«ΣΤΗΝ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ
αποκτά χαρακτήρα κοινωνικό και δεν υπάρχει
ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων της γης και των παραγωγικών
εγκαταστάσεων. Στην κοινωνία αυτή απουσιάζει η
ατομική ιδιοποίηση του προϊόντος ακόμη και στην
σφαίρα της κατανάλωσης. Η διανομή έχει χαρακτήρα κοινωνικό και πραγματοποιείται με βάση
τις κοινωνικές ανάγκες. Ο κοινωνικός χαρακτήρας της κατανάλωσης των προϊόντων διαφέρει
από την ατομική τους ιδιοποίηση ως προς το ότι
η απόδοση των καταναλωτικών αγαθών σε κάθε
μέλος της κοινωνίας δεν πραγματοποιείται μέσω
της αγοράς εμπορευμάτων και διαμέσου της χρήσης νομίσματος. Η κοινωνία θα ικανοποιεί όλες
τις ανάγκες των μελών της, δίχως αυτές να έρχονται σε αντίθεση με το γενικότερα συμφέροντά
της, ανεξάρτητα από την μεγαλύτερη ή την μικρότερη εργασιακή συνεισφορά που καταβάλλει
κάθε μεμονωμένο μέλος της. Απουσιάζει η ατομική ιδιοκτησία και συνακόλουθα και όλα τα μέσα
για την καταμέτρησή της, δηλαδή η ανταλλακτική αξία και το σύμβολό της, το χρήμα».
TΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΕΤΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2014
Η έννοια της δημοκρατίας στον Μαρξ • Η μεταβατική περίοδος από
τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό και οι επικριτές της • Για την
θεωρία της κομμουνιστικοποίησης, συμπληρωματική σημείωση
σχετικά με την δομή της επιχειρηματολογίας της • Σημειώσεις για
το ζήτημα της μετάβασης στον κομμουνισμό • Σύγχρονη Ψυχιατρική: Συνταγές τρέλας • Η αρισ τερή πτέρυγα του Tουρκικού Κομμουνιστικού Κόμματος, Μέρος πρώτο
Αμαντέο Μπορντίγκα (1958)
Το ένζυμο είναι καταλύτης. Όπως όλοι οι καταλύτες, έτσι και τα ένζυμα λειτουργούν αυξομειώνοντας την ενέργεια ενεργοποίησης μιας αντίδρασης.
Τα περισσότερα ένζυμα επιταχύνουν την αντίδραση εκατομμύρια φορές σε
σχέση με την ταχύτητά της χωρίς αυτά. Ωστόσο, τα ένζυμα διαφέρουν από
τους υπόλοιπους καταλύτες ως προς την εξειδίκευση, καθώς είναι πολύ πιο
περιοριστικά εξειδικευμένα από αυτούς · κάθε ένζυμο μπορεί να καταλύσει
μια συγκεκριμένη μόνο αντίδραση.
Από την ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ
ΤΟ ΕΝΖΥΜΟ-ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΩΝ ΣΥΝΤΡΟΦΩΝ ΔΙΕΘΝΙΣΤΩΝ διευθύνεται από Συντακτική Επιτροπή.
Τα ενυπόγραφα άρθρα δεν εκφράζουν αναγκαστικά την θέση της σύνταξης. Η Συντακτική Επιτροπή
φέρει την πλήρη ευθύνη για την επιλογή και την δημοσίευση των άρθρων χωρίς ωστόσο να συμφωνεί υποχρεωτικά με το περιεχόμενό τους ή να βαρύνεται για την ποιότητα των δημοσιευμένων ή
αδημοσίευτων μεταφράσεων στις οποίες αυτά παραπέμπουν.
Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας: http://engymo.wordpress.com. Προσκαλούμε τους αναγνώστες
μας που επιθυμούν να κάνουν σχόλια/παρατηρήσεις ή έχουν την διάθεση να συμβάλλουν σε αυτή
την προσπάθεια είτε μεταφράζοντας κείμενα ή βοηθώντας στην διακίνηση του περιοδικού να επικοινωνήσουν μαζί μας στην ηλεκτρονική διεύθυνση intercomrades@yahoo.com
ΣΗΜΕIΑ ΔΙAΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟY
Βιβλιοπωλεία
Ελεύθερο ς Τύπος Βαλτετσίου 53, Εξάρχεια
Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο Θεμιστοκλέους 37, Εξάρχεια
Εκδόσεις των Συναδέλφων Ερεσσού 35, Εξάρχεια
Ναυτίλο ς Χαριλάου Τρικούπη 28, κέντρο Αθήνας
Αλφειό ς Χαριλάου Τρικούπη 22, κέντρο Αθήνας
ΚΨΜ Ζωοδόχου Πηγής 55-57, Αθήνα
Εκτό ς των τειχών Γραβιάς 10-12, Αθήνα
Εναντιοδρομία Αν.Μεταξά 9-11, Εξάρχεια
Περίπτερα-άλλοι χώροι
Πλατεία Κάνιγγο ς Ακαδημίας 73, Αθήνα
Κέντρο Τύπου έναντι βιβλιοπωλείου Ελεύθερος Τύπος
Περίπτερο πλατείας Εξαρχείων Στουρνάρη & Σπ.Τρικούπη
Ψιλικατζίδικο οδού Μπόταση, έναντι βιβλιοπωλείου Solaris, Εξάρχεια
Ψιλικατζίδικο οδού Μεσολογγίου, Εξάρχεια
Λοκομοτίβα Μπόταση 7, Εξάρχεια
Αυτόνομο Στέκι Ζωοδόχου Πηγής 95, Εξάρχεια
Αυτοδιαχειριζόμενο στέκι Άνω – Κάτω Πατησίων Νάξου 75 & Κρασσά
Κ*- ΒΟΞ Αραχώβης & Θεμιστοκλέους, πλατεία Εξαρχείων
Για ζητήματα διακίνησης ή για την αποστολή του περιοδικού ταχυδρομικώς στην επαρχία απευθυνθείτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση intercomrades@yahoo.com
Σχεδιαστική επιμέλεια: Xρήστος Κωτσίνης
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Καλωσόρισμα
Η έννοια της δημοκρατίας στον Μαρξ
Η μεταβατική περίοδος από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό και οι επικριτές της
Για την θεωρία της κομμουνιστικοποίησης, συμπληρωματική σημείωση σχετικά με την δομή της επιχειρηματολογίας της
Σημειώσεις για το ζήτημα της μετάβασης στον κομμουνισμό
Σύγχρονη Ψυχιατρική: Συνταγές τρέλας
Η αριστερή πτέρυγα του Τουρκικού Κομμουνιστικού Κόμματος, Μέρος πρώτο
Μια σύντομη παρουσίαση των θέσεων της Διεθνιστικής Κομμουνιστικής Τάσης
Γλωσσάρι
4-7
8 - 25
28 - 45
46 - 53
54 - 57
60 - 75
79 - 93
96 - 99
100 - 101
ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΜΑ
Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά, για άλλη μια φορά, τους φίλους και τις φίλες
που στήριξαν τα δύο πρώτα τεύχη του περιοδικού μας, με το οποίο προσπαθούμε να
συμβάλλουμε με το μέγιστο των δυνάμεών μας στη δημιουργία των βάσεων για ένα διεθνές επαναστατικό κίνημα του μέλλοντος και να συναντηθούμε με τους χιλιάδες σύγχρονους προλετάριους που θα εξεγείρονται προβάλλοντας το πρόταγμα μιας κοινωνίας
χωρίς τάξεις. Από πλευράς μας δεν έχουμε να δώσουμε ούτε προκατασκευασμένες, ούτε
πλήρεις αλλά ούτε και οριστικές απαντήσεις, και δεν είναι αυτή η φιλοδοξία αυτού του
περιοδικού. Έχουμε όμως να προτείνουμε τρόπους και ιδέες, να προμηθεύσουμε κάποιες
«σκαλωσιές» για την ανέγερση του οικοδομήματος μιας σύγχρονης κομμουνιστικής θεωρίας και πράξης, σε συνεργασία με πολλούς άλλους συντρόφους που ταλανίζονται από
τις ίδιες ανάγκες και είναι δεσμευμένοι στις ίδιες αρχές.
Απευθυνόμαστε στους ανθρώπους που, σε πείσμα των καιρών, επιμένουν να οραματίζονται την ριζική κοινωνική απελευθέρωση προσπαθώντας συνάμα να διατηρήσουν το
ηθικό τους, να αντισταθούν στις πολλαπλές τοξικές επιδράσεις μιας κοινωνίας σε σήψη
και μέσα σε αυτές τις συνθήκες να προσανατολιστούν και να αναζητήσουν νέες ατραπούς οργάνωσης και δράσης, αξιοποιώντας τα διδάγματα και τα πρότυπα ζωής των μεγάλων επαναστατικών κινημάτων, απαλλαγμένοι από τα πολιτικά ράκη του παρελθόντος.
Η ομάδα μας απηχεί, στο μέτρο της ταπεινότητάς της, μια συγκεκριμένη τάση του
επαναστατικού ταξικού κινήματος που αναδείχθηκε σε μια ορισμένη εποχή. Πρόκειται
για την αριστερή πτέρυγα της γενιάς της Οκτωβριανής Επανάστασης που αγωνίστηκε αταλάντευτα για την προοπτική του παγκόσμιου κομμουνισμού απορρίπτοντας κάθε
δήθεν «ρεαλιστικό συμβιβασμό», αρνούμενη να υπαναχωρήσει από τις θέσεις της για
την ολοκληρωτική κατάργηση του καπιταλισμού, την ολοσχερή καταστροφή του αστικού
κρατικού μηχανισμού και την εξουσία του επαναστατημένου προλεταριάτου για την τε-
λική κατάργηση του κράτους ως μηχανισμού οργανωμένης βίας, της μισθωτής εργασίας,
της εμπορευματικής παραγωγής και του χρήματος. Το ρεύμα αυτό κατά την διάρκεια
της β΄ παγκόσμιας ιμπεριαλιστικής σφαγής αρνήθηκε με αδιαλλαξία να υποταχθεί στον
μύθο του «αντιφασιστικού πολέμου» και στην ταξική συνεργασία των «κινημάτων εθνικής αντίστασης» κρατώντας ψηλά την σημαία του προλεταριακού διεθνισμού.
Στα δύο πρώτα τεύχη του περιοδικού ο αναγνώστης μπορεί να βρει κάποια στοιχεία
της πολιτικής μας ταυτότητας καθώς επίσης και ένα κείμενο πρώτων βασικών θέσεων
που χαρακτηρίζουν την ομάδα μας, το οποίο υπάρχει και στην ιστοσελίδα μας.
Στο τεύχος αυτό εγκαινιάζουμε μια θεματική ενότητα με γενικό τίτλο «Ο κομμουνισμός
ως ‘αληθινή δημοκρατία’», η οποία θα διατηρηθεί τουλάχιστον στα επόμενα τρία τεύχη.
Στο αφιέρωμα αυτό φιλοδοξούμε να παρουσιάσουμε, στο μέτρο του δυνατού, ποικίλες
γόνιμες τοποθετήσεις για το εν λόγω ζήτημα, το οποίο, κατά την γνώμη μας, είναι ουσιαστικής σημασίας ως κατεξοχήν γνώρισμα του κομμουνιστικού απελευθερωτικού προτάγματος, ιδιαίτερα υπό το πρίσμα που το αντιμετώπισε ο Μαρξ από την νεανική έως
και την ώριμη περίοδο της πνευματικής του εξέλιξης. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι
τα σχετικά κείμενα που δημοσιεύονται δεν απηχούν, εν μέρει ή εν συνόλω, υποχρεωτικά
τις απόψεις της συντακτικής ομάδας. Απεναντίας, επιδίωξή μας είναι η δημοσίευση μιας
ποικιλίας προσεγγίσεων και ερμηνειών, εφόσον αυτές συμβάλλουν γόνιμα στην διαπραγμάτευση του υπό διερεύνηση ζητήματος. Από μέρους μας, έχουμε ήδη τοποθετηθεί ρητά
υπέρ μιας αντίληψης περί κομμουνισμού ως μια συλλογικά αυτοκυβερνώμενη κοινότητα
κοινωνικοποιημένων ανθρώπων διαμέσου της υπέρβασης του πολιτικού κράτους και της
κοινωνίας των ιδιωτών, στην οποία το γενικό συμφέρον θα είναι ταυτόχρονα και ιδιωτικό
συμφέρον. Το πρώτο άρθρο της θεματικής αυτής ενότητας είναι γραμμένο από τον Μαξιμιλιέν Ριμπέλ.
Δημοσιεύουμε δύο άρθρα των συντρόφων μας από την οργάνωση Διεθνιστική Κομμουνιστική Τάση, με την οποία έχουμε αναπτύξει ιδιαίτερους δεσμούς ήδη από την συγκρότηση της ομάδας μας, που αφορούν το ζήτημα της αναγκαιότητας ύπαρξης μιας μεταβατικής περιόδου από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό. Πολλά έχουν ειπωθεί για την
μεταβατική περίοδο ύστερα από ό,τι έγινε στη Ρωσία μετά την επανάσταση του 1917. Τα
συγκεκριμένα άρθρα απηχούν μια ξεκάθαρη θέση στο εν λόγω ζήτημα και αναπτύσσουν
μια επιχειρηματολογία απέναντι σε συγκεκριμένες πολιτικές οργανώσεις ή ρεύματα που
απορρίπτουν την αναγκαιότητα ύπαρξης μεταβατικής περιόδου. Στο πλαίσιο αυτής της
θεματικής ενότητας η ομάδα μας έχει γράψει ένα τρίτο κείμενο με κάποιες σκέψεις.
Στη συνέχεια δημοσιεύουμε ένα ενδιαφέρον άρθρο για την σύγχρονη Ψυχιατρική γραμμένο από την ομάδα Internationalist Perspective. Τα τελευταία χρόνια τα διεθνή βιβλιογραφικά δεδομένα επιβεβαιώνουν ότι η οικονομική κρίση πλήττει την ψυχική υγεία όχι
μόνο των ψυχικά ασθενών αλλά και των υγιών ανθρώπων οι οποίοι εξαιτίας της πίεσης
και της ανασφάλειας που βιώνουν αναπτύσσουν ποικίλα ψυχολογικά προβλήματα και
επιλέγουν ακόμη και να δώσουν τέλος στη ζωή τους μερικές φορές. Το συγκεκριμένο άρθρο διαμέσου μιας ιστορικής αναδρομής όσον αφορά το ζήτημα της ψυχικής ασθένειας
καταλήγει στο σήμερα και στο πώς ο καπιταλισμός έχει εξατομικεύσει την ευθύνη για
την τρέλα στο ίδιο το άτομο με τέτοιο τρόπο ώστε η προσοχή να εκτρέπεται από την
πραγματική πηγή της τρέλας που δεν είναι άλλη από την απόλυτη παράνοια αυτού του
κοινωνικο-οικονομικού συστήματος.
Τέλος, εγκαινιάζουμε ένα αφιέρωμα στην ιστορία της Αριστερής Πτέρυγας του Τουρκικού Κομμουνιστικού Κόμματος κατά το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του 1920, το οποίο
θα ολοκληρωθεί σε συνέχειες στα προσεχή τεύχη. Η άγνωστη αυτή ιστορία είναι γραμμένη από τους Τούρκους συντρόφους της οργάνωσης Dünya Devrimi (τμήμα του Διεθνούς
4
5
Kαλωσόρισμα
ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΜΑ
Κομμουνιστικού Ρεύματος στην Τουρκία). Θεωρούμε ότι η παρουσίαση της ιστορίας των
Τούρκων επαναστατών του μεσοπολέμου, για πρώτη μάλιστα φορά, στο αναγνωστικό
κοινό της Ελλάδας αποτελεί μια συνεισφορά της ομάδας μας στην υπόθεση της διεθνιστικής ενότητας της εργατικής τάξης που ζει στις δύο μεριές του Αιγαίου.
Θα θέλαμε να προσκαλέσουμε, για άλλη μια φορά, τους αναγνώστες να συζητήσουν
μαζί μας και να μας εκφράσουν τις καλοπροαίρετες παρατηρήσεις τους.
Τέλος, επισημαίνουμε ότι όλα τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν ασφαλώς τους συγγραφείς τους, αλλά όχι υποχρεωτικά και τις θέσεις της σύνταξης. Η Συντακτική Επιτροπή φέρει την πλήρη ευθύνη για την επιλογή και την δημοσίευση των άρθρων χωρίς
ωστόσο να συμφωνεί υποχρεωτικά με το περιεχόμενό τους ή να βαρύνεται για την ποιότητα των δημοσιευμένων ή αδημοσίευτων μεταφράσεων στις οποίες αυτά παραπέμπουν.
Η Συντακτική Ομάδα
6
7
«Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜOΣ ΩΣ
‘ΑΛΗΘΙΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ’»
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
ΣΕ ΤΟΥΤΟ ΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΕΓΚΑΙΝΙΑΖΟΥΜΕ ΜΙΑ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΕ ΓΕΝΙΚΟ ΤΙΤΛΟ
«Ο κομμουνισμός ως ‘αληθινή δημοκρατία’», την οποία θα διατηρήσουμε τουλάχιστον στα
επόμενα τρία τεύχη. Στο αφιέρωμα αυτό φιλοδοξούμε να παρουσιάσουμε, στο μέτρο του
δυνατού, ποικίλες γόνιμες τοποθετήσεις για το εν λόγω ζήτημα, το οποίο, κατά την γνώμη μας, είναι ουσιαστικής σημασίας ως κατεξοχήν γνώρισμα του κομμουνιστικού απελευθερωτικού προτάγματος, ιδιαίτερα υπό το πρίσμα που το αντιμετώπισε ο Μαρξ από την
νεανική έως και την ώριμη περίοδο της πνευματικής του εξέλιξης.
Από μέρους μας, έχουμε ήδη τοποθετηθεί ρητά υπέρ μιας αντίληψης περί κομμουνισμού ως μια συλλογικά αυτοκυβερνώμενη κοινότητα κοινωνικοποιημένων ανθρώπων διαμέσου της υπέρβασης του πολιτικού κράτους και της κοινωνίας των ιδιωτών, στην οποία
το γενικό συμφέρον θα είναι ταυτόχρονα και ιδιωτικό συμφέρον.
Έτσι, στο κείμενό μας «Δέκα θέσεις για το κομμουνιστικό πρόταγμα σήμερα»1 επισημαίνουμε χαρακτηριστικά:
«Το αίτημα της καθολικής αναθέσμισης της κοινωνίας μπορεί να λάβει τη μορφή της αυθεντικής πολιτικής δημοκρατίας, όπως την έθεσε ο Μαρξ, υπό την έννοια μιας δημοκρατίας πραγματικά κοινωνικής, μιας κολλεκτιβιστικής αυτοκυβερνώμενης κοινότητας, που
υπερβαίνει την τυπική μορφή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και αίρει τον διαχωρισμό μεταξύ πολίτη και ιδιώτη που επικρατεί στην αστική κοινωνία. Η ανθρώπινη χειραφέτηση συνίσταται στην καθολική ανθρώπινη ύπαρξη, στην επανένωση του διασπασμένου
ανθρώπου με τον εαυτό του διαμέσου της κατάργησης όλων των διαμεσολαβήσεων, της
ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, που αποξενώνουν τον άνθρωπο τους συνανθρώπους του και από τον ίδιο. Στην αληθινή δημοκρατία η ατομική ιδιοκτησία μετατρέπεται
σε συλλογική και το πολιτικό κράτος εξαφανίζεται, προσλαμβάνοντας τη μορφή της πολιτείας, μιας οργανωμένης μορφής κοινωνικής ζωής μέσα στην οποία ο άνθρωπος ως
συλλογικό ον πραγματώνει την ελευθερία και την αυτονομία του διαμέσου της ενεργούς
συμμετοχής του στην κοινότητα των ανθρώπων, στη σύγχρονη κοσμοπολιτεία».2
Αλλά και στο κείμενο των προγραμματικών μας θέσεων, αναφερόμενοι στα γενικά χαρακτηριστικά της κομμουνιστικής κοινωνίας, επισημαίνουμε ότι:
«Ο κομμουνισμός ή σοσιαλισμός δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια κοινωνία χωρίς
τάξεις, χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, δίχως μηχανισμούς οργανωμένης
βίας και εν γένει καταπίεσης, δίχως το σύνολο των καπιταλιστικών σχέσεων που χαρακτηρίζονται από την ιδιοκτησία, την εμπορευματική παραγωγή, την ανταλλακτική αξία,
την υπεραξία, το χρήμα και τη μισθωτή εργασία. Είναι μια οργανική πανανθρώπινη κοινότητα ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών, στην οποία η ελεύθερη ανάπτυξη καθενός αποτελεί την προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων, κάθε μέλος της οποίας
συμβάλλει στην κοινωνική ευημερία σύμφωνα με τις δυνατότητές του, απολαμβάνει τα
κοινωνικά αγαθά σύμφωνα με τις ανάγκες του και συμμετέχει άμεσα και ενεργά στη συλλογική διαχείριση των κοινών υποθέσεων. Πρόκειται, τέλος, για μια κολλεκτιβιστική και
μη ιεραρχική κοινωνία στην οποία η συλλογικότητα συνταιριάζεται με την προσωπική
αυτονομία, μέσα σε σχέσεις αλληλεγγύης και ισοτιμίας, πραγματώνοντας την αυθεντική
πολιτική δημοκρατία, δηλαδή την αυτοκυβέρνηση της κοινωνίας».
Το ζήτημα της υπέρβασης του πολιτικού κράτους και της κοινωνίας των ιδιωτών και
της δημιουργίας μιας νέας, ακρατικής πολιτικής κοινότητας ως «αληθινή δημοκρατία»
(wahre Demokratie) και ως «κοινωνία του ανθρώπινου είδους» (das Gemeinwesen), διαμέσου της υλοποίησης της οικονομικής χειραφέτησης της εργασίας, τίθεται εξαρχής στο
επίκεντρο του πολιτικού προβληματισμού του Μαρξ και, σε συνάρτηση με την εξέλιξη
του επαναστατικού εργατικού κινήματος της εποχής, κορυφώνεται κατά την περίοδο
της πλήρους πνευματικής του ωρίμανσης και της επιστημονικής του συνεισφοράς με
την ανάλυση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Ο μαρξικός προβληματισμός
για την συγκρότηση του «λαού» σε κυρίαρχο σώμα ως αυτοθεσπιζόμενο συλλογικό υποκείμενο εκκινεί υπό την επίδραση του Σπινόζα («θεωρία του πολιτικού σώματος»), του
Ρουσσώ («ιδέα περί γενικής βούλησης»), της αθηναϊκής δημοκρατίας, της κριτικής της
εγελιανής πολιτικής φιλοσοφίας, διέρχεται από την εμπειρία της εργατικής εξέγερσης
του Φεβρουαρίου του 1848 («κοινωνική δημοκρατία») και ολοκληρώνεται με την Παρισινή
Κομμούνα («κυβέρνηση της εργατικής τάξης»).
Η αντίληψη του Μαρξ περί «αληθινής δημοκρατίας» θεμελιώνεται στην βασική του ανθρωπολογική θέση, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι ουσιωδώς κοινωνικό ον και
η κοινωνία αποτελεί την πραγματοποίηση της κοινωνικής του φύσης. Το κοινωνικό καθεστώς της «αληθινής δημοκρατίας» αίρει τα εμπόδια που θέτουν στην κοινοτική φύση του
ανθρώπου η αστική κοινωνία ως πεδίο έκφρασης και διαπάλης ιδιωτικών συμφερόντων
και το κράτος ως μορφή πολιτικής αυτοαποξένωσης του ανθρώπου.
Έτσι, η «αληθινή δημοκρατία», κατά την αντίληψη του Μαρξ, δεν συνιστά πολίτευμα
αλλά πολιτεία ελευθέρων κοινωνικών ανθρώπων, η οποία θεμελιώνεται στον αταξικό κολεκτιβισμό και στην πολιτική αυτονομία του συλλογικού κοινωνικού σώματος.
Θα πρέπει να επισημάνουμε, τέλος, ότι τα σχετικά κείμενα που δημοσιεύονται δεν
απηχούν, εν μέρει ή εν συνόλω, υποχρεωτικά τις απόψεις της συντακτικής ομάδας. Απεναντίας, επιδίωξή μας είναι η δημοσίευση μιας ποικιλίας προσεγγίσεων και ερμηνειών,
εφόσον αυτές συμβάλλουν γόνιμα στην διαπραγμάτευση του υπό διερεύνηση ζητήματος.
Οι αναγνώστες, άλλωστε, θα κρίνουν.
Η συντακτική ομάδα του περιοδικού
1 Βλ.
2
«Το Ένζυμο», Νο. 1, Οκτώβριος 2013, σ. 57-59 και http://engymo.wordpress.com
ό.π., σ. 69-65.
8
9
ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ
I. Για μια δημοκρατία απελευθερωμένη από το Κράτος και το Χρήμα
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ
ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ
ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΣΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ LE CONTRAT SOCIAL 1 ΤΟ 1962. Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ
διευκρινίζει ότι «η επεξεργασία του θέματος της συγκεκριμένης εργασίας 2 έγινε για τις
ανάγκες μιας δημόσιας διάλεξης που δόθηκε στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ τον Απρίλιο του 1961. Παρά τις όποιες πραγματοποιηθείσες αλλαγές το παρόν κείμενο διατηρεί
το στοιχείο της προχειρότητας». Στη συνέχεια το εν λόγω κείμενο αναθεωρήθηκε εκ νέου
από τον Ριμπέλ για να μπει στο βιβλίο του με τίτλο Marx critique du marxisme [Ο Μαρξ,
κριτικός του μαρξισμού] (Εκδόσεις Payot, 1974-επανεκδόθηκε το 2000). 3 Οι υποσημειώσεις -εκτός και αν γίνεται άλλη αναφορά- είναι εκείνες του αρχικού κειμένου.
Η κοινωνική κριτική, η οποία αποτελεί την ουσία του έργου του Καρλ Μαρξ, έχει ουσιαστικά δύο στόχους: το Κράτος και το Χρήμα. Έχει σημασία το γεγονός ότι ο Μαρξ
ξεκίνησε αυτό το κρίσιμο έργο πριν ασπαστεί τον κομμουνισμό. Για να το φέρει εις πέρας
αρκούσε να συλλάβει τη δημοκρατία ως τον δρόμο προς τη χειραφέτηση, που βασίζεται
σε κοινωνικές σχέσεις ριζικά διαφορετικές, και πρώτα απ’ όλα να παράσχει τη θεωρητική
απόδειξη της θεμελιώδους ασυμβατότητας θεσμών όπως το Κράτος και το Χρήμα με την
ανθρώπινη ελευθερία. Για να φέρει εις πέρας το έργο του ο Μαρξ έπρεπε να έρθει σε ρήξη
με την εγελιανή φιλοσοφία, θέση την οποία διακήρυξε σε δύο κείμενα που γράφτηκαν με
λίγους μήνες διαφορά το ένα από το άλλο και παρουσιάστηκαν μαζί στα Γαλλογερμανικά
Χρονικά 4 τον Ιανουάριο του 1844, τέσσερα χρόνια πριν από την έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου. Τα κείμενα αυτά, γραμμένα με φιλοσοφικό ύφος, αποτελούν τρόπον
τινά μια παραλλαγή σε δύο μέρη. Πρόκειται αφενός για την Εισαγωγή στην Κριτική της
Φιλοσοφίας του Δικαίου του Χέγκελ και αφετέρου για Το Εβραϊκό Ζήτημα.
Μεταξύ των δύο αυτών στιγμών της συγγραφικής καριέρας του Μαρξ τοποθετούνται οι
σπουδές του στην πολιτική οικονομία και μια πρώτη προσπάθεια ριζοσπαστικής κριτικής
των θεωριών του κεφαλαίου. Αυτές οι εργασίες, που παρέμειναν ανέκδοτες μέχρι το
1932, επιτρέπουν μια καλύτερη κατανόηση της σκέψης του. Ωστόσο, ενώ μια τεράστια
βιβλιογραφία έχει αφιερωθεί στα Παρισινά Χειρόγραφα του 1844 (τα λεγόμενα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα), δεν υπάρχει καμία γνωστή και σε βάθος ανάλυση
του σημαντικού έργου στο οποίο είχε επιδοθεί ο Μαρξ το καλοκαίρι του 1843, κατά τη
διάρκεια της απόσυρσής του στο Κρόιτσναχ. Καρπός της μελέτης του ήταν ένα ογκώδες
χειρόγραφο. Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1927 και, παρόλο που
ήταν ημιτελές, σηματοδότησε την οριστική ρήξη με την πολιτική φιλοσοφία του Χέγκελ.
Ο Μαρξ ασκεί σφοδρή καταγγελία στον παραλογισμό και την φενάκη ορισμένων εγελιανών θέσεων πάνω στο Κράτος, τη μοναρχία, την ιδιοκτησία και την γραφειοκρατία και
διατυπώνει μια αντίληψη για τη δημοκρατία που πηγαίνει πολύ πιο πέρα ​​από εκείνη που
είχε διατυπώσει στα άρθρα που δημοσιεύτηκαν λίγους μήνες νωρίτερα στην Εφημερίδα
του Ρήνου [Rheinische Zeitung], δίνοντας μάχη κατά της πρωσικής λογοκρισίας. 5
Είναι ευρέως διαδεδομένη η άποψη ότι ο Μαρξ όταν γίνεται κομμουνιστής εγκαταλείπει τον ιδεαλισμό και τον φιλελευθερισμό που αντανακλώνται σε αυτά τα δοκίμια
πολεμικής. Αλλά, αν υποθέσουμε ότι η προσχώρησή του στον κομμουνισμό αποτελεί την
πράξη ενός οραματιστή, αναπόδραστα θα πρέπει να δούμε ότι αυτή η πράξη εκπορεύεται
από τον ιδεαλισμό και τον φιλελευθερισμό με λογικό και φυσικό τρόπο. Το κλειδί για την
προσχώρησή του στον κομμουνισμό μπορεί να βρεθεί τόσο στο αντιεγελιανό χειρόγραφο
1
Le Contrat social, Τόμος VI, Νο 4, Ιούλιος-Αύγουστος 1962, σ. 214-220 (έχουν ενσωματωθεί
οι διορθώσεις που αναφέρονται στο Παρόραμα που δημοσιεύθηκε στο επόμενο τεύχος του
περιοδικού: Τόμος VI, Νο 5, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1962, σ. 310). Le Contrat social- Revue
historique et critique des faits et des idées, υπό την γενική επιμέλεια του Boris Souvarine.
2 Το κείμενο αυτό του Maximilien Rubel με τίτλο “Notes on Marx’s conception of Democracy”
δημοσιεύτηκε στο New Politics- A journal of Socialist Thought, Νέα Υόρκη, 1962, τεύχος 1, Νο
2, σ. 78-90. (Σ.τ.Μ.)
3 Marx et la démocratie [Ο Μαρξ και η δημοκρατία], πρώτο κείμενο, τρίτο μέρος, σ. 253-267,
εκδόσεις Payot, Παρίσι, 2000. Οι αλλαγές μεταξύ των δύο εκδόσεων του άρθρου είναι αρκετά
σημαντικές ώστε να δικαιολογούν την αναδημοσίευση του κειμένου του 1962. Επισημαίνονται
ορισμένες από αυτές στις υποσημειώσεις, εντός αγκυλών.
4 Μετά το κλείσιμο της Εφημερίδας του Ρήνου ο Μαρξ μετακομίζει, το Νοέμβριο του 1843, στο
περισσότερο φιλελεύθερο Παρίσι, για να αναλάβει τη διεύθυνση της Επιθεώρησης Γαλλογερμανικά Χρονικά από κοινού με τον Γερμανό φιλόσοφο Άρνολντ Ρούγκε, από την ομάδα των
αριστερών Νέων Εγελιανών. Το 1844 κυκλοφόρησε το πρώτο και τελευταίο τεύχος των Γαλλογερμανικών Χρονικών. Οι διαφωνίες του Μαρξ και του Ρούγκε θα καταλήξουν στην οριστική
διακοπή της συνεργασίας και των σχέσεών τους. (Σ.τ.Μ.)
5 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής : «Ο Μαρξ διατυπώνει μια πολύ πιο ριζοσπαστική αντίληψη
για τη δημοκρατία από εκείνη που είχε διατυπώσει στα άρθρα που δημοσιεύτηκαν λίγους μήνες νωρίτερα στην «Εφημερίδα του Ρήνου», δίνοντας μάχη κατά της πρωσικής λογοκρισίας.»]
10
11
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ
ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ
το φυσικό δίκαιο, κάτι το οποίο η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του
Πολίτη παρέχει μόνο δυνάμει ενός νομικού κατασκευάσματος. Η Πραγματεία του Σπινόζα
είναι ξεκάθαρη σε αυτό το θέμα: «Η δημοκρατία γεννιέται από την ένωση των ανθρώπων
που απολαμβάνουν, ως οργανωμένη κοινωνία, ένα κυριαρχικό δικαίωμα που βρίσκεται
στη δικαιοδοσία τους». Η δημοκρατία αποτελεί το λιγότερο αφηρημένο πολιτικό σύστημα που, «από όλες τις μορφές διακυβέρνησης είναι πιο φυσικό και πιο πιθανό να σέβεται
την ατομική ελευθερία», γιατί κανείς δεν εγκαταλείπει εντελώς το φυσικό του δικαίωμα.
«Αυτό μεταφέρεται στο σύνολο της κοινωνίας στην οποία ανήκει. Τα άτομα ως εκ τούτου
παραμένουν ίσα όπως ήταν πριν, στη φυσική τους κατάσταση».
Το παρακάτω απόσπασμα αποδεικνύει την επιρροή του Σπινόζα στην αρχική πολιτική
σκέψη του Μαρξ, όπου μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον απόηχο των επιθέσεων του Φόιερμπαχ στον Χέγκελ:
που γράφτηκε στο Κρόιτσναχ όσο και στα δύο προαναφερθέντα δοκίμια που δημοσιεύθηκαν στο Παρίσι. Σε όλα αυτά τα έργα αποκρυσταλλώνεται μια πεποίθηση που δεν
πρόκειται να εγκαταλείψει πλέον ο διανοούμενος και ο άνθρωπος του κόμματος: Η δημοκρατία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μονάχα σε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι,
ελεύθερα συνεταιρισμένοι μεταξύ τους, δεν θα αλλοτριώνονται πια διαμέσου απατηλών
διαμεσολαβήσεων, πολιτικών και οικονομικών. Ο Μαρξ απέκτησε αυτή την πεποίθηση
ύστερα από τη μελέτη πολυάριθμων έργων, φιλοσοφικών και ιστορικών, κατά τη διάρκεια
των φοιτητικών σπουδών του στο Βερολίνο και στη Βόννη (1840-1842).
Για τις ανάγκες του θέματός μας θα πρέπει να εξεταστούν εν τάχει μερικά από αυτά τα
έργα, γιατί μ’ αυτόν τον τρόπο θα ακολουθήσουμε το μονοπάτι της σκέψης που οδήγησε
τον Μαρξ από τη δημοκρατία στον αναρχοκομμουνισμό. Ο Μαρξ κρατούσε σημειώσεις
από τις μελέτες του σε τετράδια. Σε ένα από αυτά, που χρονολογείται από την περίοδο
διαμονής του στο Βερολίνο, βρίσκουμε πάνω από 160 αποσπάσματα από τη Θεολογικοπολιτική Πραγματεία του Σπινόζα. Τα αποσπάσματα αυτά αναφέρονται στα θαύματα, την
πίστη και τη φιλοσοφία, τον ορθό λόγο και τη θεολογία, την ελευθερία της εκπαίδευσης,
τα θεμέλια της δημοκρατίας, την προφητεία κτλ. Δεν υπάρχει κανένα προσωπικό σχόλιο
[του ίδιου του Μαρξ] και στο εξώφυλλο του τετραδίου διαβάζουμε: «Σπινόζα: Θεολογικοπολιτική Πραγματεία, από τον Καρλ Μαρξ, Βερολίνο 1841».
Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε αυτόν τον τίτλο; Ο Μαρξ μάλλον υποδηλώνει ότι κράτησε από τον Σπινόζα ό,τι του φάνηκε απαραίτητο για να χτίσει τη δική του κοσμοθεωρία
για τις ανθρώπινες σχέσεις. [Ο Σπινόζα] δήλωνε κατηγορηματικά την πεποίθησή του ότι
η ανθρώπινη αλήθεια είναι το έργο ολόκληρης της ανθρωπότητας και όχι ενός ατόμου.
Το ίδιο πίστευε και ο Γκαίτε, ο οποίος τον θαύμαζε και αυτοπαρουσιαζόταν ως μαθητής
του Σπινόζα. Ο Μαρξ αποδελτιώνει (ο ίδιος ή αναθέτει την αποδελτίωση) καμιά εξηνταριά
αποσπάσματα από τις επιστολές του Ολλανδού φιλοσόφου σε δύο τετράδια. Θα βρει
στον Σπινόζα τους βασικότερους λόγους που θα έδιναν κατ’ επέκταση στον ίδιο το έναυσμα του αγώνα για τη δημοκρατία στη Γερμανία. Ο Σπινόζα θεωρεί ότι η λαϊκή δημοκρατία
και η ανθρώπινη ελευθερία αποτελούν στοιχεία μιας ορθολογικής ηθικής, μιας αντίληψης
των ανθρώπων και της ανθρώπινης ευτυχίας στη σφαίρα της φύσης και της κοινωνίας.
Εκεί βρίσκουμε την ιδέα ότι το άτομο μπορεί να επιτύχει την ελευθερία διαμέσου της
συνείδησης, της γνώσης και της αγάπης. Ο Μαρξ διδάχθηκε τη συμφιλίωση της αναγκαιότητας με την ελευθερία από τον Σπινόζα και όχι από τον Χέγκελ. Όταν ο Μαρξ άρχισε
να γκρεμίζει την εγελιανή φενάκη και να επιτίθεται στη μεταφυσική του Κράτους – που
ορίζεται από τον Χέγκελ ως ο υπέρτατος στόχος του Λόγου– ήταν ήδη έτοιμος να έρθει
αντιμέτωπος με τα πραγματικά θεμέλια της πολιτικής εξουσίας, δηλαδή την ιδιοκτησία
και τη γραφειοκρατία.
Θα δούμε παρακάτω τους λόγους που θα ωθήσουν τον Μαρξ να αναπτύξει την σπινοζική έννοια για τη δημοκρατία, να την εμπλουτίσει εξετάζοντας τις κοινωνικές της
συνέπειες ή ακριβέστερα να «παντρέψει» τη σπινοζική δημοκρατία με τον κομμουνισμό
έχοντας απορρίψει την εγελιανή μεταφυσική του Κράτους που τον είχε προσελκύσει
στην αρχή. Παρά το γεγονός ότι ο Μαρξ απέρριψε ανεπιφύλακτα αυτή την πολιτική φιλοσοφία, γνωρίζουμε ότι όταν άρχισε να γράφει Το Κεφάλαιο θα μιλήσει κατ’ ευφημισμό
–ειρωνεία ίσως;– για «φλερτ» με την εγελιανή διαλεκτική. Όντας γοητευμένος από τον
Χέγκελ κατά τη διάρκεια των σπουδών του δεν αποδεσμεύτηκε ποτέ πλήρως από την
επιρροή του όσον αφορά τη φιλοσοφία της ιστορίας. Από αυτή τη διφορούμενη κατάσταση γεννήθηκε η παρεξηγημένη έννοια που ονομάζεται «ιστορικός υλισμός».
Ο Μαρξ θα βρει στον Σπινόζα ό,τι έψαχνε στον Χέγκελ ή στον Ρουσώ του Κοινωνικού
Συμβολαίου. Θα βρει τη δυνατότητα του ατόμου να συμβιβάσει την κοινωνική ύπαρξη με
Μαρξ, Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου, σ. 64, μτφ. Μπάμπης Λυκούδης, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1978. (Σ.τ.Μ.).
7 Στο ίδιο, σ. 65. (Σ.τ.Μ.)
8 Καρλ Μαρξ, Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους..., ό.π., σ. 65. (Σ.τ.Μ.)
12
13
«Η δημοκρατία είναι το λυμένο αίνιγμα όλων των καθεστώτων. Εδώ, όχι μόνο καθ’ εαυτό, σύμφωνα με την ουσία, αλλά σύμφωνα με την ύπαρξη, την πραγματικότητα, το καθεστώς άγεται συνεχώς προς την πραγματική του βάση, τον πραγματικό άνθρωπο, τον
πραγματικό λαό και τίθεται σαν το δικό του έργο. Το καθεστώς φαίνεται τέτοιο που είναι:
ελεύθερο προϊόν του ανθρώπου». 6
Στο υπόλοιπο μέρος της επιχειρηματολογίας του ο Μαρξ επιτίθεται στον Χέγκελ,
σύμφωνα με τον οποίο ο άνθρωπος προέρχεται από τον δημιουργό-Κράτος. Του αντιπαραβάλλει τη δημοκρατία που προέρχεται από τον άνθρωπο, που κάνει το Κράτος ένα
αντικείμενο, ένα ανθρώπινο εργαλείο. Παραφράζοντας την κριτική της θρησκείας του
Φόιερμπαχ, ο Μαρξ επιχειρηματολογεί πάνω στα πολιτικά καθεστώτα:
«Ακριβώς όπως δεν δημιουργεί η θρησκεία τον άνθρωπο αλλά ο άνθρωπος τη θρησκεία, δεν δημιουργεί το καθεστώς το λαό αλλά ο λαός δημιουργεί το καθεστώς. Από μια
άποψη, η δημοκρατία έχει με όλες τις άλλες μορφές του Κράτους την ίδια σχέση που
έχει ο χριστιανισμός με όλες τις άλλες θρησκείες. Ο χριστιανισμός είναι η κατ’ εξοχήν
θρησκεία, η ουσία της θρησκείας, ο θεοποιημένος άνθρωπος, σαν ξεχωριστή θρησκεία.
Το ίδιο και η δημοκρατία είναι η ουσία κάθε πολιτικού καθεστώτος, ο κοινωνικοποιημένος
άνθρωπος σαν ξεχωριστό πολιτικό καθεστώς... Ο άνθρωπος δεν υπάρχει εξαιτίας του
νόμου αλλά ο νόμος εξαιτίας του ανθρώπου, είναι ύπαρξη του ανθρώπου ενώ πριν ο άνθρωπος είναι η ύπαρξη του νόμου. Αυτή είναι η θεμελιώδης διαφορά της δημοκρατίας». 7
Ο Μαρξ εισάγει τα στοιχεία της δικής του επινόησης, η οποία στην πραγματικότητα
δεν εμπίπτει στο παραδοσιακό πλαίσιο της δημοκρατίας. Δεν έχει προς το παρόν εμπειρικές αποδείξεις. Θα τις βρει αργότερα, και τότε θα κάνει τη σύνδεση της έννοιας της
δημοκρατίας με μια άλλη ιδέα που είναι η δικτατορία του προλεταριάτου. Και στις δύο
περιπτώσεις πρόκειται, κατά την άποψή του, για το ένα και το αυτό, δηλαδή για τον «αυτοκαθορισμό του λαού».8
6 Καρλ
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ
ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ
Ο Μαρξ θα βρει την εμπειρική απόδειξη την περίοδο που αποσύρεται στο Κρόιτσναχ,
αφού έχει εγκαταλείψει την έκδοση της Εφημερίδας του Ρήνου. Επωφελείται για να μελετήσει σε βάθος την επαναστατική ιστορία της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Αμερικής.
Αναμφίβολα αυτή η μελέτη τον έπεισε ότι η φυσική και αναπόφευκτη κατάληξη της δημοκρατίας βρίσκεται στον κομμουνισμό, δηλαδή, «την πραγματική δημοκρατία, όπου το
πολιτικό Κράτος θα εξαφανιστεί». 9
II. Η αμερικανική δημοκρατία και το μέλλον της
Σε ένα τετράδιο μελέτης του Μαρξ (του 1843) βρίσκουμε αποσπάσματα από την ιστορία ενός Σκωτσέζου, ο οποίος αφού επισκέφτηκε τις Ηνωμένες Πολιτείες κατέληξε σε
πιο ριζοσπαστικά συμπεράσματα από εκείνα του Τοκβίλ.10 Ο Τόμας Χάμιλτον 11 ολοκληρώνει το ταξίδι του το 1830-1831. Το βιβλίο του Άνθρωποι και Ήθη στην Αμερική ανατυπώθηκε δύο φορές σε σύντομο χρονικό διάστημα.12 Το σχετικό βιβλίο διαβάστηκε από τον
Μαρξ το 1843 σε γερμανική μετάφραση και αποδελτιώθηκε (περίπου 50 αποσπάσματα)
σχετικά με σημαντικά ζητήματα που αντιμετώπιζε η Αμερική όπως ο φεντεραλισμός
(ομοσπονδοποίηση) και η καθολική ψήφος, η νομική και η πραγματική κατάσταση των πολιτών, οι συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ του Βορρά και του Νότου, το σύνταγμα των
πολιτειών της Νέας Αγγλίας κτλ.
Εκείνο που θα κεντρίσει το ενδιαφέρον του είναι το πώς ο Χάμιλτον ερμηνεύει ή μάλλον αντιλαμβάνεται τις κοινωνικές τάσεις στη λειτουργία της αμερικανικής δημοκρατίας. Με ένα περίεργο μείγμα φιλελεύθερης γενναιοδωρίας και αριστοκρατικής γεύσης ο
συγγραφέας περιγράφει το Ομοσπονδιακό και το Ρεπουμπλικανικό κόμμα, την «σιωπηλή
επανάσταση» που ξεκίνησε όταν ο Τζέφερσον ήρθε στην εξουσία, την ιστορική ανάδυση
των «πολλών» (της πλειοψηφίας) σε αντιδιαστολή με τις κατέχουσες μειονότητες (όσους
κατείχαν ιδιοκτησία και γνώση). Όλα αυτά αντικατοπτρίζουν μια καλή ιστορική αίσθηση
και ο Μαρξ δεν μπορούσε να παραμείνει αδιάφορος για τα εντυπωσιακά γεγονότα που
μεταφέρονται από τον Σκωτσέζο. Βρίσκει λοιπόν σ’ αυτόν ό,τι ο Τοκβίλ δεν είχε καταφέρει να αποκαλύψει, δηλαδή το επαναστατικό δυναμικό της αμερικανικής δημοκρατίας.
Σύμφωνα με τον Τοκβίλ η Αμερική προσφέρει την εικόνα της δημοκρατίας, καθώς εκεί
9
Στο ίδιο, σ. 65. (Σ.τ.Μ.)
Ο Αλεξίς Σαρλ Ανρί Κλερέλ ντε Τοκβίλ (Alexis Charles Henri Clérel de Tocqueville, 18051859) ήταν Γάλλος πολιτικός στοχαστής και ιστορικός, ένας από τους πιο βαθυστόχαστους
εκπροσώπους του πολιτικού φιλελευθερισμού στην ηπειρωτική Ευρώπη το πρώτο μισό του
19oυ αιώνα. Είναι γνωστός για τα έργα του Η Δημοκρατία στην Αμερική (δίτομο: 1835 και 1840)
και Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση (1856), στα οποία αναλύει το βελτιωμένο βιοτικό
επίπεδο και τις κοινωνικές συνθήκες των πολιτών καθώς και τη σχέση τους με την αγορά στις
δυτικές κοινωνίες. Το έργο Η Δημοκρατία στην Αμερική εκδόθηκε αφού ο Τοκβίλ ταξίδεψε στις
ΗΠΑ και θεωρείται σήμερα ως μία από τις πρώτες πραγματείες στην κοινωνιολογία και την
πολιτική επιστήμη. (Σ.τ.Μ)
11 Ο Τόμας Χάμιλτον (Thomas Hamilton, 1789-1842) ήταν Σκωτσέζος φιλόσοφος και συγγραφέας (Σ.τ.Μ.)
12 Το βιβλίο Men and Manners in America [Άνθρωποι και Ήθη στην Αμερική] κυκλοφόρησε το
1833 (δύο χρόνια πριν από το έργο Η Δημοκρατία στην Αμερική) και γνώρισε τρεις γερμανικές
και δύο γαλλικές εκδόσεις. Ο συγγραφέας ήταν ήδη γνωστός από το μυθιστόρημά του Cyril
Thornton που είχε κυκλοφορήσει το 1827.
10
14
επικρατούν συνθήκες σχεδόν πλήρους ισότητας. Στην πραγματικότητα, παρ’ όλο που
φοβόταν ότι η δημοκρατία μπορεί να εκτεθεί στην τυραννία της πλειοψηφίας, ήταν ουσιαστικά αισιόδοξος για τις κοινωνικές και οικονομικές προοπτικές των δημοκρατικών
καθεστώτων.
Από την άλλη μεριά, ο Χάμιλτον είχε επισημάνει κάποια χαρακτηριστικά της αμερικανικής οικονομικής ζωής. Διέκρινε την ύπαρξη μιας τάσης που ο Μαρξ θα θεωρήσει καθοριστική για το μέλλον της Αμερικής, δηλαδή την ταξική πάλη. Παραθέτουμε παρακάτω
ορισμένα αποσπάσματα που αποδελτιώθηκαν από τον Μαρξ στα γερμανικά και μεταφράστηκαν εδώ από το αγγλικό πρωτότυπο.13 Ο Χάμιλτον συζητά με «φωτισμένους Αμερικανούς» σχετικά με τις κοινωνικές δυνατότητες που προσφέρονται από το Σύνταγμα των
Ηνωμένων Πολιτειών και διαπιστώνει ότι τίποτα δεν είναι σε θέση να αντισταθμίσει «την
απρονοησία της δημοκρατίας από τη σωφροσύνη μιας αριστοκρατίας της νοημοσύνης
και της σύνεσης». Δίνει λοιπόν ένα παράδειγμα του τι ο ίδιος αποκαλεί «εξέλιξη και τάση
της κοινής γνώμης μεταξύ των ανθρώπων της Νέας Υόρκης»:
«Σ’ αυτή την πόλη λαμβάνει χώρα με γρήγορους ρυθμούς ο διαχωρισμός μεταξύ των
διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Η εργατική τάξη έχει συγκροτηθεί σε μια κοινότητα με το
όνομα ‘ΟΙ ΕΡΓΑΤΙΚΟΙ’ σε πλήρη αντίθεση με όσους, ευνοημένοι από τη φύση ή την τύχη,
απολαμβάνουν τις πολυτέλειες της ζωής χωρίς την αναγκαιότητα της χειρωνακτικής
εργασίας. Αυτοί οι άνθρωποι δεν κρύβουν τα αιτήματά τους, που για να είμαστε δίκαιοι,
είναι λίγα και εμφατικά . . . Αξιώνουν πρώτα από όλα ‘ΙΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ’. Είναι λάθος, λένε, να υποστηρίζεται ότι δεν υπάρχει επί του παρόντος καμία προνομιούχα
τάξη, ότι πρακτικά δεν υπάρχει αριστοκρατία, σε μια χώρα όπου επιτρέπονται διακρίσεις
στην εκπαίδευση. Μια μερίδα του πληθυσμού για την οποία η χειρωνακτική εργασία αποτελεί αναγκαιότητα, στην πραγματικότητα αποκλείεται από όλα τα σημαντικά κρατικά
αξιώματα. Ως εκ τούτου υπάρχει όντως μια αριστοκρατία του απεχθέστερου τύπου· μια
αριστοκρατία της γνώσης, της εκπαίδευσης και του εξευγενισμού (φινέτσας) η οποία είναι ασυμβίβαστη με την αληθινή δημοκρατική αρχή της απόλυτης ισότητας. Αυτοί λοιπόν
αναλαμβάνουν τη δέσμευση να ασκήσουν κάθε δυνατή προσπάθεια, ψυχική και σωματική,
για την αποτίναξη αυτής της κατάφωρης αδικίας. Θα το διακηρύξουν στον κόσμο ως μια
πληγή που πρέπει να κλείσει, ειδάλλως η ελευθερία για την οποία επαίρεται ο Αμερικάνος θα είναι κενό γράμμα. Δηλώνουν επίσημα ότι δεν θα μείνουν ικανοποιημένοι έως ότου
κάθε πολίτης στις Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορεί να λαμβάνει τον ίδιο βαθμό εκπαίδευσης και να ξεκινά από την ίδια αφετηρία για τη διεκδίκηση των κρατικών αξιωμάτων. Με
δεδομένο ότι είναι φυσικά αδύνατο να εκπαιδευτούν οι εργατικές τάξεις με το πρότυπο
των πλουσιότερων τάξεων, στόχος τους είναι να χαμηλώσουν το επίπεδο των τελευταίων σε εκείνο των πρώτων...
Αλλά εκείνοι που περιορίζουν τις απόψεις τους στην πνευματική υποβάθμιση της χώρας τους είναι στην πραγματικότητα οι ΜΕΤΡΙΟΠΑΘΕΙΣ του κόμματος. Υπάρχουν άλλοι
που πηγαίνουν ακόμα μακρύτερα και απαιτούν την καθιέρωση ενός ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ και μια περιοδική κατανομή της ιδιοκτησίας. Αυτοί αποτελούν αναμφισβήτητα την
ΑΚΡΑ ΑΡΙΣΤΕΡΑ του ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ (WORKY) κοινοβουλίου, οι οποίοι, αν και εξακολουθούν
13 Το
αγγλικό πρωτότυπο χρησιμοποιήσαμε κι εμείς για τη μετάφραση των αποσπασμάτων του
βιβλίου του Χάμιλτον στα ελληνικά. (Σ.τ.Μ.)
15
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ
ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ
να ασπάζονται τις αρχές των λιγότερο βίαιων γειτόνων τους, διευρύνουν το όλο θέμα
κάνοντας λόγο για δικαιοσύνη και ευπρέπεια για κάθε άτομο εξασφαλίζοντάς του είδη
διατροφής και ένδυσης. Καταγγέλλουν την κραυγαλέα αδικία κάποιοι να έχουν οχήματα
για τη μεταφορά τους την ίδια στιγμή που κάποιοι άλλοι πηγαίνουν με τα πόδια και όταν
επιστρέφουν στο σπίτι τους να κάνουν λόγο, ανερυθρίαστα, για ένα μπουκάλι σαμπάνια
την ώρα που οι γείτονές τους θα πρέπει να αρκούνται σε λίγο καθαρό νερό. Αρκεί να
εξισώσει κανείς την περιουσία, λένε, και δεν θα πίνει κάποιος σαμπάνια ή νερό, αλλά θα
έχουν και οι δύο κονιάκ, και αυτή θα είναι η αντάξια νικηφόρα έκβαση του αγώνα αιώνων
(σελ. 160-161).»
Ο Τόμας Χάμιλτον, έχοντας εξετάσει την εργατική πολιτική της αμερικανικής κυβέρνησης και τους τεράστιους εσωτερικούς πόρους των Ηνωμένων Πολιτειών, δεν έχει καμία
απολύτως αμφιβολία ότι είναι προορισμένες να αποτελέσουν ένα έθνος με σημαντική
βαρύτητα στον μεταποιητικό τομέα. Ορίστε μια πρόβλεψή του:
«Τεράστιες πόλεις με μεταποιητικές μονάδες θα ξεφυτρώσουν σε διάφορα σημεία της
Ένωσης, ο πληθυσμός θα συγκεντρώνεται μαζικά και σύντομα θα ωριμάσουν όλα τα αρνητικά από μια τέτοια κατάσταση της κοινωνίας. Η επιβίωση εκατομμυρίων ανθρώπων θα
εξαρτάται από τη ζήτηση της συγκεκριμένης παραγωγής, και επιπλέον αυτή η ζήτηση θα
υπόκειται κατ’ ανάγκην σε διαρκή μεταβολή. Όταν το εκκρεμές θα ταλαντεύεται προς
τη μια κατεύθυνση θα υπάρχει πλούτος και ευημερία. Όταν θα κινείται προς την άλλη
κατεύθυνση θα υπάρχει δυστυχία, δυσαρέσκεια και αναταραχή σε ολόκληρη την επικράτεια. Μια αλλαγή της μόδας, ένας πόλεμος, ο κορεσμός μιας ξένης αγοράς, ένα σωρό
απρόβλεπτοι και αναπόφευκτοι παράγοντες θα είναι σε θέση να στερήσουν το ψωμί από
όσους μόλις πριν από ένα μήνα απολάμβαναν όλες τις ανέσεις της ζωής.»
Και στη συνέχεια [ο Χάμιλτον] επιχειρεί μία πρόβλεψη με το καλύτερο μαρξικό ύφος:14
«Ας κρατάμε κατά νου ότι στην πάσχουσα τάξη θα αποδοθεί στην πράξη ολόκληρη η
πολιτική εξουσία του κράτους, ότι καμία στρατιωτική δύναμη δεν θα είναι ικανή να διασφαλίσει τη δημόσια τάξη και την προστασία της περιουσίας, κι ήθελα να ‘ξερα σε ποια
γωνιά ο πλούσιος άνθρωπος θα αναζητήσει καταφύγιο για τον ίδιο ή για την περιουσία
του;»
Βέβαια, κανένας από τους «επιφανείς» συνομιλητές του Χάμιλτον δεν αρνιόταν ότι μια
τέτοια αντίξοη περίοδος δοκιμασίας ήταν αναπόφευκτη. Αλλά του απαντούσαν συχνά
ότι αυτά τα φοβερά γεγονότα ήταν ακόμα πολύ μακριά και ότι προς το παρόν οι άνθρωποι
δεν χρειαζόταν να ανησυχούν διόλου για τις επερχόμενες συμφορές. Και ο Σκωτσέζος
επισημαίνει:
«Ωστόσο, δεν μπορώ παρά να πιστεύω ότι η περίοδος της δοκιμασίας είναι λιγότερο
μακρινή από όσο αυτοί φαντάζονται. Αλλά αν γίνει αποδεκτό το ότι η δημοκρατία οδηγεί
αναγκαστικά σε αναρχία και λεηλασίες, δεν μας πειράζει το μήκος του δρόμου που πρέπει να διανυθεί. Φυσικά θα υπάρξει διαφοροποίηση ανάλογα με τις ειδικές συνθήκες που
14 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Και ο Χάμιλτον ρισκάρει μια πρόβλεψη με το καλύτερο
μαρξικό ύφος»]
16
θα επικρατούν στην κάθε χώρα. Στην Αγγλία, το ταξίδι θα πρέπει να πραγματοποιηθεί με
σιδηροδρομική ταχύτητα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, με τα μεγάλα πλεονεκτήματα που
κατέχουν, μπορεί να διαρκέσει μια ή δύο γενιές παραπάνω, αλλά ο τελικός προορισμός
είναι ο ίδιος. Οι αμφιβολίες έχουν να κάνουν με τη διάρκεια, όχι με τον προορισμό. (σελ.
166)».
Όταν ο Μαρξ θα γινόταν κομμουνιστής, δεν είχε παρά να αντικαταστήσει τη λέξη «κομμουνισμός» όπου ο Χάμιλτον έγραφε «αναρχία» ή «λεηλασία». Όταν θα γίνει οικονομολόγος, θα δώσει στις προειδοποιήσεις του Σκωτσέζου ένα θεωρητικό πλαίσιο στο περίφημο
κεφάλαιο του Κεφαλαίου με τίτλο: «Η ιστορική τάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης».
Ο Τοκβίλ βρήκε ένα γενικό τύπο, τρόπον τινά εγελιανό, για αυτό το πλήρωμα του χρόνου. Είδε στη βαθμιαία εξέλιξη της κοινωνικής ισότητας τη Θεία Πρόνοια. Έκανε λόγο για
μια «ακαταμάχητη επανάσταση» και θεωρούσε ότι οποιαδήποτε προσπάθεια να εμποδιστεί η δημοκρατία θα ήταν μια παραβίαση του νόμου του Θεού. Υπενθύμιζε στα χριστιανικά έθνη ότι το πρώτο τους καθήκον ήταν η εκπαίδευση στο πνεύμα της δημοκρατίας
και έκανε έκκληση υπέρ μιας «νέας πολιτικής επιστήμης (...) η οποία είναι απαραίτητη
για τον νέο κόσμο».
III. Προάσπιση και κατάκτηση της δημοκρατίας
Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να πει ότι ο Μαρξ ήταν ο πνευματικός κληρονόμος του
Τοκβίλ και ότι συνεισέφερε στη δημιουργία της νέας κοινωνικής επιστήμης όπου η διαλεκτική της ιστορικής αναγκαιότητας θα αντικαταστήσει την πίστη στη Θεία Πρόνοια.
Δεν μας απασχολεί να θέσουμε 15 εκ νέου το θέμα για τον «ιστορικισμό» του Μαρξ. Αυτό
που προσπαθήσαμε να δείξουμε είναι ότι στην πολιτική διαμόρφωση του Μαρξ υπάρχει
στενή σχέση ανάμεσα στις προ-κομμουνιστικές του πεποιθήσεις και στην προσχώρησή
του στον κομμουνισμό, ανάμεσα στο Δημοκρατικό και τον Κομμουνιστή Μαρξ, ανάμεσα
στα πρώιμα έργα του -τα οποία δεν είναι οικονομικά και όπου ο κομμουνισμός παίρνει
απλά τη μορφή μιας σφοδρής καταγγελίας της λατρείας του χρήματος (για παράδειγμα
στο Εβραϊκό Ζήτημα)- και Το Κεφάλαιο, όπου οι ίδιες καταγγελίες είναι παρούσες αλλά
επιστημονικά σχηματοποιημένες στο σύστημα της καπιταλιστικής παραγωγής.
Θα θέλαμε να προσθέσουμε σε αυτή τη θέση μια τελευταία απόδειξη. Το 1850, επτά
χρόνια μετά την προσχώρησή του στον κομμουνισμό και ενώ ήταν δραστήριος επικεφαλής της Ένωσης των Κομμουνιστών ο Μαρξ επέτρεψε στον Χέρμαν Μπέκερ, μέλος της
Ένωσης, να δημοσιεύσει μια επιλογή από τα γραπτά του σε πολλούς τόμους. Ο πρώτος τόμος δημοσιεύθηκε στην Κολωνία το 1851. Υπάρχουν φιλελεύθερα και δημοκρατικά άρθρα στα Anekdota και στην Rheinische Zeitung, το οποίο σημαίνει ότι ο Μαρξ δεν
τα θεωρεί διόλου ξεπερασμένα και ότι η πάλη για δημοκρατικές ελευθερίες παραμένει
στην ημερήσια διάταξη. Είναι πεπεισμένος ότι οι πρώτες του ιδέες για τη δημοκρατία
περιέχουν όλα τα στοιχεία εκείνου του ανθρωπισμού που ο κομμουνισμός ήταν μόνο μια
ιδιαίτερη πτυχή. Και αυτό το επιβεβαιώνει ο Μαρξ στα χειρόγραφα του 1844, το πρώτο
σχέδιο του Κεφαλαίου.
Για τον Μαρξ δύο διαφορετικές έννοιες, οι έννοιες της δημοκρατίας και του κομμουνισμού, αντιστοιχούν στην πολιτική επανάσταση και την κοινωνική επανάσταση, δηλαδή,
τα δύο στάδια της προλεταριακής επανάστασης.16 Η πρώτη, η «πραγματοποίηση της
15 [Αναδιατυπώθηκε
16
το 1974 ως εξής: «Σκοπός μας δεν ήταν να αναδείξουμε»]
[Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Για τον Μαρξ δύο διακριτές έννοιες, οι έννοιες της
17
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ
ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ
δημοκρατίας» από την εργατική τάξη, οδηγεί στην «δικτατορία του προλεταριάτου». Η
δεύτερη είναι η κατάργηση των κοινωνικών τάξεων και της πολιτικής εξουσίας, η γέννηση
μιας ανθρώπινης κοινωνίας.
Ο Μαρξ έκανε τη διάκριση ανάμεσα στην πολιτική επανάσταση και την κοινωνική επανάσταση, κάτι που θα πρέπει να έχουμε κατά νου αν θέλουμε να κατανοήσουμε την στάση του ως στρατευμένο κομμουνιστή. Δεν θα ασχοληθούμε εν προκειμένω με διάφορες
πτυχές της πολιτικής κοινωνιολογίας του. Κρατάμε απλά ότι η κοινωνική ανάπτυξη γι’
αυτόν υπόκειται στους νόμους της ιστορίας και οι κοινωνικές επαναστάσεις κατ’ επέκταση εξαρτώνται από τις δεδομένες συνθήκες, τόσο τις υλικές όσο και τις ηθικές. Αυτή η
διαδικασία χαρακτηρίζεται αφενός από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, δηλαδή την τεχνική πρόοδο, και αφετέρου από την ωριμότητα της ανθρώπινης συνείδησης.
Στην πραγματικότητα, η θέση του Μαρξ (ότι η κοινωνική συνείδηση καθορίζεται από την
κοινωνική ύπαρξη) περιέχει ασάφειες για την επιστημολογία. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί σε γενικές γραμμές ο ηθικός χαρακτήρας της συγκεκριμένης θέσης –ή παραδοχής
του– της προλεταριακής συνείδησης.17
Με την ιδέα του δίπτυχου της επανάστασης συναρμόζεται η διπλή όψη της σκέψης και
της πολιτικής δραστηριότητας του Μαρξ. Δεν λείπουν τα παραδείγματα που καταδεικνύουν ότι ο πολιτικός του αγώνας πήρε συχνά ένα χαρακτήρα τόσο εξωτερικό όσο και
εσωτερικό. Έτσι το 1847 αποδέχτηκε τη θέση του αντιπροέδρου του Δημοκρατικού Συνδέσμου στις Βρυξέλλες και παράλληλα γίνεται μέλος της Ένωσης των Κομμουνιστών.
Τον Ιανουάριο του 1848 έγραψε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και τον ίδιο μήνα έδωσε μια
ομιλία για το ελεύθερο εμπόριο που δημοσιεύτηκε από το Δημοκρατικό Σύνδεσμο. Την
ίδια χρονιά, τη χρονιά της Επανάστασης, ίδρυσε και δημοσίευσε στην Κολωνία την Νέα
Εφημερίδα του Ρήνου [Neue Rheinische Zeitung] με υπότιτλο: Όργανο της δημοκρατίας
και ήρθε σε αντιπαράθεση με την άκρα αριστερά της Ένωσης καταγγέλλοντάς την για
οπορτουνισμό. Το 1847 έγραφε: «Η κυριαρχία της αστικής τάξης παρέχει στο προλεταριάτο όχι μονάχα εντελώς νέα όπλα για να πολεμήσει ενάντια στην αστική τάξη αλλά και
μια εντελώς διαφορετική θέση ως επίσημα αναγνωρισμένο κόμμα.»18 Δεκαοκτώ χρόνια
αργότερα, ο Μαρξ και ο Ένγκελς έκαναν μια δημόσια δήλωση με την οποία επιβεβαίωσαν
τη θέση τους του 1847 και κατήγγειλαν τα λάθη των λασσαλικών,19 οι οποίοι αποζητού-
σαν τη συμμαχία του προλεταριάτου και της Βασιλικής Κυβέρνησης της Πρωσίας κατά
της φιλελεύθερης αστικής τάξης: «Συμφωνούμε σήμερα με κάθε λέξη της δήλωσης που
κάναμε εκείνη την εποχή.» 20
Σε κάθε περίοδο της πολιτικής του σταδιοδρομίας βλέπουμε τον Μαρξ να αγωνίζεται
ακούραστα για τις δημοκρατικές ελευθερίες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1850 αγωνίζεται στο πλευρό των Χαρτιστών 21 και καθ ‘όλη τη διάρκεια της Δεύτερης Γαλλικής
Αυτοκρατορίας [υπό του Ναπολέοντα Γ΄] γράφει εκατοντάδες αντι-βοναπαρτιστικά κείμενα. Επίσης δίνει μάχη κατά του τσαρισμού και του πρωσικού κράτους (ως όργανο του
τσαρισμού) και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου ήταν στο πλευρό του Βορρά και
υπέρμαχος της ελεύθερης εργασίας και κατά της δουλείας (το 1865 για λογαριασμό του
Γενικού Συμβουλίου της Πρώτης Διεθνούς απεύθυνε επιστολή προς τον Αβραάμ Λίνκολν
όπου μεταξύ άλλων διαβάζουμε ότι «…οι εργαζόμενοι της Ευρώπης είναι σίγουροι ότι,
όπως ο Αμερικανικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας ήταν έναυσμα για το ξεκίνημα μιας
νέας εποχής για τη μεσαία τάξη, έτσι και ο Αμερικανικός Πόλεμος εναντίον της δουλείας θα είναι κάτι ανάλογο για τις εργαζόμενες τάξεις...»).22 Το 1871, ο Μαρξ εξυμνεί την
20
δημοκρατίας και του κομμουνισμού αντιστοιχούν στα δύο στάδια του ίδιου κινήματος, στην
πολιτική επανάσταση και την κοινωνική επανάσταση.»]
17 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί ο ηθικός χαρακτήρας
της συγκεκριμένης θέσης που βασίζεται στην αναγκαιότητα της απόκτησης προλεταριακής
συνείδησης.»]
18 [‘La critique moralisante et la morale criticisante’ («Ηθικολογική κριτική και κριτική της ηθικής»), Deutsche Brüsseler Zeitung, 1847, Werke, IV, σ. 193. (σημείωση του 1974)]
19 Ο Φερδινάνδος Λασάλ (1825 – 1864) ήταν Γερμανός δικηγόρος και εργατικός ηγέτης. Το
1963 ίδρυσε την Γενική Ένωση Γερμανών Εργατών και έπαιξε ηγετικό ρόλο στο εργατικό και
το σοσιαλιστικό κίνημα της χώρας. Ο Λασάλ και οι οπαδοί του ήταν μεταρρυθμιστές σοσιαλιστές και η πολιτική τους εξαντλούνταν στην υποστήριξε της συνένωσης της κατακερματισμένης Γερμανίας υπό την ηγεμονία της Πρωσίας στο αίτημα για παραχώρηση δικαιώματος
ψήφου στους εργάτες, τη δημιουργία παραγωγικών ενώσεων με την χρηματοδότηση του πρωσικού κράτους, και, τελικά, στην εγκαθίδρυση του “ελεύθερου λαϊκού κράτους”. Ο Μαρξ και ο
Ένγκελς άσκησαν έντονη κριτική στις θέσεις του Λασάλ και των οπαδών του καθώς επίσης
και στους Γερμανούς σοσιαλδημοκράτες, λόγω άνευ όρων συνένωσης των τελευταίων με τους
λασαλικούς. (βλ. Κριτική του Προγράμματος της Γκότα). (Σ.τ.Μ.)
[Επιστολή του Μαρξ και του Ένγκελς στη σύνταξη του Social-Demokrat, 3 Μαρτίου 1865.
(σημείωση του 1974)]
21 Ο χαρτισμός ήταν ένα κίνημα για πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις στο Ηνωμένο
Βασίλειο κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, κυρίως μεταξύ 1838 και 1850. Πήρε το όνομά του από
τον Χάρτη του Λαού του 1838, που όριζε τους κύριους στόχους του κινήματος (Σ.τ.Μ.)
22 Παραθέτουμε ολόκληρο το απόσπασμα στα αγγλικά: «From the commencement of the titanic
American strife the workingmen of Europe felt instinctively that the star-spangled banner carried
the destiny of their class. The contest for the territories which opened the dire epopee, was it not
to decide whether the virgin soil of immense tracts should be wedded to the labor of the emigrant
or prostituted by the tramp of the slave driver? When an oligarchy of 300,000 slaveholders dared
to inscribe, for the first time in the annals of the world, "slavery" on the banner of Armed Revolt,
when on the very spots where hardly a century ago the idea of one great Democratic Republic
had first sprung up, whence the first Declaration of the Rights of Man was issued, and the first
impulse given to the European revolution of the eighteenth century; when on those very spots
counterrevolution, with systematic thoroughness, gloried in rescinding "the ideas entertained
at the time of the formation of the old constitution", and maintained slavery to be "a beneficent
institution", indeed, the old solution of the great problem of "the relation of capital to labor", and
cynically proclaimed property in man "the cornerstone of the new edifice" — then the working
classes of Europe understood at once, even before the fanatic partisanship of the upper classes
for the Confederate gentry had given its dismal warning, that the slaveholders' rebellion was to
sound the tocsin for a general holy crusade of property against labor, and that for the men of
labor, with their hopes for the future, even their past conquests were at stake in that tremendous
conflict on the other side of the Atlantic. Everywhere they bore therefore patiently the hardships
imposed upon them by the cotton crisis, opposed enthusiastically the proslavery intervention
of their betters — and, from most parts of Europe, contributed their quota of blood to the good
cause... The workingmen of Europe feel sure that, as the American War of Independence initiated
a new era of ascendancy for the middle class, so the American Antislavery War will do for the
working classes. They consider it an earnest of the epoch to come that it fell to the lot of Abraham
Lincoln, the single-minded son of the working class, to lead his country through the matchless
struggle for the rescue of an enchained race and the reconstruction of a social world». Βλ.
New York Daily Tribune, 7/11/1861, “Address of the International Working Men's Association to
18
19
ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ
Παρισινή Κομμούνα χαρακτηρίζοντάς την ως «την αληθινή εκπρόσωπο όλων των υγιών
στοιχείων της γαλλικής κοινωνίας, και ως εκ τούτου την πραγματική εθνική κυβέρνηση»
μαζί με την «εργατική κυβέρνηση», ως τη «θαρραλέα υπέρμαχο της χειραφέτησης της
εργασίας», ως την αντίθεση του βοναπαρτισμού και του ιμπεριαλισμού, ως την «αυτοδιοίκηση των παραγωγών», μια κυβέρνηση εκλεγμένη και ανακλητή ανά πάσα στιγμή.
Ήταν η «πολιτική μορφή που βρέθηκε για να επιτευχθεί η οικονομική χειραφέτηση της
εργασίας». 23
Για να παραθέσουμε κάτι τελευταίο ας θυμηθούμε ότι ο Μαρξ το 1872 είχε αποκλείσει
τον Μπακούνιν από τη Διεθνή γιατί ήταν πεπεισμένος ότι ο αναρχικός ήθελε να τη χρησιμοποιήσει ως προκάλυμμα για τις δικές του συνωμοτικές επιχειρήσεις, όπου επιφύλασσε
για τον εαυτό του τον ρόλο ενός απόλυτου κυρίαρχου. Είδε μέσα στη μπακουνιστική
μυστική εταιρεία «την ανασύσταση του συνόλου των στοιχείων του αυταρχικού κράτους
υπό το όνομα επαναστατικές κοινότητες (...) το εκτελεστικό όργανο απαρτίζεται από μια
μειοψηφία (...) η ενότητα σκέψης και δράσης δεν σημαίνει τίποτα άλλο από ορθοδοξία
και τυφλή υπακοή. Perinde ac cadaver.24 Βρισκόμαστε στην καθολική «Εταιρεία του
Ιησού».25 26
IV. Η δικτατορία του προλεταριάτου
Ο Μαρξ δεν επαίρετο για την αξία του ως κοινωνικός θεωρητικός. Δεν ισχυρίστηκε ότι
ο ίδιος ήταν αυτός που ανακάλυψε τις κοινωνικές τάξεις και την ταξική πάλη στη σύγχρονη κοινωνία. Ωστόσο ισχυρίστηκε απερίφραστα την πατρότητα μιας παρουσίασης
πρωτότυπου χαρακτήρα, δηλαδή ότι:
1. Η ύπαρξη των τάξεων συνδέεται με συγκεκριμένα στάδια της οικονομικής ανάπτυξης.
2. Η ταξική πάλη οδηγεί «αναγκαστικά» στη δικτατορία του προλεταριάτου.
3. Αυτή η δικτατορία οδηγεί στην εξαφάνιση όλων των τάξεων από τα σπλάχνα μιας
αναγεννημένης κοινωνίας. 27
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ
Παρόλο που δεν έκανε ρητή αναφορά έχουμε το δικαίωμα να υποθέσουμε ότι ο Μαρξ
απέδιδε επιστημονική εγκυρότητα στις παραπάνω τρεις θέσεις και ότι η απόδειξή τους
ήταν το πεδίο εφαρμογής μιας λογικής κατασκευής, εμπειρικά επαληθεύσιμης.
Θα ήταν εύκολο να απαριθμήσουμε τα κείμενα, δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, στα
οποία ο Μαρξ προσπάθησε πριν από το 1852 να «αποδείξει» τις τρεις θέσεις που αποκαλύπτονται στην επιστολή του προς τον Βαϊντεμάγερ. Θα δούμε ότι κάνει προσεκτικά
ισορροπημένη χρήση δύο μεθόδων ταυτόχρονα. Αφενός της ανάλυσης, της ακριβούς περιγραφής και της έγκυρης πληροφορίας και αφετέρου της αφαίρεσης, της σύνθεσης και
έτσι της πρόσδωσης ηθικού νοήματος [Sinngebung].
Όσον αφορά την έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου πρόκειται για μια έννοια
στενά συνδεδεμένη με την αντίληψη του Μαρξ για το Κράτος και τις μορφές διακυβέρνησης.
Καταδεικνύεται λοιπόν ότι ο Μαρξ αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής θεωρίας
του στις αρχές της δημοκρατίας ως κατάκτηση της αστικής τάξης και του προλεταριάτου στην κοινή τους πάλη ενάντια στο φεουδαλικό κράτος. Ήταν για αυτόν, δίχως άλλο,
το πρώτο στάδιο μιας μάχης που θα συνεχιστεί ακόμα και μέσα σε μια καπιταλιστική
κοινωνία απαλλαγμένη από τα απομεινάρια του φεουδαλικού παρελθόντος, μέχρι την
«κατάκτηση της δημοκρατίας» από την πιο πολυπληθή ή την πιο άθλια [misérable] τάξη.
Η κατάκτηση αυτή, με νόμιμα ή βίαια μέσα (γνωρίζουμε ότι ο Μαρξ δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο μεταβίβασης της εξουσίας μέσω της καθολικής ψηφοφορίας), δεν θα μπορούσε
παρά να έχει έναν χαρακτήρα καθαρά δικτατορικό. Αλλά αυτή τη φορά και, σύμφωνα με
τον Μαρξ, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, η δικτατορία θα είναι η δημοκρατία με την πραγματική έννοια: η καταστροφή του Κράτους και η εξουσία του λαού.
Και πιο συγκεκριμένα θα είναι η βασιλεία της συντριπτικής πλειοψηφίας πάνω στις κυρίαρχες και κατέχουσες μειονότητες του παρελθόντος. Θα είναι η έναρξη της φάσης της
καθολικής χειραφέτησης, δηλαδή η πραγμάτωση της ουτοπίας: της αταξικής κοινωνίας.
Ο Μαρξ έγραφε το 1847 στην πολεμική του ενάντια στον Προυντόν:
«Η εργατική τάξη θα βάλει στη θέση της παλιάς αστικής κοινωνίας μιαν ένωση, που
αποκλείει τις τάξεις και την αντίθεση τους, και δε θα υπάρχει πια καμιά καθαυτό πολιτική
εξουσία, γιατί ακριβώς η πολιτική εξουσία είναι η επίσημη έκφραση της ταξικής αντίθεσης μέσα στην αστική κοινωνία.» 28 29
Abraham Lincoln, President of the United States of America” (πηγή: www.marxists.org) (Σ.τ.Μ.)
23 [‘Adresse du Conseil général de l’ AIT sur la guerre civile en France’, 1871, κείμενο που
γράφτηκε από τον Μαρξ για τη Διεθνή Ένωση Εργατών με θέμα την Παρισινή Κομμούνα, τα
αποσπάσματα εντός των εισαγωγικών έχουν μεταφραστεί από τον Ριμπέλ. (σημείωση του
Critique Sociale – η έκδοση Payot του 2000 κατά λάθος δίνει τη χρονολογία 1870 για αυτό το
κείμενο)]
24 «Σαν πτώμα». (Σ.τ.Μ.)
25 [L'Alliance de la démocratie socialiste et l'AIT, 1873. («Η Συμμαχία της σοσιαλδημοκρατίας και
η Διεθνής Ένωση Εργατών») (Σημείωση του 1974)]
26 «Εταιρεία του Ιησού»: Η γνωστή θρησκευτική καθολική αδελφότητα των Ιησουιτών (Σ.τ.Μ.)
27 «Τώρα, για ό,τι με αφορά, δεν ανήκει σ’ εμένα η τιμή ότι ανακάλυψα την ύπαρξη των τάξεων
στη σύγχρονη κοινωνία, όπως και την πάλη που διεξάγουν ανάμεσά τους. Πολύ πριν από μένα
αστοί ιστορικοί είχαν εκθέσει την ιστορική ανέλιξη αυτής της πάλης των τάξεων και αστοί
οικονομολόγοι είχαν περιγράψει την οικονομική της ανατομία. Το νέο που έφερα είναι: 1ο ότι
απόδειξα ότι η ύπαρξη των τάξεων είναι συνδεμένη με καθορισμένες ιστορικές φάσεις της
ανάπτυξης της παραγωγής. 2ο ότι η πάλη των τάξεων οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του
προλεταριάτου. 3ο ότι η ίδια αυτή δικτατορία δεν αντιπροσωπεύει παρά μια μετάβαση προς
την κατάργηση όλων των τάξεων και προς μια κοινωνία χωρίς τάξεις.» Βλ. Fr.Engels-K.Marx,
Αλληλογραφία, Μέρος Α΄, 1844-1860, σ. 107, Μτφ. Λευτέρη Αποστόλου, εκδόσεις «Μπάυρον»,
Αθήνα, 1986, 2η έκδοση. (Σ.τ.Μ.)
28 [Misère de la philosophie (Η αθλιότητα της φιλοσοφίας), 1847, « Economie », I, σ. 135. (σημείωση του 1974: πρόκειται για την αναφορά στον πρώτο τόμο των έργων του Μαρξ στο
Bibliothèque de la Pléiade)] (Πηγή του αποσπάσματος στα ελληνικά: www.marxists.org [Σ.τ.Μ.])
29 Η απουσία μιας θεωρίας για την προλεταριακή εξουσία στον Μαρξ καθιστά εύλογη την
κριτική από την αναρχική σκοπιά. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ιστορική απεικόνιση που
έδωσε ο Μαρξ στην Κομμούνα του 1871 αντιπροσωπεύει το περίγραμμα μιας τέτοιας θεωρίας.
Αν ο Λένιν είχε δίκιο κατά του Κάουτσκι στο Κράτος και Επανάσταση, η πολιτική του πράξη
τον έκανε φωτισμένο εκτελεστή του δεσποτισμού, το πρόγραμμα του οποίου ο Ch. Seignobos
προσδιόρισε πολύ καλά: «Τα πάντα για το λαό, τίποτα από το λαό». Ο Μαρξ έκανε κριτική στην
πεφωτισμένη δικτατορία, και ως εκ τούτου στον «λενινισμό», από την πρώτη του αψιμαχία με
τον Χέγκελ, πριν καν προσχωρήσει στο εργατικό κίνημα. Ανατρέξτε στο άρθρο μας: «De Marx
au bolchévisme: partis et conseils» («Από τον Μαρξ στον μπολσεβικισμό: κόμματα και συμβούλια», στο Arguments, Ν° 25-26, Ιούνιος 1962 [αυτό το άρθρο υπάρχει στο βιβλίο Marx critique
du marxisme υπό τον τίτλο «Partis et conseils ouvriers» («Κόμματα και εργατικά συμβούλια»)].
20
21
ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ
Συμπέρασμα
Σε αυτή την εργασία δεν έχουμε κάνει τίποτε περισσότερο από μια επιφανειακή μελέτη του θέματος, ωστόσο από τα όσα προαναφέρθηκαν είμαστε σε θέση να επισημάνουμε
κάποιες γενικές ιδέες οι οποίες μπορούν να συνοψιστούν παρακάτω:
1) Η έννοια της δημοκρατίας για τον Μαρξ μπορεί να κατανοηθεί σε σχέση με την
αντίληψή του για την ανθρώπινη ιστορία και την κοινωνική εξέλιξη και σε σχέση με τις
ειδικές συνθήκες της εποχής του. Ως διανοούμενος θεωρητικός και ως στρατευμένος
άνθρωπος του κόμματος πήρε μέρος στον αγώνα της εργατικής και της αστικής τάξης
για την προάσπιση των πολιτικών δικαιωμάτων και υπέρ της εθνικής απελευθέρωσης
από απολυταρχικά και αντιδραστικά καθεστώτα.30 Η δημοκρατία και η εθνική απελευθέρωση αποτελούσαν άμεσους στόχους και προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας αταξικής
κοινωνίας. Ο πρώτος στόχος, η αστική δημοκρατία, αποτελούσε την αφετηρία για ένα
ανεξάρτητο εργατικό κίνημα. Η καθολική ψηφοφορία ήταν ένας νόμιμος τρόπος ώστε να
μπορέσει να αποκτήσει πολιτική εξουσία, και αυτή η εξουσία ήταν ένα απαραίτητο βήμα
στην πορεία προς την κοινωνική χειραφέτηση.
Οι καταβολές της ιδέας του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού [για τον Μαρξ] βρίσκονται στην ιδέα της καθολικής δημοκρατίας. Ο Μαρξ την είχε συναντήσει στον Σπινόζα και
έχοντάς την κατά νου κάνει κριτική στην πολιτική φιλοσοφία του Χέγκελ και απορρίπτει
τη θεωρία του για τη γραφειοκρατία, την πριγκηπική εξουσία και τη συνταγματική μοναρχία. Η στροφή του Μαρξ στον κομμουνισμό δεν σήμανε σε καμία περίπτωση ρήξη με την
προγενέστερη αντίληψή του για τη δημοκρατία, αλλά ενδυνάμωσή της. Η δημοκρατία, με
τον τρόπο που ο ίδιος αντιλαμβανόταν τον κομμουνισμό, διατηρείται και αποκτά υψηλότερο νόημα.31
2) Το πρώτο θετικό συμπέρασμα των φιλοσοφικών και ιστορικών του μελετών είναι η
ανθρωπιστική ηθική που ο ίδιος αργότερα προσπάθησε να τοποθετήσει σε επιστημονικές
βάσεις. Για χάρη αυτού του ανθρωπισμού εγκατέλειψε τον φιλοσοφικό στοχασμό υπέρ
της κοινωνικής θεωρίας και της πολιτικής δράσης. Όταν θα αρχίσει την ενασχόλησή
του με την πολιτική οικονομία έχει ήδη διακηρύξει τις κομμουνιστικές του θέσεις. Στην
παθιασμένη κριτική που ασκεί στους συγγραφείς που μελέτησε καταδεικνύεται ότι κατέχει ήδη τους όρους που θα του επιτρέψουν να καταγγείλει την «ατιμία» της πολιτικής
οικονομίας.
3) Δημοκρατία σημαίνει για τον Μαρξ, όπως και για τους Ιακωβίνους της γενιάς του,
τη διακυβέρνηση του λαού από τον ίδιο τον λαό. Η δημοκρατία δεν αποτελεί αυτοσκοπό∙
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ
αποτελεί μέσο που μεταπλάθεται στην αταξική κοινωνία που είναι απαλλαγμένη από
κάθε κρατική εξουσία και από κάθε πολιτική διαμεσολάβηση.32 Ως ενδιάμεσος στόχος η
δημοκρατία πρέπει να επιτευχθεί εναντίον του φεουδαρχικού απολυταρχικού παρελθόντος διαμέσου της κοινής πάλης της αστικής τάξης και του προλεταριάτου, ο καθένας
από τη δικιά του θέση. Μόλις επιτευχθεί αυτός ο στόχος το προλεταριάτο θα αυτοχειραφετηθεί και η χειραφέτησή του θα είναι η απελευθέρωση όλης της ανθρωπότητας.
Η δημοκρατία αποκτά την πραγματική σημασία της όταν είναι ένας καταστροφικός και
ανανεωτικός αγώνας. Κύριος μαχητής είναι το προλεταριάτο, το οποίο αναγκάζεται να
αναλάβει την «ιστορική» του αποστολή εξαιτίας των απάνθρωπων συνθηκών της ύπαρξής του. Η ταξική πάλη, αυτό το ιστορικό γεγονός, γίνεται ηθικό αξίωμα. Το σύγχρονο
προλεταριάτο πρέπει να οργανωθεί σε τάξη έχοντας συνείδηση της επαναστατικής του
«αποστολής». Όπως το έθεσε ο Ένγκελς: «Για τον απόλυτο θρίαμβο των ιδεών που περιγράφονται στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο ο Μαρξ στηρίχθηκε αποκλειστικά και μόνο
στην πνευματική ανάπτυξη της εργατικής τάξης, δεδομένου ότι κατ’ ανάγκη θα προκύψει
από την ταυτόχρονη δράση και τη συζήτηση.» 33
4) Αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε «κατάκτηση της δημοκρατίας», δηλαδή κατάκτηση
της πολιτικής εξουσίας, είναι εγγυημένη κατ’ αρχήν για τους εργάτες από την κανονική
λειτουργία της δημοκρατίας, η οποία αποκλείει θεωρητικά κάθε βία στον αγώνα για την
κοινωνική ισότητα. Η βία δεν αποτελεί φυσικό νόμο της ανθρώπινης ιστορίας. Πρόκειται
για ένα φυσικό αποτέλεσμα της ταξικής σύγκρουσης που χαρακτηρίζει τις κοινωνίες,
όπου οι δυνάμεις της παραγωγής έχουν γίνει δυνάμεις της κοινωνικής αλλοτρίωσης. H
δημοκρατία είναι ένας φανταστικός όρος που συγκαλύπτει μια πραγματική δικτατορία:
την σχέση μεταξύ της εκμεταλλεύτριας και της εκμεταλλευόμενης τάξης, την απόκλιση
μεταξύ των θεμελιωδών δικαιωμάτων και της υλικής καταπίεσης. Η ιστορική και ηθική
αντίθεση αυτού του συνεχιζόμενου φαινομένου του παρελθόντος και του παρόντος είναι
η πραγματική διακυβέρνηση της πλειοψηφίας και αποτελεί την φυσική απόρροια των κοινωνικών συγκρούσεων, όπου η καθολική ψηφοφορία μετατρέπεται, όπως είχε πει ο Μαρξ,
«από ένα όργανο εξαπάτησης σε ένα μέσο χειραφέτησης».34 Η δημοκρατία προσφέρει
στους παραγωγούς που οργανώνονται σε συνδικάτα και κόμματα τα νομικά μέσα για να
αποκτήσουν δύναμη και σταδιακά να εργαστούν προς την κατεύθυνση του μετασχηματισμού ολόκληρης της κοινωνίας με στόχο να οικοδομήσουν «μια ένωση, όπου η ελεύθερη
ανάπτυξη του καθενός είναι η προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων». 35
Αν αγνοήσουμε τις ασάφειες της μαρξικής διδασκαλίας, πρέπει να συμφωνήσουμε ότι
Βλ. το άρθρο μας «Remarques sur le concept de parti prolétarien chez Marx» («Επισημάνσεις
σχετικά με την αντίληψη του Μαρξ για το προλεταριακό κόμμα»), στο Revue française de
sociologie, Ν° 3, 1961 [στο βιβλίο Marx critique du marxisme υπό τον τίτλο «Le parti prolétarien»].
31 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Η στροφή του Μαρξ στον κομμουνισμό δεν σήμανε σε
καμία περίπτωση ρήξη με την προγενέστερη αντίληψή του για τη δημοκρατία, αλλά μετουσίωσή της. Η δημοκρατία, με τον τρόπο που ο ίδιος αντιλαμβανόταν τον κομμουνισμό, όχι μονάχα
διατηρείται αλλά αποκτά ένα πιο διευρυμένο νόημα.»]
32 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Για τον Μαρξ δημοκρατία σημαίνει διακυβέρνηση του
λαού από τον ίδιο τον λαό. Η δημοκρατία δεν αποτελεί αυτοσκοπό∙ αποτελεί μέσο που αποκτά
πραγματικό νόημα μονάχα σε μια αταξική κοινωνία που είναι απαλλαγμένη από κάθε κρατική
εξουσία και από οποιαδήποτε πολιτική διαμεσολάβηση.»]
33 [Πρόλογος στη γερμανική έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, 1890, «Economie», I, σ.
1488. (Σημείωση του 1974)]
34 [Considérants du programme du Parti ouvrier français, 1880, «Economie», I, σ. 1538. (Σημείωση του 1974)]
35 Karl Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840, Karl Marx, «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού
Κόμματος», σ. 492, μτφ. Θανάσης Γκιούρας, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2014. (Σ.τ.Μ.)
22
23
30
ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ
η κοινωνική κριτική, όπως προσπαθήσαμε να την ορίσουμε, εκφράζει την αιώνια αξία, ή
ό,τι θα μπορούσε να ονομαστεί το μήνυμα. Ο «μαρξισμός» - λέξη που αλλιώς σημαίνει
μια μη ρεαλιστική ιδέα- γίνεται αντιληπτή μόνο ως απόρριψη των σύγχρονων πολιτικών
συστημάτων ή ακριβέστερα ως κοινωνική κριτική που βασίζεται στην ιδέα (ή αρχή) μιας
δημοκρατίας απελευθερωμένης από το Κράτος και το Κεφάλαιο. Αν αντιλαμβανόμαστε
έτσι τον «μαρξισμό», αναγνωρίζουμε τη ματαιότητα ή τη βλαπτικότητα ενός όρου που
προκάλεσε τόση σύγχυση. Η λέξη είναι περιττή έτσι όπως ενσωματώθηκε ως κοινή ηθική
στον σοσιαλισμό, τον αναρχισμό και τον κομμουνισμό. Υπό την έννοια αυτής της ηθικής
καμία από τις υφιστάμενες κοινωνίες δεν μπορεί να θεωρηθεί ελεύθερη και ανθρώπινη
καθώς όλες υπόκεινται, σε διαφορετικό βαθμό, σε καθεστώτα που δεν είναι ταυτόσημα με
την ελευθερία και με την ανθρωπότητα που είχε ο Μαρξ στο μυαλό του όταν έκανε λόγο
για τη δημοκρατία.
Το 1840, ο Προυντόν έγραφε ότι «Είτε πρέπει να χαθεί η κοινωνία ή να σκοτώσει την
ιδιοκτησία». Με τον Μαρξ, θα έλεγε σήμερα: Είναι απαραίτητο ή να χαθεί η κοινωνία ή να
καταργήσει το Κράτος και το Κεφάλαιο.
Maximilien Rubel
Ο Μαξιμιλιέν Ριμπέλ [Maximilen Rubel] γεννήθηκε στην Ουκρανία το 1905 και πέθανε
στην Γαλλία το 1996. Ήταν ιστορικός, μελετητής, σχολιαστής και επιμελητής του έργου
του Μαρξ και συμβουλιακός κομμουνιστής. Στα ελληνικά έχει δημοσιευθεί η εργασία του
«Ο Μαρξ, θεωρητικός του αναρχισμού» (εκδόσεις Ασύμμετρη Απειλή, Ιούνιος 2012, πρώτη δημοσίευση: «μικρά Κείμενα», μτφ. Γ. Πετροβουνιώτης).
Πηγή άρθρου: www.marxists.org
Μεταγραφή: Critique Sociale
Τίτλος πρωτοτύπου: Le concept de démocratie chez Marx
Η μετάφραση έγινε από τα γαλλικά
24
25
Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ
CP
Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ
ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ
ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ
ρικές δυνάμεις που αρνούνται και τελικά ανατρέπουν το καπιταλιστικό σύστημα. Αυτές
οι δυνάμεις δημιουργούνται εντός του ίδιου του συστήματος και ανακύπτουν από την
επιτακτική του ανάγκη να επιτίθεται διαρκώς στην τάξη που εκμεταλλεύεται και να την
εξαθλιώνει, περιορίζοντας έτσι την πηγή του κοινωνικού πλεονάσματος που αυτή η τάξη
παράγει. Οι μαρξιστές υποστηρίζουν επίσης ότι η επόμενη ιστορική φάση της ανθρωπότητας θα είναι η ανατροπή όχι μονάχα του καπιταλισμού αλλά της ταξικής κοινωνίας εν
γένει και η δημιουργία της κομμουνιστικής κοινωνίας.
Υπό τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις η εργατική τάξη είναι χωρισμένη από τα
μέσα παραγωγής και από το προϊόν της εργασίας της. Η ανθρώπινη εργασία είναι καταναγκαστική και ανταγωνιστική και οι εργάτες είναι αποξενωμένοι από το προϊόν της
εργασίας τους. Οι εργάτες κυριαρχούνται από τα προϊόντα της εργασίας τους, τα οποία
εμφανίζονται ως κεφάλαιο, ως μια αυτόνομη υποδουλωτική δύναμη στην οποία αυτοί
υποτάσσονται. Η εργασία του εργάτη αναπαράγει τις συνθήκες της υποδούλωσής του·
είναι εργασία αλλοτριωμένη και λαμβάνει την μορφή της αξίας.1 Σκοπός της εργασίας είναι η διεύρυνση της αξίας του κεφαλαίου με την δημιουργία κέρδους.2 Η ανθρώπινη ανάπτυξη παρεμποδίζεται έτσι από το κεφάλαιο. Οι κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των παραγωγών λαμβάνουν την μορφή κοινωνικών σχέσεων μεταξύ προϊόντων που οι ίδιοι έχουν
παραγάγει, σχέσεων που καθορίζονται από την αξία. Η εργασία είναι μονάχα εμμέσως
κοινωνική διαμέσου των σχέσεων που επικρατούν στην αγορά και οι οποίες δρουν πίσω
από την πλάτη των εργατών. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι άνθρωποι ατομικοποιούνται και
διαχωρίζονται από το κοινωνικό τους είναι.
Η κομμουνιστική κοινωνία
Εισαγωγή
Η ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΟΠΩΣ Η ΔΟΥΛΟΚΤΗΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΦΕΟΥΔΑΛΙΚΗ
Η απεχθής φύση της καπιταλιστικής κοινωνίας, την οποία περιγράψαμε παραπάνω,
είναι το αποτέλεσμα του τρόπου παραγωγής της. Όταν εγκαθιδρυθούν οι κομμουνιστικές
σχέσεις παραγωγής θα ακολουθήσει μια ολόκληρη σειρά αλλαγών.
Στον κομμουνισμό τα μέσα παραγωγής θα γίνουν κοινωνική ιδιοκτησία και η εργασία θα
είναι κατά συνέπεια κοινωνική. Τα προϊόντα που παράγονται θα είναι επομένως κοινωνικά
προϊόντα και θα διανέμονται δωρεάν σύμφωνα με τις ανάγκες. Τα προϊόντα που παράγει
μια τέτοια κοινωνία θα είναι αποκλειστικά και μόνο αξίες χρήσης, δίχως την ανταλλακτική αξία που επέβαλε ο καπιταλισμός.
Ο κομμουνισμός είναι η κοινωνία των ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών, στην
οποία η παραγωγή πραγματοποιείται για την ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών, ενώ
τα προϊόντα διανέμονται δωρεάν χωρίς την μεσολάβηση του χρήματος· είναι μια κοινωνία χωρίς κράτος, στην οποία η διεύθυνση των ανθρώπων θα δώσει την θέση της στην
διαχείριση των πραγμάτων.
Ο χαρακτήρας της εργασίας θα αλλάξει. Αντί για την οδύνη του μόχθου, την ψυχική και
πνευματική κατάπτωση που επιβάλλει ο καπιταλισμός, η εργασία θα πραγματοποιείται
ελεύθερα. Θα απολέσει τον αλλοτριωτικό χαρακτήρα που της προσδίδουν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και θα μετατραπεί σε ένα μέσο έκφρασης των ανθρωπίνων
πριν από αυτήν, είναι μια ταξική κοινωνία, στην οποία η άρχουσα τάξη ζει από την εργασία της υποτελούς τάξης. Η ανθρωπότητα ζει σε ταξικές κοινωνίες για μια εξαιρετικά
μικρή περίοδο της ιστορίας της, ενώ στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της ζούσε σε
κοινωνίες που μπορούν να χαρακτηρισθούν ως ένα είδος πρωτόγονου κομμουνισμού. Σε
αυτές τις κοινωνίες η εργασία ήταν συλλογική κοινωνική εργασία με δωρεάν διανομή των
προϊόντων σύμφωνα με τις κοινωνικές ανάγκες, ενώ ήταν άγνωστη η ατομική ιδιοκτησία
επί της γης ή επί των μέσων παραγωγής.
Οι ταξικές κοινωνίες είναι ιστορικά περιορισμένες και ο καπιταλισμός δεν αποτελεί
εξαίρεση. Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, παρότι οι αστοί ιδεολόγοι διατείνονται
ότι αποτελούν την κορύφωση ολόκληρης της ιστορίας της ανθρωπότητας, είναι κατά
παρόμοιο τρόπο ιστορικά περιορισμένες. Αυτό μπορεί να φανεί καθαρά στις οικονομικές
κρίσεις του καπιταλισμού και στην μονίμως παρούσα ταξική πάλη. Οι μαρξιστές υποστηρίζουν ότι οι αντιφάσεις των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής δημιουργούν τις ιστο-
Σε ολόκληρο το κείμενο η αξία έχει πάντοτε την έννοια της ανταλλακτικής αξίας. Για την ανταλλακτική αξία και την αξία χρήσης βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού (Σ.τ.Μ.)
2 Το κέρδος στον καπιταλισμό είναι η χρηματική έκφραση της υπεραξίας. (Σ.τ.Μ.)
28
29
1
CP
ικανοτήτων και του κοινωνικού δεσμού του ανθρώπου με την ανθρωπότητα. Η εργασία θα
γίνει, όπως έλεγε ο Μαρξ, πρώτιστη ανάγκη.
Στην κομμουνιστική κοινωνία η ελευθερία καθενός θα είναι η προϋπόθεση για την ελευθερία όλων. Η κοινωνία θα γράψει στην σημαία της:
«Από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες
του».3
Η μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία θα είναι η αφετηρία της αληθινής ανθρώπινης
ιστορίας. Πώς μπορούμε να προχωρήσουμε από την σημερινή καπιταλιστική κοινωνία
στον κομμουνισμό;
Η μεταβατική περίοδος από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό
Ο Μαρξ υποστήριξε ότι για να περάσει η ανθρωπότητα από την καπιταλιστική στην
κομμουνιστική κοινωνία χρειάζεται μια μεταβατική περίοδος, η οποία αρχίζει με μια πολιτική επανάσταση με την οποία η πολιτική εξουσία περνά στα χέρια της εργατικής τάξης
και ολοκληρώνεται με το κατώτερο στάδιο της κομμουνιστικής κοινωνίας, το οποίο, εν
ευθέτω χρόνω, θα οδηγήσει στον πλήρη κομμουνισμό, έτσι όπως τον περιγράψαμε παραπάνω.
Το καπιταλιστικό σύστημα είναι παγκόσμιο και οι σχέσεις παραγωγής διέπονται από
τον νόμο της αξίας4, ο οποίος είναι επίσης παγκόσμιος. Το σύστημα αυτό δεν επιτρέπει
να υπάρχουν κομμουνιστικές νησίδες στο εσωτερικό του. Επομένως, η επανάσταση πρέπει να γίνει προτού παρθούν οποιαδήποτε ριζικά κομμουνιστικά μέτρα. Τούτο ασφαλώς
δεν αποκλείει την εφαρμογή κομμουνιστικών μέτρων σε τοπική κλίμακα κατά την διάρκεια της επανάστασης. Παραδείγματος χάριν, σε περιοχές που βρίσκονται υπό τον έλεγχο των επαναστατών μπορούν να καταργηθούν τα ενοίκια, οι υποθήκες και τα χρέη και να
καθιερωθεί η δωρεάν μετακίνηση, παροχή ηλεκτρικού, νερού, υγειονομικής περίθαλψης,
εκπαίδευσης και άλλων υπηρεσιών.
Η καπιταλιστική κοινωνία έχει φέρει εις πέρας τις αντικειμενικές προϋποθέσεις οι
οποίες είναι ιστορικώς αναγκαίες για την δημιουργία της κομμουνιστικής κοινωνίας. Ειδικότερα έχει δημιουργήσει ένα παγκόσμιο προλεταριάτο, την τάξη που θα πραγματοποιήσει την κομμουνιστική κοινωνία, και έχει αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις στον
βαθμό που καθιστούν εφικτό τον κομμουνισμό σε παγκόσμια κλίμακα.
Υποστηρίζουμε ότι η νέα κοινωνία πρέπει να διευθύνεται από τα εργατικά συμβούλια, που θα λειτουργούν δημοκρατικά, με αιρετούς εκπροσώπους στα κατώτερα και στα
ανώτερα όργανα. Το αστικό κράτος πρέπει να καταργηθεί και πρέπει να εγκαθιδρυθεί
μια προλεταριακή εξουσία. Αυτή μπορεί να είναι μονάχα, όπως αναφέρει ο Μαρξ στην
«Κριτική του Προγράμματος της Γκότα», η επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου.5
3 Καρλ
Μαρξ, «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα».
Σύμφωνα με τον νόμο της αξίας, το μέγεθος της ανταλλακτικής αξίας ενός εμπορεύματος καθορίζεται από τον μέσο κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας που δαπανήθηκε για την παραγωγή του.
Βλ. αναλυτικά Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Μέρος Πρώτο, Κεφάλαιο Πρώτο: Εμπόρευμα και Χρήμα.
(Σ.τ.Μ.)
5 «Μεταξύ της καπιταλιστικής και της κομμουνιστικής κοινωνίας υπάρχει η περίοδος της επαναστατικής μεταβολής της πρώτης στη δεύτερη. Στην περίοδο αυτή αντιστοιχεί μια πολιτική μεταβατική
Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ
Αυτή η δικτατορία είναι επαναστατική ως προς το ότι καταργεί τα υπολείμματα του
καπιταλισμού και αρχίζει να εγκαθιδρύει τον κομμουνισμό. Είναι μια μεταβατική εξουσία,
εφόσον θα υπάρχει μονάχα για όσο διάστημα υπάρχουν τάξεις σε μια μεταβατική κοινωνία. Η ύπαρξη των υπολοίπων τάξεων και των ταξικών συμφερόντων προσδίδει στην
μεταβατική κοινωνία την αναγκαιότητά της, καθώς κινείται προς την επίλυση αυτών των
αντικρουόμενων ταξικών συμφερόντων.
Η κομμουνιστική κοινωνία πρέπει, ωστόσο, να αναπτυχθεί από τα σπλάχνα της καπιταλιστικής κοινωνίας. Όπως επεσήμανε ο Μαρξ στην «Κριτική του Προγράμματος της
Γκότα»:
«Εκείνο για το οποίο εδώ πρόκειται, είναι μια κομμουνιστική κοινωνία, όχι όπως εξελίχτηκε πάνω στις βάσεις που ειδικά τη χαρακτηρίζουν, αλλά έτσι όπως βγαίνει απ’ την
καπιταλιστική κοινωνία, δηλαδή μια κοινωνία που από κάθε άποψη, οικονομική, ηθική,
πνευματική, φέρει ακόμα τα στίγματα της παληάς κοινωνίας, απ’ τους κόλπους της οποίας προήλθε».6
Γι’ αυτόν τον λόγο απαιτείται μια μεταβατική περίοδος, η οποία εμπεριέχει το κατώτερο στάδιο της κομμουνιστικής κοινωνίας. Σε γενικές γραμμές τα μέτρα στα οποία θα
πρέπει να προβεί η μεταβατική περίοδος είναι τα εξής:
– Τα μέσα παραγωγής μετατρέπονται από ταξική σε κοινωνική ιδιοκτησία και η παραγωγή μετατρέπεται σε κοινωνική παραγωγή.
– Τα μέσα κατανάλωσης συγκεντρώνονται στα χέρια των εργατικών συμβουλίων και η
διανομή οργανώνεται βάσει ενός συστήματος τοπικών συνεταιρισμών.
– Όλος ο ενεργός πληθυσμός εντάσσεται στην παραγωγική εργασία, αλλά θα πρέπει
να σημειωθεί ότι στην μεταβατική κοινωνία η εργασία δεν είναι μισθωτή εργασία αλλά
κοινωνική εργασία.
– Η εργάσιμη ημέρα μειώνεται και αυξάνεται ο ελεύθερος χρόνος. Αυτός ο χρόνος
χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη των ικανοτήτων και των δεξιοτήτων των ανθρώπων.
– Τα μη προλεταριακά κοινωνικά στρώματα ενσωματώνονται στην παραγωγική εργασία. Μια πετυχημένη επανάσταση θα κληρονομήσει έναν κόσμο, ο οποίος μάλιστα μπορεί
να έχει καταστραφεί από τον πόλεμο, στον οποίο μια σημαντική μειονότητα του πληθυσμού είναι αντίθετη σε κάθε προσπάθεια δημιουργίας ενός κομμουνιστικού κόσμου.
Τα ανταγωνιστικά ταξικά συμφέροντα εξακολουθούν να υφίστανται. Στον καπιταλισμό
μεγάλες μάζες ανθρώπων ασκούν κοινωνικά άχρηστη ή επιβλαβή εργασία. Τομείς όπως
ο χρηματοπιστωτικός, ο ασφαλιστικός, ο διαφημιστικός, η άμυνα, διάφορες προηγούμενες γραφειοκρατικές λειτουργίες του κράτους κτλ. πρέπει να καταργηθούν και όσοι
προηγουμένως εργάζονταν σε αυτούς τους τομείς θα ενταχθούν σε κοινωνικά ωφέλιμη
εργασία. Επιπλέον, η μικροαστική τάξη και οι αγρότες πρέπει να παρακινηθούν να κολεκτιβοποιήσουν και να κοινωνικοποιήσουν την παραγωγή.
– Το χρήμα καταργείται και καθιερώνεται ένα σύστημα ανταλλαγής που βασίζεται στα
πιστοποιητικά χρόνου εργασίας. Με το ζήτημα αυτό θα ασχοληθούμε εκτενέστερα παρακάτω.
– Καθιερώνεται ο σχεδιασμός της παραγωγής με βάση τις ανθρώπινες ανάγκες.
Τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας αποτελούν μεταβατικό μέτρο. Δεν μπορούν να
4
30
περίοδος, της οποίας το κράτος δε μπορεί νάναι τίποτε άλλο παρά η επαναστατική δικτατορία
του προλεταριάτου». Μαρξ-Ένγκελς, Κριτική των προγραμμάτων Γκότα και Ερφούρτης, σ. 41, μτφ.
Κώστας Σκλάβος, εκδόσεις Μαρή & Κοροντζή, Αθήνα 1946. (Σ.τ.Μ.)
6 Μαρξ-Ένγκελς, Κριτική των Προγραμμάτων Γκότα και Ερφούρτης, ό.π. ,σ 24. (Σ.τ.Μ.)
31
Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ
CP
ανταλλαχθούν και ο χρόνος κυκλοφορίας τους θα έχει ημερομηνία λήξης ώστε να μην
μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο συσσώρευσης. Ο Μαρξ στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» περιγράφει αυτό το σύστημα ως εξής:
«Ο παραγωγός παίρνει από την κοινωνία μια απόδειξη, ότι συνεισέφερε τόσες ώρες εργασίας (μετά την αφαίρεση της εργασίας του για το κοινό κεφάλαιο) και με την απόδειξη
αυτή αποσύρει απ’ το κοινωνικό απόθεμα των μέσων κατανάλωσης μια ποσότητα αντικειμένων που περιέχουν ίση ποσότητα εργασίας. Την ίδια ποσότητα εργασίας πούδωσε
στην κοινωνία υπό μια μορφή, την παίρνει πίσω υπό άλλη μορφή».7
Τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας είναι επίσης ένα μέσο υπονόμευσης της καπιταλιστικής παραγωγής. Το κέρδος, τα μερίσματα, ο τόκος και η κερδοσκοπία θα εξαφανιστούν.
Εφόσον τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας δεν κυκλοφορούν, αυτά δεν αποτελούν, όπως
σημειώνει ο Μαρξ, ένα είδος χρήματος και εφόσον δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο συσσώρευσης, τότε δεν μπορούν να σχηματίσουν ένα απόθεμα αξίας για την
επανεκκίνηση της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Αποτελούν μια τομή σε σχέση με την
μισθωτή εργασία. Όπως επισημαίνει ο Μαρξ, στο σύστημα αυτό η διανομή δεν πραγματοποιείται σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ατομικές αλλά με βάση τις κοινωνικές ανάγκες, αλλά
το γεγονός αυτό είναι ένα αναπόφευκτο μειονέκτημα, αφού η νέα κοινωνία αναδύεται από
τον καπιταλισμό.
Τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας έχουν επικριθεί ότι αποτελούν ένα ακόμη σύστημα
ανταλλαγής, ένα συγκεκαλυμμένο σύστημα αξίας επάνω στο οποίο μπορεί να οικοδομηθεί ο κρατικός καπιταλισμός. Ο ίδιος ο Μαρξ άσκησε κριτική στον Προυντόν και στους
ρικαρντιανούς σοσιαλιστές8, επειδή υποστήριζαν τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας ως
υποκατάστατο του χρήματος, αλλά η κριτική του βασιζόταν στο γεγονός ότι υποστήριζαν την χρήση τους ως μέθοδο μεταβολής της διανομής του κοινωνικού προϊόντος,
ενώ ταυτόχρονα άφηναν αμετάβλητες τις σχέσεις παραγωγής. Οι σχέσεις παραγωγής
παρέμεναν καπιταλιστικές και τα προϊόντα παρέμεναν εμπορεύματα. Εφόσον οι σχέσεις
διανομής καθορίζονται από τις σχέσεις παραγωγής, όπως επανειλημμένα τόνιζε ο Μαρξ,
τούτο σημαίνει ότι τέτοιου είδους απόπειρες αλλαγής της διανομής είναι καταδικασμένες σε αποτυχία. Στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» ο Μαρξ τάσσεται υπέρ της
διανομής του κοινωνικού προϊόντος με τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας ως προσωρινό
μέτρο, που τίθεται σε εφαρμογή ταυτόχρονα με την επαναστατικοποίηση των σχέσεων
παραγωγής. Το κεφάλαιο απαλλοτριώνεται και μετατρέπεται σε κοινωνική ιδιοκτησία, η
οποία καθιστά το προϊόν του κοινωνικοποιημένου τομέα της οικονομίας κοινωνικό προϊόν.
Καθώς προχωρεί η διαδικασία κοινωνικοποίησης τα προϊόντα μπορούν να διανέμονται
δωρεάν.
Τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας, ωστόσο, αποτελούν μια απόδειξη για την παροχή
ωφέλιμης δραστηριότητας, μια αναγνώριση της συνεργασίας στην κοινωνική παραγωγική διαδικασία. Ο Μαρξ παραδέχεται ότι αυτό δεν είναι ένα δίκαιο σύστημα διανομής,
αφού όλη η εργασία ανάγεται σε αφηρημένη εργασία υπολογισμένη σε χρόνο χωρίς να
7 Μαρξ-Ένγκελς,
λαμβάνονται υπ’ όψιν οι ανάγκες κάθε μεμονωμένου εργάτη. Μόνο στην ανώτερη φάση
της κομμουνιστικής κοινωνίας μπορεί η διανομή να πραγματοποιείται εξ ολοκλήρου με
βάση αυτές τις ανάγκες.
Πρόκειται εδώ για μια μεταβατική περίοδο και όχι για έναν μεταβατικό τρόπο παραγωγής ή για ένα μεταβατικό κοινωνικό σύστημα, το οποίο παραμένει σταθερό.
Οι επικριτές
Πολλά έχουν ειπωθεί για την μεταβατική περίοδο ύστερα από ό,τι έγινε στην Ρωσία
μετά την επανάσταση του 1917. Ωστόσο, ποτέ και πουθενά στην ιστορία δεν υπήρξε περίοδος μετάβασης. Τα διδάγματα της Ρωσικής Επανάστασης είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου
αρνητικά όσον αφορά την μεταβατική περίοδο. Οι εξελίξεις στην Ρωσία στα χρόνια που
ακολούθησαν το 1917 δεν αποτελούν υπό καμία έννοια μεταβατική περίοδο. Οι σχέσεις
παραγωγής το 1917 ήταν καπιταλιστικές και παραμένουν καπιταλιστικές μέχρι σήμερα.
Η μισθωτή εργασία δεν καταργήθηκε ποτέ.
Η Ρωσική Επανάσταση ήταν μια πολιτική επανάσταση. Η επιτυχής έκβασή της στηριζόταν στην υπόθεση ότι αυτή θα έβρισκε αρκετά γρήγορα υποστήριξης από επαναστάσεις
που θα πραγματοποιούνταν στην βιομηχανική ενδοχώρα της Ευρώπης, και πρωτίστως
στην Γερμανία. Όταν οι ευρωπαϊκές επαναστάσεις συνετρίβησαν, οι Μπολσεβίκοι προχώρησαν στην οικοδόμηση του κρατικού καπιταλισμού στην Ρωσία. Τούτο συνοδεύτηκε από
μια τεράστια θεωρητική σύγχυση. Στην αρχή ο Λένιν διακήρυξε ότι:
«ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός είναι η πληρέστερη υλική προετοιμασία του
σοσιαλισμού, είναι τα πρόθυρά του, είναι το σκαλοπατάκι εκείνο της ιστορικής κλίμακας,
που ανάμεσα σ’ αυτό και στο άλλο σκαλοπατάκι που λέγεται σοσιαλισμός, δεν υπάρχουν
άλλα ενδιάμεσα σκαλοπάτια».9
Αυτή φυσικά ήταν η κατεξοχήν αντίληψη της Δεύτερης και της Τρίτης Διεθνούς. Η εφαρμογή μέτρων για την δημιουργία ενός συστήματος κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού
ασφαλώς δεν αποτελεί καθήκον της προλεταριακής αλλά της αστικής επανάστασης.
Πολύ σύντομα όμως ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός βαφτίστηκε «σοσιαλισμός» ή
«κατώτερο στάδιο του κομμουνισμού», ενώ το κόμμα και το κράτος κινητοποιήθηκαν για
την οικοδόμησή του. Από το 1922 το ανώτατο συμβούλιο οικονομίας (VSNKh)10 παραπονιόταν ότι:
«Το κόστος της εργατικής δύναμης είναι πάρα πολύ υψηλό, τόσο με απόλυτους όσο και
με σχετικούς όρους».11
Τούτη η δήλωση δεν αποτελούσε απλώς μια παραδοχή ότι η κατηγορία της εργατικής
δύναμης12 υπήρχε στην Ρωσία -πράγμα που υποδηλώνει σαφώς την ύπαρξη κεφαλαίουαλλά αποτελεί επίσης και το σύνηθες παράπονο της αστικής τάξης, αφού το καπιταλιστικό κέρδος και η καπιταλιστική συσσώρευση μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο αν οι
Κριτική των Προγραμμάτων Γκότα και Ερφούρτης, σ. 24, ό.π.
Σοσιαλιστές θιασώτες των θεωριών του κλασσικού οικονομολόγου Ντέιβιντ Ρικάρντο. Υποστήριζαν την αντικατάσταση της ατομικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής από εργατικούς συνεταιρισμούς. Τάσσονταν υπέρ της καθιέρωσης του «εργασιακού χρήματος»,
δηλαδή πιστοποιητικών εργασίας που αντιπροσωπεύουν ώρες εργασίας, προκειμένου να καταπολεμήσουν την ανισοτιμία των ανταλλαγών και τις οικονομικές κρίσεις και να εξισορροπήσουν την προσφορά και την ζήτηση του νομίσματος. Ο Μαρξ τους κατηγόρησε ότι ήθελαν να
εγκαθιδρύσουν τον σοσιαλισμό διατηρώντας την εμπορευματική παραγωγή. (Σ.τ.Μ.)
Β.Ι. Λένιν, Η καταστροφή που μας απειλεί και πώς πρέπει να την καταπολεμήσουμε, Άπαντα,
τόμος 34, σ. 193, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986. (Σ.τ.Μ.)
10 Βεσένκα: Vysshii Sovet Narodnogo Khozyaistva. Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Οικονομίας.
(Σ.τ.Μ)
11 Βλ. S Pirani, The Russian Revolution in Retreat 1920 -1924: Soviet Workers and the new
Communist elite, σ. 193, Routledge, 2008.
32
33
8
9
12
Για την εργατική δύναμη βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού (Σ.τ.Μ.)
Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ
CP
μισθοί είναι χαμηλότεροι. Καταδεικνύει επίσης ότι, όπως ο Μαρξ έγραφε στον πρόλογο
του έργου του «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», οι κοινωνικές σχέσεις παραγωγής καθορίζουν το εποικοδόμημα της κοινωνίας.13 Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής στην
Ρωσία εξέτρεφαν μια νέα αστική τάξη με επίκεντρο το Μπολσεβίκικο Κόμμα και το κράτος, μια τάξη που ανέλαβε την πραγματοποίηση μιας ταχείας συσσώρευσης κεφαλαίου
διαμέσου της προλεταριοποίησης των αγροτών σε μια φρενήρη προσπάθεια να φθάσει
την Δύση.
Όλα τα παραπάνω δεν μπορούν πια να αποκρυφτούν, αλλά παρά το γεγονός αυτό, η
ιδέα ότι ο κρατικός καπιταλισμός είναι ένα μεταβατικό μέτρο εξακολουθεί να έχει μεγάλη
απήχηση και έχει χρωματίσει την όλη συζήτηση περί μεταβατικής περιόδου.
Για να αποσαφηνίσουμε καλύτερα το ζήτημα θα εξετάσουμε τρεις πολιτικές οργανώσεις ή ρεύματα που απορρίπτουν την ανάγκη ύπαρξης μεταβατικής περιόδου: το Σοσιαλιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας (SPGB), την Μαρξιστική-Ανθρωπιστική Πρωτοβουλία
[Marxist Humanist Initiative] και την τάση της κομμουνιστικοποίησης [communization].14
Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας (SPGB) 15
Οι απόψεις του SPGB για την μεταβατική περίοδο διατυπώνονται σε ένα πρόσφατο
βιβλίο με τίτλο «Η εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό» (The Alternative to Capitalism).16
Ύστερα από μια σαφή περιγραφή της κομμουνιστικής κοινωνίας το SPGB υποστηρίζει ότι η κοινωνία αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί δίχως να μεσολαβήσει μια περίοδος μετάβασης. Αντιλαμβάνεται την μεταβατική περίοδο πρωτίστως αναφορικά με την
13
«Κατά την κοινωνική παραγωγή της ζωής τους, οι άνθρωποι εισέρχονται σε σχέσεις καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέλησή τους, σε σχέσεις παραγωγής, οι οποίες
αντιστοιχούν σε μια καθορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων. Η ολότητα αυτών των σχέσεων παραγωγής αποτελεί την οικονομική δομή της κοινωνίας,
την πραγματική βάση πάνω στην οποία υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και
στην οποία αντιστοιχούν συγκεκριμένες κοινωνικές μορφές συνείδησης». Καρλ Μαρξ, Κριτική
της Πολιτικής Οικονομίας, σ. 19, μτφ. Χρήστος Μπαλωμένος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2010.
(Σ.τ.Μ.)
14 Οι δύο πρώτες οργανώσεις είναι άγνωστες στην Ελλάδα, αλλά όσον αφορά την τοποθέτησή τους για το ζήτημα της μετάβασης απηχούν ευρύτερες απόψεις. (Σ.τ.Μ.)
15 Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας (SPGB) ιδρύθηκε το 1904 αντιτασσόμενο στον
ρεφορμισμό της Σοσιαλδημοκρατικής Ομοσπονδίας (SDF), η οποία αργότερα συμμετείχε
στην δημιουργία του Εργατικού Κόμματος. Πρόκειται για μια ένα ιδιόμορφο πολιτικό κόμμα,
του οποίου ο στρατηγικός στόχος είναι η άμεση πραγματοποίηση του κομμουνισμού διαμέσου
της απόσπασης της συντριπτικής πλειοψηφίας στις εκλογές. Το SPGB θεωρεί τον εαυτό του
κόμμα επαναστατικό, υποστηρίζει την ταξική πάλη και την ανατροπή του αστικού κράτους,
αλλά αντιτάσσεται στην βίαιη επανάσταση και στον εμφύλιο πόλεμο. Επιπλέον, το SPGB
αντιτάσσεται στην αστική δημοκρατία, στην πραγματοποίηση μεταρρυθμίσεων μέσω του κοινοβουλίου, στον εθνικισμό, στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, στον πόλεμο και στα αντιφασιστικά μέτωπα. Υποστηρίζει ότι οι χώρες του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» δεν ήταν
παρά κοινωνικά συστήματα κρατικού καπιταλισμού. Ταυτόχρονα, επισημαίνει την ανεπάρκεια
του συνδικαλισμού, προβάλλοντας την κατάργηση του συστήματος της μισθωτής εργασίας.
Το κόμμα εκδίδει το μηνιαίο περιοδικό Socialist Standard. Βλ. http://www.worldsocialism.org.
(Σ.τ.Μ.)
16 A Buick & J Crump, The alternative to capitalism, www.theoryandpractice.org.uk
34
ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός έχει αναπτύξει
τις παραγωγικές δυνάμεις σε τόσο μεγάλο βαθμό από το 1875 και έπειτα ώστε όλες οι
σχετικές αναφορές του Μαρξ στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» είναι πια ξεπερασμένες. Έτσι, ενδεικτικά αναφέρει:
«Τίποτα δεν είναι πιο γελοίο από την επανάληψη των πεπαλαιωμένων φράσεων που
γράφτηκαν πριν από εκατό χρόνια και από την παράβλεψη των τεράστιων εξελίξεων στις
τεχνικές της παραγωγής πλούτου που έχει πραγματοποιήσει ο καπιταλισμός». 17
Η επίδραση της εμπειρίας της Ρωσικής Επανάστασης είναι ωστόσο φανερή στο κύριο
επιχείρημά του, σύμφωνα με το οποίο ο κρατικός καπιταλισμός δεν είναι ένας μεταβατικός τρόπος παραγωγής. Παραθέτει τον τροτσκιστή Ε. Μαντέλ, ο οποίος ισχυρίζεται πως
η μεταβατική περίοδος είναι αναγκαία για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων
λόγω της σπάνης των αγαθών και ότι σε αυτήν την περίοδο τα καταναλωτικά αγαθά θα
εξακολουθήσουν να είναι εμπορεύματα.18 Ο «λενινισμός», όπως αναφέρει το SPGB, υποστηρίζει την σταδιακή εξέλιξη από τον κρατικό καπιταλισμό στον σοσιαλισμό, η οποία,
όπως ορθώς επισημαίνει, είναι αδύνατη.
Υποστηρίζει επίσης ότι μια σταδιακή μετάβαση από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό
είναι αδύνατη λόγω των διαφορετικών μορφών που προσλαμβάνει ο πλούτος σε αυτές
τις δύο κοινωνίες, δηλαδή αντιστοίχως την μορφή της ανταλλακτικής αξίας και της αξίας
χρήσης. Ο πλούτος, όπως αναφέρει, είναι μια ολότητα και μπορεί να παραχθεί μονάχα
είτε ως ανταλλακτική αξία είτε ως αξία χρήσης. Είτε θα ισχύει το ένα είτε θα ισχύει το
άλλο.
Η μεταβατική περίοδος, ωστόσο, δεν αφορά πρωτίστως την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η εν λόγω ανάλυση δεν εξετάζει πραγματικά προβλήματα, όπως η ενσωμάτωση των μη προλεταριακών στρωμάτων στην κοινωνική παραγωγή. Τούτο ενδεχομένως οφείλεται στο ότι εκλαμβάνει την σημερινή κοινωνία ως αποτελούμενη σχεδόν
εξ ολοκλήρου από εργάτες. Ο καπιταλισμός και ο σοσιαλισμός, όπως αναφέρει, είναι
συστήματα που δεν μπορούν να συνυπάρξουν.
«Η πορεία προς τον σοσιαλισμό πρέπει να οδηγεί απευθείας σε μια αχρήματη, αταξική
και ακρατική παγκόσμια κοινότητα. Ο σοσιαλισμός πρέπει να πραγματοποιηθεί αμέσως,
διαφορετικά δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί καθόλου».19
Παρ’ όλο που η αντίληψη αυτή παραδέχεται την ανάγκη επιβολής «προσωρινών μέτρων», δεν εξηγεί πώς μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτή η άμεση μετάβαση. Η γενική
απάντηση που δίνει το SPGB είναι ότι μετά την νίκη στις βουλευτικές εκλογές η νέα
σοσιαλιστική κυβέρνηση θα θεσπίσει νόμους ή θα εκδώσει διατάγματα που θα εγκαθιδρύσουν την κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου, την κατάργηση του κράτους, του χρήματος,
των χωρών και θα θεσμοθετούν την ελεύθερη διανομή των προϊόντων. Πώς μπορούν όμως
να γίνουν όλα αυτά εν όψει της αναπόφευκτης αντίστασης που θα προβάλλει η αστική
τάξη; Οπωσδήποτε όχι διαμέσου του κράτους, αφού αυτό θα έχει καταργηθεί. Το SPGB
17
A Buick & J Crump, The alternative to capitalism, ό.π., σ. 89.
Βλ. Ernest Mandel, Traité d'économie marxiste, 1962 .Οι απόψεις του Ε. Μαντέλ για την μεταβατική περίοδο εκτίθενται αναλυτικά στην ελληνική μετάφραση του παραπάνω έργου, «Μαρξιστική Πραγματεία της Οικονομίας», τόμος Δ΄, μτφ. Πέτρου Τούντζα, εκδόσεις «Θεωρία»,
Αθήνα, 1982, το οποίο, ωστόσο, είναι εδώ και πολλά χρόνια εξαντλημένο και ο συγκεκριμένος
τόμος δυσεύρετος. (Σ.τ.Μ.)
19 A Buick & J Crump, The alternative to capitalism, ό.π., σ. 92.
18
35
CP
απαντά ότι τέτοια ζητήματα δεν έχουν νόημα, διότι εφόσον η συνειδητή πλειοψηφία του
πληθυσμού το έχει εκλέξει στο κοινοβούλιο για να πραγματοποιήσει αυτό το πρόγραμμα,
η αστική τάξη δεν θα εμποδίσει την εφαρμογή του. Το επιχείρημα, ωστόσο, είναι κυκλικό,
αφού το συμπέρασμα εμπεριέχεται στις προκείμενες.
Το προλεταριάτο μπορεί να αποκτήσει επαναστατική συνείδηση μονάχα κατά την διάρκεια μιας επανάστασης και όχι μιας προεκλογικής εκστρατείας. Όπως λέει ο Μαρξ στην
«Γερμανική Ιδεολογία»:
«Για την δημιουργία αυτής της κομμουνιστικής συνείδησης σε μαζική κλίμακα… είναι
απαραίτητη η αλλαγή των ανθρώπων σε μαζική κλίμακα· μια αλλαγή που μπορεί να πραγματοποιηθεί μονάχα αν προσλάβει τον χαρακτήρα ενός πρακτικού κινήματος, μιας επανάστασης. Η επανάσταση είναι, επομένως, αναγκαία όχι μονάχα επειδή η άρχουσα τάξη
δεν μπορεί να ανατραπεί με άλλον τρόπο, αλλά επειδή επίσης η τάξη που την ανατρέπει
μονάχα σε μια επανάσταση μπορεί να αποτινάξει από πάνω της την βρωμιά αιώνων και
να μπορέσει να φτιάξει την κοινωνία από την αρχή». 20
Η απόρριψη της μεταβατικής περιόδου αποτελεί αναπόσπαστο μέρος ενός πέρα για
πέρα ουτοπικού προγράμματος για την επίτευξη του σοσιαλισμού.
Η Μαρξιστική Ανθρωπιστική Πρωτοβουλία 21
Μια άλλη οργάνωση που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα της μεταβατικής περιόδου είναι
η Μαρξιστική Ανθρωπιστική Πρωτοβουλία (Marxist Humanist Initiative). Ο Άντριου Κλίμαν22 σκιαγράφησε την θέση της σε μια συζήτηση με τίτλο «Η έλλειψη συνοχής της
αντίληψης περί ‘μεταβατικής περιόδου’ ως μαρξική αντίληψη» με μια διάλεξη που έδωσε
στο Workers and Punks University στην Λιουμπλιάνα της Σλοβενίας.
Όπως και το SPGB ο αρχικός στόχος και αυτής της κριτικής είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία ο κρατικός καπιταλισμός είναι ένα μεταβατικό οικονομικό σύστημα που
οδηγεί στον σοσιαλισμό και ανατρέχει για άλλη μια φορά σε ό,τι συνέβη στην Ρωσία μετά
το 1917. Ο Κλίμαν εξετάζει το βιβλίο του Πρεομπραζένσκι «Η Νέα Οικονομική Πολιτική»,
που εκδόθηκε το 1926, στο οποίο ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ρωσική οικονομία
ήταν εν μέρει σοσιαλιστική και εν μέρει καπιταλιστική.23 Ο σοσιαλιστικός τομέας είναι
αυτός που ελέγχει το κράτος και στον οποίο η παραγωγή σχεδιάζεται.24 Ο Πρεομπραζένσκι ζητεί την επέκταση αυτού του τομέα διαμέσου της «σοσιαλιστικής πρωταρχικής
Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ
συσσώρευσης»25, που σημαίνει άγρια εκμετάλλευση των αγροτών. Εκείνο τον καιρό ο
Πρεομπραζένσκι 26 ήταν θεωρητικός της τροτσκιστικής Αριστερής Αντιπολίτευσης, η
οποία ζητούσε ταχεία εκβιομηχάνιση και όχι συμβιβασμό με τους αγρότες, πάνω στον
οποίο στηριζόταν η Νέα Οικονομική Πολιτική, που εγκαινιάστηκε το 1921. Όταν το 1928
ο Στάλιν υιοθέτησε μια πολιτική βίαιης κολεκτιβοποίησης και ιλιγγιώδους εκβιομηχάνισης, η αριστερή αντιπολίτευση θεώρησε ότι ο Στάλιν είχε υιοθετήσει την πολιτική της
και διαλύθηκε. Ο Κλίμαν δείχνει ξεκάθαρα ότι για την κατάργηση των καπιταλιστικών
κοινωνικών σχέσεων πρέπει να αλλάξει ο τρόπος παραγωγής και ότι η αλλαγή της νομικής ιδιοκτησίας του κεφαλαίου δεν μεταβάλει τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις.
Ο κρατικός καπιταλισμός παραμένει καπιταλισμός· δεν μπορεί να γίνει σοσιαλισμός και
δεν μπορεί, κατά συνέπεια, να αποτελέσει ένα μέσο μετάβασης στον σοσιαλισμό.
Η σφοδρότητα της κριτικής του στρέφεται, ωστόσο, κατά της αντίληψης περί «μεταβατικής κοινωνίας», την οποία ο Πρεομπραζένσκι αποδέχεται αναντίρρητα. Χλευάζει την
ιδέα ότι σε μια μεταβατική κοινωνία μπορούν να συνυπάρξουν διαφορετικοί τρόποι παραγωγής. Ποιος είναι ο τρόπος παραγωγής σε μια τέτοια κοινωνία, ρωτάει. Υπάρχει ένας
τρίτος τύπος κοινωνίας μεταξύ του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού; Παραδέχεται ότι
μπορεί να φανταστεί μια περίοδο αστάθειας και μια κατάσταση ρευστότητας καθώς η
κοινωνία αλλάζει από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό και δέχεται την ανάγκη μια μεταβατικής περιόδου αλλά όχι μιας μεταβατικής κοινωνίας.
Ο Κλίμαν χρησιμοποιεί σε ολόκληρη την διάλεξή του το βασικό μαρξιστικό αξίωμα σύμφωνα με το οποίο η οικονομική βάση καθορίζει το εποικοδόμημα. Οι αλλαγές στις πολιτικές και νομικές σχέσεις και στην συνείδηση προκαλούνται από αλλαγές στα οικονομικά
θεμέλια της κοινωνίας και όχι αντίστροφα.
«Η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις οφείλεται στον τρόπο παραγωγής. Έτσι η μετάβαση από το καπιταλιστικό κράτος στο σοσιαλιστικό μη-κράτος είναι κατανοητή ως
μαρξιστική έννοια, διότι αυτή η μετάβαση βασίζεται και αντιστοιχεί στον επαναστατικό
μετασχηματισμό του τρόπου παραγωγής».27
Παρ’ όλο που όλα αυτά γενικώς αληθεύουν από ευρύτερης ιστορικής απόψεως, δεν
απαντάται το πρακτικό ζήτημα σχετικά με το πώς πραγματοποιείται ο μετασχηματισμός
του τρόπου παραγωγής. Δεν λαμβάνεται υπ’ όψιν του το γεγονός ότι μια σημαντική μειονότητα του πληθυσμού θα αντιταχθεί σε έναν τέτοιο μετασχηματισμό και θα απολέσει
τα μέσα διαβίωσής της εξαιτίας αυτού, πράγμα το οποίο θα απαιτήσει μέτρα για την ενσωμάτωση αυτών των ανθρώπων στην νέα κοινωνία. Μια μεταβατική περίοδος σημαίνει
20
K Marx, A Critique of the German Ideology, http://www.marxists.org. (η μετάφραση δική μας).
(Σ.τ.Μ.)
21 Η Μαρξιστική Ανθρωπιστική Πρωτοβουλία είναι μια κομμουνιστική οργάνωση στις Ηνωμένες Πολιτείες που στηρίζεται στον μαρξιστικό ανθρωπισμό που διατύπωσε η φιλόσοφος
Raya Dunayevskaya (1910-1987). Βλ. ενδεικτικά http://www.marxisthumanistinitiative.org/,
http://en.wikipedia.org/wiki/Raya_Dunayevskaya, καθώς και την ταινία Raya Dunayevskaya:
Biography of an Idea (vimeo.com). (Σ.τ.Μ.)
22 Στα ελληνικά έχει κυκλοφορήσει το βιβλίο του Andrew Kliman, Η αποτυχία της καπιταλιστικής παραγωγής: οι αιτίες της Μεγάλης Ύφεσης, εκδόσεις Cognord. (Σ.τ.Μ.)
23 Βλ. σχετικά Ε. Πρεομπραζένσκι, Το πέρασμα στο σοσιαλισμό, μτφ. Γιώργος Κώττης, εκδόσεις «Γράμματα», Αθήνα, 1978. (Σ.τ.Μ.)
24 «Ο νόμος της αξίας και η αρχή του σχεδιασμού, που οι βασικές του τάσεις στη σοβιετική οικονομία παίρνουν τη μορφή του νόμου της πρωταρχικής, σοσιαλιστικής συσσώρευσης,
δρουν στο εσωτερικό ενός ενιαίου οικονομικού σχηματισμού και βρίσκονται σε αντιθετική
σχέση μεταξύ τους, σαν αποτέλεσμα της νίκης της Οκτωβριανής Επανάστασης. Γι’ αυτό ούτε
ο ένας ούτε ο άλλος νόμος εμφανίζονται στην καθαρή τους μορφή. Η προλεταριακή κυβέρνη-
ση διευθύνει ταυτόχρονα την κρατική οικονομία και κατευθύνει την εσωτερική και εξωτερική
πολιτική, προσπαθώντας να προστατέψει το υπάρχον σύστημα και να εξασφαλίσει τη νίκη
των σοσιαλιστικών αρχών. Εδώ προσκρούει στο εξωτερικό στην αντίσταση του παγκόσμιου
καπιταλισμού και στο εσωτερικό στην αντίσταση της ιδιωτικής οικονομίας. Σαν αποτέλεσμα,
τα πραγματικά επιτεύγματα ακολουθούν τη γραμμή της οικονομικής πολιτικής, που επιτυγχάνεται στο οικονομικό πεδίο, και ότι την καλύτερη δυνατή γραμμή του νόμου της πρωταρχικής
σοσιαλιστικής συσσώρευσης, δηλ. μια γραμμή, που στην πραγματικότητα προκύπτει από το
συσχετισμό των δυνάμεων μεταξύ των σοσιαλιστικών τάσεων και των δοσμένων, αντίθετων
επιδράσεων». Ε. Πρεομπραζένσκι, «Η Νέα Οικονομία», παρατίθεται στο Ε. Πρεομπραζένσκι,
Το πέρασμα στο σοσιαλισμό, ό.π., σ. 25-26. (Σ.τ.Μ.)
25 Για την «πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση» βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού
(Σ.τ.Μ.)
26 Ο Πρεομπραζένσκι εκτελέστηκε χωρίς δίκη το 1939.
27 http://www.marxisthumanistinitiative.org/alternatives-to-capital/video-the-incoherence-oftransitional-society.html
36
37
CP
μια περίοδος χρόνου. Ενώ είναι αλήθεια ότι ο κομμουνισμός δεν μπορεί να συνυπάρξει
με τον καπιταλισμό για μια μακρά περίοδο με τον τρόπο κατά τον οποίο ο καπιταλισμός
συνυπήρχε με τον φεουδαλισμό, παρ’ όλα αυτά κάποιου είδους υβριδική κοινωνία πρέπει
να υπάρχει σ’ αυτό το διάστημα. Είναι μια ασταθής κοινωνία που βρίσκεται σε κατάσταση
ρευστότητας και υπόκειται στις αλλαγές που πραγματοποιούνται από την επαναστατική
δικτατορία του προλεταριάτου. Η νέα κοινωνία βγαίνει αναγκαστικά μέσα από την παλιά
και δημιουργείται από τις πράξεις των ανθρώπων. Μπορεί να πραγματοποιηθεί μονάχα με
την βούληση των ανθρώπων που η συνείδησή τους δεν καθορίζεται ευθέως από την βάση
της κοινωνίας, με τον τρόπο με τον οποίο υποδεικνύει ο Κλίμαν. Η συνείδηση αποτελεί
έμμεσο προϊόν της βάσης της κοινωνίας· ένα προϊόν που διαμεσολαβείται από κοινωνικούς και ιστορικούς παράγοντες. Εάν συνέβαινε διαφορετικά, τότε η επαναστατική αλλαγή θα ήταν εντελώς αδύνατη. Όπως λέει ο Μαρξ στην 3η Θέση του για τον Φόιερμπαχ:
«Η σύμπτωση της μεταβολής των συνθηκών και της ανθρώπινης δραστηριότητας ή
της αυτομεταβολής μπορεί να συλληφθεί και να κατανοηθεί με έλλογο τρόπο μόνο ως
επαναστατική πράξη». 28
Κομμουνιστικοποίηση 29
Μια πρόσφατη θεωρία που αντιτίθεται κι αυτή στην αναγκαιότητα ύπαρξης μεταβατικής περιόδου και έχει καταστεί δημοφιλής τα τελευταία χρόνια είναι η θεωρία της
«κομμουνιστικοποίησης». Η θεωρία αυτή προέρχεται από ομάδες που δημιουργήθηκαν
ύστερα από τα γεγονότα του 1968, μέχρι το 1975, ορισμένες εκ των οποίων προήρθαν
από την Καταστασιακή Διεθνή ή επηρεάστηκαν από την περιοδική έκδοση «Invariance»
της οποίας η προεξάρχουσα θεωρητική φυσιογνωμία ήταν ο Ζακ Καμάτ.30 Πίσω από ένα
μεγάλο μέρος αυτής της θεωρίας βρίσκεται η υπόνοια ότι η μεταβατική περίοδος θα
οδηγήσει σε επανάληψη της ρωσικής εμπειρίας και στην εγκαθίδρυση του κρατικού καπιταλισμού. Για παράδειγμα ο Dauvé και ο Nesic της ομάδας Troploin παραπονούνται ότι οι
«λενινιστές» έχουν ξεχάσει τον στόχο του Μαρξ περί της κατάργησης της μισθωτής εργασίας και ότι μοναδική τους έγνοια είναι η εγκαθίδρυση μιας σχεδιασμένης οικονομίας.
Σε γενικές γραμμές η εγκαθίδρυση μιας μεταβατικής περιόδου θεωρείται ως συντα-
Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ
γή για την αντεπανάσταση. Αντ’ αυτής οι υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης επιζητούν την εγκαθίδρυση του κομμουνισμού αμέσως μετά την επανάσταση. Ο Μπρούνο
Ασταριάν σε μια πρόσφατη εργασία του γράφει:
«Ο στόχος της προλεταριακής επανάστασης δεν συνίσταται στην εγκαθίδρυση μιας
μεταβατικής κοινωνίας, αλλά στην άμεση εγκαθίδρυση του κομμουνισμού». 31
Ωστόσο, σε αυτό δεν συμφωνούν όλοι οι θεωρητικοί της κομμουνιστικοποίησης. Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να εκθέσουμε τα σημαντικότερα στοιχεία αυτής της θεωρίας.
Οι ομάδες που τάσσονται υπέρ της κομμουνιστικοποίησης προσπαθούν σε γενικές
γραμμές να της προσδώσουν μια ιστορική βάση. Απορρίπτουν την έννοια της υλικής
παρακμής του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, την οποία υποστήριζε η Κομιντέρν.
Αντ’ αυτής προβαίνουν στην διάκριση μεταξύ «τυπικής» και «πραγματικής» κυριαρχίας
του κεφαλαίου επί της εργασίας ή υπαγωγής, όπως συχνά ονομάζεται, της εργασίας στο
κεφάλαιο.32 Ισχυρίζονται ότι κατά την περίοδο της «τυπικής» κυριαρχίας η αναπαραγωγή της εργατικής τάξης δεν ήταν πλήρως αφομοιωμένη στον κύκλο παραγωγής και
αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Συνεπώς, κατά την διάρκεια εκείνης της περιόδου ήταν
δυνατό η εργατική τάξη να διεκδικήσει τα συμφέροντά της ως τάξη που υφίσταται εντός
του καπιταλισμού. Ωστόσο, με την μετάβαση στην «πραγματική κυριαρχία» η αναπαραγωγή της εργατικής τάξης αφομοιώνεται πλήρως στον κύκλο παραγωγής και αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Ταυτόχρονα, η εργατική τάξη κατακερματίζεται αμετάκλητα και η
αναπαραγωγή της γίνεται όλο και πιο δύσκολη. Αυτή η μεταμόρφωση του χαρακτήρα της
ταξικής σχέσης είναι η αιτία που ωθεί το προλεταριάτο να αμφισβητήσει την ύπαρξή του
ως τάξη, και ως εκ τούτου τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και, κατά συνέπεια, να
θέσει τον κομμουνισμό στην ημερήσια διάταξη της ιστορίας.
Ο Καμάτ θεωρεί την περίοδο 1914-1945 ως την περίοδο κατά την οποία η κυριαρχία του
κεφαλαίου επί της εργασίας από «τυπική» έγινε «πραγματική». Υποστηρίζει ότι το 1945
αντιπροσώπευε μια αντεπανάσταση. Η Theorie Communiste (TC) 33 έχει προτείνει μια
μεγαλύτερη περίοδο, στην οποία η «πραγματική υπαγωγή», όπως την ονομάζουν, της εργασίας στο κεφάλαιο χωρίζεται σε δύο φάσεις. Η «τυπική υπαγωγή» τελειώνει γύρω στο
1900. Η πρώτη φάση της «πραγματικής υπαγωγής» διαρκεί έως την δεκαετία του 1970
και η δεύτερη φάση συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Η Theorie Communiste θεωρεί την περίοδο 1974-1995 αντεπαναστατική. Με την απελευθέρωση της κίνησης των κεφαλαίων, την
κατάργηση των εθνικών συνόρων στην αγορά εργασίας, την ιδιωτικοποίηση της κοινωνικής πρόνοιας, τον νεοφιλελευθερισμό κτλ. το κεφάλαιο έχει μετασχηματίσει την φύση
της ταξικής σχέσης. Το προλεταριάτο αφομοιώνεται στον καπιταλισμό. Υποστηρίζει ότι
το γεγονός αυτό καθιστά το εργατικό κίνημα άχρηστο για το προλεταριάτο. Η ύπαρξη του
προλεταριάτου ως τάξη μέσα στον καπιταλισμό γίνεται επισφαλής και αμφισβητήσιμη.
Όλοι αυτοί οι όροι καθιστούν την κομμουνιστικοποίηση μια δυνατότητα.
28 Karl Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840, Karl Marx, «Για τον Feuerbach», σ. 360, μτφ.
Θανάσης Γκιούρας, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2014. (Σ.τ.Μ.)
29 Η αντίληψη αυτή είναι ήδη γνωστή στην Ελλάδα και έχει διατυπωθεί σε αρκετά κείμενα που
έχουν κυκλοφορήσει. Ενδεικτικά αναφέρουμε ορισμένα:
Ζιλ Ντωβέ, Έκλειψη και επανεμφάνιση του κομμουνιστικού κινήματος, εκδόσεις «Κόκκινο
Νήμα», Αθήνα, 2002, Giles Dauvé &Karl Nesic, Communisation Bruno Astarian, Η κομμουνιστικοποίηση ως έξοδος από την κρίση (www.rebelnet.gr), What are we to do? (http://endnotes.org.
uk/), International Perspective and the Tradition of the Communist Left (http://internationalistperspective.org) καθώς και το ελληνικό περιοδικό Blaumachen (www.blaumachen.gr). Το ρεύμα της κομμουνιστικοποίησης εκδίδει επίσης το διεθνές θεωρητικό περιοδικό SIC (http://sic.
communisation.net/)
Από τις κριτικές που έχουν διατυπωθεί στην κομμουνιστικοποίηση αναφέρουμε ενδεικτικά:
Μια κριτική της κομμουνιστικοποίησης (http://antisystemic.wordpress.com), David Adam, Η κριτική του Μαρξ στα σοσιαλιστικά σχήματα εργασιακού χρήματος και ο μύθος περί του προυντονικού χαρακτήρα του συμβουλιακού κομμουνισμού (pagkaki.org). (Σ.τ.Μ.)
30 Βλ. Capital and Community, http://marxists.org/archive/camatte/capcom/index.htm
31 Bruno Astarian Communisation as a way out of the crisis. http://libcom.org/library/
communization-way-out-crisis-bruno-astarian
Το κείμενο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά: «Η κομμουνιστικοποίηση ως έξοδος από την κρίση», www.rebelnet.gr
32 Για την τυπική και την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο Βλ. Γλωσσάρι στο
τέλος του περιδικού (Σ.τ.Μ.)
33 Πρόκειται για την ομάδα Theorie Communiste, η οποία εκδίδει και την ομώνυμη επιθεώρηση.
Βλ. http://www.theoriecommuniste.org/. (Σ.τ.Μ.)
38
39
Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ
CP
Κατά την περίοδο της «τυπικής κυριαρχίας» του κεφαλαίου το εργατικό κίνημα μπορούσε να διεκδικήσει τα συμφέροντα της εργατικής τάξης μέσα στον καπιταλισμό ως
ένας πόλος στην σχέση εργασίας-κεφαλαίου. Με την μετάβαση στην «πραγματική κυριαρχία» (ή σύμφωνα με την Theorie Communiste με την μετάβαση στην δεύτερη φάση της
«πραγματικής κυριαρχίας») κάτι τέτοιο καθίσταται αδύνατο. Το μόνο που είναι δυνατόν
είναι η κατάργηση του προλεταριάτου ως τάξη και η κατάργηση της ταξικής κοινωνίας.
Από αυτή την βάση πηγάζει η κριτική της για την μεταβατική περίοδο.
Θεωρεί ότι ο στόχος της ενσωμάτωσης των μη προλεταριακών στρωμάτων σε κοινωνικά χρήσιμες εργασίες, -κάτι το οποίο πραγματοποιείται στην μεταβατική περίοδο- ισοδυναμεί με την γενίκευση της κατάστασης του προλεταριάτου σε ολόκληρη την κοινωνία
μέσα σε μια «δημοκρατία της εργασίας». Επομένως, η αντίληψη περί μεταβατικής περιόδου αποτελεί επιβεβαίωση του προλεταριάτου ως πόλου στην σχέση εργασίας-κεφαλαίου. Ο καπιταλισμός δεν θα μπορέσει ποτέ να καταργηθεί όταν εξακολουθεί να υπάρχει ο ένας πόλος της σχέσης κεφαλαίου-εργασίας και η γενίκευση της προλεταριακής
κατάστασης δεν μπορεί να οδηγήσει στην κατάργηση του καπιταλισμού. Απεναντίας, ο
καπιταλισμός θα επανεμφανιστεί με κάποια άλλη μορφή. Αντ’ αυτού το προλεταριάτο
οφείλει να καταργήσει τον εαυτό του. Πώς μπορεί να γίνει αυτό;
Οι θεωρητικοί της κομμουνιστικοποίησης υποστηρίζουν ότι η παραδοσιακή μαρξιστική
αντίληψη περί μεταβατικής περιόδου είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Διότι αν γίνει
πρώτα η πολιτική επανάσταση και στην συνέχεια εφαρμοστούν κομμουνιστικά μέτρα
αυτό αποτελεί μια συνταγή αποτυχίας. Αντιθέτως, ζητούν την άμεση εφαρμογή κομμουνιστικών μέτρων κατά την διάρκεια της επανάστασης ή ακόμα και πριν από αυτήν. Περιγράφοντας την θεωρία της κομμουνιστικοποίησης το περιοδικό Endnotes 34 αναφέρει:
«Έτσι, ενώ στο παρελθόν ο κομμουνισμός θεωρείτο ως κάτι που έπρεπε να δημιουργηθεί μετά την επανάσταση, η επανάσταση πλέον θεωρείται ως η πραγματοποίηση του
κομμουνισμού (κατάργηση της μισθωτής εργασίας και του κράτους).» 35
Πρέπει επομένως να εφαρμοστούν κομμουνιστικά μέτρα από τα πρώτα στάδια του
επαναστατικού αγώνα, ακόμη και πριν από την κατάκτηση της εξουσίας.
Ο αγώνας της εργατικής τάξης πρέπει να είναι ταυτόχρονα αγώνας τόσο ενάντια στο
κεφάλαιο όσο και ενάντια την εργασία. Μόνο αυτό μπορεί να σημάνει την κατάργηση των
τάξεων.
Επίσης ισχυρίζονται ότι ο νόμος της αξίας δεν μπορεί να καταστραφεί σταδιακά· απεναντίας θα πρέπει να καταστραφεί αμέσως. Από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι
έχουμε να κάνουμε με έναν αρκετά γρήγορο μετασχηματισμό, αλλά η Troploin μάς πληροφορεί ότι ο μετασχηματισμός από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό θα διαρκέσει
ολόκληρες δεκαετίες ή ακόμα και ολόκληρες γενιές:
«Θα υπάρξει μια μετάβαση υπό την έννοια ότι ο κομμουνισμός δεν θα επιτευχθεί μέσα
σε μία νύχτα. Αλλά δεν θα υπάρξει μεταβατική περίοδος ... μια περίοδος η οποία δεν είναι
πλέον καπιταλιστική αλλά ούτε είναι ακόμη κομμουνιστική». 36
Μερικές προκαταρκτικές παρατηρήσεις
Η θεωρία περί «τυπικής» και «πραγματικής κυριαρχίας» που χρησιμεύει ως θεωρη-
τική αφετηρία της κομμουνιστικοποίησης μάς φαίνεται αμφισβητήσιμη. Ο Μαρξ κάνει
λόγο για τυπική και πραγματική κυριαρχία του κεφαλαίου επί της εργασίας, αλλά τις
συσχετίζει με την εξαγωγή της υπεραξίας: η μεν τυπική κυριαρχία συνδέεται με την εξαγωγή της απόλυτης υπεραξίας και η πραγματική κυριαρχία με την εξαγωγή της σχετικής
υπεραξίας.37 Οι υποστηρικτές του ρεύματος της κομμουνιστικοποίησης δεν φαίνεται να
έχουν δώσει μια υλική βάση στην θεωρία τους από όπου να προκύπτει ο διαχωρισμός
της «τυπικής» από την «πραγματική κυριαρχία». Λένε ότι στην «πραγματική υπαγωγή» η
αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης είναι πλήρως ενσωματωμένη στην καπιταλιστική
οικονομία. Ωστόσο, αυτό δεν συνέβαινε ανέκαθεν, από την περίοδο που χάθηκε η σύνδεση
των παραγωγών με την γη; Τι καταδεικνύουν τα σχήματα αναπαραγωγής στον δεύτερο
τόμο του «Κεφαλαίου» αν όχι το ότι η αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης πραγματοποιείται εξ ολοκλήρου εντός της καπιταλιστικής οικονομίας; Η θεωρία φαίνεται να
περιγράφει καλύτερα την πνευματική και πολιτιστική κυριαρχία του καπιταλισμού και
ισχύει κυρίως για τους εργάτες των παλαιότερων αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών.
Ο Μπρούνο Ασταριάν σημειώνει:
«Το κεφάλαιο έχει κατακτήσει ολόκληρη την ζωή σε τέτοιο βαθμό που ό,τι και αν κάνει
κάποιος βρίσκεται πάντα υπό την κατοχή του». 38
Η θεωρία δεν φαίνεται να περιγράφει το πλήθος των εργατών στις περιφερειακές
χώρες. Ο μη αναστρέψιμος κατακερματισμός της εργατικής τάξης που διαπιστώνουν οι
υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης πρόκειται για μια εξέλιξη που λαμβάνει χώρα
κατά κύριο λόγο στον πυρήνα των καπιταλιστικών χωρών ως συνέπεια της παγκοσμιοποίησης. Στις περιφερειακές χώρες παραμένουν συνομαδώσεις εργατών σε μαζική
κλίμακα στα μεγάλα εργοστάσια. Επιπλέον, το μέγεθος του παγκόσμιου προλεταριάτου
αυξάνεται, όπως προβλέπει η μαρξιστική θεωρία. Υπό ποία έννοια οι εργάτες στις περιφερειακές χώρες, όπως η Κίνα ή η Νότιος Αφρική, έχουν «πραγματικά» «υπαχθεί» στο
κεφάλαιο, όταν πρόκειται συχνά για προλετάριους πρώτης γενιάς που είναι σε θέση να
επιστρέψουν στην ύπαιθρο κατά την διάρκεια των καπιταλιστικών υφέσεων ή παρατεταμένων απεργιών, όπως συνέβη στην πρόσφατη περίπτωση της απεργίας των ανθρακωρύχων στην Νότιο Αφρική;
Αυτό που πρέπει να εξηγηθεί είναι το πώς η «πραγματική υπαγωγή» μπορεί να κάνει
την εργατική τάξη να κατανοήσει την αναγκαιότητα να αγωνιστεί για να καταργηθεί η ίδια
ως τάξη. Δηλαδή το πώς μπορεί μια τάξη, η οποία υφίσταται εντός της καπιταλιστικής
κοινωνίας, να αγωνιστεί για την κατάργηση της ίδιας ως τάξη και όχι υπέρ των αναγκών
της ως τάξη. Το να αξιώνει κανείς κάτι τέτοιο ισοδυναμεί με το να περιμένει η εργατική
τάξη να δράσει εκτός των παραμέτρων του ιστορικού υλισμού. Όσο βρίσκεται στους
κόλπους της καπιταλιστικής κοινωνίας η εργατική τάξη δεν μπορεί παρά να αγωνίζεται
για να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της και να αναπαράγεται μέσα στον κύκλο αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Αυτό δεν μπορεί παρά να σημαίνει υπεράσπιση των συμφερόντων της εντός του καπιταλισμού, πράγμα που σίγουρα θα πρέπει να εξακολουθήσει
να το κάνει μέχρι την πλήρη διάλυση της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η διάλυση αυτή θα
επισπευσθεί από την ταξική πάλη που στοχεύει σε αιτήματα εντός της ίδιας της καπιταλιστικής κοινωνίας. Μονάχα δε κατά την διεξαγωγή αυτού του αγώνα μπορούν να ανακύψουν ζητήματα περί μιας εναλλακτικής κοινωνίας και περί της κατάργησης της ίδιας της
εργατικής τάξης ως τάξη, αλλά τούτο θα είναι αποτέλεσμα του αγώνα για την προάσπιση
34
Πρόκειται για την ομάδα Endnotes, η οποία εκδίδει το ομώνυμο περιοδικό. Βλ. http://endnotes.
org.uk. (Σ.τ.Μ.)
35 Endnotes, No. 1., σ. 13.
36 Giles Dauvé &Karl Nesic, Communisation, www.troploin.fr.
Για την εξαγωγή απόλυτης και σχετικής υπεραξίας βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού
(Σ.τ.Μ.)
38 B. Astarian, ό.π.
40
41
37
Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ
CP
των συμφερόντων της εργατικής τάξης εντός του καπιταλισμού. Το πώς ένας τέτοιος
αγώνας μπορεί να προκύψει από την «πραγματική υπαγωγή» δεν εξηγείται από τους
θεωρητικούς της κομμουνιστικοποίησης. Το βασικό ερώτημα που βρίσκεται πίσω από αυτήν την θεωρία είναι το κατά πόσον οι υποστηρικτές της εξακολουθούν να θεωρούν την
εργατική τάξη –η οποία πιστεύουν ότι είναι «αμετάκλητα κατακερματισμένη» και της
οποίας η αναπαραγωγή είναι «πλήρως ενσωματωμένη» στον καπιταλισμό- ως επαναστατικό υποκείμενο. Δεν είναι παρά ένα βηματάκι που χωρίζει την πραγματική κυριαρχία
από την πραγματική ενσωμάτωση. Ο Καμάτ, για παράδειγμα, έκανε αυτό το βηματάκι και
τελικά είδε την εργατική τάξη ως μια πτυχή του κεφαλαίου, ανίκανη να μεταβάλει την
κατάστασή της, και εγκατέλειψε συνολικά τον μαρξισμό.39
Η κριτική που κάνουν οι υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης στην απασχόληση
όλων σε κοινωνικά χρήσιμες εργασίες κατά την διάρκεια της μεταβατικής περιόδου φαίνεται ότι βασίζεται στην σύγχυση της κοινωνικά χρήσιμης εργασίας με την μισθωτή εργασία. Κατά την διάρκεια της μεταβατικής περιόδου τα μέσα παραγωγής περνούν στην
ιδιοκτησία της κοινωνίας και τα προϊόντα τους, ως εκ τούτου, γίνονται κοινωνικά προϊόντα. Η εργασία χάνει τον καταναγκαστικό της χαρακτήρα και μετατρέπεται σε μια ελεύθερη δραστηριότητα. Ο εργαζόμενος δεν αποξενώνεται πλέον από την εργασία του και
το προϊόν της. Η ένταξη όλων των παραγωγικά ενεργών ατόμων σε κάποια ωφέλιμη εργασία αποτελεί ένα βήμα προς την ένταξη όλων των μελών της κοινωνίας σε μια ανθρώπινη
κοινότητα. Η απόρριψη της εργασίας αυτής καθαυτήν –για την οποία κάνουν συχνά λόγο
οι υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης- θα υπονομεύσει κάθε προσπάθεια για την
οικοδόμηση μια νέας κοινωνία. Όπως σημειώνει ο Μαρξ, η εργασία είναι απαραίτητη σε
κάθε κοινωνικό σχηματισμό:
«Όπως ο πρωτόγονος άνθρωπος οφείλει να παλαίβει με τη φύση για να ικανοποιεί τις
ανάγκες του, για να συντηρεί και να αναπαράγει τη ζωή του, το ίδιο οφείλει να κάνει και
ο πολιτισμένος άνθρωπος, και οφείλει να το κάνει αυτό σε όλες τις κοινωνικές μορφές
και τις στις συνθήκες οποιουδήποτε τρόπου παραγωγής».40
Το θέμα είναι η εργασία να πάρει την μορφή μιας κοινωνικής δραστηριότητας με την
οποία οι άντρες και οι γυναίκες θα μπορούν να εκφράσουν τις δεξιότητές τους, έτσι
ώστε η εργασία να γίνει μια ανθρώπινη ανάγκη αντί να είναι ένας αλλοτριωμένος μόχθος.
Το αίτημα των υποστηρικτών της κομμουνιστικοποίησης περί άμεσης κοινωνικοποίησης δεν λαμβάνει υπ’ όψιν του το γεγονός ότι η νέα κοινωνία θα γεννηθεί από τα σπλάχνα
του καπιταλισμού και θα εξακολουθεί να διατηρεί πολλά από τα ελαττώματα της αστικής
κοινωνίας. Δεν φαίνεται να τους απασχολεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι η νέα κοινωνία θα
προέλθει από επανάσταση και εμφύλιο πόλεμο. Σε μερικές δημοσιεύσεις τους δίδεται
η εντύπωση ότι η κομμουνιστικοποίηση μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς επανάσταση. Ο Μπρούνο Ασταριάν, στον οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω, κάνει λόγο για τοπικές
πρωτοβουλίες για την κατάσχεση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, την δωρεάν διανομής
της και στην συνέχεια την επανέναρξη της παραγωγής και της δωρεάν διανομής. Τέτοια
πράγματα θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν μονάχα μετά την καταστροφή της αστι-
κής κρατικής εξουσίας, αλλά δεν μπορούν από μόνα τους να την καταστρέψουν.
Μετά την επανάσταση θα εξακολουθούν να υπάρχουν απομεινάρια των τάξεων που
θα παλέψουν για να ανακτήσουν τα χαμένα τους προνόμια. Η περιγραφή της «κατώτερης φάσης του κομμουνισμού» από τον Μαρξ, η οποία λαμβάνει υπ’ όψιν αυτό το γεγονός, εξακολουθεί να μας φαίνεται σωστή. Πολλά κομμουνιστικά μέτρα θα τεθούν σε
εφαρμογή σχετικά γρήγορα στο «κατώτερο στάδιο του κομμουνισμού». Για παράδειγμα,
η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, η κατάργηση του χρήματος, η καθιέρωση των
πιστοποιητικών χρόνου εργασίας, η δωρεάν παροχή υπηρεσιών, οι δωρεάν μετακινήσεις,
η μείωση της εργάσιμης ημέρας κτλ. Αυτά τα μέτρα μοιάζουν με ορισμένα από αυτά που
υποστηρίζουν και οι θιασώτες της κομμουνιστικοποίηση, αλλά δεν περιλαμβάνουν, φυσικά, την κατάργηση του κράτους. Η πολιτική εξουσία, η δικτατορία του προλεταριάτου,
θα είναι η εξουσία των εργατικών συμβουλίων. Η εξουσία αυτή θα επιβάλλει μεταβατικά
μέτρα, όπως η κοινωνικοποίηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και η διανομή του κοινωνικού προϊόντος στους ίδιους τους παραγωγούς, και θα διαλύσει τα υπολείμματα των
τάξεων εντός της ανθρωπότητας εν γένει. Κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατό να γίνει εν μία
νυκτί! Μόνο όταν οι τάξεις δεν θα υπάρχουν πια, δεν θα υπάρχει και η ανάγκη ύπαρξης
πολιτικής εξουσίας και τότε «το κράτος θα απονεκρωθεί».41
Συμπέρασμα
Τα θεωρητικά συμπεράσματα του Μαρξ και του Ένγκελς σχετικά με την αναγκαιότητα
μιας μεταβατικής περιόδου παραμένουν ορθά παρά τα 140 χρόνια εξέλιξης του καπιταλισμού, που έχουν περάσει από τότε που γράφτηκε η «Κριτική του προγράμματος της
Γκότα». Σήμερα η εξέλιξη αυτή έχει οδηγήσει στην μείωση του βιομηχανικού προλεταριάτου ως ποσοστό του συνολικού πληθυσμού στις παλαιές καπιταλιστικές χώρες, ωστόσο
στις περιφερειακές χώρες συνέβη το αντίθετο. Συνολικά το βάρος του προλεταριάτου
έχει αυξηθεί.
Η εργατική τάξη παραμένει το επαναστατικό υποκείμενο της αλλαγής της κοινωνίας
από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό. Η απογοήτευση που προέρχεται από το γεγονός ότι η εργατική τάξη απέτυχε να κάνει την επανάσταση από το 1871 έως το 1968
δεν σημαίνει ότι έχει αφομοιωθεί από τον καπιταλισμό, όπως υπονοεί η θεωρία περί
«πραγματικής υπαγωγής». Η εργατική τάξη παραμένει η μόνη τάξη που είναι σε θέση να
ανατρέψει τον καπιταλισμό και να δημιουργήσει έναν κομμουνιστικό κόσμο και αυτή η
τάξη δεν μπορεί να ενταχθεί στο σύστημα, δεδομένου ότι βρίσκεται σε ανταγωνιστική
σχέση με το κεφάλαιο.
Όπως επισημάναμε εξ αρχής, πολλές από τις αντιρρήσεις που προβάλλονται στην
μεταβατική περίοδο εξακολουθούν να οφείλονται στην απόρριψη του κρατικού καπιταλισμού ως μεταβατικό τρόπο παραγωγής, αλλά επίσης, μαζί με αυτόν και την απόρριψη
του ρόλου ενός αυτόνομου πολιτικού κόμματος της εργατικής πρωτοπορίας. Αμφότερα
41
Οι θεωρητικοί της «Σχολής της Φρανκφούρτης», όπως ο Αντόρνο και ο Μαρκούζε, θεωρούσαν την εργατική τάξη πλήρως ενσωματωμένη στον καπιταλισμό και έστρεφαν την προσοχή
τους σε άλλες μερίδες της κοινωνίας ως δυνάμεις για την ανατροπή του καπιταλισμού. (Σ.τ.Μ.)
40 Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τρίτος τόμος, Κεφάλαιο 48, σ. 1007, μτφ. Παναγιώτη Μαυρομάτη,
εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1978. (Σ.τ.Μ.)
«Το προλεταριάτο καταλαμβάνει την κρατική εξουσία και μετατρέπει πρώτα τα μέσα παραγωγής σε κρατική ιδιοκτησία. Όμως, μ’ αυτό τον τρόπο αναιρεί τον εαυτό του σαν προλεταριάτο, αναιρεί όλες τις ταξικές διαφορές και ταξικές αντιθέσεις και μαζί μ’ αυτό και το
κράτος σαν κράτος. Η έως τώρα κοινωνία, που κινούνταν σε ταξικές αντιθέσεις, χρειαζόταν
το κράτος, δηλαδή μια οργάνωση της εκάστοτε εκμεταλλεύτριας τάξης για τη διατήρηση των
εξωτερικών τους όρων παραγωγής, επομένως ιδίως για τη βίαιη καταστολή της εκμεταλλευ-
42
43
39
CP
Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ
θεωρούνται ως «λενινισμός». Το πολιτικό κόμμα της εργατικής τάξης, όμως, έχει ένα σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει τόσο στην διαδικασία της ανάπτυξης της επαναστατικής
συνείδησης όσο και κατά την διάρκεια της ίδιας της περιόδου της επανάστασης.42
CP
μένης τάξης κάτω από τις προϋποθέσεις της καταπίεσης, που είναι δοσμένοι από τον υπαρκτό τρόπο παραγωγής (δουλεία, δουλοπαροικία, μισθωτή εργασία). Το κράτος ήταν ο επίσημος αντιπρόσωπος όλης της κοινωνίας, η σύνοψή της σ’ ένα ορατό σωματείο, αλλά το κράτος
ήταν αυτό μόνο στο βαθμό που ήταν το κράτος εκείνης της τάξης, η οποία αντιπροσώπευε
όλη την κοινωνία στην εποχή της: Στην αρχαιότητα, το κράτος των δουλοκτητών πολιτών, στο
Μεσαίωνα, το κράτος της φεουδαρχικής αριστοκρατίας, στην εποχή μας, το κράτος της αστικής τάξης. Εφόσον γίνεται στο τέλος πραγματικά αντιπρόσωπος όλης της κοινωνίας, κάνει
τον εαυτό του περιττό. Από τη στιγμή που δεν υπάρχει πια κοινωνική τάξη, που χρειάζεται
να την κρατούν καταπιεσμένη· από τη στιγμή που θα έχουν παραμεριστεί η ταξική κυριαρχία
και η ως τώρα στηριγμένη στην αναρχία της παραγωγής πάλη για την ατομική ύπαρξη, καθώς
και μαζί μ’ αυτά οι συγκρούσεις και οι παρεκτροπές, που πηγάζουν από την πάλη αυτή, τότε
δεν υπάρχει πια τίποτα που να χρειάζεται να κατασταλεί, τίποτα πια που δημιουργούσε την
ανάγκη ύπαρξης μιας ειδικής δύναμης καταστολής, του κράτους. Η πρώτη πράξη, με την οποία
το κράτος δρα πραγματικά σαν αντιπρόσωπος όλης της κοινωνίας –η κατάληψη των μέσων
παραγωγής στο όνομα της κοινωνίας- αποτελεί ταυτόχρονα την τελευταία του αυτοτελή πράξη σαν κράτος. Η επέμβαση μιας κρατικής εξουσίας στις κοινωνικές σχέσεις γίνεται περιττή
στον έναν τομέα μετά τον άλλο και έπειτα αδρανεί από μόνη της. Στην θέση της κυβέρνησης
πάνω σε πρόσωπα, έρχεται η διαχείριση των πραγμάτων και η καθοδήγηση διαδικασιών παραγωγής. Το κράτος δεν ‘καταργείται’, αλλά απονεκρώνεται». Φρίντριχ Ένγκελς, Αντι-Ντίρινγκ,
σ. 433-434, μτφ. Άννεκε Ιωαννάτου-Visée, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2006. (Σ.τ.Μ)
42 Η σχετική αντίληψη εκτίθεται αναλυτικά στην μπροσούρα Class Consciousness and
Communist Organization (βλ. www.leftcom.org).
44
Πηγή άρθρου: http://www.leftcom.org
Τίτλος πρωτοτύπου: The Period of Transition and its Dissenters
Η μετάφραση έγινε από τα αγγλικά
45
CP
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ
Προκείμενες και συμπεράσματα
ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΔΟΜΗ ΤΗΣ
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ
Η
ΠΑΡΑΚΑΤΩ
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
ΑΠΟΤΕΛΕΙ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΤΟΥ
ΚΕΙΜΕΝΟΥ
«Η περίοδος μετάβασης από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό και οι επικριτές της»,
που δημοσιεύθηκε στο τεύχος Νο. 4 του περιοδικού Revolutionary Perspectives. Είναι μια
προσπάθεια να αναλυθεί η δομή των επιχειρημάτων που προβάλλουν οι υποστηρικτές
της κομμουνιστικοποίησης. Στο παραπάνω άρθρο αναφερθήκαμε συνοπτικά στην θεωρία τους για το τέλος του κομμουνισμού ως πολιτικού προγράμματος και στις απόψεις
τους σύμφωνα με τις οποίες στο σημερινό στάδιο του καπιταλισμού η εργατική τάξη δεν
μπορεί να αγωνιστεί για την υπεράσπιση των συμφερόντων της. Οι θέσεις αυτές τους
οδηγούν στο να θεωρούν ουτοπικές τις προσπάθειες για την συγκρότηση του κόμματος
της εργατικής τάξης ή για την δημιουργία εργατικών συμβουλίων, αφού κατά την άποψή
τους δεν στηρίζονται στην κοινωνική πραγματικότητα. Έτσι απορρίπτουν τον «αριστερό
κομμουνισμό»1 ως αταβιστικό 2 και παρωχημένο.Παρακάτω θα εξετάσουμε που οδηγούν
λογικά αυτά τα συμπεράσματα.
Το επιχείρημα των υποστηρικτών της κομμουνιστικοποίησης φαίνεται να στηρίζεται
στις τρεις παρακάτω προκείμενες:
1) Η υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο έχει μετατραπεί από τυπική σε πραγματική.
Παρά τις διαφορές στο εσωτερικό της σχετικά με το πότε πραγματοποιήθηκε αυτή η
μετάβαση, ολόκληρη η τάση της κομμουνιστικοποίησης συμφωνεί ότι σήμερα ζούμε στην
εποχή της πραγματικής υπαγωγής.
2) Συνεπεία αυτής της διαπίστωσης η παραγωγική εργατική τάξη, δηλαδή εκείνο το
τμήμα της εργατικής τάξης που παράγει υπεραξία, χάνει όλο και περισσότερο την ουσιαστική σημασία που είχε στο παρελθόν ή έχει χάσει πια εντελώς την σημασία του στην
σχέση εργασίας-κεφαλαίου.3 Η πραγματική υπαγωγή, η οποία χαρακτηρίζεται από την
απόσπαση σχετικής υπεραξίας, οδηγεί στην αύξηση της παραγωγικότητας και στην αποβολή των εργατών από την εργασιακή διαδικασία.4 Τούτο οδηγεί στην δημιουργία ενός
σχετικά πλεονάζοντος εφεδρικού στρατού εργασίας 5 που συντηρείται από τον καπιταλισμό αντί να χρησιμοποιείται για την αξιοποίηση 6 και την διεύρυνση του κεφαλαίου.
3) Αποτέλεσμα του παραπάνω είναι ότι η εργατική τάξη εν συνόλω καθίσταται όλο και
λιγότερο ικανή να αναπαραχθεί ως τάξη. Αυτό το γεγονός οι υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης το διαπιστώνουν τόσο στις μητροπολιτικές όσο και σε περιφερειακές
χώρες.
Από τις παραπάνω τρεις προκείμενες έπεται ότι:
1) Η εργατική τάξη δεν μπορεί πλέον να προβάλλει ως κοινωνικό εντός των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων εξαιτίας της αποδυνάμωσης της θέσεώς της, όπως υποδηλώνει η δεύτερη προκείμενη. Δεν μπορεί επομένως να αγωνιστεί για τα συμφέροντά της
εντός των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων.
2) Επομένως, ο αγώνας για την εφαρμογή ενός προγράμματος πάλης υπέρ αυτών των
συμφερόντων μέσα στον καπιταλισμό και με τελική κατάληξη της κατάκτηση της εξουσίας είναι πια εντελώς ξεπερασμένος. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί το τέλος του κομμου
Συνοπτικός χαρακτηρισμός των πολιτικών ρευμάτων που προήλθαν από τους κόλπους της
αριστερής πτέρυγας της Τρίτης (Κομμουνιστικής) Διεθνούς. Από τον χώρο αυτό προέρχονται
ως επί το πλείστον και οι υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης. (Σ.τ.Μ.)
2 Αταβισμός: Η λέξη προέρχεται από τον χώρο της βιολογίας και σημαίνει την εμφάνιση σε
απόγονο κληρονομικών χαρακτηριστικών που είχαν να εμφανιστούν για δύο ή τρεις γενεές.
Εδώ ο όρος χρησιμοποιείται με μεταφορική σημασία και υποδηλώνει την μίμηση αρνητικών
προγονικών συμπεριφορών. (Σ.τ.Μ.)
3 «Η απασχόληση αποτελεί όλο και λιγότερο την αξία της ως σημείο αναφοράς που ήταν
στην μεταπολεμική περίοδο… Για πολλούς η εργασία έχει γίνει περιστασιακό και προσωρινό συμπλήρωμα της ανεργίας». Leon de Matis, What is communisation? [Τι είναι η κομμουνιστικοποίηση;], http://libcom.org/library/what-communisation. «Εγκαταλείπουμε την θεωρία του
επαναστατικού υποκειμένου. Το επαναστατικό κίνημα δεν μπορεί πια να λαμβάνει υπόψη του
το φάντασμα του προλεταριάτου», Calvaire, Les limites de l’autonomie. La recomposition du
mouvement révolutionnaire’ [‘Τα όρια της αυτονομίας. Η ανασύνθεση του επαναστατικού κινήματος (μέρος δεύτερο)], παρατίθεται στο M. Olivier, ‘Beaucoup de bruit pour rien - Le courant
"communisateur"?! Un nouveau réformisme’ (leftcom.org). Η μετάφραση είναι δική μας. (Σ.τ.Μ.)
4 Οι υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης θεωρούν ότι αυτή η διαδικασία λαμβάνει χώρα
ακόμα και στην Κίνα. Βλ. Endnotes No. 2.
5 Ο εφεδρικός στρατός εργασίας είναι οι άνεργοι, που εν προκειμένω επιβιώνουν με την κρατική ελεημοσύνη μέσω της κοινωνικής πρόνοιας. Όπως και το ρωμαϊκό προλεταριάτο, ο σύγχρονος εφεδρικός στρατός εργασίας επιβιώνει μέσω του κρατικού «άρτου» και κρατιέται σε
υποταγή μέσω «θεαμάτων», όπως το ποδόσφαιρο, οι Ολυμπιακοί Αγώνες κτλ.
6 Για την αξιοποίηση [valorization] του κεφαλαίου βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού.
(Σ.τ.Μ.)
46
47
1
CP
νισμού ως πολιτικού προγράμματος.7 Τόσο τα προγράμματα μεταρρυθμίσεων υπέρ της
εργατικής τάξης όσο και τα προγράμματα κατάκτησης της εξουσίας από την εργατική
τάξη και χρησιμοποίησής της για μια μεταβατική περίοδο έως την πραγματοποίηση του
κομμουνισμού έχουν καταστεί ουτοπικά, καθώς τα προγράμματα αυτά στερούνται πλέον
αντικειμενικής βάσεως. Η βάση αυτή δεν υπάρχει πια λόγω του μειωμένου βάρους της
παραγωγικής εργατικής τάξης. Ως απόρροια αυτού του γεγονότος η συγκρότηση επαναστατικού κόμματος και η δημιουργία εργατικών συμβουλίων είναι σήμερα μια πολιτική
ουτοπική και ξεπερασμένη.
3) Η μετάβαση του καπιταλισμού στην περίοδο της πραγματικής υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο καθιστά εφικτό μονάχα τον αγώνα για την κατάργηση της εργατικής
τάξης ως τάξης, δηλ. τον επαναστατικό αγώνα για την κατάργηση των καπιταλιστικών
παραγωγικών σχέσεων και την άμεση πραγματοποίηση του κομμουνισμού. Τούτο καλείται κομμουνιστικοποίηση. Οι υποστηρικτές της ισχυρίζονται ότι στην σημερινή περίοδο
του καπιταλισμού, όπως διατυπώθηκε και στις παραπάνω προκείμενες, ο αγώνας για τα
ταξικά συμφέροντα του προλεταριάτου δεν μπορεί να υπερβεί τον καπιταλισμό. Η κομμουνιστικοποίηση είναι, επομένως, ο μοναδικός αγώνας που είναι εφικτός στον σημερινό
κόσμο για την υπέρβαση του καπιταλισμού.
Εξέταση των συμπερασμάτων
Το πρόβλημα είναι πώς μπορεί μια τάξη που υφίσταται εντός των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων να δράσει για την ανατροπή των σχέσεων αυτών όταν οι σχέσεις αυτές αποτελούν την ίδια την βάση της ύπαρξής της. Οι τάξεις μπορούν να αγωνίζονται
μονάχα μέσα στις ιστορικές συνθήκες στις οποίες βρίσκονται. Μολαταύτα, ο αγώνας για
την υπεράσπιση των υλικών συμφερόντων του προλεταριάτου μπορεί να μετατραπεί σε
επαναστατικό αγώνα όταν καθίσταται φανερό ότι αυτά τα συμφέροντα δεν μπορούν να
ικανοποιηθούν εντός των υφιστάμενων παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων. Ο στόχος
του «αριστερού κομμουνισμού» είναι, στο κάτω-κάτω, η μετατροπή των αγώνων για τα
άμεσα ταξικά συμφέροντα του προλεταριάτου σε αγώνα για την ανατροπή των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων. Η επαναστατική συνείδηση, που είναι απαραίτητη για
την πραγματοποίηση αυτού του μετασχηματισμού, θα είναι αποτέλεσμα μιας μακράς περιόδου απεγνωσμένων και τελικά ανεπιτυχών αγώνων για την υπεράσπιση των ταξικών
συμφερόντων του προλεταριάτου εντός των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων. Αυτό
είναι σίγουρα το νόημα της 3ης Θέσης του Μαρξ για τον Φόιερμπαχ,8 που παραθέσαμε
στο σχετικό μας άρθρο.
Οι υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης θεωρούν ότι οι αγώνες για μισθούς, συνθήκες εργασίας και παροχές δεν αποτελούν πια τον κατεξοχήν χώρο αντιπαράθεσης
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ
μεταξύ εργατικής τάξης και κεφαλαίου. Ο αγώνας αυτός έχει σήμερα καταστεί παρωχημένος και μάταιος εξαιτίας της πλήρους κυριαρχίας του κεφαλαίου στις παραγωγικές
και κοινωνικές σχέσεις. Το γεγονός αυτό καθιστά σήμερα ως μόνο εφικτό αγώνα τον
αγώνα της εργατικής τάξης για την αυτοκατάργησή της ως τάξη και για την άμεση εγκαθίδρυση κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής. Θεωρούν ως εκδήλωση αυτού του αγώνα
γεγονότα όπως απεργίες κατά την διάρκεια των οποίων καταστρέφονται τα μέσα παραγωγής, όπως στο Μπαγκλαντές9, τον αγώνα για την διεκδίκηση αποζημιώσεων απόλυσης
ως αγώνα που ισοδυναμεί με την απόρριψη της μισθωτής εργασίας, τις εξεγέρσεις στα
γαλλικά προάστια κτλ.
Έτσι, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο επαναστατικός αγώνας του μέλλοντος θα
είναι εντελώς διαφορετικός από εκείνον του παρελθόντος. Το περιοδικό Endnotes αναφέρει χαρακτηριστικά ότι:
«Δεν έχουμε να διδαχθούμε τίποτα από τις αποτυχίες των επαναστάσεων του παρελθόντος».10
Και επιπλέον αναφέρει ότι:
«Η εργατική τάξη δεν πρέπει πια να είναι περήφανη γι’ αυτό που είναι».11
Εν τούτοις, οι υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης παραδέχονται ότι η εργατική
τάξη δεν έχει καμία θέση μέσα στην κοινωνία εκτός από την ταξική της σχέση με το κεφάλαιο. Πώς μπορούμε να επιλύσουμε αυτήν την αντίφαση; Ένας άνθρωπος δεν μπορεί
να πηδήξει πάνω από την σκιά του.
Η εργατική τάξη μπορεί να ανατρέψει την σχέση κεφαλαίου-εργασίας μόνο κατά την διάρκεια μιας επαναστατικής περιόδου. Μόνο όταν αυτή η σχέση αμφισβητηθεί στην πράξη
μπορεί το πρόταγμα αυτής της ανατροπής να τεθεί και να δημιουργηθεί η αναγκαία συνείδηση για μια τέτοια επαναστατική αλλαγή.
Επομένως, πώς θα φθάσουμε από το σημείο που τώρα βρισκόμαστε σε μια επαναστατική κατάσταση; Ασφαλώς μόνο με αγώνες για την πραγματοποίηση αντικειμενικών
στόχων εντός του καπιταλισμού, και αυτό σημαίνει ότι η εργατική τάξη υπερασπίζεται
την θέση της εντός αυτού, πράγμα που δεν είναι διαφορετικό από την ανάδειξή της ως
9
«Η μορφή με την οποία προσελάμβανε υποκειμενική υπόσταση η εργατική τάξη επί ενάμιση
αιώνα, δηλαδή το εργατικό κίνημα, έχει παρέλθει ολοκληρωτικά. Κόμματα, συνδικάτα και αριστερές οργανώσεις είναι σήμερα «δημοκρατικά» κόμματα ή κόμματα «πολιτών» κτλ. με μια
ιδεολογία δανεισμένη από την Γαλλική Επανάσταση». Leon de Mattis, ό.π.
8 «Η σύμπτωση της μεταβολής των συνθηκών και της ανθρώπινης δραστηριότητας ή της αυτομεταβολής μπορεί να συλληφθεί και να κατανοηθεί με έλλογο τρόπο μόνο ως επαναστατική
πράξη». Karl Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840, Karl Marx, «Για τον Feuerbach», σ. 360,
μτφ. Θανάσης Γκιούρας, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2014. (Σ.τ.Μ.)
Παραθέτουμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα: «σε έναν μακροχρόνιο αγώνα διεκδίκησης
μισθού που εμφανίζεται κατά κύματα από το 2006, οι εργάτες στο Μπαγκλαντές επιτέθηκαν
πολλές φορές στα εργοστάσια που δούλευαν και τα έσπασαν και τα έκαψαν. Δηλαδή, ενώ ζητούσαν να συνεχίσουν να δουλεύουν με καλύτερο μισθό μέσα σ’ αυτά τα εργοστάσια, την ίδια
στιγμή, ερχόμενοι αντιμέτωποι με την μη ικανοποίηση από το κεφάλαιο των αιτημάτων τους,
καίγοντας τα εργοστάσια επιτέθηκαν στην ίδια τους την ύπαρξη ως εργάτες». Blaumachen, Η
προοπτική της κομμουνιστικοποίησης, www.blaumachen.gr.
Μια εύλογη κριτική στην παραπάνω ερμηνεία διατυπώνεται στο ακόλουθο απόσπασμα: «Είναι
βέβαια λογικό να υποθέσει κανείς ότι οι εργάτες / εργάτριες του Μπαγκλαντές δεν πυρπόλησαν τα εργοστάσια στα οποία δουλεύουν εξαιτίας μιας ενδόμυχης παρόρμησης για καθολική
απόρριψη της εργασίας που τους επιβάλλεται χωρίς και οι ίδιοι να το γνωρίζουν από τις
υπολανθάνουσες αλλά παντοδύναμες οικονομικές δυνάμεις, αλλά επειδή αρνήθηκαν συνειδητά να συνεχίσουν να δουλεύουν σε μια βιομηχανία-κάτεργο, κάτω από τραγικές συνθήκες
εργασίας (η εργάσιμη ημέρα στην κλωστοϋφαντουργία φτάνει τις 12-14 ώρες) και με ισχνές
απολαβές που τους ρίχνουν στην εξαθλίωση». Μια κριτική της κομμουνιστικοποίησης, http://
antisystemic.wordpress.com
10 Βλ. Endnotes, Νο.1, σ. 4.
11 Βλ. Endnotes, ‘What are we to do?’, https://libcom.org/library/what-are-we-do-endnotes
48
49
7
CP
κοινωνικό υποκείμενο. Τέτοιοι αγώνες πρέπει να συνεχιστούν έως την ανατροπή του
συστήματος. Σε αυτό το στάδιο το επαναστατικό πρόγραμμα είναι απαραίτητο. Κατά
συνέπεια, είναι λάθος να υποστηρίζει κανείς την αντίληψη περί του τέλους του κομμουνισμού ως πολιτικού προγράμματος.
Ως εκ τούτου, το βασικό συμπέρασμα των τριών προκείμενων είναι λανθασμένο.
Πρέπει, επομένως, να εξετάσουμε τις προκείμενες από τις οποίες απορρέει αυτό το
συμπέρασμα. Είναι όντως η ουσία του ζητήματος η μετάβαση από την τυπική στην πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, όπως ισχυρίζονται οι υποστηρικτές της
κομμουνιστικοποίησης;
Εξέταση των προκείμενων
Όταν ο Μαρξ ομιλεί στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» περί τυπικής υπαγωγής της
εργασίας στο κεφάλαιο αναφέρεται στην πρώιμη περίοδο ανάπτυξης του καπιταλισμού.
«Η τάξη των μισθωτών εργατών που γεννήθηκε στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα αποτελούσε τότε και στον επόμενο αιώνα μονάχα ένα πολύ μικρό κομμάτι του λαού, που η
θέση του προστατευόταν πολύ από το αυτοτελές αγροτικό νοικοκυριό στο χωριό και
από τη συντεχνιακή οργάνωση της πόλης. Και στο χωριό και στην πόλη το αφεντικό
και ο εργάτης βρίσκονταν από κοινωνική άποψη ο ένας κοντά στον άλλο. Η υποταγή
της εργασίας στο κεφάλαιο ήταν μονάχα τυπική, δηλ. ο ίδιος ο τρόπος παραγωγής δεν
είχε ακόμα ειδικά κεφαλαιοκρατικό χαρακτήρα. Το μεταβλητό στοιχείο του κεφαλαίου
ξεπερνούσε πολύ το σταθερό μέρος του κεφαλαίου. Γιαυτό η ζήτηση μισθωτής εργασίας
αύξανε γρήγορα κάθε φορά που αύξανε η συσσώρευση, ενώ η προσφορά μισθωτής εργασίας ακολουθούσε μόνον αργά. Μεγάλο μέρος του εθνικού προϊόντος, που αργότερα
μετατράπηκε σε κοντύλι συσσώρευσης του κεφαλαίου, πήγαινε ακόμα τότε στο κοντύλι
κατανάλωσης του εργάτη».12
Στα «Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής»13 ο Μαρξ είναι σαφέστερος
ως προς το τι σημαίνει υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο εν γένει και τι συγκεκριμένα
σημαίνει τυπική υπαγωγή. Η εργασιακή διαδικασία είναι μια διαδικασία αλληλεπίδρασης
του ανθρώπου με την φύση, δια της οποίας η ανθρωπότητα παράγει ό,τι χρειάζεται για
να ζήσει (δηλ. είναι μια διαδικασία που παράγει τα μέσα διαβίωσης, μια υλική διαδικασία). Αυτή η διαδικασία μπορεί να προσλάβει την μορφή ποικίλων κοινωνικών σχέσεων:
πρωτόγονος κομμουνισμός, δουλοκτητική κοινωνία, φεουδαλισμός, καπιταλισμός, κομμουνισμός. Ο καπιταλισμός, ήδη από τα αρχικά στάδια ανάπτυξής του, ανέλαβε υπό τον
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ
έλεγχό του την γεωργία, την συντεχνιακή χειροτεχνία και βιοτεχνία κτλ. Ο αγρότης έγινε μισθωτός εργάτης σε φάρμα και ο ιδιοκτήτης φάρμας έγινε αγροτικός καπιταλιστής
και εκμεταλλεύεται την εργασία των αγρεργατών, ο αρχιμάστορας έγινε καπιταλιστής
στον χώρο της μανιφακτούρας14 και εκμεταλλεύεται την εργασία των τεχνιτών, ο δουλοκτήτης έγινε καπιταλιστής που εκμεταλλεύεται την εργασία των απελεύθερων δούλων
που έγιναν εργάτες. Όμως δεν άλλαξε η διαδικασία παραγωγής. Αυτό που άλλαξε ήταν η
κοινωνική σχέση. Αυτή είναι η τυπική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο.
«Παρ’ όλα αυτά με αυτή την κάποια change (αλλαγή) σίγουρα δεν έχει επισυμβεί ήδη
από την αρχή μία ουσιαστική αλλαγή στον πραγματικό τρόπο του προτσές εργασίας, του
πραγματικού προτσές παραγωγής. Αντίθετα, έγκειται στη φύση του πράγματος, το ότι
εκεί επισυμβαίνει η υπαγωγή του προτσές εργασίας στο κεφάλαιο –στη βάση ενός υπάρχοντος προτσές εργασίας που δημιουργήθηκε πριν απ’ αυτή τη δική του υπαγωγή στο κεφάλαιο, που διαμορφώθηκε στη βάση παλιότερα διαφορετικών προτσές παραγωγής και
άλλων όρων παραγωγής- το κεφάλαιο υπαγάγει στον εαυτό του ένα δοσμένο, υπαρκτό
προτσές εργασίας, άρα π.χ. εργασία χειροτεχνικού είδους, εκείνο τον τρόπο γεωργίας
που αντιστοιχεί στη μικρή ανεξάρτητη γεωργική οικονομία».15
Αρχικά οι αλλαγές που πραγματοποιούνται σχετίζονται με την κλίμακα της παραγωγής, με τον αριθμό των εργατών, την έκταση του χώρου εργασίας, την διάρκεια της εργάσιμης ημέρας. Η τυπική υπαγωγή χαρακτηρίζεται από την απόσπαση απόλυτης υπεραξίας.16 Όμως, υπό καθεστώς πραγματικής υπαγωγής το κεφάλαιο μετασχηματίζει ίδια
την φύση και τους όρους της εργασιακής διαδικασίας. Η παραγωγικότητα αυξάνεται διαμέσου της χρησιμοποίησης μηχανών, της αποδοτικότερης οργάνωσης της εργασίας κτλ.
«Η πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο αναπτύσσεται σε όλες εκείνες τις
μορφές, που αναπτύσσουν τη σχετική υπεραξία σε αντιδιαστολή προς την απόλυτη».17
Από τα αποσπάσματα αυτά καταφαίνεται ότι με τον τρόπο με τον οποίο ο Μαρξ αντι
14
Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος, Μέρος Έβδομο, Κεφάλαιο 24, σ. 762, μτφ. Παναγιώτη Μαυρομάτη, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1978. (Σ.τ.Μ.)
13 Το έργο του Μαρξ «Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής» θεωρείται το 6ο
ανέκδοτο κεφάλαιο του 1ου τόμου του «Κεφαλαίου». Σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή
γράφτηκε μεταξύ 1863 και 1866 και αποτελούσε την σύνοψη του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου» και την εισαγωγή στον δεύτερο. Το κείμενο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1933 στην
Μόσχα στα γερμανικά και στα ρωσικά στο «Αρχείο Μαρξ-Ένγκελς». Ωστόσο, δόθηκε στην
δημοσιότητα μόλις στα τέλη της δεκαετίας του 1960, οπότε αναδημοσιεύθηκε και μεταφράστηκε σε άλλες γλώσσες. Το έργο έχει κυκλοφόρησε στα ελληνικά ως εξής: Καρλ Μαρξ, Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής, μτφ. Ειρήνη Μιγάδη, εκδόσεις Α/συνέχεια,
Αθήνα, 1983. (Σ.τ.Μ.)
Η μανιφακτούρα (μικρή και μεσαία βιοτεχνία) είναι ο προπομπός του καπιταλιστικού εργοστασίου και μεταβατική μορφή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Εξαπλώθηκε στην ευρωπαϊκή ήπειρο από τα μέσα του 15ου αιώνα, αφομοιώνοντας τα αγροτικά επαγγέλματα, και
έως τα τέλη του 17ου αιώνα είχε αφομοιώσει και τα συντεχνιακά-χειροτεχνικά επαγγέλματα.
Προϋπόθεση για την δημιουργία της ήταν η συγκέντρωση μεγάλων χρηματικών ποσών στα
χέρια των εμπόρων. Στην μανιφακτούρα έχουν πραγματοποιηθεί οι δύο βασικοί όροι για την
γένεση του καπιταλισμού: οι παραγωγοί έχουν χωριστεί από τα μέσα παραγωγής και τα μέσα
παραγωγής έχουν συγκεντρωθεί στα χέρια ενός κεφαλαιοκράτη. Ωστόσο, παρά την συγκέντρωση μισθωτών εργατών στο ίδιο εργαστήριο οι παραγωγοί εξακολουθούν να είναι φορείς
μιας ιδιαίτερης γνώσης ή τέχνης που είναι απολύτως συνυφασμένη με την επαγγελματική
τους θέση και η διαδικασία της εργασίας παραμένει ουσιαστικά αμετάβλητη σε σχέση με το
παρελθόν παρά το γεγονός ότι η οργάνωσή της είναι αρμοδιότητα του καπιταλιστή. (Σ.τ.Μ.)
15 Καρλ Μαρξ, Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής σ. 103, μτφ. Ειρήνη Μιγάδη,
εκδόσεις Α/συνέχεια, Αθήνα, 1983. (Σ.τ.Μ.)
16 «Αντίθετα, στη βάση ενός υπαρκτού τρόπου εργασίας, άρα μιας δοσμένης ανάπτυξης της
δύναμης παραγωγής της εργασίας και ενός τρόπου εργασίας, που αντιστοιχεί σ’ αυτή τη
δύναμη παραγωγής, υπεραξία μπορεί μόνο να παραχθεί μέσα από παράταση του χρόνου εργασίας, άρα με τον τρόπο της απόλυτης υπεραξίας. Αυτή σαν μοναδική μορφή της παραγωγής
υπεραξίας αντιστοιχεί στην τυπική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο». Καρλ Μαρξ, Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής, ό.π., σ. 103. (Σ.τ.Μ.)
17 Καρλ Μαρξ, Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής, ό.π., σ. 123. (Σ.τ.Μ.)
50
51
12
CP
λαμβάνεται την τυπική υπαγωγή αυτή είχε πραγματοποιηθεί στο απώτερο παρελθόν, και
οπωσδήποτε είχε ήδη ολοκληρωθεί στα μέσα του 19ου αιώνα. Στην κριτική της πολιτικής οικονομίας που πραγματοποιεί ο Μαρξ στο «Κεφάλαιο» θεωρείται δεδομένο ότι ο
καπιταλισμός έχει ήδη μεταβεί σε καθεστώς πραγματικής υπαγωγής της εργασίας στο
κεφάλαιο. Εάν αυτή είναι η έννοια που αποδίδει στον όρο ο Μαρξ, τότε είναι φανερό ότι
η μετάβαση από την τυπική στην πραγματική υπαγωγή δεν πραγματοποιήθηκε το 1900,
το 1945, το 1975 ή το 1995, για να παραθέσουμε τις διάφορες χρονολογίες στις οποίες
αναφέρονται οι θιασώτες της κομμουνιστικοποίησης. Επομένως, οι τελευταίοι χρησιμοποιούν τον όρο του Μαρξ προσδίδοντάς του μια εντελώς διαφορετική έννοια. Η σημασία
της διάκρισης μεταξύ τυπικής και πραγματικής υπαγωγής μπορεί να τεθεί εν αμφιβόλω
ακόμη και στην σκέψη του ίδιου του Μαρξ. Γιατί τα «Αποτελέσματα της άμεσης παραγωγικής διαδικασίας» απουσιάζουν από το τελικό κείμενο του «Κεφαλαίου», εάν η διάκριση
αυτή αποτελούσε μια βασική έννοια για τον Μαρξ;
Οι κατηγορίες της απόλυτης και της σχετικής υπεραξίας, με τις οποίες συνδέονται
αντίστοιχα η τυπική και η πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, αποτελούν
βασικές έννοιες στην ανάλυση του Μαρξ και αναπτύσσονται στο «Κεφάλαιο». Θα πρέπει
όμως να σημειωθεί ότι δεν μπορεί να ισχύσει το αντίθετο για την τυπική υπαγωγή. Απόσπαση απόλυτης υπεραξίας δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι η εργασία έχει υπαχθεί τυπικά
στο κεφάλαιο.18 Σήμερα η απόσπαση τόσο της απόλυτης όσο και της σχετικής υπεραξίας
εις βάρος του προλεταριάτου πραγματοποιείται συνεχώς σε ολόκληρο τον κόσμο και δεν
μπορεί να ειπωθεί ότι υφίσταται τυπική υπαγωγή κάποιας προκαπιταλιστικής εργασιακής διαδικασίας.
Επιπλέον, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η ένταξη τμημάτων των αγροτών και της
μικροαστικής τάξης στο προλεταριάτο δεν αποτελεί διαδικασία που εντάσσεται στην
τυπική υπαγωγή. Όταν τα στρώματα αυτά καταστρέφονται από την διαδικασία της καπιταλιστικής συσσώρευσης και από τον ανταγωνισμό, τα μέλη τους μετατρέπονται σε εργάτες σε έναν καπιταλισμό που χαρακτηρίζεται από την απόσπαση σχετικής υπεραξίας,
δηλαδή ενός καπιταλισμού όπου είναι πραγματική η υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο.
Οι διαφωνίες μεταξύ των υποστηρικτών της κομμουνιστικοποίησης σχετικά με την
περιοδολόγηση της τυπικής και της πραγματικής υπαγωγής καταδεικνύει την δυσκολία
τους να πραγματοποιήσουν αυτήν την διάκριση καθώς και την χρησιμοποίησή της κατά
το δοκούν. Είναι αλήθεια ότι η δομή της παγκόσμιας οικονομίας μεταβάλλεται λόγω της
μείωσης του σχετικού βάρους των αγροτών και της μικροαστικής τάξης. Τούτο είναι κάτι
με το οποίο ο Μαρξ ασχολήθηκε εκτενώς στην ανάλυσή του για την λειτουργία της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας. Είναι επίσης ένα φαινόμενο με το οποίο ο μαρξισμός ασχολείται διαρκώς προσπαθώντας να αντιληφθεί τις πολιτικές του συνέπειες. Αποτελεί καίριο
ζήτημα, παραδείγματος χάριν, όταν προσπαθεί κανείς να κατανοήσει τους λόγους για
τους οποίους ηττήθηκε η Παρισινή Κομμούνα ή για τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκε
η Οκτωβριανή Επανάσταση. Μια τέτοια ανάλυση αποτελεί μια πιο έγκυρη βάση για την
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ
περιοδολόγηση της εξέλιξης του καπιταλισμού από ότι η διάκριση μεταξύ τυπικής και
πραγματικής υπαγωγής, αλλά δεν είναι αυτό το επιχείρημα που προβάλλουν οι υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης.
Επομένως, η πρώτη προκείμενη, όπως αυτή διατυπώθηκε παραπάνω, αποδεικνύεται
λανθασμένη. Η υπαγωγή της εργασιακής διαδικασίας δεν υπέστη ουσιαστική μεταβολή
από το 1900.
Η δεύτερη προκείμενη έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την μαρξιστική θεωρία. Εάν δε
πράγματι ισχύει, τότε δεν υπάρχει καμία ελπίδα για επανάσταση. Η παραγωγή υπεραξίας θα διατηρεί την κεντρική της σημασία για την επιβίωση του καπιταλισμού για όσο
διάστημα αυτός θα υπάρχει. Η αποβολή μεγάλη αριθμού εργατών από την παραγωγή και
την αγορά εργασίας, η συνεπακόλουθη μείωση της υπεραξίας και η μη-αξιοποίηση του
κεφαλαίου είναι η μοναδική διαδικασία που μπορεί να συγκλονίσει τα θεμέλια του συστήματος και να επιφέρει την ανατροπή του.
Το να θεωρεί κανείς ότι η παραγωγική εργατική τάξη χάνει όλο και περισσότερο την
σημασία της ή δεν έχει πια καμιά σημασία στον αγώνα κατά του κεφαλαίου είναι μια αντίληψη εντελώς εσφαλμένη. Η σημασία της παραμένει κεντρική σε αυτόν τον αγώνα και
άλλα στρώματα της εργατικής τάξης, όπως οι άνεργοι ή το λούμπεν προλεταριάτο, θα
στραφούν αναπόφευκτα στην παραγωγική εργατική τάξη αναζητώντας την καθοδήγησή
της στον αγώνα κατά του κεφαλαίου. Εάν αυτό δεν συμβεί, τότε όλοι οι αγώνες θα αποτύχουν. Η θεωρία περί συνεχούς μείωσης της σημασίας της παραγωγικής εργατικής τάξης
φαίνεται να οδηγεί στις θέσεις του Μαρκούζε και του Αντόρνο, που απέρριψαν την εργατική τάξη ως επαναστατικό υποκείμενο και αναζήτησαν άλλες επαναστατικές κοινωνικές
δυνάμεις, όπως οι φοιτητές, οι μαύροι, οι ομοφυλόφιλοι, το λούμπεν προλεταριάτο κτλ.
ως νέο επαναστατικό υποκείμενο.
Η τρίτη προκείμενη είναι, εν τούτοις, σωστή. Προκύπτει από την αποβολή των παραγωγικών εργατών από την παραγωγική διαδικασία, η οποία, με την σειρά της, είναι αποτέλεσμα της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους. Τούτο το γεγονός δυσχεραίνει όλο και
περισσότερο την αξιοποίηση του κεφαλαίου, καθώς η μείωση των παραγωγικών εργατών
οδηγεί στην μείωση της συνολικής υπεραξίας που αποσπάται από την παγκόσμια εργατική τάξη, με αποτέλεσμα την μείωση του συνολικού μισθού που καταβάλλεται στους
εργάτες σε ολόκληρο τον κόσμο. Επιπλέον, η μείωση της διαθέσιμης υπεραξίας οδηγεί
την αστική τάξη στην μείωση του κοινωνικού μισθού που χρησιμοποιείται για την συντήρηση των ανέργων και των συνταξιούχων παρέχοντας ιατροφαρμακευτική περίθαλψη για
τους ασθενείς και ένα σύνολο άλλων κοινωνικών προγραμμάτων. Η δραματική πτώση του
βιοτικού επιπέδου μπορεί πράγματι να οδηγήσει σε έναν επαναστατικό αγώνα, αλλά η
κεντρική κινητήρια δύναμη αυτού του αγώνα θα είναι η παραγωγική εργατική τάξη.
CP
Οκτώβριος 2014
18
Δηλαδή, παρά το γεγονός ότι η απόσπαση απόλυτης υπεραξίας αποτελεί κατεξοχήν μέθοδο
που συνδέεται με την τυπική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν
μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέθοδος για την απόσπαση υπεραξίας και κατά την πραγματική
υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο. Αναλόγως των συνθηκών η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από το κεφάλαιο μπορεί να πραγματοποιηθεί με ένα συνδυασμό μεθόδων απόσπασης απόλυτης και σχετικής υπεραξίας. (Σ.τ.Μ.)
Πηγή άρθρου: http://www.leftcom.org
Τίτλος πρωτοτύπου: Communisation, Supplementary note on the structure of the argument
Η μετάφραση έγινε από τα αγγλικά
52
53
ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ ΔΙΕΘΝΙΣΤΕΣ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ
τε ατομικών υποκειμενικών αναγκών, η υλική απόλαυση των μελών της επιτυγχάνεται
αυθόρμητα δίχως να απαιτείται η καθιέρωση γενικών κοινωνικών κανόνων διανομής, τους
οποίους όλοι είναι υποχρεωμένοι να τηρούν.
Ο Μαρξ πίστευε ακράδαντα ότι η υψηλή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η
πλήρης εξάλειψη της υλικής σπάνης είναι απολύτως αναγκαίοι όροι για τον κομμουνισμό.
Για τον Μαρξ η ουσία του κοινωνικού προβλήματος δεν έγκειται στο ότι ο εργάτης
δεν λαμβάνει εξ ολοκλήρου το προϊόν της εργασίας του. Με το ίδιο σκεπτικό απέρριπτε
κατηγορηματικά τις ιδέες περί «ίσου δικαιώματος» στις υλικές απολαβές ή «δίκαιης διανομής» του κοινωνικού πλούτου με βάση την αρχή της εργασιακής συνεισφοράς των
οικονομικά ενεργών μελών της κοινωνίας. Τουναντίον, υποστηρίζει ότι μια τέτοια αρχή
(«ίση αμοιβή για ίσο χρόνο εργασίας») καθιερώνει μεν ένα «ίσο δικαίωμα», το οποίο, στην
πραγματικότητα, είναι ένα «άνισο δικαίωμα για άνιση εργασία», αφού καθένας αποτιμάται με κοινό και στενό κριτήριο την εργασία, και έτσι παραβλέπονται ο ιδιαίτερος φυσικός προικισμός και οι υποκειμενικές ανάγκες των ανθρώπων.
«σιωπηρά αναγνωρίζει την άνιση ατομική προικοδότηση, και ως εκ τούτου την παραγωγική δραστηριότητα ως φυσικά προνόμια. Πρόκειται συνεπώς για ένα δικαίωμα ανισότητας, ως προς το περιεχόμενό του, όπως και κάθε δικαίωμα. Το δικαίωμα από την ίδια
του τη φύση μπορεί να συνίσταται μόνο στην εφαρμογή ενός κοινού κριτηρίου· αλλά τα
άνισα άτομα (και δεν θα ήταν διαφορετικά άτομα αν δεν ήταν άνισα) είναι μετρήσιμα
με κοινό κριτήριο, μόνο στο βαθμό που συγκρίνονται από μια κοινή σκοπιά, θεωρούνται
από μια συγκεκριμένη πλευρά· για παράδειγμα, εν προκειμένω, αν θεωρούνται μόνο ως
εργάτες, χωρίς να μας ενδιαφέρει τίποτα άλλο». (Κ. Μαρξ, «Κριτική του Προγράμματος
της Γκότα»)
Η μαρξική αντίληψη περί κομμουνισμού δεν στηρίζεται σε κάποια αρχή περί «κοινωνικής δικαιοσύνης» που φιλοδοξεί να εξισώσει οικονομικά τους ανθρώπους μεταξύ τους.
Ένα σύστημα διανεμητικού εξισωτισμού με βάση τον υποχρεωτικά προσφερόμενο ίσο
χρόνο εργασίας οδηγεί, κατά τον Μαρξ, στην άρνηση της ιδιαίτερης προσωπικότητας
του ατόμου, αφού δεν του επιτρέπει να υπερβεί «θετικά» την ατομική ιδιοκτησία, η οποία
συνίσταται στην ιδιοποίηση όλου του κοινωνικού πλούτου από τον άνθρωπο με αποκλειστικό κριτήριο τις ιδιάζουσες ατομικές του ανάγκες («από τον καθένα σύμφωνα με τις
ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του»).
Ο Μαρξ θεωρεί «χυδαία» μια αντίληψη περί κομμουνισμού σύμφωνα με την οποία όλα
τα μέλη της κοινωνίας εξομοιώνονται και μετατρέπονται σε εργάτες που αμείβονται εξίσου από την κοινότητα, η οποία έχει μετατρέψει το κεφάλαιο σε συλλογική ιδιοκτησία.
Τόνισε εμφατικά ότι η αταξική κοινωνία πρέπει απαραιτήτως να στηρίζεται σε ένα κοινωνικό υπερπροϊόν του οποίου η αφθονία να υπερβαίνει κατά πολύ τον υλικό πλούτο που
έχει παραχθεί στον καπιταλισμό ώστε να εγγυάται μια ιδιωτική κατανάλωση, η οποία,
ακριβώς λόγω της πλήρους επάρκειας που έχει επιτευγχθεί, δεν θα έχει ανάγκη από
καμία ρυθμιστική αρχή.
Η εφαρμογή του μαρξικού κομμουνισμού προσκρούει σήμερα σε σημαντικά προβλήματα και ανυπέρβλητα εμπόδια, τα οποία ήταν ανύπαρκτα στα μέσα του 19ου αιώνα,
αδιανόητα για τον Μαρξ και τον Ένγκελς, ακόμη δε για τους κομμουνιστές των αρχών του
περασμένου αιώνα.
Στην εποχή των θεμελιωτών του μαρξισμού ο καπιταλισμός πόρρω απείχε από το αποτελεί μια παγκόσμια αγορά και η αστική βιομηχανική κοινωνία ήταν περιορισμένη σε μια
μικρή ομάδα αναπτυγμένων χωρών. Επιπλέον, ο Μαρξ και ο Ένγκελς, όπως και οι περισσότεροι ριζοσπάστες σοσιαλιστές του καιρού τους, συμμερίζονταν την διάχυτη υπεραισιοδοξία για τις απελευθερωτικές δυνατότητες της βιομηχανίας και της τεχνολογίας,
ενώ η διαθεσιμότητα των φυσικών πόρων τους έκανε να φαίνονται ανεξάντλητοι. Τον
καιρό εκείνο η σημερινή απειλή της πλανητικής οικολογικής κατάρρευσης θα έμοιαζε
μάλλον με ένα κακόβουλο σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Επιπλέον, ο παγκόσμιος
πληθυσμός και το γενικό επίπεδο κατανάλωσης, ακόμα και στις αναπτυγμένες χώρες,
αποτελούσαν ένα πολλαπλάσιο των σημερινών.
Η μεγάλη πλειονότητα των «επικίνδυνων τάξεων» στις τότε ελάχιστες βιομηχανικές
χώρες ήταν στην πραγματικότητα αποκλεισμένη από την κατανάλωση, συχνά μάλιστα
και από τον προσπορισμό των στοιχειωδών μέσων διαβίωσης. Όταν ο Μαρξ περιέγραφε
τον κομμουνισμό ως κοινωνία της υπεραφθονίας, δεν γνώριζε ασφαλώς τις σύγχρονες
δυτικές κοινωνίες της μαζικής κατανάλωσης. Οι γενικότερες κομμουνιστικές αξιώσεις
που έδιναν έμφαση στην μεγαλύτερη δυνατή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων
ώστε να ικανοποιούνται οι υλικές ανάγκες των ανθρώπων δεν στηρίζονταν στην επιδίωξη της υπερκαταναλωτικής αποχαλίνωσης και στην καθιέρωση της ατομικιστικής ηδονοθηρίας, αλλά στην εξασφάλιση των αναγκαίων προς το ζην για όλους ώστε οι άνθρωποι
να είναι ελεύθεροι να επιδοθούν στην πολυποίκιλη έκφραση της δημιουργικότητάς τους,
στην μορφωτική καλλιέργεια και στην πολιτιστική ανάπτυξη. Είναι φανερό, ωστόσο, ότι
η διανομή ανάλογα με τις ανάγκες απαιτεί οι άνθρωποι να ενεργούν περισσότερο με ηθικά παρά με υλικά κίνητρα. Εν πάσει περιπτώσει, η μαρξική κομμουνιστική κοινωνία της
αφθονίας δεν σχέση με τον καταναλωτισμό. (βλ. χαρακτηριστικά την ανάλυση του Μαρξ
54
55
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ
ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ
ΣΥΜΦΩΝ Α ΜΕ ΤΟΝ ΜΑΡΞ, ΣΤΗΝ ΑΤΑΞΙΚΗ ΚΟΛ ΛΕΚΤΙΒΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙνω νία θα επικρατεί πλήρης υλική αφθονία, ικανή να εγγυηθεί την ικανοποίηση των εκάστο-
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ
ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ ΔΙΕΘΝΙΣΤΕΣ
για τον φετιχιστικό χαρακτήρα του εμπορεύματος στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου»).
Σήμερα, ωστόσο, μια προβολή του κομμουνισμού ως κοινωνία της υπεραφθονίας, η
οποία μεθερμηνεύεται με βάση τον μαζικό καταναλωτισμό, είτε ως δυτική πραγματικότητα είτε ως πλανητικό ιδεώδες, δεν είναι παρά ανέφικτη και καταστροφική. Εάν η
απαραίτητη υλική αφετηρία για την μετάβαση στον κομμουνισμό είναι ο πιο αναπτυγμένος καπιταλισμός, η γενίκευση του δυτικού τρόπου ζωής σε ολόκληρο τον πλανήτη θα
σημάνει την ραγδαία και πλήρη κατάρρευση. Σε ένα σύγχρονο κομμουνιστικό πρόταγμα
η αταξική κοινωνία όχι μονάχα δεν θα εκκινούσε από ένα ακόμη υψηλότερο επίπεδο παραγωγής και κατανάλωσης σε σχέση με τον σημερινό ούτε θα μπορούσε να δώσει στα
μέλη της την δυνατότητα να ικανοποιούν αφειδώς τις υλικές τους ανάγκες. Απεναντίας,
το σημείο αφετηρίας της θα ήταν η ριζική αναδιανομή του υπάρχοντος υλικού πλούτου
στο σύνολο της ανθρωπότητας, που επαρκεί για να καλύψει τις βασικές ανάγκες με κριτήριο την ισοκατανομή, η καταστροφή ολόκληρων επιβλαβών και περιττών τομέων και
δραστηριοτήτων, η έξοδος από τον φαύλο κύκλο της απεριόριστης δημιουργίας αναγκών
και προϊόντων και η διακοπή της συσσώρευσης. Για να το πούμε απλά, κομμουνισμός όχι
μόνο δεν σημαίνει «Φεράρι για όλους», αλλά δεν συνεπάγεται ούτε καν την γενίκευση
του προπολεμικού αμερικανικού ονείρου «ένα αυτοκίνητο για κάθε οικογένεια».
Θα ήταν οπωσδήποτε άδικο να κατηγορήσουμε τους θεμελιωτές του μαρξισμού επειδή
δεν προείδαν στην εποχή τους τις υλικές συνέπειες της σημερινής «μαζικής κοινωνίας»,
αλλά θα ήταν εξίσου παράλογο να παραμείνουμε προσκολλημένοι στο «γράμμα» κάποιων
σύντομων αναφορών, που σε τελική ανάλυση διατύπωσαν μονάχα παρεμπιπτόντως, δίχως συστηματική ανάλυση και με βάση πάντοτε τα δεδομένα της εποχής τους. Ειδάλλως μετατρέπουμε τον μαρξισμό από μέθοδο ανάλυσης κοινωνικών σχέσεων σε μέθοδο
ανάλυσης κειμένων.
Ο σύγχρονος κομμουνισμός σημαίνει την εφαρμογή της διανεμητικής δικαιοσύνης με
βάση την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, την κοινοκτημοσύνη των αγαθών, την
κοινωνική αλληλεγγύη και την συντροφική εργασία των συνεταιρισμένων παραγωγών.
Τούτο σημαίνει ρήξη με τους μεσσιανικούς οραματισμούς των θεμελιωτών του μαρξισμού για μια κομμουνιστική κοινωνία σύμφυτη με την απόλυτη υλική αφθονία. Η σημερινή αποστολή του κομμουνισμού, ως ανθρωπιστικού απελευθερωτικού προτάγματος,
είναι η εγκαθίδρυση της αυτάρκειας σε υλικά αγαθά και αναγκαίες υπηρεσίες για όλους
τους ανθρώπους με κριτήριο την λιτότητα και όχι την αφθονία. Το στοιχείο της ηθικής
μέριμνας για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, στοιχείο διακηρυγμένο από τον κομμουνισμό και σύμφυτο με την αληθινή πολιτική, αποτελεί τον απαραίτητο όρο τόσο για την
εύστοχη αντιμετώπιση των κρίσιμων προβλημάτων για την ύπαρξη της ανθρωπότητας
όσο και για την ευημερία των μελλοντικών γενεών. Άλλωστε η ηθική στάθμη μιας κοινωνίας εξαρτάται από την προστασία των πιο ευπαθών μελών της και από την μέριμνα για
τις επόμενες γενεές, αυτές τουλάχιστον που θα ζήσουν σε προβλέψιμο χρόνο. Είναι δε
φανερό ότι η όποια επίτευξη της υλικής ευημερίας καθορίζεται από τα στενά πλαίσια
του φυσικού περιβάλλοντος, ώστε ο κομμουνισμός να μπορεί κάλλιστα να περιγραφεί
ως ένα σύστημα το οποίο δεν θα καταναλώνει τους φυσικούς πόρους με ρυθμό ταχύτερο
από εκείνον με τον οποίον αυτοί ανανεώνονται και δεν θα απορρίπτει απόβλητα με ρυθμό
ταχύτερο από εκείνον με τον οποίο απορροφώνται από την φύση. Με τον τρόπο αυτό
διασώζουμε το πνεύμα της μαρξικής αντίληψης και διατηρούμε στο ακέραιο την αρχή
της προτεραιότητας των αναγκών στην διανομή των υλικών αγαθών, η οποία αποτελεί
μια από τις συστατικές αρχές του σοσιαλισμού εν γένει.
Τα σημερινά εκρηκτικά και πρωτόγνωρα παγκόσμια προβλήματα τοποθετούν την ανθρωπότητα σε ένα σταυροδρόμι: είτε την διαχείρισή τους από την διεθνή αστική τάξη
56
με σκοπό την διατήρηση και την ενίσχυση των προνομίων, η οποία θα οδηγήσει σε μια
νέα βαρβαρότητα, είτε την σωστική τους επίλυση από μια παγκόσμια κομμουνιστική κοινωνία. Η σημερινή οικονομική, περιβαλλοντική, ενεργειακή, επισιτιστική και πληθυσμιακή κρίση θέτει την βάση για την σημερινή τοποθέτηση του διλλήματος «σοσιαλισμός ή
βαρβαρότητα». Η κρίση είναι δεδομένη· το ζητούμενο είναι η επίλυσή της. Η σύγχρονη
καπιταλιστική παρακμή προσλαμβάνει όλο και περισσότερο την μορφή ενός αδυσώπητου
ανταγωνισμού για την αναδιανομή των παγκόσμιων πόρων.
Ένα κομμουνιστικό κίνημα απαλλαγμένο από την ειδωλολατρία της αφθονίας οφείλει
να εγκαθιδρύσει μια αταξική κοινωνία που βασίζεται στην αυτάρκεια με στάθμη λιτότητας. Εντός αυτού του πλαισίου ο κομμουνισμός έχει να επιχειρήσει ένα τιτάνιο έργο,
πρωτόγνωρο για την ιστορία του ανθρώπινου γένους: την μεταφορά πόρων από τις πλούσιες στις φτωχές χώρες σε πλανητική κλίμακα με στόχο την αναδιανομή του παγκόσμιου πλούτου για την κάλυψη των βιοτικών αναγκών όλων των μελών της ανθρωπότητας
σε συνδυασμό με την επίτευξη ολικής απασχόλησης, ακριβοδίκαιου καταμερισμού της
αυτάρκειας σε όλους τους εργαζόμενους και τις οικογένειές τους, ειδικής φροντίδας
των ασθενέστερων μελών του είδους και μείωσης του χρόνου εργασίας προκειμένου να
αποδεσμευτεί περισσότερος ελεύθερος χρόνος για την συμμετοχή στα κοινά και στην
ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου.
Αθήνα, 22 Σεπτεμβρίου 2014
Σύντροφοι Διεθνιστές
57
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ
INTERNATIONALIST PERSPECTIVE
άλλα λόγια, η τρέλα έχει κοινωνικο-ιστορικές διαστάσεις. Πώς, λοιπόν, θα πρέπει να τις
συσχετίσουμε με την έκδοση του DSM-5;
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ:
ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ
Για να μπορέσουμε να απαντήσουμε στο εν λόγω ερώτημα, αξίζει να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή και να εξετάσουμε το πώς η τρέλα και οι σχετικές θεραπευτικές μέθοδοι
αναπτύχθηκαν σε βάθος χρόνου διότι κάτι τέτοιο καθιστά ευκολότερη τη μελέτη της
παρούσας κατάστασης. Κάθε πολιτισμός έχει αναπτύξει τη δικιά του προσέγγιση όσον
αφορά την παράνοια. Και μάλιστα σε ορισμένες ιστορικές περιόδους οι άρχουσες τάξεις
χρησιμοποίησαν την τρέλα ως συστατικό στοιχείο της καταστολής. Σε αυτό το άρθρο,
θα περιοριστούμε στους κύριους λόγους που οδήγησαν στη σημερινή παγκοσμιοποίηση
ορισμένων ψυχοπαθολογικών εμπειριών και των αντίστοιχων ψυχιατρικών διαγνώσεων
και των παρεχόμενων θεραπειών. Πολλές διαφορετικές και σημαντικές πτυχές της ιστορίας της ψυχιατρικής χρειάστηκε να παρακαμφθούν ούτως ώστε να επικεντρώσουμε το
ενδιαφέρον μας σε εκείνες που συνδέονται πιο στενά με τη σημερινή εντατικοποίηση της
κυριαρχίας του κεφαλαίου σε όλες τις εκφάνσεις της ψυχικής μας ζωής, γεγονός που δεν
είναι δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια μεγάλη επίθεση στις ψυχές μας προς εξυπηρέτηση των συμφερόντων της διεύρυνσης της αξιοποίησης 3 του κεφαλαίου.
Η τρέλα στο παρελθόν
ΤΟΝ ΜΑΙΟ ΤΟΥ 2013 Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΕΝΩΣΗ 1 ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕ ΤΗΝ ΠΕμπτη έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου των Ψυχικών Διαταραχών
(DSM-5) 2 με περίπου χίλιες σελίδες αφιερωμένες στους ορισμούς των ψυχικών διαταραχών που πρέπει να χρησιμοποιούνται παγκοσμίως από τα ψυχιατρικά επαγγέλματα,
τους ασφαλιστές υγείας και την φαρμακευτική βιομηχανία. Γιατί έχει σημασία κάτι τέτοιο; Διότι το εν λόγω εγχειρίδιο εκδίδεται σε μια εποχή που η ανθρωπότητα βιώνει
μια εκτεταμένη έξαρση -που συχνά περιγράφεται ως επιδημία- των ψυχασθενειών. Κατά
συνέπεια, σύμφωνα με την οπτική της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης, η έκδοσή του
θα μπορούσε να θεωρηθεί επίκαιρη. Ωστόσο, τι αντιπροσωπεύει για την κατάσταση της
ανθρωπότητας;
Η τρέλα δεν είναι κάτι καινούργιο, ούτε επίσης κάτι αμετάβλητο. Οι όροι της γέννησης
και της εκδήλωσής της μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου. Πώς μπορούμε, κατά
συνέπεια, να την ορίσουμε; Θα μπορούσαμε επίσης να αναρωτηθούμε πώς μπορούμε να
ορίσουμε την ψυχική υγεία. Ξεφυλλίζοντας τα λεξικά διαπιστώνουμε ότι ο ορισμός της
μιας εμπεριέχει και παράλληλα εμπεριέχεται στην άλλη. Το πώς προσδιορίζονται κοινωνικά οι παρανοϊκοί καθώς και οι σχέσεις που έχουν με τους εχέφρονες σε ένα δεδομένο
κοινωνικό περιβάλλον (και ιδιαίτερα με αυτούς που τους κατηγοριοποιούν και ασχολούνται μαζί τους) επίσης διαφοροποιούνται και ποικίλλουν με την πάροδο του χρόνου. Με
1 American
Psychiatric Association (APA) (Σ.τ.Μ.)
and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) (Σ.τ.Μ.)
2 Diagnostic
60
Η θεραπεία των ασθενειών έχει αποτελέσει ανέκαθεν μέλημα των ανθρώπινων κοινωνιών. Από τα παλιά χρόνια είχε αναπτυχθεί ένας διαχωρισμός μεταξύ των εμπειρικών και
σωματικών θεραπευτικών προσεγγίσεων και αυτών που σήμερα μπορούν να θεωρηθούν
ως ψυχολογικές θεραπείες και εφαρμόζονται στις διανοητικές διαταραχές. Μπορούμε να
δούμε αυτή τη διαφοροποίηση στην Κω του 5ου αιώνα π.Χ. όπου οι ιερείς στον ναό του
Ασκληπιείου ασχολούνταν με τις ασθένειες της ψυχής και ο Ιπποκράτης ήταν εκείνος
που έβαλε, στο μέτρο του δυνατού, τα θεμέλια για την ορθολογική Ιατρική αναπτύσσοντας τη θεωρία της χυμοπαθολογίας. 4 Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τις πρακτικές των σαμάνων ως πρόδρομους εκείνων των ιερέων του Ασκληπιείου που εστίαζαν το
ενδιαφέρον τους στην απομάκρυνση των δυσμενών επιδράσεων της ασθένειας, και τις
μεθόδους του Ιπποκράτη ως προδρομικές των μετέπειτα ιατρών θεραπευτών.
Ο εκχριστιανισμός στην Ευρώπη εισήγαγε μια τομή στην ερμηνεία των συμπτωμάτων
3
Για την αξιοποίηση του κεφαλαίου βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού. (Σ.τ.Μ.)
Ο Ιπποκράτης είναι ο θεμελιωτής της ορθολογικής ιατρικής που κατόρθωσε να την απαλλάξει από τα μεταφυσικά στοιχεία, τις προλήψεις, τις προκαταλήψεις, τις δαιμονολογίες και
τις δεισιδαιμονίες της εποχής. Η θεωρία της χυμοπαθολογίας ή των τεσσάρων χυμών διατυπώθηκε το 400 π.Χ. Ακόμα και σήμερα, αν και οι θετικές επιστήμες έχουν εξελιχθεί και η
θεωρία των τεσσάρων ιδιοσυγκρασιών έχει ξεπεραστεί, συνεχίζει να ισχύει στον τομέα της
ψυχολογίας. Βάση της θεωρίας είναι η επίδραση που έχουν οι τέσσερις χυμοί του σώματος, οι
οποίοι είναι το αίμα, η μαύρη χολή, η λευκή χολή και το φλέγμα. Οι τέσσερις χυμοί σχετίζονται
επίσης με τέσσερα όργανα του σώματος, τα οποία παράγουν το κάθε ένα, ένα χυμό. Όταν οι
τέσσερις χυμοί βρίσκονται σε ισορροπία μέσα στο σώμα, τότε πρόκειται για ευκρασία, δηλαδή
ο άνθρωπος είναι υγιής όπως θα λέγαμε σήμερα. Αντίθετα, η δυσκρασία περιγράφει την κατάσταση όταν η ισορροπία των χυμών έχει χαθεί. Η δυσκρασία εκδηλώνεται με τις διάφορες
ασθένειες που παρουσιάζονται. (Σ.τ.Μ.)
4
61
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ
INTERNATIONALIST PERSPECTIVE
της τρέλας. Κάθε ανθρώπινη ψυχή περιβάλλεται από υπερφυσικές ορδές και αποτελεί
πεδίο μάχης ανάμεσα στο Άγιο Πνεύμα και τον Διάβολο. Η τρέλα, ενώ θα μπορούσε να
είναι θεϊκής προέλευσης, θεωρείτο ως επί το πλείστον διαβολική και εξαπλώνεται στους
ανθρώπους εξαιτίας των μαγισσών και των αιρετικών. Ο συγκρητισμός 5 άσκησε επίδραση σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής συμπεριφοράς για να ενισχύσει τη χριστιανική κυριαρχία έναντι των μη ορθόδοξων πεποιθήσεων. Έτσι για παράδειγμα η, αρχικά σαμανική,
αποβολή των δυσμενών επιδράσεων της ασθένειας, μετασχηματίστηκε στη χριστιανική
ιεροτελεστία του εξορκισμού.
Οι στοχαστές του Διαφωτισμού ασπάζονταν ως επί το πλείστον την άποψη περί τρέλας του Τζον Λοκ. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, δεδομένου ότι το ανθρώπινο μυαλό είναι
ένας «άγραφος πίνακας» [tabula rasa] 6 ο οποίος διαμορφώνεται από τις εντυπώσεις
που αποκτά διαμέσου των αισθήσεων και της εκπαίδευσης, η παράνοια οφείλεται στη
σύνδεση των ιδεών με λανθασμένο τρόπο. Επομένως ο παρανοϊκός θα μπορούσε να εκπαιδευτεί εκ νέου. Η ορθολογιστική άποψη της εποχής του Διαφωτισμού δεν έμεινε στο
απυρόβλητο. Αμφισβητήθηκε αργότερα, από το κίνημα του Ρομαντισμού, όπου έκανε την
εμφάνισή του ένα αντίθετο ρεύμα που συσχέτιζε θετικά την τρέλα με την τέχνη.
Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα η εκκοσμίκευση της τρέλας είχε ολοκληρωθεί σε μεγάλο βαθμό. Σε θεωρητικό επίπεδο τα μεταφυσικά στοιχεία είχαν αποβληθεί και υποστηριζόταν ευρέως ότι η μελέτη της παράνοιας θα πρέπει να βασίζεται στη φιλοσοφία
του νου. Σε πρακτικό επίπεδο, ο Μεσμέρ 7 και άλλοι οπαδοί του «ζωικού μαγνητισμού»
οδήγησαν στη γενίκευση τεχνικών που αργότερα θα ονομαζόταν υπνωτισμός και θα αντικαθιστούσε τον εξορκισμό που εφήρμοζαν οι παπάδες.
Όσον αφορά την προέλευση της τρέλας οι αρχαίοι Έλληνες την έβλεπαν ως κάτι θεόσταλτο, ενώ οι Έλληνες των μεταγενέστερων χρόνων θεωρούσαν υπαίτιες τις εσωτερικές συγκρούσεις του κάθε ατόμου, οι Χριστιανοί την απέδιδαν στη σύγκρουση μεταξύ
του διαβολικού και του θείου, ενώ ο Διαφωτισμός στη σύνδεση των ιδεών με λανθασμέ-
5
Πρόκειται για τον συνδυασμό διαφορετικών πίστεων. Ο συγκρητισμός μπορεί να περιλαμβάνει τη μείξη και αναλογία αρκετών ξεχωριστών παραδόσεων, ειδικά στη θεολογία και τη
μυθολογία της θρησκείας, επιβάλλοντας έτσι μια ενότητα και επιτρέποντας μια περιεκτική
προσέγγιση άλλων δογμάτων. (Σ.τ.Μ.)
6 “Tabula rasa” είναι η λατινική έκφραση του όρου «άγραφος πίνακας». Με τον όρο αυτό δηλώ¬νεται η κατάσταση της ανθρώπινης ψυχής κατά τη στιγμή της γέννησής του. Η ψυχή του
ανθρώπου όταν γεννιέται θεωρείται εντελώς κενή παραστάσεων και ιδεών κι έτσι μοιάζει με
λευκό άγραφο χάρτη ή πίνακα. Πάνω σ’ αυτήν εγγράφονται οι αντιλή¬ψεις και τα βιώματα που
διαμορφώνει ο άνθρωπος υπό την επίδραση του κόσμου που τον περιβάλλει διαμέσου των
αι¬σθήσεών του. Υποστηρικτές αυτής της θεωρίας υπήρξαν κατά την αρχαιότητα οι στωικοί.
Στη Δυτική Φιλοσοφία η έκφραση tabula rasa είναι συνδεδεμένη με το ρεύμα του εμπειρισμού.
Αν και ο όρος είναι κεντρικός στο Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση (1690) του Άγγλου εμπειριστή Τζων Λοκ, ο ίδιος χρησιμοποίησε την αγγλική μορφή του όρου «λευκός πίνακας» (blank
slate). Η λατινική του μορφή ως tabula rasa εμφανίστηκε το 1700 στη γαλλική μετάφραση του
Δοκιμίου από τον Πιέρ Κοστ. (Σ.τ.Μ.)
7 Ο Φραντς Μεσμέρ (Franz Mesmer) ισχυριζόταν πως η μέθεξη και η θεραπεία ήταν το αποτέλεσμα της διοχέτευσης μιας μυστήριας «απόκρυφης» δύναμης που την αποκαλούσε «ζωϊκό
μαγνητισμό». Προς τα τέλη του 18ου αιώνα, η αρχή του «ζωικού μαγνητισμού» έγινε η αφετηρία μίας μεγάλης και δημοφιλούς σχολής, αυτής των Μαγνητιστών (‘animal magnetizers’).
(Σ.τ.Μ.)
62
νο τρόπο. Όσον αφορά τις θεραπευτικές προσεγγίσεις οι μεν σαμάνοι απέβαλαν ό,τι
είχε υποστεί προσβολή από την ασθένεια, οι δε ιερείς έκαναν εξορκισμούς με στόχο την
απαλλαγή των πασχόντων από τη δαιμονική κατάληψη, και οι μαγνητιστές υπνώτιζαν
τους προσβεβλημένους για να τους επαναφέρουν στην υγεία. Σε πολλούς πολιτισμούς,
οι ανθρωπολόγοι έχουν ανακαλύψει ότι οι άνθρωποι που τους «άγγιξαν» τα πνεύματα
έχαιραν ιδιαίτερου σεβασμού. Κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, οι στίχοι και η μουσική
της ηγουμένης Χίλντεγκαρντ φον Βίνγκεν 8 έχαιρε σεβασμού επειδή της μιλούσε ο ίδιος
ο Θεός. Σε άλλες περιπτώσεις, ο τρελός θα μπορούσε να είναι η προσωποποίηση του
Άλλου, όπως είχε επισημάνει ο Μισέλ Φουκώ. 9 Τα εν λόγω παραδείγματα δείχνουν ότι
οι τρόποι με τους οποίους εκδηλώνεται, ερμηνεύεται και θεραπεύεται η παράνοια έχουν
όλοι την ιστορικότητά τους και αποτελούν κάτι που διαμορφώνεται από την πολυσχιδή
κοινωνική δυναμική, όπως εξάλλου και οι υπόλοιπες διαδικασίες στην ανθρώπινη κοινωνική ζωή. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να έχουμε κατά νου όταν εξετάζουμε την κατασκευή
νέων κατηγοριών διανοητικών διαταραχών στην σύγχρονη εποχή. Σήμερα ένας παπάς
που μαθαίνει από ένα μέλος της ενορίας του ότι ‘ακούει φωνές μέσα στο κεφάλι του’
είναι πιθανό να το παραπέμψει σε έναν ψυχίατρο και όχι να του κάνει εξορκισμό. Τη σήμερον ημέρα ακόμη και οι μυστικιστές υποκλίνονται στην ιατρική επιστήμη.
Στην Ευρώπη, ο κοινωνικός μετασχηματισμός από το φεουδαλικό στο καπιταλιστικό
κοινωνικο-οικονομικό σύστημα βιώθηκε όχι μόνο όσον αφορά το οικονομικό και λειτουργικό επίπεδο στη σφαίρα της παραγωγής, αλλά επεκτάθηκε σε όλες τις πτυχές της
κοινωνικής και προσωπικής ζωής καθώς επίσης και στην ψυχική ζωή και συμπεριφορά.
Νέα πρότυπα έφεραν νέες αποκλίσεις. Νέες κοινωνικές εμπειρίες οδήγησαν σε νέες
κατηγορίες όσον αφορά την ψυχική υγεία και την ασθένεια.
Η τρέλα στη σύγχρονη εποχή
Από τον 19ο αιώνα, η ενδυνάμωση της βιομηχανικής επανάστασης θα γινόταν μία από
τις κύριες κινητήριες δυνάμεις της κοινωνικής αλλαγής σε όλη την Ευρώπη. Η συσσώρευση του τεράστιου κοινωνικού πλούτου συμπορευόταν με την ανάπτυξη καινούργιων
επιστημών και τεχνολογιών, νέων κοινωνικών θεσμών, ιδεολογιών, πεποιθήσεων και ορθολογικών εξηγήσεων. Η ανάπτυξη των νέων τάξεων και το ήθος του ανταγωνισμού θα
ευνοήσει τη συνέχιση των κοινωνικών αναταραχών και των επακόλουθων κοινωνικών και
ψυχολογικών πιέσεων. Αυτό ήταν το πλαίσιο των συνθηκών μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε η ψυχιατρική του 20ου αιώνα. Αναπτύσσεται η βιομηχανία των ψυχιατρικών ασύλων
καθώς και η ψυχιατρική ως επάγγελμα μέσα στο ευρύτερο κύμα εξεπαγγελματισμού της
επιστήμης, της ιατρικής και άλλων τεχνικών κλάδων. Στους κόλπους της ψυχιατρικής θα
διαμορφωθούν οι θεωρητικές ερμηνείες που θα οδηγήσουν σε αντικρουόμενες απόψεις
ως προς τη λειτουργία του νου και των παθολογιών του.
Η βιομηχανία των ψυχιατρικών ασύλων γνώρισε γρήγορη άνθηση χάρη στο γεγονός ότι
8
Η ηγουμένη Χίλντεγκαρντ φον Βίνγκεν (Hildegard von Bingen, 1098 - 1179) ήταν Γερμανίδα συγγραφέας, συνθέτιδα και φιλόσοφος. Συνέγραψε θεολογικά και βοτανολογικά κείμενα,
ύμνους για τη Θεία Λειτουργία, ποιήματα, ιντερλούδια. Επίσης έχει μείνει γνωστή για τα
οράματα που έβλεπε και για την ικανότητά της να προβλέπει το μέλλον. Τιμάται τόσο από την
Καθολική Εκκλησία, όσο και από την Αγγλικανική και Προτεσταντική. (Σ.τ.Μ.)
9 Michel Foucault, Madness and Civilisation, 1965.
63
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ
INTERNATIONALIST PERSPECTIVE
πρόσφερε ελκυστικές επιχειρηματικές ευκαιρίες σε οικονομικό επίπεδο στον ταχέως
αναπτυσσόμενο τομέα των υπηρεσιών που συνόδευε τη βιομηχανική παραγωγή προϊόντων. Έλαβε χώρα μια αύξηση των επαγγελματικών φορέων που προσανατολίζονταν
στη διαχείριση της παραφροσύνης. Από το έργο τους προήλθαν οι σύγχρονες επαγγελματικές οργανώσεις (όπως η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση και η Βρετανική Βασιλική
Ψυχιατρική Ένωση). Η τρέλα αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης, ένα ενδιαφέρον που εναρμονιζόταν με την έντονη εξάπλωση των επιστημονικών ερευνών τη δεδομένη στιγμή.
Στο πλαίσιο φιλανθρωπικών προσπαθειών δοκιμάζονταν πρωτοποριακές συστηματικές
θεραπείες από γιατρούς - όπως ο Φιλίπ Πινέλ 10 στη Γαλλία - και μεταβιβάζονταν σε
ολόκληρη την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Επίσης, τα ψυχιατρικά άσυλα αποτέλεσαν πηγές στατιστικών στοιχείων στα οποία βασίζονταν οι κρατικές γραφειοκρατίες οι οποίες, μέσα στον αιώνα αυτό σταδιακά όλο και περισσότερο αναλώνονταν στην
εκτίμηση της κατάστασης της οικονομικής και στρατιωτικής τους δύναμης. Μέλημά τους
ήταν η ισχύς, οπότε ενδιαφέρονταν και για τις αδυναμίες που αντιπροσώπευαν αυτό που
αποκαλείτο στις γαλλικές στατιστικές «Οι Άθλιοι» («Les Misérables»).
Η Ψυχιατρική ενσωματώθηκε στο ιατρικό επάγγελμα και αναπτύχθηκε σε θεσμικό επίπεδο σε διάφορα πεδία, όπως κλινικές, πανεπιστήμια και ιδιωτικά ιατρεία. Η πρώτη ύλη
– ο τρελός – υπήρχε παντού, στα ψυχιατρεία, στις φυλακές καθώς και εντός της ίδιας
της κοινωνίας, μέσα στις εξελισσόμενες συνθήκες της ζωής. Η εκβιομηχάνιση δημιούργησε νέες πηγές τραυμάτων, όχι μόνο μέσα στα εργοστάσια, αλλά και έξω από αυτά.
Για παράδειγμα, τρομερά σιδηροδρομικά ατυχήματα που συνέβαιναν τότε με μεγάλη
συχνότητα προκαλούσαν όχι μόνο σωματικές βλάβες αλλά και περίεργες εκδηλώσεις
συμπεριφοράς από μη πληγέντες. Μία από αυτές ήταν η επονομαζόμενη «σπονδυλική
στήλη σιδηροδρόμου» (‘railway spine’).11 Αναγνωρίστηκε ότι τέτοιου τύπου εκδηλώσεις
συμπεριφοράς ήταν παρόμοιες με τις υστερίες που κατά το παρελθόν επιστεύετο ότι
έπλητταν αποκλειστικά τις γυναίκες.
Επίσης διαπιστώθηκαν ψυχικές ασθένειες περιστασιακού χαρακτήρα όσον αφορά τον
χρόνο και τον τόπο. Για παράδειγμα, στο πλαίσιο του κοινωνικού άγχους μετά από τα
γεγονότα του 1870 12 στη Γαλλία, παρατηρήθηκε μια «επιδημία φυγής» 13 στους νεαρούς
άνδρες (ένα είδος αποσύνδεσης από την εξωτερική πραγματικότητα που εκδηλωνόταν
σωματικά με την απόσυρση από το κοινωνικό τους περιβάλλον καθώς επίσης και την εμφάνιση σύγχυσης μετά το επεισόδιο και αμνησία). Ήταν σχεδόν άγνωστη στις υπόλοιπες
χώρες. (Τέτοιες εκδηλώσεις συμπεριφοράς ήταν προανάκρουσμα του τι επρόκειτο να
επακολουθήσει τις εχθροπραξίες του 20ου αιώνα).
Η Ψυχιατρική εμφανίστηκε στο νομικό προσκήνιο και κατάφερε να καθιερωθεί ως πηγή
ειδικών γνώσεων στο πεδίο που αφορά την ευθύνη που φέρει ο κατηγορούμενος για
τις πράξεις του. Κάποιες υψηλού προφίλ δικαστικές αντιπαραθέσεις για την ανάληψη
της διανοητικής ευθύνης οδήγησαν στην ενσωμάτωση των θεωριών της ψυχιατρικής
στη νομοθεσία. Οι θεωρίες της συνέβαλαν επίσης στις αναπτυσσόμενες ιμπεριαλιστικές εθνικές ιδεολογίες που ήταν συνυφασμένες με τον κοινωνικό δαρβινισμό.14 Τμήματα
της γερμανικής άρχουσας τάξης ενδιαφέρονταν για την αναγκαιότητα της φυλετικής
καθαρότητας προκειμένου να ενδυναμώσουν τον πληθυσμό τους. Ομοίως, τμήματα της
γαλλικής άρχουσας τάξης, ύστερα από την ήττα της Γαλλίας από τη Γερμανία (1870) και
τα γεγονότα που ακολούθησαν15 στο Παρίσι, επηρεάστηκαν από τη μελέτη θεωριών16
που έκαναν λόγο για εκφυλισμό του γαλλικού πληθυσμού.
Στο τέλος του αιώνα υπήρχαν δύο βασικές κατευθυντήριες αντιλήψεις στην ψυχιατρική. Η πρώτη ήταν η ψυχοδυναμική άποψη που συνοψίστηκε από τον Τζάνετ και τον
Φρόιντ, σύμφωνα με την οποία δίνεται έμφαση στην ψυχοαναλυτική εμπειρία της ζωής
του πάσχοντος. Η δεύτερη ήταν η άποψη του Έμιλ Κρέπελιν και άλλων που ισχυρίζονταν
ότι τα αίτια των ψυχικών ασθενειών είναι οι βιολογικές και γενετικές δυσλειτουργίες. Ο
Κρέπελιν επινόησε την Νοσολογία (σύστημα ταξινόμησης της νόσου) που παρουσιάζει
πολλές ομοιότητες με τα συστήματα ταξινόμησης της Βοτανικής. Έκτοτε συνυπήρχαν
αυτές οι δύο κατευθύνσεις, άλλες φορές με αρμονικό και πραγματιστικό και άλλοτε με
αντικρουόμενο τρόπο. Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα η ψυχιατρική ήταν έντονα φροϋδική. Ωστόσο στο δεύτερο μισό του αιώνα η προσέγγιση του Κρέπελιν βγήκε απροσδόκητα
ενισχυμένη.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η βιομηχανία των ψυχιατρικών ασύλων υπέστη ύφεση
καθώς τα ιδρύματα αυτά μετατράπηκαν σε «χωματερές» για τους πάσχοντες από ανίατα
νοσήματα, για τους συφιλιδικούς και τους ηλικιωμένους, καθιστώντας έτσι άχρηστη κάθε
θεραπεία που ενδεχομένως είχε αποδειχθεί ως τότε αποτελεσματική. Κατά συνέπεια τα
ψυχιατρεία ασκούσαν μειωμένη έλξη στο ψυχιατρικό επάγγελμα ως πηγή παθολογικών
περιπτωσιολογικών μελετών.
Η τρέλα σε ενεργό δράση
Οι εθνικές αστικές τάξεις, οι στρατιωτικές και οι κρατικές γραφειοκρατίες αιφνιδιάστηκαν από το ξέσπασμα των πολεμικών νευρώσεων κατά τη διάρκεια των πρώτων
14
Ο Φιλίπ Πινέλ (Philippe Pinel, 1745-1826) ήταν Γάλλος ανθρωπιστής και οραματιστής γιατρός, πρωτοπόρος για την αποφυλάκιση των ψυχασθενών. Ο Πινέλ έθεσε τα θεμέλια της
νεότερης ψυχιατρικής και συνέβαλε στην καθιέρωση ανθρώπινης μεταχείρισης των σοβαρότερων περιπτώσεων ασθενών που κρατούνταν αλυσοδεμένοι στα ψυχιατρεία, υπό άθλιες
συνθήκες ζωής. (Σ.τ.Μ.)
11 Τα συμπτώματα που εμφάνιζαν οι ασθενείς ήταν νευρικά προβλήματα, εξάντληση, τρέμουλο
και χρόνιος πόνος. (Σ.τ.Μ.)
12 Ο Γαλλοπρωσικός πόλεμος (Ιούλιος 1870 – Μάιος 1871). (Σ.τ.Μ.)
13 Ψυχογενής φυγή (psychogenic fugue): Μορφή ψυχοαποσυνδετικής διαταραχής (dissociative
disorder), όπου το άτομο αφήνει πίσω του ταυτότητα, ζωή και περιβάλλον και πλανάται σε ένα
καινούργιο μέρος που το απειλεί λιγότερο. (Σ.τ.Μ.)
Ο κοινωνικός δαρβινισμός είναι η μεταφορά στο χώρο της κοινωνίας μιας χοντροκομμένης
διαστρέβλωσης της θεωρίας του Δαρβίνου για τη βιολογική εξέλιξη των όντων. Κοινωνικός
δαρβινισμός καλείται η αντίληψη κατά την οποία στην κοινωνία ο ισχυρότερος είναι προορισμένος να υπερισχύσει εις βάρος του ασθενέστερου, δήθεν κατ’ αναλογία με το νόμο της
φυσικής επιλογής. (Σ.τ.Μ.)
15 Οι εργάτες του Παρισιού αντέδρασαν παρά το γεγονός ότι ήταν σε πολιορκία από τους
Γερμανούς και τον Μάρτιο του 1871 κατέλαβαν το Παρίσι και δημιούργησαν την Παρισινή Κομμούνα, η οποία τελικά κατεστάλη βίαια από τα γαλλικά στρατεύματα με την υποστήριξη των
Πρώσων. (Σ.τ.Μ.)
16 Οι θεωρίες εκφυλισμού είχαν μεγάλη επιρροή στις κοινωνικές και βιολογικές επιστήμες
κατά τον 19ο αιώνα. Οι καταβολές τους είναι προ-επιστημονικές και εσφαλμένες αντιλήψεις
της κληρονομικότητας που συνδέονται με τις εθνότητες και την προέλευση των ανθρώπινων
φυλών. Οι θεωρίες εκφυλισμού προσπάθησαν να βρουν εξηγήσεις για την κοινωνική αλλαγή
σε φυσικά ή βιολογικά συστήματα. (Σ.τ.Μ.)
64
65
10
INTERNATIONALIST PERSPECTIVE
μηνών του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Πράγματι, στον βρετανικό στρατό τον Δεκέμβριο του 1914 εκτιμάται ότι πάνω από το 10% των αξιωματικών και πάνω απ’ το 4% των
στρατιωτών των άλλων βαθμίδων ήταν θύματα του «κλονισμού βομβαρδισμού»,17 όπως
ονομάστηκε αρχικά. Μετά από τη μάχη του Σομ (Ιούλιος 1915) ο στρατός είχε σχεδόν
παραλύσει από την έξαρση των ψυχιατρικών παθήσεων (40% επί του συνόλου), στις επιπτώσεις των οποίων θα πρέπει να συνυπολογιστούν και τα υλικοτεχνικά ζητήματα που
συνόδευαν την αποστολή των πασχόντων από το πεδίο της μάχης στα σπίτια τους στο
πλαίσιο της θεραπείας. Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι γιατροί, τα ανώτατα στρατιωτικά επιτελεία όλων των δυνάμεων, ο Τύπος και άλλοι άρχισαν να αμφισβητούν τα ιατρικά
αίτια, κυρίως εξαιτίας του ότι τα συμπτώματα σπάνια παρατηρούνταν σε σοβαρά τραυματίες αλλά κυρίως σε στρατιώτες που δεν συμμετείχαν ποτέ σε μάχη.
Κατέστη σαφές στους στρατιωτικές γιατρούς ότι παρόλο που ο όρος συνέχισε να
χρησιμοποιείται ήταν ψευδεπίγραφος και, μιας και όλες οι αρχικές εισηγήσεις ως προς
τα οργανικά του αίτια ήταν αβάσιμες, διαμορφώθηκε η ιατρική άποψη ότι επρόκειτο για
μια νευρωτική κατάσταση. Η έκταση του ψυχιατρικού προβλήματος συνέχισε να προβληματίζει το βρετανικό Γενικό Επιτελείο, που εξαιτίας της επικείμενης μάχης στο Πασεντάλε18 είχε λόγους να θέλει να το περιορίσει. Καταρτίστηκαν εμπεριστατωμένες οδηγίες
με στόχο να εφαρμοστούν σε κρίσιμες στρατηγικές διαχείρισης των στρατιωτών που
υπέφεραν από αυτή τη διαταραχή. Αυτά περιλάμβαναν δυναμική κατά μέτωπο θεραπεία
και στη συνέχεια την επιστροφή τους στα πεδία των μαχών. Η απομάκρυνση από το πεδίο της μάχης προοριζόταν μόνο για τις πιο σοβαρές περιπτώσεις. Τα στατιστικά στοιχεία κατέδειξαν την αποτελεσματικότητα των μέτρων: στη μάχη του Πασεντάλε το 1917
το συνολικό ποσό των πληγέντων από την εν λόγω διαταραχή έπεσε στο 1%.
Μετά το τέλος του πολέμου, έγινε μια έρευνα19 από την Επιτροπή του Πολεμικού Γραφείου για την εξέταση της διαταραχής του «κλονισμού βομβαρδισμού». Τα συμπεράσματα της σχετικής έκθεσης, που δημοσιεύτηκε το 1922, υπογράμμιζαν τη μεταδοτική φύση
αυτών των νευρώσεων με ισχυρές (ιατρογενείς) επιπτώσεις ανάλογα με την ληφθείσα
θεραπεία. Επίσης εγκαινίασε την καθιέρωση συντάξεων λόγω ψυχιατρικής αναπηρίας.
Όλες οι εμπόλεμες κυβερνήσεις και κράτη τρομοκρατήθηκαν από το ύψος των συντάξεων που απαιτούσε η αντιμετώπιση των νευρώσεων. Έκτοτε ο οικονομικός αυτός παράγοντας θα καταστεί βασικό μοτίβο στην ιστορία της ψυχιατρικής.
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ
κράτους που προετοιμάζονταν για αναζωπύρωση της σύγκρουσης με τη Γερμανία. Το
Υπουργείο Συντάξεων πήρε την πρωτοβουλία. Έκανε μια ανασκόπηση του έργου της προαναφερθείσας εξεταστικής επιτροπής του 1922 και έφερε σε επαφή άτομα με ιατρική
εμπειρία σε διάφορα συνέδρια που πραγματοποιήθηκαν το καλοκαίρι του 1939. Εν αναμονή των βαρέων εναέριων αστικών βομβαρδισμών το θέμα διευρύνθηκε ώστε να καλύψει
το σύνολο του πληθυσμού. Παρ’ όλο που οι διαξιφισμοί αναφορικά με τα αίτια των πολεμικών νευρώσεων δεν είχαν εκλείψει, καταρτίστηκε μια συμβιβαστική σειρά ορισμένων
λειτουργικών αρχών.21 Σ’ αυτές περιλαμβάνονταν το να μην γίνεται χρήση ημι-ιατρικών
όρων όπως «κλονισμός βομβαρδισμού», ούτε για τον ασθενή ούτε στον Τύπο, να μην καταβάλλονται συντάξεις για πολεμικές νευρώσεις, να διατηρηθεί η ψυχοθεραπεία σε ένα
κατώτατο επίπεδο και αντ’ αυτού να γίνεται επίκληση των κοινωνικών πιέσεων και τέλος
να γίνεται χρήση της διαδικασίας επιλογής προσωπικού έτσι ώστε τα ευάλωτα άτομα να
παραμένουν εκτός των δυνάμεων [του στρατού].
Οι γραφειοκράτες αναγνώρισαν ότι η μετάδοση των ψυχικών διαταραχών, των πολεμικών νευρώσεων, ήταν πιθανώς όπως μια επιδημία πανούκλας. Ως εκ τούτου η αποτελεσματικότητα της θεραπείας καθώς και ο περιορισμός της μετάδοσης έχρηζε δυναμικής
αντιμετώπισης όσων εμφάνιζαν συμπτώματα. Έτσι, η φιλοσοφία της «υπομονής στις
κακουχίες» (tough it out) επιβλήθηκε όχι μονάχα στους στρατιώτες αλλά σε ολόκληρη την
κοινωνία. Αναγνωρίστηκε επίσης ανοιχτά ότι σε παρόμοιες περιόδους πολέμου ο φόβος
και η αγωνία ήταν φυσιολογικά συναισθήματα που διακατέχουν τους πάντες. Οι κοινωνικές προσδοκίες της εποχής μάς παρέχουν έναν δείκτη συγκρίσιμο της ιδεολογίας της
εποχής καθώς και στοιχεία για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το γιατί άλλαξε.
Η ανάπτυξη του καπιταλισμού κατά τον 19ο αιώνα δημιούργησε πολλές νέες πιέσεις
στην κοινωνία, όχι μόνο στη σφαίρα που αφορούσε την παραγωγή, αλλά στο σύνολο της
κοινωνικής ζωής, καθώς και ψυχοπαθολογίες που κατηγοριοποιήθηκαν με νέους τρόπους
από τους ψυχιάτρους που τις μελέτησαν. Οι απόψεις τους διαπότισαν ολόκληρη την κοινωνία. Το πρώτο εξάμηνο του καπιταλισμού του 20ου αιώνα χαρακτηρίζεται σε μεγάλο
βαθμό από τα όργια της θανάτωσης σε μαζικές βιομηχανικές εχθροπραξίες και οι εκδηλωθείσες ψυχοπαθολογίες επέδρασαν δυσμενώς στη στρατιωτική αποτελεσματικότητα.
Το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα συνοδεύτηκε από τεράστιες αλλαγές στη δομή του
καπιταλισμού και οι στρεσογόνοι ψυχολογικοί παράγοντες θα έχουν μεγάλο αντίκτυπο
Η τρέλα σε ολοκληρωτικό πόλεμο
Η κρίση του 1938 στο Μόναχο20 εδραίωσε τις γνώμες εκείνες εντός του Βρετανικού
“Shell-shock” («κλονισμός βομβαρδισμού»): Παλαιότερος όρος που αντικαταστάθηκε με τον
όρο «εξάντληση μάχης» (“combat-fatigue”). Πρόκειται για ψυχολογική διαταραχή που παρατηρείται σε συνθήκες πολέμου και είναι αποτέλεσμα άγχους, πιέσεων και εξάντλησης. Οι στρατιώτες επιστρέφουν συναισθηματικά κατεστραμμένοι από τη φρίκη της μάχης και εμφανίζουν
μια αδυναμία που εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως: ως πανικός, φόβος, αδυναμία στο λόγο, τον
ύπνο, το περπάτημα κτλ. (Σ.τ.Μ.)
18 Η Μάχη του Πασεντάλε, γνωστή και ως Μάχη της Φλάνδρας, διεξήχθη τον Ιούλιο του 1917
μεταξύ των Βρετανικών και των Γερμανικών Δυνάμεων. Η Φλάνδρα βρισκόταν στα βόρεια του
Βελγίου σε μία αρκετά μεγάλη εκτεταμένη περιοχή, ενώ η μάχη πήρε το όνομα της από το
ύψωμα Πασεντάλε. (Σ.τ.Μ.)
19 Report of the War Office Committee of Enquiry into ‘Shell Shock’ (1922). (Σ.τ.Μ.)
20 Αποκορύφωμα της πολιτικής κατευνασμού που ακολουθούσαν οι ηγέτες του Ηνωμένου Βα-
σιλείου και της Γαλλίας έναντι της Γερμανίας κατά την περίοδο 1933-1939, ήταν η Συμφωνία
του Μονάχου. Πρόκειται για το Σύμφωνο που προέκυψε και υπογράφηκε στην Διεθνή Συνδιάσκεψη του Μονάχου που συνήλθε εσπευσμένα στις 29 Σεπτεμβρίου 1938 στο Μόναχο της
Γερμανίας, προκειμένου να αποτραπεί επικείμενη πολεμική σύρραξη μεταξύ Γερμανίας και
Τσεχοσλοβακίας. Στην Συνδιάσκεψη αυτή παρέστησαν δύο πρωθυπουργοί (ο Τσάμπερλεν του
Ηνωμένου Βασιλείου και ο Νταλαντιέ της Γαλλίας) και δύο ηγέτες: της Ιταλίας, Μπενίτο Μουσολίνι και της Γερμανίας Αδόλφος Χίτλερ, συνοδευόμενοι από τους υπουργούς Εξωτερικών
των χωρών τους και υπέγραψαν την επομένη, 30 Σεπτεμβρίου, το Σύμφωνο του Μονάχου δια
του οποίου και συνομολογήθηκε η προσάρτηση της Σουδητίας (περιοχή Γερμανών Σουδητών
της Τσεχοσλοβακίας) στο Γ΄ Ράιχ. Από τη διάσκεψη αυτή αποκλείστηκε η συμμετοχή εκπροσώπου της Τσεχοσλοβακίας. (Σ.τ.Μ.)
21 Βλ. Περίληψη του άρθρου του Ben Shephard: The Rise of the Trauma Culture («Η άνοδος της
κουλτούρας του τραύματος»), De Historie Vande Psychiatricais Basis Voor De Toekomst, Je
Havens & GJ Van Der Ploeg (eds), 2002.
66
67
17
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ
INTERNATIONALIST PERSPECTIVE
στην κοινωνία, την τρέλα και τις αναζητήσεις της ψυχιατρικής.
Τα χρόνια που ακολούθησαν το 1945: Νέες βιβλικές δοκιμασίες και «μαγικά χάπια»
Το 1943, ο αμερικανικός στρατός εξέδωσε έναν οδηγό για τους ψυχιάτρους του, το Τεχνικό Ιατρικό Δελτίο Medical 203. Το Δελτίο αυτό χρησιμοποιήθηκε μετά τον πόλεμο από
τους απόστρατους ψυχίατρους κατά την επάνοδό τους στην πολιτική ζωή.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ)22 η Διεθνής Ταξινόμηση της Ασθενειών και Συναφών Προβλημάτων Υγείας (ICD)23 - που χρονολογείται από τη δεκαετία
του 1850 - αποτελεί το διεθνές διαγνωστικό πρότυπο ταξινόμησης όλων των γενικών επιδημιολογιών, των θεραπευτικών και των κλινικών μεθόδων. Το ICD αποτελεί το πρότυπο
σε όλα τα κράτη μέλη του ΠΟΥ, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ. Στο ICD-6, που δημοσιεύθηκε το 1949, περιλαμβάνεται για πρώτη φορά ένα τμήμα με ονοματολογία για τις διανοητικές διαταραχές που, σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση, προσομοιάζει
με αυτή του Medical 203. Παρ’ όλα αυτά, η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση αποφάσισε
ότι θα πρέπει να συντάξει το δικό της εγχειρίδιο που θα χρησιμοποιείται παράλληλα με
το ICD. Έτσι ξεκίνησε η σειρά Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών (DSM), που βασίστηκε στο Medical 203. Το DSM-1 κυκλοφόρησε το 1952 και το
DSM-2 το 1968. Η φιλοσοφία των δύο πρώτων εγχειριδίων συνέχισε την παράδοση της
ψυχοδυναμικής σχολής διάγνωσης της ψυχικής ασθένειας, και είχε έντονα ψυχαναλυτική
κατεύθυνση και περιεχόμενο.
Στην πράξη, τα DSM-1 και DSM-2 δεν έτυχαν ευρείας εφαρμογής λόγω του ότι οι Αμερικανοί ψυχίατροι είχαν την τάση να συνθέτουν το δικό τους μείγμα διαγνώσεων και ψυχοθεραπειών (σε μεγάλο βαθμό φροϋδικό) όσον αφορά τους ασθενείς τους. Ωστόσο, το
τοπίο άλλαξε άρδην. Μετά το 1945 σημειώθηκαν αλλαγές στην αμερικανική βιομηχανία
υγείας, αλλαγές στο καθεστώς των αποζημιώσεων, επαγγελματικές αλλαγές όπως η διάδοση των θεραπευτικών συνεδριών, με μια δύσκολη σχέση με την ψυχιατρική, της οποίας
η αγορά επεκτείνεται «ιατρικοποιώντας» όλα τα είδη προβλημάτων της ζωής που έχουν
λίγο να κάνουν με τις ψυχικές ασθένειες. Επιπλέον από τις αρχές του 1950 οι φαρμακευτικές εταιρείες άρχισαν να προβαίνουν στην κατασκευή «μαγικών χαπιών».
Η χλωροπρομαζίνη, που φτιάχτηκε στη Γαλλία, ήταν το πρώτο χάπι τέτοιου τύπου.
Ανακαλύφθηκε κατά τη διάρκεια της αναζήτησης τοξικών ενώσεων κατά μικροβίων που
προκαλούσαν ασθένειες μεταδιδόμενες από έντομα και παράσιτα και βρέθηκε ότι είχε
την ιδιότητα να αποσυνδέει διάφορες εγκεφαλικές λειτουργίες. Το 1951 μάλιστα προτάθηκε από έναν χειρούργο που πειραματιζόταν για την δυνατότητα ψυχιατρικής χρήσης
του φαρμάκου, δεδομένου ότι προκαλούσε μια πραγματική λοβοτομή με φαρμακευτικό
τρόπο. Την επόμενη χρονιά η χρήση του εξαπλώθηκε σε όλα τα ευρωπαϊκά ψυχιατρικά
άσυλα ως μέσο επικράτησης της ησυχίας στις πτέρυγες καθώς και διευκόλυνσης της
διαχείρισης των ασθενών. Είχε χαρακτηριστεί ως νευροληπτικό διότι επέφερε έλεγχο
του νευρικού συστήματος. Θα διασχίσει τον Ατλαντικό και θα κυκλοφορήσει στην ΗΠΑ
ως θοραζίνη.
Στην αρχή η θοραζίνη χρησιμοποιήθηκε ως μέσο χαλάρωσης των ασθενών (επενεργού-
σε ηρεμιστικά) ώστε να καθίστανται επιδεκτικοί στη θεραπεία. Όπως το έθεσε η New
York Times αποτελούσαν «πρόσθετα στην ψυχοθεραπεία και όχι την ίδια τη θεραπεία».
Ωστόσο, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας, υπεστηρίζετο ότι τα νέα ψυχιατρικά φάρμακα,
όπως τα αντικαταθλιπτικά, μπορούν να συγκριθούν με την έλευση της ινσουλίνης η οποία
εξουδετερώνει τα συμπτώματα του διαβήτη. Από το 1963 το Εθνικό Ινστιτούτο Ψυχικής
Υγείας 24 ενέκρινε τη μετονομασία των νευροληπτικών φαρμάκων σε αντιψυχωσικά, των
μυοχαλαρωτικών σε ισορροπιστές της διάθεσης και των ψυχικών διεγερτικών σε αντικαταθλιπτικά. Η εισαγωγή των νευροληπτικών στην προετοιμασία ενός «μαγικού φίλτρου»
από τις γραφειοκρατίες του κλάδου της υγείας, των αποζημιώσεων, της εμπορίας φαρμακευτικών προϊόντων και του επαγγελματικού ανταγωνισμού, θα οδηγήσουν αναπόδραστα στην αύξηση της τοξικότητας.
Ριζικές αλλαγές: DSM-3 και ο θρίαμβος της Επιστήμης. DSM-4 και Τραύμα.
Ο Ρόμπερτ Σπέτσερ 25 ορίστηκε επικεφαλής της ομάδας εργασίας που θα προετοίμαζε
την νέα έκδοση του DSM, που θα δημοσιευόταν το 1980. Εκκινούσε από την πανωλεθρία
που υπέστη το DSM-2 σχετικά με το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας. H πολιτισμική προκατάληψη που συγκατέλεγε την ομοφυλοφιλία στις ψυχικές ασθένειες είχε ηττηθεί στην
έκδοση του 1974, και όχι εξαιτίας της ιατρικής ή επιστημονικής έρευνας αλλά λόγω των
πολιτικών πιέσεων και διαμαρτυριών. Αυτό υπονόμευσε την απαίτηση για επιστημονική
εγκυρότητα του DSM. Για να αντεπεξέλθει σ’ αυτό ο Σπέτσερ αναζήτησε ένα δήθεν πιο
επιστημονικό πλαίσιο και το βρήκε σε μία ομάδα νεο-Κρεπελιανών με την οποία συγκρότησε ένα σύνολο απαραίτητων κριτηρίων για την ψυχιατρική διάγνωση. Η φροϋδική κληρονομιά τέθηκε στο περιθώριο και χρησιμοποιήθηκε η κατεύθυνση του Κρέπελιν. (Παρά
το γεγονός ότι, ως ένα δωράκι στους ψυχαναλυτές, η λέξη νεύρωση τέθηκε σε παρένθεση μετά την λέξη διαταραχή σε όλο το κείμενο.) Ήταν ένα πραξικόπημα. Και αυτό που
εξασφαλίζει την επιτυχία κάθε πραξικοπήματος είναι ένα ήπιο πλαίσιο και μια ευνοϊκή
συστράτευση δυνάμεων. Ο περιγραφικός χαρακτήρας που είχε το κείμενο εναρμονιζόταν
με πολλές ανάγκες: των ιδρυμάτων, των νομικών διαδικασιών, των φαρμακευτικών βιομηχανιών και της διαφήμισης (προφορικής και γραπτής) και χρησιμοποιείτο για να αποκτήσουν δήθεν επιστημονικό κύρος οι ιδεολογίες και τα εμπορικά γιατροσόφια.
Το DSM-3 προαναγγέλθηκε ως η νίκη που θα κατήγαγε η Επιστήμη. Εξάλλου το DSM-3
δεν απειλείτο πια από τις πολιτικές πιέσεις όπως η προηγούμενη έκδοσή του. Θα αναφέρουμε ένα μόνο παράδειγμα. Σε αντιδιαστολή με τη γνώμη πολλών μελών της ομάδας
εργασίας στο DSM-3 συμπεριλήφθη μια νέα διαγνωστική κατηγορία, η διαταραχή του
μετα-τραυματικού στρες.26 Τα γεγονότα μας επιτρέπουν να δούμε πολύ καθαρά διάφορα
στοιχεία από τη συνήθη πολιτική τακτική που εφαρμόζεται στο ζήτημα της διάγνωσης
και της ασθένειας. Η διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες εντάχθηκε στο DSM-3 επειδή ένας πυρήνας ψυχιάτρων και βετεράνων εργάστηκε συνειδητά και σκόπιμα επί σειρά
24 National
Institute of Mental Health (NIMH) (Σ.τ.Μ.)
Spitzer (1939- ): Αμερικανός καθηγητής ψυχιατρικής και ψυχολόγος (Σ.τ.Μ.)
26 Post-Traumatic Stress Disorder (PTSD). (Σ.τ.Μ.)
27 Βλ. Wilbur J Scott, PTSD in DSM-III: A Case in the Politics of Diagnosis and Disease, Social
Problems, τεύχος 37, no 3, Αύγουστος 1990.
25 Robert
22 Βλ.
http://www.who.int/classifications/icd/en/
Classification of Diseases and Related Health Problems (ICD) (Σ.τ.Μ.)
23 International
68
69
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ
INTERNATIONALIST PERSPECTIVE
ετών για να το συμπεριλάβει. Εν τέλει το πέτυχε, επειδή ήταν καλύτερα οργανωμένος,
πολιτικά περισσότερο ενεργός και πιο τυχερός από τους αντιπάλους του.27 Η συμπερίληψη της διαταραχής του μετα-τραυματικού στρες άνοιξε το δρόμο για τη διεύρυνση της
έννοιας του τραύματος.
Στο εγχειρίδιο DSM-4, που δημοσιεύθηκε το 1994, το τραύμα άλλαξε μορφή. Για να
παραφράσω έναν κοινωνικό ανθρωπολόγο,28 δεν αντιμετωπίζει μόνο το γεγονός ότι ο
θάνατος και ο τραυματισμός επηρεάζουν τους ανθρώπους με διαφορετικούς τρόπους,
αλλά επίσης και το τι συνιστά απειλή μπορεί να γίνει αντιληπτό με πολύ διαφορετικούς
τρόπους από διαφορετικούς ανθρώπους. Επιπλέον, ο στρεσογόνος παράγοντας μπορεί
να είναι όχι μόνο στιγμιαίο βίωμα αλλά ένας συνολικός απολογισμός του βιώματος. Η
διάγνωση της αδυναμίας της ενθύμησης του περιστατικού, ακόμα και 20 χρόνια αργότερα, είναι επίσης κάτι ενδεικτικό της διαταραχής του μετα-τραυματικού στρες. Έτσι
λοιπόν χάρη στην εκτεταμένη χρήση του όρου και την προοδευτική του εκλαΐκευση, η
διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες μπορεί να κάνει την εμφάνισή της οπουδήποτε.
Για παράδειγμα, από ένα ερωτηματολόγιο που απεστάλη ταχυδρομικώς σε γιατρούς που
παρακολουθούσαν θύματα της βομβιστικής επίθεσης που πραγματοποιήθηκε το 1998 στο
Omagh της Βόρειας Ιρλανδίας 29 διαπιστώθηκε ότι το 25% αυτών έπασχαν από διαταραχή μετα-τραυματικού στρες. Το άρθρο αυτό μάλιστα επέπληττε τους γιατρούς για το
ότι δεν ζητούσαν θεραπεία για τους ίδιους. 30 Επιπλέον, η διεύρυνση του ορισμού των
τραυματικών στρεσογόνων παραγόντων στο να συμπεριλαμβάνει το βίωμα της γνώσης
της είδησης ότι κάτι κακό έχει συμβεί σε κάποιον από το στενό περιβάλλον, σημαίνει
ότι τώρα μετράει και το σοκ από δεύτερο χέρι.31 Στο Ηνωμένο Βασίλειο το ποσό που
προορίζεται για ψυχολογική αποζημίωση με βάση την διάγνωση μπορεί να είναι πολλές
φορές υψηλότερο από 30.000 - 40.000 λίρες, ποσό με το οποίο η αρμόδια Αρχή για τις
αποζημιώσεις των εγκληματικών τραυματισμών αποζημιώνει για την τραυματική απώλεια ενός ποδιού.32
Ενώ στο παρελθόν οι ψυχοπαθολογίες θεωρούνταν από την άρχουσα τάξη ως προβλήματα και ως εμπόδια στο δρόμο για την επίτευξη των στόχων τους, προς το τέλος του
20ού αιώνα είχαν γίνει ευκαιρίες της αγοράς, όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Η τρέλα στον 21ο αιώνα: DSM-5
Σε αντιδιαστολή με την ιδεολογία σχετικά με την διαφάνεια της επιστημονικής διαδικασίας, η ομάδα εργασίας για το DSM-5 προσπάθησε να καλύψει τα ίχνη της. Οι συμφωνίες που υπέγραφαν τα μέλη της ήταν στο πλαίσιο κλειστής διαδικασίας και έτσι
δεν γνωρίζουμε όλες τις πολιτικές αντιπαραθέσεις για το νέο γύρο της επιστημονικής
28 Allan
Young, The Harmony of Illusions: Inventing Post-Traumatic Stress Disorder, 1995.
Βομβιστική ενέργεια με νεκρούς, που πραγματοποιήθηκε από τον «πραγματικό ΙΡΑ» στις
15/8/1998. (Σ.τ.Μ)
30 Jenny Firth-Cozens, Simon Midgley, Clive Burges, Questionnaire survey of post-traumatic
stress disorder in doctors involved in the Omagh bombing, British Medical Journal, τεύχος 319,
no 7225 (18-25 Δεκ. 1999); σ. 1609.
31 Derek Summerfield, The Invention of Post-Traumatic Stress Disorder and the Social Usefulness
of a Psychiatric Category, British Medical Journal, τεύχος 322, no 7278 (13 Ιαν. 2001) σ. 95-98.
32 Στο ίδιο.
29
70
προσπάθειας. Θα δώσουμε δύο παραδείγματα προβλημάτων που αντιμετώπισε η ομάδα
εργασίας.
Πρώτον, σε ένα κεντρικής σημασίας άρθρο με τίτλο The Conceptual Development of
DSM-5 [«Η εννοιολογική ανάπτυξη του DSM-5»], που γράφτηκε το 2009, παραδέχθηκε
την αδυναμία παροχής ενός βασικού ορισμού για την ψυχική διαταραχή, την αδυναμία
εξεύρεσης διαχωρισμών μεταξύ των ψυχικών διαταραχών, καθώς επίσης και ότι είναι
απίθανο να βρεθεί γενετικό υπόβαθρο για τις περισσότερες ψυχικές διαταραχές, άποψη χονδροειδής και απλουστευτική σε κάθε περίπτωση. Δεύτερον, οι επιτόπιες δοκιμές
κατέδειξαν εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα διαγνωστικής αξιοπιστίας· έτσι λοιπόν ανέθεσε
στην ίδια τον στόχο της «διαχείρισης των προσδοκιών» προκειμένου να προετοιμαστεί
το έδαφος έτσι ώστε οι επαγγελματίες του επιστημονικού τους χώρου καθώς και άλλοι
χρήστες να αποδέχονται φτωχά αποτελέσματα. Και εμείς θα πρέπει να πιστέψουμε ότι
αυτό είναι επιστήμη;
Από τη δημοσίευση του DSM-5 (Μάιος 2013) αναζωπυρώθηκαν παλιά υπαρξιακά επιχειρήματα σχετικά με τη μελλοντική κατεύθυνση της ψυχιατρικής. Αξίζει να γίνει λόγος σε
δύο πρόσφατα κείμενα. Στο ένα, που γράφτηκε από τον Κένεθ Κέντλερ,33 ο ρόλος της
Επιστημονικής Επιτροπής του DSM-5 περιγράφεται 34 ως την τεράστια προσπάθεια να
καταστεί επιστημονικό ό,τι στην ουσία αποτελούσε μια διαδικασία διαπραγμάτευσης.
Το κείμενό του αξίζει να διαβαστεί για να γίνει κατανοητό πώς δουλεύουν αυτοί οι άνθρωποι. Αντλεί διδάγματα για τις μελλοντικές εκδόσεις του DSM και προσβλέπει πολλά
περισσότερα από αυτές. Σε αντιδιαστολή με τον Κέντλερ, ο Τομ Ίνσελ, διευθυντής του
Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας,35 έφτιαξε ένα μπλογκ στο οποίο παρουσιάζει τη
δικιά του αποτίμηση για το νέο Εγχειρίδιο τονίζοντας την αναξιοπιστία του [του εγχειριδίου]. Δήλωσε την πρόθεση του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας να αναπροσανατολίσει την έρευνά του πέρα από τις διαγνωστικές κατηγορίες του DSM και, δεδομένου ότι
αυτό αποτελεί τον μεγαλύτερο χρηματοδότη της έρευνας παγκοσμίως, κάτι τέτοιο δεν
συνιστά απειλή για τους ψυχιάτρους. Αφού απέρριψε ένα μέρος από τη μεθοδολογία του
DSM θεωρώντας την ως άχρηστη, στη συνέχεια δήλωσε ότι θα πρέπει να συνεχίσει να
χρησιμοποιείται έως ότου βρεθεί κάτι καλύτερο, το οποίο θα προκύψει ως αποτέλεσμα
της «συλλογής στοιχείων από την επιστήμη της γενετικής, της φυσιολογίας, της απεικόνισης και της γνωσιολογίας, έτσι ώστε να διαπιστωθεί κατά πόσο όλα αυτά τα στοιχεία
συνολικά και όχι μόνο τα συμπτώματα σχετίζονται με την ανταπόκριση στη θεραπεία».
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, σύμφωνα με την άποψη του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας, οι ψυχικές διαταραχές είναι βιολογικές διαταραχές που αφορούν τις εγκεφαλικές συνάψεις που εμπλέκουν συγκεκριμένους τομείς της γνώσης, του συναισθήματος και της συμπεριφοράς. Από ό,τι φαίνεται οι κατηγορίες του DSM δεν ήταν τελικά η
προαναγγελθείσα νίκη για την επιστήμη. Αλλά η επιστήμη είναι νεκρή! Ζήτω η επιστήμη!
33
Ο Kenneth Kendler είναι ένας Αμερικανός ψυχίατρος γνωστός για την πρωτοποριακή του
έρευνα στην ψυχιατρική γενετική και ιδιαίτερα τα γενετικά αίτια της σχιζοφρένειας. Είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Ψυχιατρικής και Συμπεριφορικής Γενετικής στο Virginia
Commonwealth University και ένας από τους δύο συντάκτες του περιοδικού Psychological
Medicine. Συμμετείχε στην ομάδα εργασίας του DSM-3, του DSM-4 και του DSM-5. (Σ.τ.Μ.)
34 K.S.Kendler, A history of the DSM-5 scientific review committee, Psychological Medicine, Αύγουστος 2013, σ.1-8.
35 http://www.nimh.nih.gov/about/director/2013/transforming-diagnosis.shtml
71
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ
INTERNATIONALIST PERSPECTIVE
Η ψυχή μας υπό τη μορφή της αξίας 36
Η τρέχουσα τάξη μεγέθους των διαγνωσμένων ψυχασθενειών σε βαθμό επιδημίας είναι
τραγελαφική. Οι απόλυτοι αριθμοί των διαγνωσμένων πασχόντων στις ΗΠΑ είναι εκπληκτικοί. Για παράδειγμα 15 εκατομμύρια ενηλίκων πάσχουν από κατάθλιψη και 40 εκατομμύρια ενηλίκων από άγχος και μανιοκατάθλιψη, τα 14 εκατομμύρια εκ των οποίων αντιμετωπίζουν σοβαρά μειωμένη ικανότητα να λειτουργήσουν μέσα στην κοινωνία. Επιπλέον,
το προσδόκιμο ζωής των σοβαρά πασχόντων ψυχασθενών έχει τις τελευταίες δεκαετίες
μειωθεί στα 15-25 έτη. Και η επιδημία δεν περιορίζεται μόνο σε ενήλικες· τα παιδιά έχουν
γίνει μια σημαντική ομάδα-στόχος. Ενώ στο τέλος της δεκαετίας του ’80 η αναλογία των
παιδιών που λάμβαναν αντικαταθλιπτικά φάρμακα ήταν ένα στα 250, μέχρι το 2002 η
αναλογία ανήρθε στο ένα στα 40 παιδιά. Πρόκειται για μια αύξηση πάνω από έξι φορές.
Τι αποτελέσματα σε μακροπρόθεσμο επίπεδο είχαν τα φαρμακευτικά προϊόντα αξίας εκατομμυρίων δολαρίων που προορίζονταν για τους ψυχικά ασθενείς στην Αμερική;
Τα στατιστικά στοιχεία μπορούν να βρεθούν και αλλού, 37 αλλά η γενική εικόνα δίνεται
επιγραμματικά παρακάτω: Όσον αφορά τη σχιζοφρένεια, η κατάσταση για όσους εκ των
πασχόντων δεν ακολουθούν φαρμακευτική αγωγή έχει παραμείνει σχεδόν σταθερή: περίπου το 70% των ανθρώπων που υποφέρουν από το πρώτο επεισόδιο της ψύχωσης πήραν
εξιτήριο από το νοσοκομείο εντός δεκαοκτώ μηνών και λίγοι πήραν εξιτήριο αλλά τελούν
υπό παρακολούθηση μεγάλης διάρκειας. Σήμερα μόνο το 5% των ασθενών που ακολουθούν φαρμακευτική αγωγή αναρρώνουν μακροπρόθεσμα. Το άγχος στο παρελθόν θεωρείτο μια ήπια διαταραχή. Σήμερα είναι η κύρια διάγνωση για το 8% των ανθρώπων που
παίρνουν επίδομα λόγω ψυχιατρικής αναπηρίας. Το 1955 νοσηλεύτηκαν 38.000 άτομα με
μείζονα κατάθλιψη 38 και υψηλό ποσοστό αναμένετο να λάβει εξιτήριο. Σήμερα αποτελεί
την κύρια αιτία ανικανότητας στην Αμερική για ανθρώπους ηλικίας μεταξύ 15-45 ετών.
Η διπολική διαταραχή 39 (στο παρελθόν γνωστή ως μανιοκατάθλιψη) αποτελούσε μια
σπάνια περίπτωση και το ποσοστό ανάρρωσης ανερχόταν στο 85%. Σήμερα το ποσοστό
ανάρρωσης έχει πέσει στο 33% περίπου και, μακροπρόθεσμα, η κατάσταση εκείνων που
ακολουθούν κανονικά τη φαρμακευτική τους αγωγή μπορεί να επιδεινωθεί το ίδιο με εκείνη των σχιζοφρενών ή των νευροληπτικών. Ορίστε ο θρίαμβος της ιατρικής επιστήμης
και των μαγικών της χαπιών!
Η περιγραφή της ψυχασθένειας επί των ημερών μας μοιάζει ελάχιστα με την αντίστοιχη του 1950, ή των χρόνων του παγκοσμίου πολέμου, ή των αρχών ή του τέλους του 19ου
αιώνα, όπως περιγράφηκε διαμέσου των προαναφερθέντων παραδειγμάτων του άρθρου.
Όπως καταδείχθηκε προηγουμένως η ψυχική ασθένεια έχει την ιστορικότητά της κάτι
το οποίο δεν σταμάτησε με την ανακάλυψη της ψυχιατρικής. Οι ιατρικές παθολογίες
ακολουθούν την πορεία του καπιταλισμού. Η πορεία αυτή έχει δημιουργήσει στρεσογό-
νους παράγοντες που έδρασαν στην κοινωνία και δημιούργησαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές παθολογικές επιδράσεις που εκδηλώθηκαν ως «ψυχογενής φυγή» στα τέλη
του 19ου αιώνα στη Γαλλία, υπό τη μορφή των νευρώσεων πολέμου στον 20ό αιώνα ή
οδήγησαν στην έξαρση των καταθλίψεων στον πολιτισμένο 21ο αιώνα. Εδώ εδράζεται
η ανεπάρκεια του ορθόδοξου μαρξισμού να ερμηνεύσει την ιστορικότητα των ψυχοπαθολογιών μέσω του μοντέλου «βάση-εποικοδόμημα». Η κεντρική θέση της έννοιας της
αξίας 40 στην κατανόηση του καπιταλισμού δεν μεταφράζεται στο να τη δούμε με καθαρά
οικονομικούς όρους. Η έννοια της αξίας είναι το κλειδί για την κοινωνική συμβολική του
καπιταλισμού, αλλά αυτό δεν μπορεί να σταθεί μόνο του. Θα πρέπει να εξεταστεί στο
πλαίσιο όλων των κοινωνικών παραγόντων - όπως η εξουσία, τα πρότυπα, οι πεποιθήσεις, οι ταυτότητες - που επιτρέπουν στην κοινωνία να λειτουργήσει. Την ίδια στιγμή
επιτρέπουν στην έννοια της αξίας να παρεισφρήσει στην υποκειμενικοποίηση 41 του ανθρώπου μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία. Αυτή είναι μια δυναμική διαδικασία και είναι
επιτακτική ανάγκη να αναγνωριστεί η ιστορική της διάσταση.
Εν κατακλείδι, στην αρχή το κράτος και οι γραφειοκράτες του τομέα της υγείας ανέπτυξαν μεθόδους για να χειριστούν και να διαχειριστούν τους στρατιώτες στον πόλεμο,
και αργότερα οι μέθοδοι αυτοί επεκτάθηκαν στον υπόλοιπο πληθυσμό, όπως αναφέραμε
νωρίτερα. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τέτοιες μέθοδοι αναπτύχθηκαν για να
καλύψουν τις στρατιωτικές ανάγκες όταν τα αστικά κράτη βρίσκονταν σε πόλεμο μεταξύ
τους. Αυτό που προκαλεί πραγματική έκπληξη είναι ο τρόπος με τον οποίο η διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες που δημιουργήθηκε για τους σκοπούς του DSM-3 έχει
διεισδύσει σε τόσους πολλούς τομείς της ζωής. Σήμερα η αστική κοινωνία αναγνωρίζει
τραυματικές διαταραχές σε επιζώντες ενός μεγάλου φάσματος καταστάσεων∙ από τα
τσουνάμι μέχρι την παιδική σεξουαλική κακοποίηση, από το Ολοκαύτωμα μέχρι κάποιο
τροχαίο ατύχημα, από τις εθνικές εκκαθαρίσεις μέχρι απλά το να διαβάζει κάποιος γι’ αυτές. Διαπιστώνουμε τη διεύρυνση της κουλτούρας του τραύματος διαμέσου των ορισμών
που δίνονται από γιατρούς, επιστήμονες της ιατρικής και από τις σχετικές βιομηχανίες.
Οι παρεχόμενες θεραπείες προέρχονται από μια βιομηχανία παροχής συμβουλών που είναι εφοδιασμένη με κάθε είδος θεραπεία και αντικαταθλιπτικά χάπια. Ουσιαστικά, αυτά
τα εμπορεύματα προκαλούν θυματοποίηση. Άραγε πολλοί από όσους βιώνουν φρικτές
εμπειρίες βρίσκονται σε κατάσταση απελπισίας; Σίγουρα ναι. Αλλά πάσχουν από ψυχικές διαταραχές;
Σε πολιτισμικό επίπεδο, αυτό προωθεί μια εντελώς αρνητική έμφαση στην ψυχική παθολογία ως κοινή εμπειρία για την ανθρωπότητα στον 21ο αιώνα. Πολύ δε περισσότερο
από το αποτέλεσμα μιας κεντρικά κατευθυνόμενης πολεμικής πολιτικής, αυτή η έμφαση
είναι το αποτέλεσμα όλων εκείνων των ενδιαφερόμενων φορέων μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία που διεκδικούν το μερίδιό τους στην αγορά, ο καθένας με τον τρόπο του, δια-
36
Υπό την έννοια της ανταλλακτικής αξίας. Για την έννοια της ανταλλακτικής αξίας βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού (Σ.τ.Μ.)
37 Βλ. πηγές στο Robert Whitaker, Anatomy of an Epidemic: magic bullets, psychiatric drugs and
the astonishing rise of mental illness in America, 2010. Μέρος τρίτο, Outcomes.
38 Μείζων κατάθλιψη (Major depression): Διαρκής κατάσταση κατάθλιψης χωρίς εμφανή αίτια.
Μπορεί να συνοδεύεται από ψυχωσικά στοιχεία, όπως ψευδαισθήσεις, παραληρηματικές ιδέες ή καταθλιπτικό λήθαργο. Συν. Μονοπολική Κατάθλιψη (Σ.τ.Μ.)
39 Διπολική διαταραχή (Bipolar disorder): Μορφή συναισθηματικής διαταραχής που διακρίνεται από έντονες αλλαγές στη διάθεση, με τη μορφή επεισοδίων μανίας και κατάθλιψης. Έχει
κατά μεγάλο μέρος αντικαταστήσει τον όρο Μανιοκαταθλιπτική Ψύχωση. (Σ.τ.Μ.)
72
40
Ως αξία εννοείται η ανταλλακτική αξία, δηλ. η αξία των εμπορευμάτων ως αντικείμενα
αγοράς και πώλησης. (Σ.τ.Μ.)
41 Υποκειμενοποίηση είναι ο τρόπος δια του οποίου ένα άτομο ή μια κοινωνική ομάδα διαμορφώνει την ιδιαίτερη ταυτότητά του μέσα από το εκάστοτε υφιστάμενο πλέγμα κοινωνικών
σχέσεων. Έτσι, στο πεδίο της υποκειμενοποίησης, ο εαυτός (ατομικός ή συλλογικός) έτσι
όπως τον αντιλαμβάνονται οι άλλοι, δηλαδή η κοινωνία εντός της οποίας διαμορφώνεται,
είναι ο κοινωνικός εαυτός, ο εαυτός όπως ανταποκρίνεται στις αντιλήψεις των άλλων. (Σ.τ.Μ.)
73
INTERNATIONALIST PERSPECTIVE
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ
μέσου της κοινωνικο-οικονομικής οδού που έχει ενεργοποιηθεί από την έννοια της αξίας.
Η έκρηξη των τελευταίων δεκαετιών έχει τροφοδοτήσει τις βιομηχανίες «λάιφσταιλ» με
διασημότητες, περιοδικά και τηλεοπτικά «τοκ-σόου». Όλα αυτά συμβάλλουν στην ερμηνεία και την ενίσχυση των συνθηκών ψυχικής αποδιοργάνωσης και απελπισίας και στη
διατήρηση και την επέκταση των επιδημιών. Οι φορείς αυτοί έχουν όλοι την αγορά τους,
τα κέρδη στα οποία αποσκοπούν και η αμοιβαία τους ενίσχυση συμβάλλει μαζικά στη
δόμηση της δεκτικότητας στην εξάπλωση της ψυχικής αποδιοργάνωσης και της κοινωνικής παρέκκλισης. Τα τηλεοπτικά προγράμματα ιδίως συμβάλλουν στην παγκοσμιοποίηση του αμερικανικού πολιτισμού διαδραματίζοντας το ρόλο τους στην εξάπλωσή του σε
διεθνές επίπεδο.
Ωστόσο αυτή είναι μια πτυχή των διαδικασιών πραγμοποίησης 42 μέσα στην κοινωνία.
Εκτός από την πραγμοποίηση του εργάτη στη σφαίρα της παραγωγής και του καταναλωτή στην αγορά, ο καπιταλισμός πραγμοποιεί επίσης την ψυχή της ανθρωπότητας,
χρησιμοποιώντας την ανθρώπινη ψυχή ως ένα ακόμη έδαφος για την αξιοποίηση του
κεφαλαίου, για τη βαθύτερη διείσδυση της μορφής της αξίας, εντείνοντας την εξατομίκευση της εργατικής τάξης και συμβάλλοντας στην περαιτέρω επέκταση της αγοράς.
Η πίεση που ασκείται αποσκοπεί την εξατομίκευση της ευθύνης για την παραφροσύνη,
θεωρώντας την ως κάτι το οποίο κατέχει το ίδιο το άτομο. Το ίδιο το άτομο κατέχει τη
δυσλειτουργία∙ οι ψυχο-βιομηχανίες πρόκειται να βρουν μια θεραπεία για τα προβλήματα
του κατεστραμμένου μυαλού του. Με τον τρόπο αυτό, η προσοχή εκτρέπεται από την
πραγματική πηγή της τρέλας, που δεν είναι άλλη από την απόλυτη παράνοια αυτού του
κοινωνικο-οικονομικού συστήματος.
Marlowe
Οκτώβριος 2013
42
Για την έννοια της πραγμοποίησης βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού (Σ.τ.Μ.)
74
Πηγή άρθρου: Internationalist Perspective, No 58-59, Χειμώνας 2013/ Άνοιξη 2014, σ. 21-29
Τίτλος πρωτοτύπου: DSM-5: Recipes for Madness
Η μετάφραση έγινε από τα αγγλικά
75
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΠΤΕΡΥΓΑΣ
ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ
Σε αυτό το τεύχος εγκαινιάζουμε ένα αφιέρωμα στην ιστορία της Αριστερής Πτέρυγας
του Τουρκικού Κομμουνιστικού Κόμματος κατά το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του 1920,
το οποίο θα ολοκληρωθεί σε συνέχειες στα προσεχή τεύχη. Η άγνωστη αυτή ιστορία
είναι γραμμένη από τους Τούρκους συντρόφους της οργάνωσης Dünya Devrimi (Διεθνής
Επανάσταση, τμήμα του Διεθνούς Κομμουνιστικού Ρεύματος-ICC στην Τουρκία).1 Θεωρούμε ότι η παρουσίαση της ιστορίας των Τούρκων επαναστατών του μεσοπολέμου, για
πρώτη μάλιστα φορά, στο αναγνωστικό κοινό της Ελλάδας αποτελεί μια συνεισφορά της
ομάδας μας στην υπόθεση της διεθνιστικής ενότητας της εργατικής τάξης που ζει στις
δύο μεριές του Αιγαίου.
Η συντακτική ομάδα του περιοδικού
1
Άρθρο των ίδιων συντρόφων έχει δημοσιευθεί στο προηγούμενο τεύχος του περιοδικού μας,
με τίτλο Τουρκία: Η θεραπεία για την κρατική τρομοκρατία δεν είναι η δημοκρατία, σ. 92-117.
79
INTERNATIONAL REVIEW
Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ
Ατατούρκ στα χρόνια που ακολούθησαν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, γεννήθηκε μέσα στα
ερείπια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Αυτοκρατορία (γνωστή επίσης και ως Υψηλή Πύλη) δεν ήταν ένα εθνικό κράτος, αλλά το αποτέλεσμα μιας σειράς κατακτήσεων,
οι οποίες, κυρίως στις αρχές του 17ου αιώνα, εκτείνονταν από τις βορειοαφρικανικές
ακτές, και συγκεκριμένα το Αλγέρι, την περιοχή που αποτελείται σήμερα από το Ιράκ,
την Συρία, την Ιορδανία, το Ισραήλ και τον Λίβανο, μεγάλο μέρος της παράκτιας Σαουδικής Αραβίας, συμπεριλαμβανομένων των ιερών πόλεων Μέκκα και Μεδίνα, ενώ στην
ευρωπαϊκή ήπειρο οι Οθωμανοί κατείχαν την Ελλάδα, τα Βαλκάνια και μεγάλο μέρος της
Ουγγαρίας. Από την εποχή της βασιλείας του Σελίμ του Μεγαλοπρεπή, στις αρχές του
16ου αιώνα, ο Σουλτάνος κατείχε επίσης και τον τίτλο του Χαλίφη, δηλαδή του ηγέτη
ολόκληρης της Ούμα, της κοινότητας των πιστών του Ισλάμ. Κατ’ αναλογία με την ευρωπαϊκή ιστορία οι Οθωμανοί Σουλτάνοι είχαν την κοσμική εξουσία του Ρωμαίου Αυτοκράτορα και την πνευματική εξουσία του Πάπα.
Από τον 19ο αιώνα, ωστόσο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία αντιμετώπιζε αυξανόμενες πιέσεις λόγω του επεκτατισμού των σύγχρονων ευρωπαϊκών καπιταλιστικών κρατών, οδηγώντας την σε σταδιακή διάλυση. Η Αίγυπτος αποσχίσθηκε ντε φάκτο μετά την εισβολή
του Ναπολέοντα το 1798, αποσπάστηκε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία διαμέσου της
συμμαχίας των βρετανικών και των εγχώριων στρατευμάτων και μετατράπηκε σε βρετανικό προτεκτοράτο το 1882. Τα γαλλικά στρατεύματα κατέλαβαν την Αλγερία με μια σειρά αιματηρών συγκρούσεων που διήρκεσαν από το 1830 έως το 1872, ενώ η Τυνησία έγινε
γαλλικό προτεκτοράτο το 1881. Η Ελλάδα κέρδισε την ανεξαρτησία της το 1830, ύστερα
από έναν πόλεμο που διεξήχθη με την βοήθεια της Βρετανίας, της Γαλλία και της Ρωσίας.
Η διαδικασία διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας συνεχίστηκε έως τις αρχές
του 20ού αιώνα. Το 1908 η Βουλγαρία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της και η Αυστροουγγαρία επισημοποίησε την προσάρτηση της Βοσνίας. Το 1911 η Ιταλία εισέβαλε στην
Λιβύη, ενώ το 1912 ο οθωμανικός στρατός υπέστη βαριά ήττα κατά την διάρκεια του
Πρώτου Βαλκανικού Πολέμου από τους Βουλγάρους, τους Σέρβους και τους Έλληνες.
Στην πραγματικότητα η διατήρηση της Υψηλής Πύλης οφείλετο εν μέρει στους ανταγωνισμούς των ευρωπαϊκών δυνάμεων, εκ των οποίων καμία δεν μπορούσε να επιτρέψει
στους αντιπάλους της να επωφεληθούν εις βάρος της από την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι, η Γαλλία και η Βρετανία, που όπως είδαμε αποδείχθηκαν
ικανότατες να προσαρτούν και να αποσπούν προς όφελός τους εδάφη της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, ενώθηκαν για να την προστατεύσουν από την Ρωσία, ύστερα από τις
επιτυχίες της τελευταίας κατά την διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-56).
Στο εσωτερικό της η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ένα συνονθύλευμα εθνοτικών κοινοτήτων και η συνοχή της οφείλετο αποκλειστικά στον θεσμό του Σουλτάνου και στο ίδιο
το οθωμανικό κράτος. Ο θεσμός του Χαλίφη είχε περιορισμένη επιρροή καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία περιελάμβανε πολλούς εβραϊκούς και χριστιανικούς πληθυσμούς,
για να μην αναφέρουμε τις ποικίλες μουσουλμανικές σέκτες. Ακόμη και στην Ανατολία
–την γεωγραφική περιοχή που καταλαμβάνει χονδρικά η σύγχρονη Τουρκία- δεν υπήρχε
εθνική ή εθνοτική ομοιογένεια. Οι Τούρκοι, που ήταν και η πλειονότητα του πληθυσμού
και ήταν κατά κύριο λόγο αγρότες που εργάζονταν υπό συνθήκες άκρας καθυστέρησης,
ζούσαν μαζί με Αρμένιους, Κούρδους, Αζέρους, Έλληνες και Εβραίους. Επιπλέον, παρ’
όλο που υπήρχε μια μικρή ομάδα Τούρκων κεφαλαιούχων, η μεγάλη πλειονότητα της
ανερχόμενης βιομηχανικής και εμπορικής αστικής τάξης δεν ήταν τουρκική αλλά αρμενική, εβραϊκή και ελληνική, ενώ σημαντικοί τομείς της οικονομίας ανήκαν στο γαλλικό και
στο γερμανικό κεφάλαιο. Η κατάσταση που επικρατούσε στην Τουρκία μπορούσε έτσι
να συγκριθεί με την Τσαρική Ρωσία όπου η παρωχημένη δομή ενός δεσποτικού κράτους
επικάλυπτε την κοινωνία των πολιτών, η οποία, παρ’ όλες τις καθυστερημένες πλευρές
της, ήταν ωστόσο ενταγμένη στο σύστημα του παγκόσμιου καπιταλισμού. Σε αντίθεση,
ωστόσο, με την Ρωσία η δομή του οθωμανικού κράτους δεν βασιζόταν σε μια οικονομικώς
κυρίαρχη εθνική αστική τάξη.
Παρ’ όλο που το Σουλτανάτο είχε κάνει μερικές απόπειρες μεταρρυθμίσεων, τα πειράματα μιας περιορισμένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας υπήρχαν βραχύβια. Πιο απτά
αποτελέσματα υπήρξαν από την συνεργασία με την Γερμανία και την κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών που συνέδεαν την Ανατολία και την Χετζάζ (Μέκκα και Μεδίνα). Το
γεγονός αυτό συνδεόταν με τα βρετανικά συμφέροντα στα χρόνια που οδήγησαν στον
πόλεμο, καθώς οι Οθωμανοί και οι Γερμανοί αποτελούσαν αφενός απειλή για τις περσικές πετρελαιοφόρες περιοχές (που ήταν ζωτικής σημασίας για τον εφοδιασμό του βρετανικού ναυτικού) και αφετέρου για την Αίγυπτο και την Διώρυγα του Σουέζ (τον κόμβο
της Βρετανίας προς την Ινδία). Ούτε η Βρετανία ήταν ενθουσιασμένη με το αίτημα που
80
81
Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Η πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, ΠΟΥ ΙΔΡΥΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΟΥΣΤΑΦΑ ΚΕΜΑΛ
INTERNATIONAL REVIEW
απηύθυνε ο Σουλτάνος προς Γερμανούς αξιωματικούς να εκπαιδεύσουν τον οθωμανικό
στρατό στην σύγχρονη τακτική και στρατηγική.
Για την ανερχόμενη γενιά των εθνικιστών επαναστατών που θα συγκροτούσαν το κίνημα των Νεοτούρκων ήταν φανερό ότι το Σουλτανάτο δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει στην
πίεση που ασκούσαν οι ξένες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και να δημιουργήσει μια σύγχρονη βιομηχανική χώρα. Παρ’ όλα αυτά, το καθεστώς μειοψηφίας στο οποίο βρισκόντουσαν
η βιομηχανική και εμπορική αστική τάξη σήμαινε ότι το εθνικό επαναστατικό κίνημα των
Νεοτούρκων, το οποίο ίδρυσε το 1906 την Επιτροπή για την Ένωση και την Πρόοδο (Ittihat
ve Terakki Cemiyeti -ΕΕΠ), αποτελείτο κυρίως όχι από την ανερχόμενη βιομηχανική αστική τάξη αλλά από απογοητευμένους Τούρκους αξιωματικούς του στρατού και κρατικούς
αξιωματούχους. Στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της η ΕΕΠ έλαβε σημαντική υποστήριξη από τις εθνικές μειονότητες (συμπεριλαμβανομένου και του αρμενικού κόμματος
Dashnak και από τον πληθυσμό που κατοικούσε στα εδάφη γύρω από την Θεσσαλονίκη,
τα οποία σήμερα ανήκουν στην Ελλάδα) και, τουλάχιστον στην αρχή, από την Εργατική
Σοσιαλιστική Ομοσπονδία του Αβραάμ Μπεναρόγια. Παρ’ όλο που εμπνεόταν από τις
ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και την αποτελεσματικότητα της γερμανικής στρατιωτικής οργάνωσης η ΕΕΠ δεν μπορεί χαρακτηριστεί ακριβώς ως εθνικιστική οργάνωση,
αφού σκοπός της ήταν ο μετασχηματισμός και η ενίσχυση της πολυεθνικής Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας. Για την πραγματοποίηση αυτού του σκοπού ήρθε αναπόφευκτα σε σύγκρουση με τα ανερχόμενα εθνικιστικά κινήματος των βαλκανικών χωρών, και ειδικά με
το ελληνικό.
Η υποστήριξη προς την ΕΕΠ στο εσωτερικό του στρατού αυξήθηκε ραγδαία, έως το
σημείο τα μέλη του να μπορέσουν να πραγματοποιήσουν ένα επιτυχημένο πραξικόπημα
και να αναγκάσουν τον Σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ να αποδεχθεί την σύγκληση ενός κοινοβουλίου και την συμμετοχή υπουργών της οργάνωσης στην κυβέρνησή του, στην οποία
γρήγορα αυτή κυριάρχησε. Ωστόσο, η λαϊκή βάση της ΕΕΠ ήταν τόσο στενή ώστε σύντομα αναγκάστηκε να βρεθεί εκτός εξουσίας, την οποία μπόρεσε να επανακτήσει μονάχα
με την στρατιωτική κατοχή της πρωτεύουσας Ισταμπούλ. Ο Σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ
αναγκάστηκε να παραιτηθεί και αντικαταστάθηκε από τον νεότερο αδελφό του Μεχμέτ
Ε΄. Θεωρητικώς τουλάχιστον η Οθωμανική Αυτοκρατορία έγινε συνταγματική μοναρχία
και οι Νεοτούρκοι ήλπιζαν ότι έτσι θα ανοίξει ο δρόμος για την μετατροπή της σε ένα
σύγχρονο καπιταλιστικό κράτος. Παρ’ όλα αυτά, το φιάσκο των Βαλκανικών Πολέμων
(1912-1913) κατέδειξε ξεκάθαρα σε όλους πόσο καθυστερημένη ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία σε σύγκριση με τις πιο σύγχρονες από αυτήν δυνάμεις.
Η «επανάσταση των Νεοτούρκων», όπως έμεινε γνωστή, έθεσε έτσι το πλαίσιο για την
δημιουργία της Τουρκικής Δημοκρατίας και αποτέλεσε υπόδειγμα για τις χώρες που θα
δημιουργούνταν αργότερα, μετά την κατάρρευση των αποικιακών αυτοκρατοριών: ένα
καπιταλιστικό κράτος που εγκαθιδρύεται από τον στρατό, ο οποίος είναι η μοναδική δύναμη της κοινωνίας που διαθέτει την ανάλογη συνοχή για να εμποδίσει την χώρα να
καταρρεύσει.
Δεν χρειάζεται να περιγράψουμε τις κακοτυχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά
την είσοδό της στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας. 1 2 Αρκεί να λεχθεί
Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ
ότι από το 1919 η Αυτοκρατορία ηττήθηκε και διαμελίσθηκε. Οι αραβικές της κτήσεις μοιράστηκαν μεταξύ Βρετανίας και Γαλλίας, ενώ η ίδια η πρωτεύουσά της κατελήφθη από
τα στρατεύματα της Αντάντ.3 Οι ελληνική άρχουσα τάξη, η οποία είχε μπει στον πόλεμο
στο πλευρό της Αντάντ, είδε τώρα την ευκαιρία για την πραγματοποίηση της «Μεγάλης
Ιδέας», δηλαδή της δημιουργίας μιας «Μεγάλης Ελλάδας» με την ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος των εδαφών της Ανατολίας που ήταν ελληνικά στις μέρες του Μεγάλου
Αλεξάνδρου, τα οποία περιελάμβαναν το μεγάλο λιμάνι της Σμύρνης και τις παράκτιες
περιοχές της Μαύρης Θάλασσας που είναι γνωστές με την ονομασία Πόντος. Καθώς
αυτές οι περιοχές βρίσκονταν υπό την κατοχή των Τούρκων, η υλοποίηση μιας τέτοιας
πολιτικής απαιτούσε την πραγματοποίηση ενός προγράμματος πογκρόμ και εθνικών εκκαθαρίσεων. Τον Μάιο του 1919 ο ελληνικός στρατός, με την σιωπηρή υποστήριξη της
Βρετανίας, κατέλαβε την Σμύρνη. Η εξασθενημένη οθωμανική κυβέρνηση, που εξηρτάτο
καθ’ ολοκληρίαν από την αναξιόπιστη και αρπακτική καλή θέληση των νικητριών, Βρετανίας και Γαλλίας, δεν μπορούσε να αντισταθεί. Η αντίσταση δεν θα προέλθει από το ανυπόληπτο Σουλτανάτο στην Ισταμπούλ αλλά από τα υψίπεδα της Κεντρικής Ανατολίας.
Από εκεί ο κεμαλισμός μπήκε στο προσκήνιο της ιστορίας.
Σχεδόν ταυτόχρονα με την ελληνική κατοχή της Σμύρνης ο Μουσταφά Κεμάλ Πασάς –
γνωστότερος στην ιστορία ως Κεμάλ Ατατούρκ- έφυγε από την Ισταμπούλ και πήγε στην
Σαμψούντα, στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Ως επιθεωρητής της 9ης Στρατιάς επισήμως τα καθήκοντά του ήταν η διατήρηση της τάξης και η επίβλεψη της διάλυσης του
οθωμανικού στρατού βάσει της συμφωνίας ανακωχής με την Αντάντ. Πραγματικός του
σκοπός όμως ήταν η συγκρότηση της εθνικής αντίστασης κατά των δυνάμεων κατοχής,
και στα χρόνια που ακολούθησαν ο Μουσταφά Κεμάλ θα γινόταν η ηγετική φυσιογνωμία
του πρώτου πραγματικού εθνικού κινήματος της Τουρκίας, το οποίο οδήγησε από το 1922
στην κατάργηση του Σουλτανάτου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στην εκδίωξη του
ελληνικού στρατού από την Δυτική Ανατολία και στην δημιουργία της σημερινής Τουρκικής Δημοκρατίας.
Το έτος 1920 άρχισε τις εργασίες της στην Άγκυρα η πρώτη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση
της Τουρκίας. Επίσης το ίδιο έτος τα γεγονότα που λάμβαναν χώρα στην Ρωσία θα παίξουν για μια ακόμη φορά σημαντικό ρόλο στην τουρκική ιστορία και αντιστρόφως.
Τα δύο χρόνια που ακολούθησαν την Οκτωβριανή Επανάσταση ήταν κρισιμότατα για
την νέα επαναστατική εξουσία. Ο Κόκκινος Στρατός έπρεπε να αντιμετωπίσει την άμεση
επέμβαση των καπιταλιστικών δυνάμεων και να διεξάγει έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο κατά των Λευκών Στρατών του Κόλτσακ στην Σιβηρία, του Ντενίκιν στην περιοχή
του Ντον 4 (την νοτιοανατολική περιοχή της Μαύρης Θάλασσας) και του Βράγκελ στην
Κριμαία. Από το 1920 η κατάσταση άρχισε να σταθεροποιείται. Σοβιετικές Δημοκρατίες
είχαν δημιουργηθεί ή επρόκειτο σύντομα να δημιουργηθούν στην Τασκένδη, στην Μπουχάρα, στην Γεωργία, στο Αζερμπαϊτζάν και στην Αρμενία. Τα βρετανικά στρατεύματα
Μεταξύ των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν κατά την διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου
αξίζει να αναφερθεί ειδικά η σφαγή των Αρμενίων. Η κυβέρνηση της ΕΕΠ και ο υπουργός Πολέμου Εμβέρ Πασάς, υπό τον φόβο μήπως ο χριστιανικός αρμενικός πληθυσμός συνεργαστεί με
τους Ρώσους, εφάρμοσε ένα πρόγραμμα μαζικών απελάσεων και σφαγών που οδήγησε στην
εξόντωση εκατοντάδων χιλιάδων αμάχων πολιτών.
2 Η Οθωμανική Αυτοκρατορία προσχώρησε στον ιμπεριαλιστικό συνασπισμό των Κεντρικών
Δυνάμεων (αλλιώς Τριπλή Συμμαχία) μαζί με την Γερμανία, την Αυστροουγγαρία και στην
αρχή την Ιταλία. (Σ.τ.Μ.)
3 Η Αντάντ (entente, γαλλικά: συνεννόηση, συμφωνία) ήταν ο ιμπεριαλιστικός συνασπισμός
της Εγκάρδιας ή Τριπλής Συνεννόησης, ο οποίος αποτελείτο από την Βρετανία, την Γαλλία
και την Ρωσία. (Σ.τ.Μ.)
4 Ο Ντον είναι ποταμός της Ρωσίας μήκους 1960 χιλιομέτρων, ο οποίος πηγάζει κοντά στην
πόλη Νοβομοσκόφσκ (150 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Μόσχας) και εκβάλλει στην Αζοφική
Θάλασσα, στα βόρεια της Μαύρης Θάλασσας. (Σ.τ.Μ.)
82
83
1
INTERNATIONAL REVIEW
αναγκάστηκαν να εκκενώσουν το Μπακού (την καρδιά της πετρελαϊκής βιομηχανίας της
Κασπίας Θάλασσας και το μοναδικό πραγματικό προλεταριακό κέντρο της περιοχής),
αλλά παρέμεναν ως μόνιμη απειλή στην Περσία και στην Ινδία. Υπό αυτές τις συνθήκες το εθνικό ζήτημα αποκτούσε επείγουσα και επιτακτική σημασία για την σοβιετική
εξουσία και το εργατικό κίνημα, του οποίου η υψηλότερη πολιτική έκφραση αποτελούσε
η Κομμουνιστική Διεθνής (ΚΔ). Ήταν τα εθνικά κινήματα αντιδραστική δύναμη ή αποτελούσαν δυνητικά μια βοήθεια για την επαναστατική εξουσία, όπως ήταν οι αγρότες στην
Ρωσία; Πώς έπρεπε το εργατικό κίνημα να συμπεριφερθεί σε περιοχές όπου οι εργάτες
ήταν ακόμη μια μειονότητα; Τι θα μπορούσε να αναμενόταν από εθνικά κινήματα σαν την
Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας, τα οποία τουλάχιστον φαίνεται να έχουν ως κοινό
εχθρό με την ΡΟΣΟΣΔ 5 τον βρετανικό και τον γαλλικό ιμπεριαλισμό;
Η συζήτηση για το εθνικό ζήτημα
Το 1920 αυτά τα ζητήματα αποτέλεσαν την καρδιά των συζητήσεων τόσο στο 2ο Συνέδριο της ΚΔ, το οποίο υιοθέτησε τις «Θέσεις για το Εθνικό Ζήτημα», και στο Πρώτο
Συνέδριο των Λαών της Ανατολής, γνωστότερο ως Συνέδριο του Μπακού. Τα γεγονότα
αυτά έθεσαν, ούτως ειπείν, το θεωρητικό πλαίσιο για τα γεγονότα στην Τουρκία και σε
αυτά θα στρέψουμε την προσοχή μας.
Παρουσιάζοντας τις «Θέσεις για το Εθνικό Ζήτημα» στο Συνέδριο της ΚΔ ο Λένιν διακήρυξε ότι: «Πρώτο, ποια είναι η σπουδαιότερη, η βασικότερη ιδέα των θέσεών μας; Η
διάκριση των εθνών σε καταπιεζόμενα και καταπιέζοντα έθνη… Στην εποχή του ιμπεριαλισμού είναι εξαιρετικά σπουδαίο για το προλεταριάτο και την Κομμουνιστική Διεθνή να
εξακριβώσουμε τα συγκεκριμένα οικονομικά γεγονότα και να μην ξεκινάμε τη λύση όλων
των αποικιακών και εθνικών ζητημάτων από αφηρημένες θέσεις, αλλά από τα φαινόμενα
της συγκεκριμένης πραγματικότητας».6 Την επιμονή του Λένιν ότι το εθνικό ζήτημα μπορεί να κατανοηθεί μονάχα μέσα στο πλαίσιο της «εποχής του ιμπεριαλισμού» (αυτή που
εμείς αποκαλούμε εποχή της καπιταλιστικής παρακμής) την συμμερίζονταν όλοι όσοι
συμμετείχαν στις συζητήσεις που ακολούθησαν. Πολλοί, ωστόσο, δεν συμμερίζονταν τα
συμπεράσματα του Λένιν και έθεταν το εθνικό ζήτημα περισσότερο με τον τρόπο με τον
οποίο το έθετε η Ρόζα Λούξεμπουργκ: 7
«Στην εποχή … του αχαλίνωτου ιμπεριαλισμού δεν μπορούν να υπάρχουν πια εθνικοί
πόλεμοι. Τα εθνικά συμφέροντα χρησιμεύουν μονάχα ως μέσο εξαπάτησης, ως μέσο για
να κάνει την εργατική τάξη περισσότερο χρήσιμη στον θανάσιμό της εχθρό, τον ιμπεριαλισμό… Κανένα καταπιεσμένο έθνος δεν μπορεί να κερδίσει την ελευθερία και την
ανεξαρτησία του από την πολιτική των ιμπεριαλιστικών κρατών… Τα μικρά έθνη, που η
αστική τους τάξη είναι προσάρτημα των ταξικών της ομολόγων των μεγάλων δυνάμεων,
Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ
είναι απλώς πιόνια του ιμπεριαλιστικού παιχνιδιού των μεγάλων δυνάμεων και χρησιμοποιούνται ως υποχείρια κατά την διάρκεια του πολέμου, όπως ακριβώς και οι εργατικές
μάζες, μονάχα για να θυσιαστούν στα καπιταλιστικά συμφέροντα μετά τον πόλεμο». 8
Η θέση του Λένιν και οι «Θέσεις για το εθνικό ζήτημα»
Η θέση του Λένιν για την διεθνή κατάσταση ήταν κατ’ ανάγκην βαθιά επηρεασμένη από
την κατάσταση που επικρατούσε στην Σοβιετική Ρωσία:
«Η δεύτερη καθοδηγητική ιδέα των θέσεών μας είναι το ότι στη σημερινή παγκόσμια
κατάσταση, ύστερα από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, οι αμοιβαίες σχέσεις των λαών,
όλο το παγκόσμιο σύστημα των κρατών, καθορίζονται από την πάλη μιας μικρής ομάδας ιμπεριαλιστικών εθνών ενάντια στο σοβιετικό κίνημα και στα σοβιετικά κράτη, που
επικεφαλής τους βρίσκεται η Σοβιετική Ρωσία. Αν αυτό το παραβλέψουμε, τότε δεν θα
μπορέσουμε να τοποθετήσουμε σωστά κανένα εθνικό ή αποικιακό ζήτημα, έστω κι αν
Β. Ι. Λένιν, «Εισήγηση της Επιτροπής για το Εθνικό και το Αποικιακό Ζήτημα», Άπαντα, τόμος
41, σ. 241, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», έκδοση πέμπτη, Αθήνα, 1988. (Σ.τ.Μ.)
7 Στην κριτική του στην μπροσούρα του EKS [αρχικά της τουρκικής οργάνωσης του ICC] το
Programme Communiste προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τον Λένιν κατά της Λούξεμπουργκ
φθάνοντας στο σημείο να ισχυριστεί ότι η Λούξεμπουργκ, υπό το ψευδώνυμο «Γιούνιους»:
«διατυπώνει… ένα εθνικό πρόγραμμα για την υπεράσπιση της πατρίδας!». Είναι αλήθεια ότι
η Λούξεμπουργκ, όπως και πολλοί σύγχρονοί της, συμπεριλαμβανομένου και του Λένιν, δεν
ήταν απαλλαγμένη από αμφισημίες και πεπαλαιωμένες εκφράσεις για το εθνικό ζήτημα, τις
οποίες μεταχειρίζονταν τον 19ο αιώνα ο Μαρξ και ο Ένγκελς και γενικότερα η σοσιαλδημοκρατία. Έχουμε ήδη επισημάνει αυτές τις αμφισημίες στο International Review Νο. 12 (1978),
στο οποίο υποστηρίζουμε την κριτική που άσκησε σε άρθρο του ο Λένιν για την «Μπροσούρα
του Γιούνιους». Όπως είναι επίσης αλήθεια ότι μια ορθή οικονομική ανάλυση δεν οδηγεί αυτομάτως σε ορθές πολιτικές θέσεις (περισσότερο απ’ ότι μια ανεπαρκής οικονομική ανάλυση
ακυρώνει ορθές θέσεις πολιτικής αρχής). To Programme Communiste, ωστόσο, αποτυγχάνει
οικτρά να αρθεί στο ύψος της κριτικής του Λένιν όταν, κατά τρόπο επονείδιστο, κουτσουρεύει
τα λόγια της Λούξεμπουργκ προκειμένου να αποφύγει να εξηγήσει στους αναγνώστες του
σε τι συνίσταται αυτό το λεγόμενο «εθνικό» της πρόγραμμα: «Ναι, οι σοσιαλιστές πρέπει να
υποστηρίζουν την πατρίδα τους σε μεγάλες ιστορικές κρίσεις και εδώ έγκειται το μεγάλο
λάθος της γερμανικής σοσιαλδημοκρατικής κοινοβουλευτικής ομάδας στο Ράιχσταγκ. Όταν
ανακοίνωσε την 4η Αυγούστου ότι ‘την ώρα του κινδύνου δεν θα εγκαταλείψουμε την πατρίδα
μας’ αρνήθηκε ταυτόχρονα τα ίδια της τα λόγια. Διότι στην πραγματικότητα εγκατέλειψε
την πατρίδα της την ώρα του μεγαλύτερού της κινδύνου. Το υψηλότερο καθήκον της σοσιαλδημοκρατίας απέναντι στην πατρίδα της απαιτεί από αυτήν να αποκαλύψει το πραγματικό
υπόβαθρο αυτού του ιμπεριαλιστικού πολέμου, να βγάλει τις παρωπίδες των ιμπεριαλιστικών
και διπλωματικών ψευδών από τα μάτια του λαού. Ήταν καθήκον της να μιλήσει δυνατά και
καθαρά, να διακηρύξει στον λαό της Γερμανίας ότι σε αυτόν τον πόλεμο η νίκη και η ήττα θα
είναι εξίσου ολέθριες. Να αντιταχθεί στην φίμωση της πατρίδας από μια κατάσταση πολιορκίας, να απαιτήσει ο λαός και μόνο να αποφασίσει για τον πόλεμο και την ειρήνη, να απαιτήσει την συνεχή λειτουργία του κοινοβουλίου κατά την περίοδο του πολέμου, να αναλάβει το
κοινοβούλιο να ελέγχει άγρυπνα την κυβέρνηση και το κοινοβούλιο να το ελέγχει άγρυπνα ο
λαός, να απαιτήσει την άμεση κατάργηση όλων των πολιτικών ανισοτήτων, αφού μονάχα ένας
ελεύθερος λαός μπορεί να κυβερνήσει επαρκώς την χώρα του, και τέλος να αντιταχθεί στον
ιμπεριαλιστικό πόλεμο με βάση το πρόγραμμα του Μαρξ, του Ένγκελς και του Λασάλ, όταν κι
αυτοί αντιπάλευαν τις πιο αντιδραστικές δυνάμεις».
8 Either/Or, Rosa Luxembourg, Selected Political Writings, επιμέλεια έκδοσης D. Howard, σ. 349.
Αυτό δεν σημαίνει ότι αυτοί οι αντιπρόσωποι που απηχούσαν ορισμένες θέσεις της Λούξεμπουργκ θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν «λουξεμπουργκιστές», ειδικά όταν δεν υπάρχει
σαφές τεκμήριο ότι γνώριζαν τα κείμενα της Λούξεμπουργκ.
84
85
5 Ρωσική Σοσιαλιστική Ομοσπονδία Σοβιετικών Δημοκρατιών. Ο προκάτοχος της ΕΣΣΔ. (Σ.τ.Μ.)
6
INTERNATIONAL REVIEW
γινόταν λόγος για την πιο απομακρυσμένη γωνιά του κόσμου. Μόνο ξεκινώντας απ’ αυτή
την άποψη μπορούν τα Κομμουνιστικά κόμματα τόσο στις πολιτισμένες, όσο και στις καθυστερημένες χώρες, να βάλουν σωστά και να λύσουν τα πολιτικά προβλήματα».9
Κατά καιρούς αυτή η θέση θα μπορούσε να σημαίνει κατά επικίνδυνο τρόπο ότι η προλεταριακή επανάσταση εξαρτάται από την εθνική επανάσταση στην Ανατολή:
«Η σοσιαλιστική επανάσταση δεν θα είναι απλώς ή κυρίως ο αγώνας του επαναστατικού προλεταριάτου κάθε χώρας κατά της δικιάς του αστικής τάξης. Όχι, θα είναι ο αγώνας όλων των αποικιών και των χωρών που καταπιέζονται από τον ιμπεριαλισμό, όλων
των εξαρτημένων χωρών κατά του ιμπεριαλισμού».10
Ο κίνδυνος που ενέχει αυτή η θέση έγκειται στο ότι μπορεί να καταστήσει το εργατικό
κίνημα κάθε χώρας και την στάση της Κομιντέρν έναντι αυτού του κινήματος να εξαρτάται όχι από τα συμφέροντα της διεθνούς εργατικής τάξης και τις σχέσεις μεταξύ εργατών διαφορετικών χωρών αλλά από τα κρατικά συμφέροντα της Σοβιετικής Ρωσίας.11
Αφήνει αναπάντητο το ερώτημα σχετικά με το τι πρέπει να γίνει όταν αυτά διίστανται
μεταξύ τους. Για να αναφέρουμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: ποια θα πρέπει να είναι
η στάση των Τούρκων εργατών και κομμουνιστών στον πόλεμο μεταξύ του εθνικιστικού
κινήματος του Μουσταφά Κεμάλ και των ελληνικών δυνάμεων κατοχής; Θα έπρεπε να
είναι ο επαναστατικός ντεφετισμός, τον οποίο υιοθέτησε η αριστερή πτέρυγα τόσο του
ελληνικού όσο και του τουρκικού κομμουνιστικού κόμματος, ή θα πρέπει να είναι η παροχή στρατιωτικής και διπλωματικής βοήθειας της Σοβιετικής Ρωσίας προς το εκκολαπτόμενο τουρκικό κράτος με σκοπό την ήττα της Ελλάδας με το σκεπτικό ότι αυτή είναι ένα
όργανο του βρετανικού ιμπεριαλισμού;
Η θέση του Μαναμπέντρα Ναθ Ρόυ
Κατά την διάρκεια του 2ου Συνεδρίου της Κομιντέρν ο Μ.Ν. Ρόυ12 παρουσίασε το κείμενό του με τίτλο «Συμπληρωματικές Θέσεις για το Εθνικό Ζήτημα», το οποίο συζητήθηκε
στην αρμόδια επιτροπή και υπεβλήθη μαζί με τις «Θέσεις» του Λένιν προς έγκριση από
9 Β.
Ι. Λένιν, «Εισήγηση της Επιτροπής για το Εθνικό και το Αποικιακό Ζήτημα», σ. 242, ό.π.
Έκθεση του Λένιν προς το Δεύτερο Συνέδριο των Κομμουνιστικών Οργανώσεων των Λαών
της Ανατολής, Νοέμβριος 1918, παρατίθεται στο Carrère d’ Encausse-Schram, Marxism and
Asia.
11 Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα υπερίσχυσης των συμφερόντων του ρωσικού κράτους αποτελεί η στάση της σοβιετικής εξουσίας απέναντι στο κίνημα του Γκιλάν (Περσία). Η μελέτη
των γεγονότων αυτών είναι έξω από το πλαίσιο αυτού του άρθρου, αλλά οι ενδιαφερόμενοι
αναγνώστες μπορούν να συμβουλευθούν την μελέτη του Vladimir Genis, ‘Les Bolcheviks au
Guilan’, η οποία δημοσιεύθηκε στα Cahiers du Monde russe, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1999.
12 Μαναμπέντρα Ναθ Ρόυ (1887-1954): Ο Ναρέντρα Ναθ Μπχατατσάρια, γνωστός ως Μ.Ν. Ρόυ,
ήταν ένα Ινδός επαναστάτης από την Βεγγάλη και διεθνώς γνωστός πολιτικός θεωρητικός και
ακτιβιστής. Ήταν μεταξύ των ιδρυτών του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Ινδία και το Μεξικό.
Ξεκίνησε την πολιτική του δραστηριότητα ως μέλος της εξτρεμιστικής πτέρυγας του ινδικού
εθνικισμού, αλλά μετατοπίστηκε προς κομμουνιστικές θέσεις κατά την παραμονή του στην
Νέα Υόρκη κατά την διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έφυγε για το Μεξικό προκειμένου
να διαφύγει την προσοχή των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών και πήρε μέρος στην δημιουργία του εκεί κομμουνιστικού κόμματος. Κλήθηκε να παρακολουθήσει το 2ο Συνέδριο της Κομι10
86
Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ
το συνέδριο. Σύμφωνα με τον Ρόυ ο καπιταλισμός εξακολουθεί να υπάρχει λόγω των
«υπερκερδών» που αποκομίζει από τις αποικίες:
«Ο ευρωπαϊκός καπιταλισμός αντλεί την ισχύ του κυρίως όχι τόσο από τις βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης όσο από τις αποικιακές του κτήσεις. Η ύπαρξή του εξαρτάται
από τον έλεγχο εκτεταμένων αποικιακών αγορών και από ένα ευρύ πεδίο ευκαιριών προς
εκμετάλλευση… Τα υπερκέρδη που πραγματοποιούνται στις αποικίες αποτελούν μία
από τις κύριες πηγές των πόρων του σύγχρονου καπιταλισμού. Η ευρωπαϊκή εργατική
τάξη θα κατορθώσει να ανατρέψει την καπιταλιστική τάξη πραγμάτων μονάχα όταν αυτή
η πηγή πάψει τελικά να υφίσταται».13 Τούτο ώθησε τον Ρόυ να διαμορφώσει μια άποψη
για την παγκόσμια επανάσταση σύμφωνα με την οποία αυτή εξαρτάται από την επανάσταση των εργαζόμενων μαζών της Ασίας:
«Η Ανατολή αφυπνίζεται και ποιος ξέρει αν το φοβερό κύμα που θα σαρώσει τον καπιταλισμό στην Δυτική Ευρώπη δεν θα προέλθει από εκεί. Τούτο δεν αποτελεί φαντασιοπληξία ούτε είναι μια συναισθηματική ελπίδα. Το ότι η τελική επιτυχία της κοινωνικής
επανάστασης στην Ευρώπη θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό, αν όχι εξ ολοκλήρου, από
τον ταυτόχρονο ξεσηκωμό των εργαζόμενων μαζών της Ανατολής μπορεί να αποδειχθεί
επιστημονικά».14 Ωστόσο, σύμφωνα με την άποψη του Ρόυ η επανάσταση στην Ασία εξαρτάται από την συμμαχία του προλεταριάτου με την αγροτιά. Τούτο το θεωρούσε ασυμβίβαστο με την υποστήριξη του δημοκρατικού εθνικιστικού κινήματος:
«Ο αγώνας για την ανατροπή της ξένης κυριαρχίας στις αποικίες δεν σημαίνει επομένως προσχώρηση στους εθνικούς σκοπούς της εθνικής αστικής τάξης, αλλά πολύ
περισσότερο την προλείανση του εδάφους για την απελευθέρωση του προλεταριάτου
των αποικιών… Δύο κινήματα μπορεί κανείς να διακρίνει, τα οποία κάθε μέρα που περνά αποκλίνουν όλο και περισσότερο μεταξύ τους. Το πρώτο είναι το αστικό-δημοκρατικό εθνικιστικό κίνημα, το οποίο επιδιώκει τον στόχο της πολιτικής απελευθέρωσης με
την διατήρηση της καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων. Το δεύτερο είναι ο αγώνας των
ακτημόνων αγροτών για την απελευθέρωσή τους από κάθε είδους εκμετάλλευση».15 Η
αντίρρηση του Ρόυ οδήγησε στην αφαίρεση της ιδέας της υποστήριξης των «εθνικών
δημοκρατικών» κινημάτων από το προσχέδιο θέσεων του Λένιν και στην αντικατάστασή
της από την υποστήριξη των «εθνικο-επαναστατικών» κινημάτων. Η δυσκολία, ωστόσο,
βρισκόταν στο γεγονός ότι η διάκριση μεταξύ των δύο παρέμενε στην πράξη εξαιρετικά
ασαφής. Τι ακριβώς είναι ένα «εθνικο-επαναστατικό» κίνημα; Κατά ποια ακριβώς έννοια
είναι «επαναστατικό» και πώς θα μπορούσαν τα «εθνικά» χαρακτηριστικά ενός τέτοιου
κινήματος να συνταιριαστούν με τις επιταγές της διεθνούς προλεταριακής επανάστασης; Τα ζητήματα αυτά δεν διευκρινίστηκαν ποτέ από την Κομιντέρν και οι εγγενείς αντιφάσεις τους παρέμεναν άλυτες.
Η θέση του Σουλτανζάντε
Μία τρίτη θέση εξέφρασε, ίσως με πιο σαφή τρόπο, ο Σουλτανζάντε16, ο εκπρόσωπος
ντέρν και συνεργάστηκε με τον Λένιν στην διαμόρφωση των «Θέσεων για το εθνικό ζήτημα».
13 The Second Congress of the Communist International, ό.π.
14 M.N. Roy, ‘The awakening of the East’, The Call, Ιούλιος 1920, http://marxists.org
15 Supplementary Theses.
16 Ο Σουλτανζάντε ήταν, στην πραγματικότητα, αμερικανικής καταγωγής. Το αληθινό του όνομα ήταν Αβέτις Μικαελιάν. Γεννήθηκε το 1890 σε μια φτωχή οικογένεια στο Μαραγκέχ (Νο87
Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ
INTERNATIONAL REVIEW
του νεοϊδρυθέντος Περσικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Ο Σουλτανζάντε απέρριπτε την
ιδέα ότι οι εθνικές επαναστάσεις μπορούν να οδηγήσουν από μόνες τους στην αποτίναξη
της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης και ότι η παγκόσμια επανάσταση εξαρτάται από τα γεγονότα στην Ανατολή:
«Μήπως η τύχη του κομμουνισμού σε ολόκληρο τον κόσμο εξαρτάται από την νίκη
της κοινωνικής επανάστασης στην Ανατολή, όπως μας διαβεβαιώνει ο σύντροφος Ρόυ;
Ασφαλώς όχι. Πολλοί σύντροφοί στο Τουρκεστάν έχουν παγιδευτεί σε αυτό το σφάλμα… Ας υποθέσουμε ότι η κομμουνιστική επανάσταση έχει ξεκινήσει στην Ινδία. Μπορούν
οι εργάτες αυτής της χώρας να αντέξουν την επίθεση της αστικής τάξης ολόκληρου του
κόσμου δίχως την βοήθεια ενός μεγάλου επαναστατικού κινήματος στην Αγγλία και στην
Ευρώπη; Φυσικά όχι. Η καταστολή της επανάστασης στην Κίνα και την Περσία αποτελεί
σαφή απόδειξη αυτού του γεγονός… Αν κάποιος προσπαθήσει να βαδίσει σύμφωνα με
τις ‘Θέσεις’17 σε χώρες που έχουν δέκα ή περισσότερα χρόνια εμπειρίας... θα οδηγήσει
τις μάζες στους κόλπους της αντεπανάστασης. Το καθήκον μας είναι η δημιουργία και η
διατήρηση ενός καθαρά κομμουνιστικού κινήματος που θα βρίσκεται σε αντίθεση με το
αστικό-δημοκρατικό κίνημα. Κάθε άλλη κρίση των γεγονότων θα οδηγήσει σε θλιβερά
αποτελέσματα».18
Το ότι η φωνή του Σουλτανζάντε δεν ήταν μεμονωμένη μπορεί να ιδωθεί από το γεγονός ότι παρόμοιες φωνές ακούγονταν και αλλού. Στην έκθεσή του προς το Συνέδριο του
Μπακού ο Πάβλοβιτς (ο οποίος σύμφωνα με ορισμένες πηγές19 εργάστηκε για την συγγραφή της μαζί με τον Σουλτανζάντε) δήλωνε ότι αν «οι Ιρλανδοί αυτονομιστές πετύχουν
τον σκοπό τους και πραγματοποιήσουν το αγαπημένο τους ιδανικό της ανεξαρτησίας του
ιρλανδικού λαού, την επόμενη κιόλας μέρα η ανεξάρτητη Ιρλανδία θα βρεθεί υπό τον ζυγό
του αμερικανικού κεφαλαίου ή του γαλλικού χρηματιστηρίου και ίσως μέσα σ’ ένα-δυο
χρόνια η Ιρλανδία θα πολεμά κατά της Βρετανίας ή εναντίον κάποιων άλλων κρατών, σε
συμμαχία με κάποιο από τα διεθνή αρπακτικά, για αγορές, για ανθρακωρυχεία, για ορυχεία σιδήρου, για κομμάτια εδάφους στην Αφρική και για άλλη μια φορά εκατοντάδες
χιλιάδες Βρετανοί, Ιρλανδοί, Αμερικανοί και άλλοι εργάτες θα πεθάνουν σ’ αυτόν τον
τιοδυτική Περσία). Προσχώρησε στους Μπολσεβίκους το 1912, ίσως στην Αγία Πετρούπολη.
Εργάστηκε για την Κομμουνιστική Διεθνή στο Μπακού και στο Τουρκεστάν και ήταν ένας από
κυριότερους οργανωτές του πρώτου συνεδρίου του Περσικού Κομμουνιστικού Κόμματος στο
Ανζαλί, τον Ιούνιο του 1920. Συμμετείχε στο 2ο Συνέδριο της Κομιντέρν ως εκπρόσωπος του
Περσικού ΚΚ. Παρέμεινε στην αριστερή πτέρυγα της Κομιντέρν και ήταν αντίθετος με τους
«εθνικούς ηγέτες» της Ανατολής (όπως ο Κεμάλ). Ήταν επίσης έντονος επικριτής των λεγομένων «ειδικών» της Κομιντέρν στην Περσία και στην Ανατολή. Πέθανε κατά την διάρκεια των
σταλινικών εκκαθαρίσεων μεταξύ του 1936 και του 1938. Βλ. την μελέτη του Cosroe Chaqeri
για τον Σουλτανζάντε στο Iranian Studies, άνοιξη-καλοκαίρι 1984.
17 Εννοεί τις «Θέσεις για το Εθνικό Ζήτημα», οι οποίες αναφέρθηκαν παραπάνω. (Σ.τ.Μ.)
18 The Second Congress of the Communist International, ό.π.
19 Βλ. Cosroe Chaqeri, ό.π. Στα Cahiers du Monde russe, 49/3, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1999 ο
Vladimir Genis κάνει λόγο για μια αναφορά που συνέταξαν από κοινού ο Σουλτανζάντε και ο
Πάβλοβιτς κατά παράκληση του Λένιν ύστερα από το 2ο Συνέδριο της Κομιντέρν για «τους
στόχους του κομμουνιστικού κόμματος στην Περσία». Η αναφορά προτείνει την ανάληψη μαζικής προπαγάνδας «για την πλήρη εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας και για την μεταβίβαση
της γης στους αγρότες, αφού η τάξη των γαιοκτημόνων δεν μπορεί να υποστηρίξει την επανάσταση κατά του Σάχη ή έστω κατά των Βρετανών».
88
πόλεμο... Το παράδειγμα... της αστικής Πολωνίας, η οποία τώρα συμπεριφέρεται σαν
δήμιος απέναντι στις εθνικές μειονότητες που βρίσκονται στα εδάφη της, και χρησιμεύει
ως χωροφύλακας του διεθνούς καπιταλισμού στον αγώνα του κατά των εργατών και των
αγροτών της Ρωσίας. Ή ας δούμε το παράδειγμα των βαλκανικών κρατών –Βουλγαρία,
Σερβία, Μαυροβούνιο, Ελλάδα– που τσακώνονται μεταξύ τους για την μοιρασιά της λείας
και επειδή θέλουν να προσαρτήσουν στα δικά τους εδάφη κάποιο λαό που μόλις χθες
βρισκόταν υπό τουρκικό ζυγό, και ένας ολόκληρος αριθμός άλλων γεγονότων του ιδίου
είδους καταδεικνύουν ότι ο σχηματισμός εθνικών κρατών στην Ανατολή, όπου η εξουσία
έχει περάσει από τους ξένους κυρίαρχους που έχουν εκδιωχθεί στους ντόπιους καπιταλιστές και γαιοκτήμονες, δεν αποτελεί αυτό καθαυτόν ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός
για την υπόθεση της βελτίωσης της θέσης των λαϊκών μαζών».
«Μέσα στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος κάθε νεοσχηματιζόμενο κράτος
που δεν εκφράζει τα συμφέροντα των εργαζόμενων μαζών, αλλά εξυπηρετεί τα συμφέροντα της αστικής τάξης, είναι ένα νέο όργανο καταπίεσης και εξαναγκασμού, ένας
καινούργιος παράγοντας πολέμου και βίας… Αν ο αγώνας στην Περσία, την Ινδία και
την Τουρκία θα έπρεπε να οδηγήσει απλώς τους καπιταλιστές και τους γαιοκτήμονες
αυτών των χωρών, με τα εθνικά τους κοινοβούλια και τις γερουσίες τους, να έλθουν στην
εξουσία, οι λαϊκές μάζες δεν θα κερδίσουν τίποτα. Κάθε νεοσχηματιζόμενο κράτος θα
συρθεί γοργά, από την ίδια την πορεία των γεγονότων και την σιδηρά λογική των νόμων
της καπιταλιστικής οικονομίας, σε έναν φαύλο κύκλο μιλιταρισμού και ιμπεριαλιστικής
πολιτικής και ύστερα από μερικές δεκαετίες θα είμαστε μάρτυρες ενός νέου παγκοσμίου
πολέμου… για τα συμφέροντα των Γάλλων, Γερμανών, Βρετανών, Ινδών, Κινέζων, Περσών
και Τούρκων τραπεζιτών και εργοστασιαρχών… Μονάχα η δικτατορία του προλεταριάτου
και, γενικά, των εργαζόμενων μαζών, που θα απελευθερωθούν από την ξενική καταπίεση
και θα έχουν ανατρέψει εντελώς το κεφάλαιο, μπορεί να παράσχει στις καθυστερημένες
χώρες την εγγύηση ότι δεν θα γίνουν αντικείμενο λεηλασίας και καταναγκασμού, όπως
τα κράτη που σχηματίστηκαν από τα κομμάτια της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας και
της Τσαρικής Ρωσίας, δηλαδή η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Τσεχοσλοβακία, η Γεωργία και η
Αρμενία ή σχηματίστηκαν από κομμάτια της Τουρκίας, όπως η Ελλάδα του Βενιζέλου, και
τα υπόλοιπα νέα όργανα πολέμου, λεηλασίας και καταναγκασμού».20
Ο Γκριγκόρι Σαφάροφ (ο οποίος θα έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του Κομμουνιστικού Κόμματος Τουρκίας) έθεσε το ζήτημα με μεγαλύτερη σαφήνεια στο κείμενό του
Problemy Vostoka («Το ζήτημα της Ανατολής»): «… πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι μονάχα
η ανάπτυξη της προλεταριακής επανάστασης στην Ευρώπη καθιστά δυνατή την επανάσταση των χωρικών και την ριζική επίλυση του αγροτικού ζητήματος στην Ανατολή…
Στο σύστημα των ιμπεριαλιστικών χωρών δεν υπάρχει θέση για αγροτικές δημοκρατίες.
Τα αριθμητικώς ασήμαντα στελέχη των εγχώριων προλετάριων και τα ημιπρολεταριακά
στοιχεία της πόλης και της υπαίθρου μπορούν να τραβήξουν με το μέρος τους πλατειές
αγροτικές μάζες στην μάχη κατά του ιμπεριαλισμού και των φεουδαλικών στοιχείων,
αλλά τούτο απαιτεί μια διεθνή επαναστατική κατάσταση, η οποία θα τους επιτρέψει να
συμμαχήσουν με το προλεταριάτο των αναπτυγμένων χωρών».21
Ομολογουμένως, η έκθεση του Πάβλοβιτς, την οποία παραθέσαμε, δεν αποτελεί υπόδειγμα σαφήνειας και περιέχει μια σειρά αντιφατικών ιδεών. Παραδείγματος χάριν, αναφέρεται στην «επαναστατική Τουρκία» («Η ελληνική κατοχή της Θράκης και της Αδριανούπολης αποσκοπεί στην απομόνωση της επαναστατικής Τουρκίας και της Σοβιετικής
20
http://marxists.org/history/international/comintern/baku/ch05.htm.
and Asia, ό.π. (η έμφαση υπάρχει στο πρωτότυπο)
21 Marxism
89
Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ
INTERNATIONAL REVIEW
Ρωσίας από τα επαναστατημένα Βαλκάνια»). Φθάνει μάλιστα τόσο μακριά ώστε να αποδέχεται την πρόταση των «Τούρκων συντρόφων» (κατά πάσα πιθανότητα την ομάδα περί
τον Μουσταφά Σουφί), σύμφωνα με την οποία «το ζήτημα των Δαρδανελίων θα πρέπει
να αποφασιστεί από τις χώρες που βρέχονται από την Μαύρη Θάλασσα, εξαιρουμένων
του Βράγκελ 22 και της Αντάντ». Και το κείμενο συνεχίζει ως εξής: «Χαιρετίζουμε θερμά
αυτήν την ιδέα, η πραγματοποίηση της οποίας θα είναι το πρώτο αποφασιστικό βήμα
προς την δημιουργία της ομοσπονδίας όλων των λαών και των χωρών που τα εδάφη τους
γειτονεύουν με την Μαύρη Θάλασσα».23 Τούτο και μόνο καταδεικνύει ότι οι επαναστάτες
της εποχής βρίσκονταν αντιμέτωποι, επί του πρακτέου και μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες
συνθήκες, με καινούργια προβλήματα τα οποία δεν επιδέχονταν εύκολες λύσεις. Μέσα
σε μια τέτοια κατάσταση ένας ορισμένος βαθμός σύγχυσης ήταν μάλλον αναπόφευκτος.
Αξίζει να παρατηρήσουμε, παρεμπιπτόντως, ότι τις «αριστερές» θέσεις δεν τις διατύπωναν ούτε δυτικοί διανοούμενοι ούτε επαναστάτες της καρέκλας αλλά αυτοί που έπρεπε
να εφαρμόσουν επί τόπου την πολιτική της Κομιντέρν.
Το εθνικό ζήτημα επί του πρακτέου
Θα πρέπει να τονισθεί ότι οι θέσεις που έχουμε υπογραμμίσει εδώ, με έναν μάλλον
σχηματικό τρόπο, δεν ήταν προδιαγεγραμμένες. Η Κομιντέρν ήταν αντιμέτωπη με προβλήματα και ζητήματα που ήταν εξ ολοκλήρου νέα: ο καπιταλισμός βρισκόταν ακόμη στο
μεταίχμιο, ανάμεσα στην περίοδο της θριαμβευτικής του ανόδου και στην «εποχή των πολέμων και των επαναστάσεων» (για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση της Κομιντέρν), η
αντίθεση μεταξύ αστικής τάξης και προλεταριάτου έβρισκε την έκφρασή της στην αντίθεση μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και καπιταλιστικών κρατών και οι κομμουνιστές στην
Ανατολή έπρεπε να «προσαρμοστούν σε ιδιαίτερες συνθήκες, που δεν συναντάμε στις
ευρωπαϊκές χώρες».24
Θα πρέπει να πούμε ότι οι ηγέτες της Κομιντέρν επεδείκνυαν μερικές φορές εκπληκτική αφέλεια στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν αυτά τα ζητήματα. Έτσι, ο Ζηνόβιεφ, μιλώντας προς το Συνέδριο του Μπακού, δήλωνε ότι: «Μπορούμε να υποστηρίξουμε
μια δημοκρατική πολιτική σαν αυτή που αρχίζει σήμερα να υλοποιείται στην Τουρκία και
μπορεί αύριο να κάνει την εμφάνισή της σε άλλες χώρες. Υποστηρίζουμε και θα υποστηρίξουμε τα εθνικά κινήματα όπως αυτά στην Τουρκία, την Περσία, την Ινδία και την
Κίνα… το καθήκον του [του σημερινού εθνικού] κινήματος είναι να βοηθήσει την Ανατολή
να απελευθερωθεί από τον βρετανικό ιμπεριαλισμό. Έχουμε όμως να πραγματοποιήσουμε και ένα δικό μας καθήκον, όχι λιγότερο μεγάλο: να βοηθήσουμε τις εργαζόμενες μάζες
της Ανατολής στον αγώνα τους κατά των πλουσίων και να τις βοηθήσουμε εδώ και τώρα
να δημιουργήσουν τις δικές τους κομμουνιστικές οργανώσεις… να τις προετοιμάσουμε
για μια αληθινή εργατική επανάσταση».25 Ο Ζηνόβιεφ δεν έκανε τίποτε περισσότερο από
το να επαναλαμβάνει την έκθεση του Λένιν για το εθνικό ζήτημα προς το 2ο Συνέδριο της
22 Ο
Βράνγκελ ήταν ένας από τους αντεπαναστάτες στρατηγούς που οι στρατιωτικές εκστρατείες τους κατά της επανάστασης χρηματοδοτήθηκαν από τις Μεγάλες Δυνάμεις, και στην
περίπτωση του Βράνγκελ ειδικά από την Γαλλία.
23 Ό.π.
24 Όπως έλεγε ο Λένιν απευθυνόμενος προς το Συνέδριο των Κομμουνιστικών Οργανώσεων
των Λαών της Ανατολής. Βλ. Marxism and Asia, σ. 168.
25 http://marxists.org/history/international/comintern/baku/ch01.htm
90
Κομιντέρν: «εμείς, σαν κομμουνιστές, πρέπει να υποστηρίζουμε και θα υποστηρίξουμε τα
αστικά εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα των αποικιακών χωρών μόνο στις περιπτώσεις
που τα κινήματα αυτά θα είναι πραγματικά επαναστατικά, που οι εκπρόσωποί τους δεν
θα μας εμποδίζουν να διαπαιδαγωγούμε και να οργανώνουμε την αγροτιά και τις πλατειές μάζες των εκμεταλλευομένων με επαναστατικό πνεύμα».26
Στην πραγματικότητα η πολιτική που διατύπωνε ο Ζηνόβιεφ –και την οποία στην αρχή
προσπάθησε να θέσει σε εφαρμογή η σοβιετική εξουσία- στηρίζεται στην υπόθεση ότι
τα εθνικά κινήματα θα αποδεχθούν ως σύμμαχό τους την σοβιετική εξουσία, ενώ ταυτόχρονα θα δώσουν στους κομμουνιστές το ελεύθερο να οργανώσουν τους εργάτες για
να τα ανατρέψουν. Όμως οι εθνικιστές ηγέτες, όπως ο Μουσταφά Κεμάλ, ούτε ανόητοι
ήταν ούτε δεν είχαν επίγνωση των συμφερόντων τους. Ο Κεμάλ, για να πάρουμε την
Τουρκία ως παράδειγμα, άφηνε τους κομμουνιστές να οργανώνονται μονάχα στον βαθμό
που χρειαζόταν την υποστήριξη της Σοβιετικής Ρωσίας απέναντι στην Βρετανία και στην
Ελλάδα. Ο Κεμάλ ήταν αποφασισμένος να κρατήσει σταθερά υπό τον έλεγχό του τον
λαϊκό ενθουσιασμό για τον κομμουνισμό –ο οποίος σίγουρα υπήρχε και κέρδιζε έδαφος,
αν και με τρόπο συγκεχυμένο- και προχώρησε ακόμη και στην δημιουργία ενός «επίσημου» Κομμουνιστικού Κόμματος, στην Κεντρική Επιτροπή του οποίου συμμετείχαν ακόμη
και κορυφαίοι στρατηγοί του τουρκικού στρατού! Αυτό το «ΚΚ» είχε τουλάχιστον πλήρη
επίγνωση (και πράγματι κατά πολύ περισσότερο από την Κομιντέρν) του ασυμβίβαστου
μεταξύ εθνικισμού και κομμουνισμού. Όπως έγραφε η εφημερίδα Anadoluda Yeni Gün, το
κεντρικό όργανο του «επίσημου» ΚΚ: «Προς το παρόν το πρόγραμμα των κομμουνιστικών
ιδεών δεν είναι μονάχα επιβλαβές αλλά ακόμη και καταστροφικό για την χώρα. Όταν
ένας στρατιώτης συνειδητοποιεί ότι δεν πρέπει να έχει πατρίδα, δεν θα πάει να την
υπερασπιστεί. Όταν ακούσει ότι δεν πρέπει να υπάρχει μίσος μεταξύ των εθνών δεν θα
πάει να πολεμήσει τους Έλληνες».27 Η ιδεολογική φιγούρα του κόμματος, Μαχμούτ Εσάτ
Μποζκούρτ [Mahmud Esat Bozkurt] δήλωσε απερίφραστα ότι «Για τους Τούρκους ο κομμουνισμός δεν είναι ένα ιδανικό αλλά ένα μέσο. Το ιδανικό των Τούρκων είναι η ενότητα
του τουρκικού έθνους».28
Εν ολίγοις η σοβιετική εξουσία θα ήταν ένας αποδεκτός σύμμαχος για τους εθνικιστές
μονάχα στον βαθμό που δρούσε ως εκφραστής των ρωσικών εθνικών συμφερόντων και
όχι του προλεταριακού διεθνισμού.
Τις συνέπειες της πολιτικής της Κομιντέρν για την Τουρκία περιγράφει με σαφήνεια ο
Άγις Στίνας στις «Αναμνήσεις» του: «Ο πόλεμος απ’ το μέρος του Κεμάλ είχε χαρακτηριστεί από τη ρωσική κυβέρνηση και την Κομμουνιστική Διεθνή εθνικοαπελευθερωτικός
και ‘συνεπώς’ προοδευτικός και μ’ αυτή την έννοια τον υποστήριξε και με την πολιτική
της και με την διπλωματία της και με τους συμβούλους της και με όπλα και με χρήματα.
Ο πόλεμος απ’ το μέρος του Κεμάλ ήταν πόλεμος εναντίον ξένου εισβολέως και για την
απελευθέρωση των τουρκικών εδαφών απ’ αυτόν. Μ’ αυτή την έννοια ήταν εθνικοαπελευθερωτικός. Αλλά ήταν γι’ αυτό και προοδευτικός; Εκείνα τα χρόνια αυτό πιστεύαμε και
αυτό υποστηρίζαμε. Είναι όμως δυνατόν και σήμερα να υποστηρίζουμε το ίδιο; Προοδευτικό στην εποχή μας και είναι και δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο έξω από ό,τι συμβάλλει
στην ταξική συνειδητοποίηση των εργατικών μαζών, έξω απ’ ό,τι αναπτύσσει την ικανότητα των μαζών στην πάλη για την κοινωνική τους χειραφέτηση. Σε τι και πώς συνέβαλε
26
Β. Ι. Λένιν, «Εισήγηση της Επιτροπής για το Εθνικό και το Αποικιακό Ζήτημα», ό.π., σ. 243.
Βλ. George S. Haris, The Origins of Communism in Turkey, σ. 82.
28 ό.π.
27
91
INTERNATIONAL REVIEW
Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ
σ’ αυτό η δημιουργία του σημερινού τουρκικού κράτους; Ο Κεμάλ δεν επεδίωκε μόνον να
διώξει τους ξένους εισβολείς από το τουρκικό έδαφος, αλλά και να δημιουργήσει ένα αμιγές τουρκικό κράτος, δηλαδή να εκκαθαρίσει το τουρκικό έδαφος από τις εθνικές μειονότητες, από τα εκατομμύρια των ελλήνων, αρμενίων, κούρδων, τσερκέζων κλπ. Και μετά
τη νίκη του αυτό έκανε, ενώ συγχρόνως έχωνε στα μπουντρούμια ή κρεμούσε τους τούρκους κομμουνιστές και στο τέλος γύρισε τις πλάτες του στη Ρωσία και αποκατέστησε
εγκάρδιες σχέσεις με τους ιμπεριαλιστές αναλαμβάνοντας αυτός να προστατεύσει τα
συμφέροντά τους. Η ορθή, η σύμφωνα με τα συμφέροντα της παγκόσμιας προλεταριακής
επανάστασης πολιτική έπρεπε να ήταν: συναδέλφωση ελλήνων και τούρκων στρατιωτών
και κοινή πάλη με τις λαϊκές μάζες ανεξάρτητα από εθνικές, φυλετικές και θρησκευτικές
διακρίσεις για τη δημοκρατία των εργατικών και αγροτικών συμβουλίων σ’ όλο το έδαφος
της Μικράς Ασίας. Φυσικά ανεξάρτητα από την πολιτική της Ρωσίας και ανεξάρτητα από
τους σκοπούς του Κεμάλ, το καθήκον των ελλήνων κομμουνιστών ήταν η αδιάλλακτη
πάλη εναντίον του πολέμου». 29
Η σημασία της εμπειρίας της αριστερής πτέρυγας του κομμουνιστικού κινήματος στην
Τουρκία έγκειται όχι στην θεωρητική της παρακαταθήκη αλλά στο γεγονός ότι ο αγώνας
μεταξύ εθνικισμού και κομμουνισμού στην Ανατολή παίχτηκε στην Τουρκία μέχρι τέλους,
όχι στα λόγια αλλά στην πράξη, μέσα στην ταξική πάλη.30 Ο αγώνας της κατά του οπορτουνισμού μέσα στο Τουρκικό Κομμουνιστικό Κόμμα και εναντίον της καταστολής του
κεμαλικού κράτους, το οποίο από την γέννησή του έβαψε τα χέρια του με εργατικό αίμα,
καταδεικνύει περίτρανα τις ελλείψεις και τις ασάφειες των «Θέσεων της Κομιντέρν για
το Εθνικό Ζήτημα». Ο αγώνας του Μανατόφ, του Χατζίογλου και των συντρόφων τους
ανήκει στην διεθνιστική κληρονομιά του εργατικού κινήματος.
8 Ιουνίου 2010
International Review
29 Α.
Στίνας, Αναμνήσεις, σ. 32-33, Ύψιλον, Αθήνα, 1985 (η έμφαση είναι δική μας).
Όπως αναφέρει η μπροσούρα: «Η αριστερή πτέρυγα του ΚΚ Τουρκίας ήταν ένα κίνημα
που διαμορφώθηκε γύρω από την αντίθεση στο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα για πρακτικούς
λόγους, εξαιτίας των φοβερών συνεπειών του για τους εργάτες, φέρνοντάς τους μονάχα την
οδύνη και τον θάνατο». Τόσο η EKS (Διεθνιστική Κομμουνιστική Αριστερά) όσο και το ICC
(Διεθνιστικό Κομμουνιστικό Ρεύμα) είχαν και έχουν επίγνωση ότι η Τουρκική Κομμουνιστική Αριστερά δεν καταλαμβάνει την ίδια θέση σε θεωρητικό και οργανωτικό επίπεδο με την
Κομμουνιστική Αριστερά όπως η Ιταλική, λόγου χάριν. Γι’ αυτό η μπροσούρα ονομάζεται «Η
αριστερή πτέρυγα του ΚΚ Τουρκίας» και όχι «Η τουρκική Κομμουνιστική Αριστερά». Κατά τα
φαινόμενα αυτή η διάκριση δεν είναι σαφής για το Programme Communiste, το οποίο δείχνει
να μεταχειρίζεται την Κομμουνιστική Αριστερά σαν ατομική του ιδιοκτησία, αφού ισχυρίζε
ται ότι μονάχα η Ιταλική Κομμουνιστική Αριστερά «τοποθετείται στην βάση του ορθόδοξου
μαρξισμού» (ο όρος «ορθόδοξος μαρξισμός» είναι μια κωμική ιδέα, η οποία, τολμάμε να πούμε,
ότι είναι αντιμαρξιστική). Το Programme Communiste ασχολείται επί μακρόν με τα διάφορα
ρεύματα, αριστερής και δεξιάς απόκλισης, του «πρώιμου κομμουνιστικού κινήματος» και πολύ
περισπούδαστα μας πληροφορεί ότι ο χαρακτήρας τους ως «αριστερών» ή «δεξιών» εξαρτάται από τις αλλαγές στην πολιτική γραμμή της Κομιντέρν, παραθέτοντας τον χαρακτηρισμό
του Ζηνόβιεφ για τον Μπορντίγκα το 1924. Όμως γιατί δεν γίνεται καμία μνεία της μπροσούρας του Λένιν κατά του «αριστερισμού» [Β. Ι. Λένιν, «Ο αριστερισμός: Παιδική αρρώστια του
κομμουνισμού»], ειδικά στην Ιταλία, την Γερμανία, την Ολλανδία και την Βρετανία; Σε αντίθεση
με το Programme Communiste ο Λένιν τουλάχιστον δεν δυσκολεύτηκε να δει ότι υπήρχε κάτι
κοινό μεταξύ των «αριστεριστών», παρ’ όλο που ασφαλώς δεν συμφωνούμε με τον χαρακτηρισμό του «αριστερισμού» ως «παιδική αρρώστια του κομμουνισμού»!
30
92
Πηγή άρθρου: International Review, Νο 142 (2010)
Τίτλος πρωτοτύπου: The Left Wing of the Turkish Communist Party
Η μετάφραση έγινε από τα αγγλικά
93
DAVIDE RIZZO
Μια σύντομη παρουσίαση των θέσεων της
ΔΙΕΘΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗΣ ΤΑΣΗΣ
Η AΚΡΩΣ ΚΑΤΑΚΕΡΜΑΤΙΣΜEΝΗ ΦYΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚHΣ ΑΡΙΣΤΕΡAΣ
είναι φανερή σε όλους. Ποιες είναι όμως οι διαφορές ανάμεσα σ’ εμάς και στις άλλες
αντικαπιταλιστικές ομάδες που υποστηρίζουν την ταξική πάλη;
Αποκαλούμε τους εαυτούς μας διεθνιστές επειδή πιστεύουμε ότι τα συμφέροντα
των εκμεταλλευομένων είναι τα ίδια σε ολόκληρο τον κόσμο και ότι ο κομμουνισμός δεν
μπορεί να πραγματοποιηθεί σε μία γεωγραφική περιοχή, όπως διατείνεται ο μύθος που
πλασάρισε σαν αλήθεια ο σταλινισμός. Είμαστε, επομένως, δριμύτατα αντίθετοι με τον
σταλινισμό και όλες τις ποικιλίες του, που για τόσον καιρό θεωρήθηκε σαν κομμουνισμός
τόσο από την αστική τάξη όσο και από πολλές γενιές εργατών που στράφηκαν καλόπιστα σε αυτόν όταν η ιδιοκτησία των εργοστασίων, της διανομής, της γης κτλ. πέρασαν από ιδιωτικά σε κρατικά χέρια, αφήνοντας τις καπιταλιστικές σχέσεις σε όλα τους
τα μέρη (εμπορεύματα, χρήμα, μισθοί, κέρδη, σύνορα κτλ.) κατά κύριο λόγο ανέγγιχτες.
Αυτό δεν ήταν κομμουνισμός αλλά μια ιδιαίτερη μορφή καπιταλισμού, ήταν κρατικός καπιταλισμός. Μετά το 1917 το οικονομικό μποϋκοτάζ της Σοβιετικής Ένωσης και η αποτυχία της παγκόσμιας επανάστασης στη Δύση σήμαναν ότι η επανάσταση είχε μετατραπεί
στο αντίθετό της και έγινε τελικά ένα ιμπεριαλιστικό μπλοκ που κατέρρευσε ύστερα από
εβδομήντα χρόνια.
ΑΝΤΙΣΙΩΝΙΣΜΟΣ, ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΣΜΟΣ
τον επαναστατικό ντεφετισμό και την ενότητα της εργατικής τάξης πέρα από εθνικά σύνορα. Οι λεγόμενοι εθνικοαπελευθερωτικοί πόλεμοι είναι καλοστημένες παγίδες για
να σύρουν την εργατική τάξη, τους μη κατέχοντες, στο άρμα των αντιδραστικών αστικών
συμφερόντων.
Θεωρούμε τους εαυτούς μας ως ένα πολιτικό σημείο αναφοράς για την εργατική τάξη,
πρώτα απ’ όλα για τα τμήματα εκείνα που έχουν κουραστεί από τα συνδικάτα, όλα τα
συνδικάτα. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχει τελειώσει ο αγώνας για την υπεράσπιση των άμεσων συμφερόντων μας (μισθοί, εργασιακά ωράρια, ρυθμοί παραγωγής, κτλ.). Αντιθέτως!
Αλλά το συνδικάτο δεν αποτελεί πλέον σε καμία περίπτωση τη μορφή με την οποία οι εργαζόμενοι μπορούν να οργανώνουν και να πραγματοποιούν αυτούς τους αγώνες τους με
αποτελεσματικό τρόπο. Τα συνδικάτα αποτελούν ανοιχτά πλέον έναν μηχανισμό ελέγχου
της ταξικής πάλης και διαχείρισης της εργατικής δύναμης για λογαριασμό του κεφαλαίου. Από την άλλη μεριά ο συνδικαλισμός βάσης, παρά τις προθέσεις των αγωνιστών που
συμμετέχουν σ’ αυτόν, αποτελεί ένα άστοχο όπλο για τους εργαζόμενους επειδή προτάσσει ριζοσπαστικά οικονομικά αιτήματα χωρίς όμως να αμφισβητεί το νομικό και οικονομικό πλαίσιο που επιβάλλει το αστικό κράτος. Η δραστηριότητα του συνδικαλισμού
βάσης έχει εξουδετερωθεί την περίοδο της κρίσης όπου οι δυνατότητες ρεφορμιστικής
πολιτικής πρακτικής έχουν περιοριστεί σοβαρά.
Για μάς η πραγματική εναλλακτική λύση απέναντι στα συνδικάτα είναι η «αυτο-οργάνωση του αγώνα», η οποία πρέπει να ξεκινήσει αυθόρμητα από την εργατική τάξη, έξω
και ενάντια στα συνδικάτα, και να βρει τις πιο αποτελεσματικές μορφές κινητοποίησης
που κατ’ ανάγκη θα είναι ασυμβίβαστες με το σύστημα. Ο αγώνας για την υπεράσπιση
των άμεσων συμφερόντων δεν θα πρέπει, παρ’ όλα αυτά, να λησμονεί ότι τα γενικά συμφέροντα της τάξης βρίσκονται στην ανατροπή του καπιταλισμού και κατά συνέπεια ο
αγώνας θα πρέπει συνεχώς να είναι συνδεδεμένος με αυτόν τον στόχο.
Είμαστε αντι-κοινοβουλευτικοί. Η ιδέα ότι οι θεσμοί αυτοί είναι δυνατό να πιεστούν
«εκ των έσω» από μια προλεταριακή ηγεσία, σημαίνει λανθασμένα ότι θεωρούνται ουδέτεροι θεσμοί ενώ στην πραγματικότητα αποτελούν δομές που υιοθετεί η αστική τάξη
προκειμένου να επιβάλλει την κυριαρχία της. Η συμμετοχή διαφόρων κομμουνιστικών
κομμάτων στο κοινοβούλιο και τις αστικές κυβερνήσεις είναι το αποτέλεσμα της οριστικής εγκατάλειψης της επαναστατικής προοπτικής και σημαίνει την αποδοχή της δημοκρατικής ειρήνης (η οποία τελικά στηρίζεται, ας μην μας διαφεύγει, στα όπλα της
αστικής τάξης).
Στις διαμάχες ανάμεσα στη μία και στην άλλη αστική τάξη, από την Παλαιστίνη έως
τη Χώρα των Βάσκων, τασσόμαστε με το μέρος του προλεταριάτου. Αυτό σημαίνει ότι
βάζουμε κατά μέρος τις εδαφικές διεκδικήσεις και υποστηρίζουμε την αδελφοποίηση
των εργατών που βρίσκονται στα αντίθετα χαρακώματα. Αυτό δεν σημαίνει ότι αγνοούμε
τους εργάτες που έχουν πέσει θύματα της στρατιωτικής κατοχής, αλλά προτάσσουμε
Η ανατροπή του καπιταλισμού είναι δυνατή μόνο με μια επανάσταση, δηλ. την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας από το προλεταριάτο, έξω και ενάντια σε όλες τις ψευδοδημοκρατικές διαδικασίες (εκλογές, μεταρρυθμίσεις, κτλ.), μηχανισμοί που έχουν σχεδιαστεί ειδικά για να αποφευχθεί η ριζική αλλαγή της κοινωνίας. Η δικιά μας «δημοκρατία»
θα ασκείται από τα όργανα εξουσίας της επανάστασης και θα είναι τα εργατικά συμβούλια, τα οποία θα λειτουργούν μέσω μαζικών συνελεύσεων. Στους εκπροσώπους τους θα
ανατίθενται συγκεκριμένες εντολές και θα είναι ανακλητοί ανά πάσα στιγμή. Αλλά αυτές
οι οργανώσεις δεν θα μπορέσουν ποτέ να γίνουν πραγματικά όργανα της προλεταριακής
εξουσίας, αν δεν υιοθετηθεί ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα με στόχο την κατάργηση της
εκμετάλλευσης και, κατά συνέπεια, την κατάργηση των τάξεων και την οικοδόμηση μιας
κοινωνίας «ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών» που εργάζονται για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Αυτό το πρόγραμμα δεν θα είναι ουρανοκατέβατο αλλά
96
97
Μια σύντομη παρουσίαση των θέσεων της ΔΙΕΘΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗΣ ΤΑΣΗΣ
θα διατυπωθεί από τα τμήματα εκείνα της εργατικής τάξης που προσπαθούν να κατανοήσουν τα μαθήματα των αγώνων του παρελθόντος και τα οποία θα συγκροτηθούν σε
διεθνές επίπεδο σε ένα κόμμα που αγωνίζεται, μέσω των εργατικών συμβουλίων, για τον
σοσιαλισμό και ενάντια στον καπιταλισμό. Δεν είναι ένα κυβερνητικό κόμμα ούτε θέλει να
υποκαταστήσει την τάξη, αλλά αποτελεί κόμμα δράσης και πολιτικής ηγεσίας στη βάση
αυτού του προγράμματος. Μόνο αν τα πιο προχωρημένα τμήματα του προλεταριάτου
αναγνωρίσουν τους εαυτούς τους στην πολιτική ηγεσία του κόμματος, θα μπορέσει να
ξεκινήσει η πορεία του επαναστατικού σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας.
1
1 “Socialismus
oder
Barbarei”: Τριμηνιαίο
περιοδικό των συντρόφων μας στην
Γερμανία (Grouppe
Internationaler
Socialistinnen)
2
Το Διεθνιστικό Κομμουνιστικό Κόμμα (Battaglia Comunista) ιδρύθηκε με αυτούς
τους στόχους κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (1943) και καταδίκασε αμέσως και τις δύο πλευρές ως ιμπεριαλιστικές. Οι καταβολές του βρίσκονται στην
ιταλική Κομμουνιστική Αριστερά που από το 1920 καταδίκασε τον εκφυλισμό της Κομμουνιστικής Διεθνούς και τη σταλινοποίηση των κομμάτων που ανήκαν σε αυτήν. Κατά
τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘70 και του ‘80 οργάνωσε μια σειρά συνδιασκέψεων που
οδήγησαν στη δημιουργία του Διεθνούς Γραφείου για το Επαναστατικό Κόμμα και, τέλος,
στη Διεθνιστική Κομμουνιστική Τάση το 2009.
Υποστηρίζουμε αναφανδόν τη δημιουργία ενός επαναστατικού κόμματος της εργατικής τάξης, αλλά ούτε θεωρούμε την οργάνωσή μας ως το μοναδικό πρόπλασμα αυτού
του κόμματος ούτε, πολύ περισσότερο, ισχυριζόμαστε ότι εμείς είμαστε «το Κόμμα». Το
καθήκον μας είναι να συμβάλλουμε στην κατασκευή του, παρεμβαίνοντας σε όλους τους
ταξικούς αγώνες και προσπαθώντας να συνδέσουμε τις άμεσες ταξικές διεκδικήσεις με
το ιστορικό πρόγραμμα, τον κομμουνισμό.
2 “Revolutionary
Perspectives”:
Εξαμηνιαία έκδοση
από τους βρετανούς
συντρόφους μας
(Communist Workers’
Organisation)
3
3 “Battaglia
4
Comunista
Internazionalista”:
Μηνιαία εφημερίδα των ιταλών
συντρόφων μας (Il
Partito Comunista
Internazionalista)
Ελάτε μαζί μας! Υποστηρίξτε την Διεθνιστική Κομμουνιστική Τάση.
Κυκλοφορεί η μπροσούρα «Για τον
Κομμουνισμό» η οποία
αποτελεί εισαγωγή
στην πολιτική της Διεθνιστικής Τάσης στην
ελληνική γλώσσα.
Επισκεφτείτε την
ιστοσελίδα της Διεθνιστικής Κομμουνιστικής Τάσης
www.leftcom.org
98
4 “Bilan
&
Perspectives”:
Τριμηναία περιοδική έκδοση των
συντρόφων μας
στη Γαλλία (Bilan &
Perspectives)
5 “Internationalist
5
Note/Notes
Internationalistes”:
Εκδίδεται από τους
καναδούς συντρόφους μας (Groupe
Internationaliste
Ouvrier/
Internationalist
Workers’ Group)
99
ΓΛΩΣΣΑΡΙ
Ανταλλακτική αξία: Η αξία που έχει ένα
εμπόρευμα ως αντικείμενο ανταλλαγής,
αγοραπωλησίας.
πώλησης, το οποίο μισθώνει για ορισμένο διάστημα ο εργάτης στον καπιταλιστή
έναντι μιας αμοιβής υπό την μορφή του
μισθού. Η υπεραξία παράγεται χάρη στην
ιδιότητα της εργατικής δύναμης να είναι
το μοναδικό εμπόρευμα που μπορεί να δημιουργήσει αξία μεγαλύτερη από την δική
του και να την μεταφέρει στα εμπορεύματα που παράγει.
Αξία χρήσης: Η σημασία που έχει ένα
προϊόν για την ικανοποίηση μιας οποιαδήποτε ανάγκης.
Αξιοποίηση [valorization] του κεφαλαίου: Το κεφάλαιο γενικώς είναι (ανταλλακτική) αξία που αυξάνεται με την απόσπαση υπεραξίας. Υπεραξία είναι η διαφορά
ανάμεσα στην αξία της εργατικής δύναμης και στην αξία που δημιουργεί η εργασία. Επομένως, αξιοποίηση είναι η διαδικασία αύξησης του κεφαλαίου διαμέσου
της εκμετάλλευσης της ζωντανής εργασίας (εργασία του εργάτη), η οποία επιτυγχάνεται με την πραγματοποίηση της
ανταλλακτικής αξίας των εμπορευμάτων
μέσω της πώλησής τους στην αγορά.
Νόμος της αξίας: Σύμφωνα με τον νόμο
της αξίας, το μέγεθος της ανταλλακτικής
αξίας ενός εμπορεύματος καθορίζεται
από τον μέσο κοινωνικά αναγκαίο χρόνο
εργασίας που δαπανήθηκε για την παραγωγή του. Βλ. αναλυτικά Καρλ Μαρξ, Το
Κεφάλαιο, Μέρος Πρώτο, Κεφάλαιο Πρώτο: Εμπόρευμα και Χρήμα.
Πραγμοποίηση: Η ουσία της εµπορευµατικής δοµής συνίσταται στο ότι µια συνάφεια, µια σχέση µεταξύ προσώπων
αποκτά τον χαρακτήρα του πράγµατος
(πραγμοποίηση) και έτσι αποκτά µια
«αντικειµενικότητα» που συγκαλύπτει
κάθε ίχνος της θεµελιώδους ουσίας της,
της σχέσης µεταξύ ανθρώπων.
Εξαγωγή απόλυτης και σχετικής υπεραξίας: Η αύξηση της υπεραξίας οδηγεί
στην μείωση του εργατικού μισθού και
στην αύξηση του κέρδους. Η αύξηση αυτή
πραγματοποιείται ιστορικά με δύο τρόπους: α) αύξηση της απόλυτης υπεραξίας,
η οποία επιτυγχάνεται είτε με την παράταση του εργάσιμου χρόνου χωρίς αύξηση
μισθού είτε με την διατήρηση της διάρκειας της εργάσιμης ημέρας και την μείωση του μισθού, β) με την παραγωγή της
σχετικής υπεραξίας, η οποία επιτυγχάνεται με την μείωση του αναγκαίου χρόνου
εργασίας (δηλ. του χρόνου που ο εργάτης
παράγει τα αναγκαία για την αναπαραγωγή της εργατικής του δύναμης) διαμέσου
της αύξησης της εντατικοποίησης και της
παραγωγικότητας της εργασίας.
«Πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση»: Ήταν ένα σχέδιο οικονομικής
πολιτικής που διατυπώθηκε στην Σοβιετική Ένωση μετά τον εμφύλιο πόλεμο κατά
την περίοδο της εφαρμογής της Νέας
Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ). Σύμφωνα
με το σχέδιο αυτό η σοβιετική οικονομία,
εξαιτίας της καθυστέρησης που οφείλετο
στον κατεξοχήν αγροτικό της χαρακτήρα, έπρεπε να ακολουθήσει μια πορεία
εντατικής εκβιομηχάνισης διαμέσου του
κρατικού καπιταλισμού. Κύριος εισηγητής
αυτής της οικονομικής πολιτικής ήταν ο
Εβγκένι Πρεομπραζένσκι, ο οποίος την
διατύπωσε στο έργο του «Η Νέα Οικονομία», που κυκλοφόρησε το 1926. Η βασική
αρχή της οικονομικής πολιτικής που εισηγήθηκε ο Πρεομπραζένσκι ήταν η απόσπαση του υπερπροϊόντος των αγροτών από
Εργατική δύναμη: Είναι το σύνολο των
σωματικών και διανοητικών ικανοτήτων
του ανθρώπου που χρησιμοποιούνται για
την παραγωγή προϊόντων. Στον καπιταλισμό η εργατική δύναμη είναι εμπόρευμα,
εφόσον αποτελεί αντικείμενο αγοράς και
100
ΓΛΩΣΣΑΡΙ
το κράτος προκειμένου αυτό να χρησιμοποιηθεί για την βιομηχανική ανάπτυξη. Ο
όρος «πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση» χρησιμοποιήθηκε κατ’ αναλογία
με τον όρο «πρωταρχική συσσώρευση»,
η οποία αναφέρει στην διαδικασία χωρισμού των παραγωγών από τα μέσα παραγωγής που συντελέστηκε στην Βρετανία
με άγριες μεθόδους εξωοικονομικής βίας
κατά των αγροτών ως απαραίτητη προϋπόθεση για την μαζική προσφορά φθηνής
εργατικής δύναμης προκειμένου να συντελεστεί η καπιταλιστική ανάπτυξη. Βλ.
Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος,
κεφάλαιο 24, «Η λεγόμενη πρωταρχική
συσσώρευση», σ. 738-741, μτφ. Παναγιώτη Μαυρομάτη, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1978.
κεφάλαιο πραγματοποιείται διαμέσου της
απόσπασης σχετικής υπεραξίας, δηλαδή
της αύξησης της παραγωγικότητας της
εργασίας -διαμέσου της τεχνολογίας και
της οργάνωσης της εργασίας- με αποτέλεσμα την αύξηση του πρόσθετου χρόνου
εργασίας (κατά τον οποίον παράγεται η
υπεραξία) και της μείωσης του αναγκαίου
χρόνου εργασίας (κατά τον οποίο παράγεται ο μισθός). Το γεγονός αυτό δεν επιφέρει απλώς μια αλλαγή στον τρόπο άντλησης της υπεραξίας, αλλά οδηγεί τελικά
στην κυριαρχία του κεφαλαίου σε όλους
τους τομείς της κοινωνικής ζωής, τόσο
στη διαδικασία της παραγωγής όσο και σε
όλες τις διαδικασίες αναπαραγωγής της
εργατικής δύναμης (ανανέωση της ικανότητας εργασίας) και της ανταλλακτικής
αξίας (η αξία ενός οποιουδήποτε προϊόντος όταν γίνεται αντικείμενο αγοραπωλησίας). Εν ολίγοις, κατά την περίοδο
της πραγματικής υπαγωγής το κεφάλαιο
προσαρμόζει ολόκληρη την κοινωνία στις
ειδικές του ανάγκες, την αφομοιώνει.
Τυπική και πραγματική υπαγωγή της
εργασίας στο κεφάλαιο είναι όροι που
χρησιμοποιεί ο Μαρξ για να περιγράψει
τους τρόπους με τους οποίους υφίσταται
η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης και
η εξέλιξη της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Τυπική υπαγωγή της εργασίας στο
κεφάλαιο είναι η μορφή της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής που στηρίζεται στην απόλυτη υπεραξία, δηλαδή στην
άντληση υπεραξίας διαμέσου της απλής
αύξησης της διάρκειας της εργάσιμης
ημέρας, κατά την οποία οι αστικές σχέσεις παραγωγής μετασχηματίζουν προϋπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις με βάση
τις ανάγκες του κεφαλαίου. Η πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο
αντιστοιχεί στον αναπτυγμένο ειδικά καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, εφόσον ο
καπιταλισμός δεν στηρίζεται απλώς στην
οικονομική εκμετάλλευση με τη μορφή
της υπερεργασίας αλλά ουσιωδώς στην
αγορά, στη γενικευμένη εμπορευματική
παραγωγή, στη συσσώρευση του κεφαλαίου και στη συνεχή ανάπτυξη των μέσων παραγωγής και των τρόπων οργάνωσης του καταμερισμού εργασίας. Έτσι, η
πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο
101

the PDF file

Πολιτισμική- ιστορική Ψυχολογία και δραματική τέχνη**

Νεότερα δεδομένα για το σύνδρομο μετά εμφύτευση

TEL MAGMA no4 (HIRES).indd - Πολιτική ομάδα για την Αυτονομία

Έτος ΙZ΄ - Αρ.φύλλου 191- Απρίλιος 2013. - Αγώνας

PROTYPH GYNAIKOLOGIA

Προλεταριάτο και εργασία : μια ιστορία αγάπης

Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη Κατάλογος Βιβλία 1. Λ. Τρότσκι