατάσταση η οποία µετέπειτα ονοµάστηκε «Νόσος του Meniere» από τον ιατρό Prosper Menier
(1799-1862) ο οποίος την παρουσίασε. Περιέγραψε επίσης το παραλήρηµα ως παραλήρηµα
«άνευ» πυρετού, το οποίον εκάλεσε «παραφροσύνην», και ως παραλήρηµα «µετά» πυρετού, το
οποίον εκάλεσε «φρενίτιδα».
Την φθίνουσα πορεία των νοητικών λειτουργιών ο Γαληνός ονόµασε «µώρωσιν» ή
«µωρίαν». Η «µώρωσισ» αποτελεί την ήπια µορφή της «Äνοίασ». Η αληθής «Öνοια», ή
«γεροντική Öνοια» χαρακτηρίζεται από σοβαρή διαταραχή της µνήµης και της κριτικής
ικανότητας. Στις παρατηρήσεις του στηρίχθηκε ο Αλοϊς Αλτσχαϊµερ, από τον οποίο ονοµάστηκε
και η νόσος Την αναστολή της νοητικής αναπτύξεως ο Γαληνός ονόµασε «µικρόνοιαν»,
παρατηρώντας ότι ενίοτε συνδυάζεται «µετά δυσµορφικÿν στοιχείων» τα οποία, όταν είναι εκ
γενετής, τα ονόµασε «προσωπε∂ον» λόγω της παρατηρουµένης σταθερότητος των
χαρακτηριστικών. Πολλοί δε θεωρούν την παρατήρηση αυτή ως πρόδροµο της παρατηρήσεως
του Ιατρού John Langdon Down, ο οποίος έδωσε το όνοµά του εις το σχετικό «σύνδροµον».
Για την θεραπεία των Ψυχικών παθήσεων συνιστούσε την χορήγηση ηρεµιστικών
φαρµάκων, αλλά εκ παραλλήλου εφάρµοζε φυσικοθεραπεία, υδροθεραπεία, ηλιοθεραπεία και
διαθερµίες. Εισήγαγε κατά τρόπον µεθοδικό την Ψυχοθεραπεία, διά να αυξήσει την ψυχική ισχύ
και την λογική θεώρηση, και δι' αυτών να επιτύχει τον αυτοέλεγχο του πάσχοντος. Συνιστούσε
πάντοτε εις τους συγγενείς των πασχόντων να επιδεικνύουν ευγένεια και να αποφεύγουν τον
έλεγχο και την αυστηρή κριτική.
Η σύγχρονη Ιατρική επιβεβαίωσε τις απόψεις του Γαληνού για την κυκλοφορία του
αίµατος, την µεταδοτικότητα διαφόρων νόσων, την αναπνοή, τις παθήσεις των πνευµόνων και
τους νόµους της κληρονοµικότητας, τους οποίους ο Mendel απλώς τους επανέλαβε και τους
απέδειξε µε τα µπιζέλια του.
Πρώτος επίσης ο Γαληνός συνέστησε την θεραπευτική αγωγή των πασχόντων από
φυµατίωση σε σανατόρια, αιώνες πρίν από τον Carlo Forlalini. Επίσης είναι ο πρώτος στην
Ιστορία που εφήρµοσε πνευµοθώρακα, τον οποίο περιγράφει µεν λεπτοµερώς ο Ιπποκράτης,
εφάρµοσε ο Γαληνός αλλά αποδίδεται στον Forlalini (1888) και τον Bremer. Επίσης ο Γαληνός
είναι εκείνος που ανακάλυψε την ευεργετική επίδραση των ελωδών πυρετών στα νευρικά
νοσήµατα. Στην µελέτη του Γαληνού βασίστηκε ο Julius Wagner και έλαβε το 1927 το Βραβείο
Νόµπελ in Physiology or Medicine.
Τέλος ο Γαληνός χρησιµοποίησε πρώτος, ως αντισηπτικό και ιαµατικό φάρµακο την
εναπόθεση µούχλας επάνω σε πληγές, από την οποία προέκυψε η πενικιλίνη.
Ενδιαφέρον είναι ότι ο Γαληνός (και όχι ο Ιπποκράτης όπως αναφέρεται) έδωσε το
όνοµα «καρκίνος» στην από την Ιπποκράτειο εποχή γνωστή επάρατη νόσο.1* Σηµειώνει λοιπόν
ο Γαληνός ότι, όπως το µαλακόστρακο καρκίνος (κάβουρας) έχει τα πόδια εκατέρωθεν του
1
* Βλ. «Γαληνού ΄Απαντα», ΄Εκδ. G.C. Kuehn, Λειψία, 1826, τόµ. ΧΙ, σελ. 140.
27
σώµατός του, κατά τον ίδιο τρόπο στον µαστό της γυναίκας οι φλέβες είναι διογκωµένες και
καταφανείς από τον «παρά φύσιν όγκον» και προσοµοιάζουν µε τα πόδια του καβουριού.
Έκτοτε ο όρος αυτός γενικεύθηκε για όλες τις νεοπλασίες του σώµατος και χρησιµοποιείται από
όλους τους µεταγενέστερους Ιατρούς, ενώ παράλληλα απαντάται και ο όρος «καρκίνωµα»
(Cancer, Cancerous). Οι όροι αυτοί έφθασαν µέχρι τις ηµέρες µας και καθιερώθηκαν. Επιπλέον
θεωρούσε τον καρκίνο, ως ψυχοσωµατική νόσο, κάτι που έγινε αποδεκτό από τη σύγχρονη
επιστήµη µόλις στα µέσα του 20ού αιώνα.
Πολλές ήταν οι φαρµακευτικές ουσίες, σκευασίες και τα θεραπευτικά σχήµατα, που
χρησιµοποιούσαν για τον καρκίνο, δηλωτικό και αυτό της ανίατης µορφής της νόσου.
Αναφέρονται τα βότανα ασκληπιάς, ακαλύφη ή κνίδη, αριστολοχία, δρακοντία, ερύσιµον,
ερέβινθος, ελλέβορος, ερίκης καρπός, ελατήριον ή σίκυς (άγριου στρύχνου χυλός) και επίθυµον.
Επίσης ως αντικαρκινικά φάρµακα χρησιµοποιούντο οι ποτάµιοι καρκίνοι, η καδµεία, ο
λιθάργυρος, ο µόλυβδος και η χαλκίτις. Στις περιπτώσεις που αποτύγχανε η θεραπεία µε τις
φαρµακευτικές ουσίες και τα βοηθήµατα τότε οι αρχαίοι Ελληνες ιατροί κατέφευγαν στη
χειρουργική αντιµετώπιση του καρκίνου.
Ο Γαληνός συνιστούσε τη χειρουργική επέµβαση µόνον για τους «επιπολής»
καρκίνους, τους οποίους κατόρθωνε να τους εκτέµνει µε τις ρίζες τους µέχρι τους υγιείς ιστούς,
«p£shj
p£shj mεν
m oân ceirourg…aj ™kkoptoÚshj Ôgkon par¦ fÚsin Ð skopÒj ™stin ™n kÚklJ
p£nta tÕn Ôgkon perikÒyai,
kaq § tù kat¦ fÚsin œconti plhsi£zei.»
plhsi£zei Πριν από τη
perikÒyai kaq'
χειρουργική θεραπεία χορηγούσε τα κατάλληλα φάρµακα για την κάθαρση του «µελαγχολικού
χυµού» και στη συνέχεια αφαιρούσε τον όγκο «ξυραφίοισ πεπυρωµένοισ àτινα ¿µοÀ
τέµνουσι καί διακαίουσιν», ένα είδος δηλ. θερµοκαυτήρος, ώστε να αποφεύγεται η
αιµορραγία από τα αγγεία. Τη χειρουργική επέµβαση ακολουθούσε υγιεινή τονωτική διατροφή,
γυµναστική και αναληπτική αγωγή για να επιτευχθεί η ποθητή «ε«χυµία» του σώµατος του
ασθενούς. Βέβαια για τους «κρυπτούσ», δηλ. τους «ïν τ‚ βάθει» καρκίνους ακολουθούσαν την
προτροπή του Ιπποκράτους ο οποίος στους «Αφορισµούς», Τµήµα ΄Εκτο, 38, τονίζει ότι είναι
καλλίτερο να µην χειρουργούνται διότι µε την αρχή της θεραπείας οι άρρωστοι πεθαίνουν
γρήγορα.
Ο Γαληνός κυριάρχησε στην Ιατρική επί 15 Αιώνες! Συνέγραψε 300 Ιατρικά και 500
Φιλοσοφικά και φιλολογικά έργα. Από τα πρώτα διασώθηκαν µόνον 163, µεταξύ των οποίων
θαυµαστά είναι τα εξής: Ανατοµικαί Εγχειρίσεις, Περί Μήτρας ανατοµής, Περί του Εµβρύου
ανατοµής, Περί Πυρετών, Θεραπευτική Μέθοδος, Περί Λεπτυνούσης ∆ιαίτης, Περί Συνθέσεως
Φαρµάκων, και Περί Αντιδότων. Κατά τον 14ο αιώνα µεταφράστηκε στα Λατινικά η πραγµατεία
του «Περί Χρείας των εν Ανθρώπου σώµατος Μορίων» που θεωρήθηκε ως η καλύτερη ως τους
νεότερους χρόνους παρουσίαση του ανθρωπίνου σώµατος και συνέβαλε σηµαντικά στην
αναγέννηση της Ιατρικής. Ο Ch.Singer στο Συλλογικό Έργο µε τίτλο «The Legacy of Greece»
γράφει ότι «Η µετάφραση αυτής της Μελέτης στα Λατινικά και η ευρεία διάδοσή της µπορεί να
θεωρηθεί ως η αφετηρία της σύγχρονης Ιατρικής Επιστήµης». Το σύνολο των έργων του
Γαληνού εκδόθηκε στα Λατινικά το 1525 από τον Άλδο Μανούτιο.
Ο Γαληνός όµως, εκτός από µέγας Ιατρός, υπήρξε και µέγας Βιολόγος. Με τα έργα του,
σε συνδυασµό µε τα έργα του Αριστοτέλη και του ∆ιοσκουρίδη, αναγεννήθηκε τον 16ο αιώνα η
Βιολογία. Οι Μεγάλοι Θεµελιωτές της σύγχρονης Βιολογίας, W.Harvey (1578-1657), Cuvier
(1769-1832), J.Muller (1801-1858), R.Owen (1804-1892), G.H.Lewes (1817-1878) και W. Ogle
1827-1912) στηρίχτηκαν στα έργα του.
Άλλοι Έλληνες Βιολόγοι της αρχαιότητας ήταν οι εξής:
28
Αθήναιος ο Απαλικός, Αναξίµανδρος ο Μιλήσιος, Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης,
Αρχέστρατος ο Γελώος, Βόλος ο Μενδήσιος και Ιππων ο Σάµιο.
Σύνοψις
Στο συλλογικό έργο µε τίτλο «The Legacy of Greece» (Το Κληροδότηµα της Ελλάδος),
έκδοση Πανεπιστηµίου της Οξφόρδης by Sir Richard Winn Livingstone, πληθώρα σοβαρών
συγγραφέων, επιστηµόνων και µελετητών εκθέτουν και αναλύουν τα διάφορα Κεφάλαια της
πολιτιστικής κληρονοµιάς που άφησε στον Κόσµο η Αρχαία Ελλάδα. Μεταξύ αυτών είναι ο
Charles Singer, καθηγητής της Ιστορίας της Ιατρικής εις το University College του Λονδίνου,
και ο Tomas L. Heath, µαθηµατικός, ιστορικός µελετητής και καθηγητής της Ιστορίας των
Μαθηµατικών της Αρχαίας Ελλάδος, οι οποίοι γράφουν:
Ο Charles Singer: «Τα επιτεύγµατα των Ιατρών της Ελληνιστικής εποχής συγκροτούν
την ανεκτίµητη οφειλή της σύγχρονης Ιατρικής προς την Αρχαιότητα. Οι σύγχρονοι πρωτοπόροι
είναι κληρονόµοι των Ελλήνων. Χωρίς τον Ηρόφιλο δεν θα είχαµε τον William Harvey και η
αναγέννηση της Φυσιολογίας θα είχε καθυστερήσει κατά αιώνες. Εάν τα έργα του Γαληνού δεν
είχαν επιζήσει, ο Andreas Vesalius (1514 – 1564, Φλαµανδός ανατόµος και συγγραφεύς του
περίφηµου έργου De humani corporis fabrica «Η ∆οµή του Ανθρωπίνου Σώµατος») δεν θα
ανοικοδοµούσε την Ανατοµία, ενώ η Χειρουργική, µαζί µε την Ιατρική θα έµεναν πίσω. Η
«Ιπποκράτειος Συλλογή» υπήρξε η βάσις για το έργο του µεγαλύτερου σύγχρονου ΙατρούΚλινικού Παρατηρητού Thomas Sydenham (1624-1689, τον απεκάλεσαν English Hippocrates)
και εξακολουθεί να είναι η βάσις για ένα σύγχρονο Νοσοκοµείο και για την εκπαίδευση των
Ιατρών».
Ο Tomas L. Heath, στο κεφάλαιο «Mathematics and Asrtonomy» γράφει: «Όταν
αναλογιζόµαστε το χρέος της ανθρωπότητος προς τους Έλληνες, έχοµε την τάση να
σκεπτόµαστε αποκλειστικώς τα αριστουργήµατα της λογοτεχνίας και της τέχνης που µας
άφησαν. Όµως η Ελληνική µαγαλοφυία είναι πολύπλευρη. Ο Έλλην…έτεινε κατά τον ίδιo
ακατανίκητο τρόπο και προς τις φυσικές επιστήµες, τα µαθηµατικά και γενικώς προς τον τρόπο
του σκέπτεσθαι µε ακρίβεια και λογική. Το να είσαι Έλλην εσήµαινε να ζητάς να µάθεις. Να
µάθεις την πρωταρχική σύσταση της ύλης, το νόηµα των αριθµών, τον κόσµο ως λογικό
σύνολο»
Κλείνοντας αυτή τη Μελέτη, και για µιαν ακόµη φορά σκέπτοµαι ότι υπήρξε ένας Λαός
που στο µεσουράνηµά του εφευρέθηκαν, διατυπώθηκαν και διευκρινίστηκαν τα κύρια σηµεία
του υπάρχοντος σήµερα παγκοσµίου πολιτισµού. Ανέδειξε απαράµιλλες µορφές Ηγετών,
Φιλοσόφων και Επιστηµόνων οι οποίοι σφράγισαν την Ιστορία µε την προσωπικότητά τους.
Μελετώντας την παρουσίαση της Οµιλίας η οποία βασίστηκε στην Μελέτη αυτή πολλές φορές
σταµατούσα γεµάτος δέος. Και το µόνο που µου ερχόταν στο νου, ξανά και ξανά σαν επωδός,
ήταν το επιτάφιο επίγραµµα του Σιµωνίδη περί «τÿn ™n QermopÚlaij qanÒntwn»:
«…eÙkle¾j mέn ¡ tÚca, kalÕj d' Ð pÒtmoj, bwmÕj d' Ð t£foj, prÕ gÒwn dέ mn©stij, Ð d'
oªktoj œpainoj· ™nt£fion dέ toioàton oÜt' eÙrëj oÜq' Ð pandam£twr ¢maurèsei crÒnoj».
(και σε ποιητική απόδοση δική µου):
Ήταν η τύχη τους καλή, καλός κι ο θάνατός τους,
ο τάφος τους είναι βωµός, κι αντίς για θρήνους έχουν
την θύµηση, και γίνεται κι η λύπη παίνεµά τους·
το σάβανο τέτοιων ανδρών µούχλα δεν το λερώνει
µήτε ο πανδαµάτορας καιρός ποτέ θα το µαυρίσει.
29
Ταυτοχρόνως όµως δεν παύω να προβληµατίζοµαι. Γιατί, αναρωτιέµαι, από τον
Μεσαίωνα και µετά, αλλά και µέχρι των ηµερών µας εκκρίνεται τόση χολή σχετικά µε τους
Έλληνες, αλλά και τόση ανεδαφική αµφισβήτηση για την προσφορά τους στον Παγκόσµιο
Πολιτισµό;
Την απάντηση βρήκα στο έργο του Νίτσε «Η Γέννησις της Τραγωδίας από το Πνεύµα
της Μουσικής», και έχει ως εξής:
«Κάθε εποχή και στάδιο της κουλτούρας προσπάθησε µε βαθιά δυσθυµία να ελευθερωθεί
από τους ΄Έλληνες επειδή, οτιδήποτε πραγµατοποιείτο, φαινόταν να χάνει ξαφνικά µπροστά τους
τη ζωή και το χρώµα του και να γίνεται φτωχό αντίγραφο, ακόµη και καρικατούρα παρ’ όλο που,
φαινοµενικά, ήταν εντελώς πρωτότυπο και άξιο ειλικρινούς θαυµασµού. Κι έτσι, από καιρό σε
καιρό, ξεσπάει µια βαθιά οργή εναντίον αυτού του αλαζονικού µικρού λαού ο οποίος είχε την
τόλµη να χαρακτηρίζει “βάρβαρο” ό,τι δεν ήταν δικό του γέννηµα-θρέµµα. Ποιοι ήταν αυτοί οι
άνθρωποι, ρωτάει κανείς, οι οποίοι µολονότι έχουν µια εφήµερη λάµψη, κωµικά περιορισµένους
θεσµούς, αµφίβολη προκοπή στα ήθη τους και χαρακτηρίζονται από κακές έξεις, προβάλλουν τον
ισχυρισµό ότι διαθέτουν εκείνη την αξιοπρέπεια και την εξέχουσα θέση η οποία διακρίνει τη
µεγαλοφυΐα από τις µάζες; ∆υστυχώς, κανείς δεν ήταν τυχερός να βρει το κώνειο µε το οποίο θα
κατάφερνε να µας γλιτώσει από αυτόν [τον λαό]. Γιατί όλο το δηλητήριο που δηµιούργησε ο
φθόνος, η συκοφαντία και το µίσος δεν στάθηκε αρκετό να καταστρέψει αυτή τη λάµψη. Συνεπώς
νιώθει κανείς ντροπιασµένος και φοβισµένος µπροστά στους Έλληνες, εκτός αν εκτιµάει την
αλήθεια περισσότερο απ’ όλα τα πράγµατα και τολµά να αναγνωρίσει και τούτη την αλήθεια:
Ότι οι Έλληνες κρατούν στα χέρια τους, σαν ηνίοχοι, τα χαλινάρια της δικής µας και
κάθε άλλης κουλτούρας, αλλά και ότι σχεδόν πάντα το άρµα και τα άλογα είναι κατώτερης
ποιότητας και δόξας από τους οδηγούς τους, οι οποίοι το έχουν παιχνίδι να γκρεµίσουν το σύνολο
σε µιαν άβυσσο, την οποία εύκολα πηδούν οι ίδιοι µ΄ ένα άλµα όµοιο µ΄ εκείνο του Αχιλλέα.».
Και τη µελέτη του αυτή ο φιλόσοφος την κλείνει µε ένα απόφθεγµα:
«Πόσο θα έχει υποφέρει αυτός ο λαός για να µπορέσει να γίνει τόσο ωραίος!»
Και -προσθέτω- πόσον εξακλουθεί να υποφέρει!
Χαλάνδρι, 12 Μαΐου 2012
Κωνσταντίνος ∆. Μπιζάνος
Επίτιµος ∆ικηγόρος
210.6812002 και 6972787097
kbizanos@gmail.com
30

Βιογραφικό Σημείωμα Κωνσταντίνος Ηλία Κοσμάς

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΝΤΙΚΕΙ

2013 Τεύχος 3-4 - Helliniki Iatriki

Κατεβάστε το In-Room Dinning Menu

εδώ - Ακαδημία Αρχαίας Ελληνικής & Παραδοσιακής Κινέζικης Ιατρικής

Τ Γυμνάσιο Σταυροδρομίου

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗΣ

Ελληνικές εκδόσεις για την Κίνα

Publication - Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο

Ελληνικές εκδόσεις Κινέζων συγγραφέων

Κατά τη γνώµη σας – Ποία αντικείµενα θα θέλατε να

εδώ - Σωματείο Ελλήνων Ρεφλεξολόγων

Σοφοκλέους «Φιλοκτήτης