Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) TURIZAM PlanetCluster & MonteCEP 1 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) TURIZAM – POSTOJEĆE STANJE Sektor turizma predstavlja jedan od glavnih stubova ekonomskog razvoja i transformacije Crne Gore. Iako je Crna Gora je već poznata kao atraktivna turistička destinacija, njen potencijal nije u potpunosti iskorišćen i željeni međunarodni imidž još nije dovoljno ostvaren. Crna Gora bi trebalo da bude među vrhunskim turističkim destinacijama na globalnom nivou. Njen pejzaž i prirodne vrijednosti, kulturnoistorijsko nasljeđe, kao i gostoprimstvo ljudi, izuzetne su prednosti Crne Gore. Zbog svoje autentične arhitekture i velikog broja građevina, relikvija, manastira, crkvi i muzeja, grad Cetinje je dobio naziv „grad-muzej“. U Prijestonici Cetinje turizam trenutno predstavlja najznačajniju privrednu granu, mada ovaj potencijal nije u potpunosti iskorišćen. 1. Nacionalne strategije Master plan za turizam Crne Gore do 2020, koji je usvojen 2001.godine, izradilo je Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, u kooperaciji sa Njemačkim društvom za investicije i razvoj (DEG). Cilj ovog dokumenta jeste kreiranje održivog, visokokvalitetnog i raznolikog turističkog proizvoda koji će omogućiti rast prihoda i rast broja turista, a kroz to stvaranje novih radnih mjesta i povećanje životnog standarda. Akcenat je stavljen na održivost, a planirano je da turistička ponuda u Crnoj Gori bude bazirana na ekskluzivitetu prirodnih i kulturnih atrakcija i različitih turističkih aktivnosti koje podrazumijevaju prirodni ambijent i raznolikost istorijskog i kulturnog nasljeđa koje je koncentrisano na malom prostoru. Strategija turizma u Crnoj Gori do 2020, koja je usvojena 2008.godine, uz podršku Saveznog Ministarstva za ekonomsku saradnju i razvoj Njemačke (BMZ), Njemačke investicione i razvojne korporacije (DEG) i Njemačke organizacije za tehničku saradnju (GTZ) sa međunarodnom tržišnom ekspertizom koju je obezbijedila Konsultantska kuća za turizam i marketing – CREATOP, imala je zadatak da revidira prethodno ustanovljene strategije od strane Ministarstva. Akcenat je dat na povezivanju zaleđa i primorja u jedinstveni kvalitetni turistički doživljaj. Najbolja mogućnost da se produži sezona i da se aktiviraju turistučki potencijali sjevera jeste promovisanje Crne Gore kao jedinstevene turističke destinacije, kao povezane cjeline primorja i zaleđa, intezivnije povezivanje pejzaža i prirode, kao i prepoznavanje Crne Gore kao multikulturalne cjeline. U Strategiji razvoja turizma u Crnoj Gori, Cetinje sa Skadarskim jezerom je prepoznato kao specifična turistička oblast, klaster, koji se nalazi u samom središtu Crne Gore. Osim stare crnogorske prijestonice Cetinja, koje predstavlja kulturno središte Crne Gore, ovdje se nalazi i selo Njeguši, Rijeka Crnojevića, utvrđenja Lesendro i Žabljak,kao i manastiri na Skadarskom jezeru, zatim prirodne vrijednosti Lovćena i Skadarskog jezera su najvažniji potencijali ovog područja koji još uvijek nisu u potpunosti iskoriščeni. 2. Zakonska regulativa Sekror turizma regulisan je nizom zakona i podzakonskih akata, od kojih su za prostorno planiranje najznačajniji: • Zakom o turizmu (Sl. list CG, br. 61/10), • Zakon o skijalištima (Sl. list CG, br. 13/07), • Zakon o planinskim stazama (Sl. list CG, br. 51/08), • Pravilnik o vrstama, minimalno-tehničkim uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih objekata • Pravilnik o klasifikaciji, minimalno-tehničkim uslovima i kategorizaciji kampova • Pravilnik o vrstama objekata nautičkog turizma, minimalno tehničkim uslovima i njihovoj kategorizaciji (Sl. list RCG, br. 9/03) • Pravilnik o uslovima, koje moraju ispunjavati uređena i izgrađena kupališta (Sl. list CG, br. 20/08, 20/09 i 25/09) • Pravilnik o kategorizaciji turističkih mjesta (Sl. list RCG, br. 24/04) • Pravilnik o pojmu, minimalnim uslovima, uslovima za kategorizaciju i načinu kategorizacije turističkih seoskih domaćinstava i pojmu pretežno lične proizvodnje (Sl. list RCG, br.23/03) PlanetCluster & MonteCEP 2 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Zakonom o turizmu se uređuju se uslovi i način obavljanja turističke i ugostiteljske djelatnosti. Prema Zakonu, uređenje odnosa u oblasti turizma zasniva se na načelima: planiranja i ostvarivanja politike razvoja turizma u skladu sa Strategijom razvoja turizma; održivog razvoja turizma zasnovanog na ekološki osjetljivoj poslovnoj praksi, nacionalnog i lokalnog ekonomskog razvoja i zaštiti prirodnih i kulturnih resursa; integralnog razvoja turizma i pratećih djelatnosti, kao činilaca ukupnog privrednog i društvenog razvoja, kojim se u skladu sa zakonom obezbjeđuje sprovođenje međusobno usaglašenih planova i programa; povećanja efikasnosti i odgovornosti u oblasti korišćenja, upravljanja, zaštite i unaprjeđenja turističkog prostora; obezbjeđivanja jedinstvenih standarda za pružanje usluga u turizmu; zaštite korisnika turističkog proizvoda i turističkih profesija; partnerskog odnosa privatnog i javnog sektora i civilnog društva kod planiranja, oblikovanja i plasmana turističkog proizvoda na tržištu; obezbjeđivanja jedinstvene, javne i elektronske evidencije registrovanih i evidentiranih podataka iz oblasti turizma, i obezbjeđenja dugoročnog očuvanja životne sredine i kulturnog i istorijskog nasljeđa Crne Gore. Zakonom o skijalištima se propisuju minimalno-tehnički uslovi za uređenje, održavanje i opremanje skijališta, pružanje usluga na skijalištu, obilježavanje i postavljanje signalizacije na skijalištu, korišćenje sredstava prevoza na skijalištu, bezbjednost i red na skijalištu, podučavanje sportovima na snijegu, kao i druga pitanja od značaja za korišćenje skijališta. Zakonom o planiskim stazama se uređuju uslovi i način utvrđivanja mreža planinskih staza, njihovo uređenje i održavanje, klasifikacija i kategorizacija, kao i druga pitanja od značaja za korišćenje planinskih staza. Pravilnikom o vrstama, minimalno-tehničkim uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih objekata se propisuju vrste ugostiteljskih objekata, minimalno-tehnički uslovi za pojedinu vrstu i kategoriju, elementi i kriterijumi za kategorizaciju, način kategorizacije ugostiteljskih objekata, kao i vrste standarda i postupak njihovog dodjeljivanja. Pravilnikom o klasifikaciji, minimalno-tehničkim uslovima i kategorizaciji kampova se propisuje klasifikacija kampova, minimalno-tehnički uslovi u pogledu uređenosti i opreme i kategorizacija kampova. Pravilnikom o vrstama objekata nautičkog turizma, minimalno tehničkim uslovima i njihovoj kategorizaciji se propisije i klasifikacja objekata nautičkog turizma, kao i minimalno-tehnički uslovi za u pogledu uređenosti i opreme objekata nautičkog turizma. Pravilnikom o uslovima koje moraju ispunjavati uređena i izgrađena kupališta se propisuju uslovi i oprema, koje moraju ispunjavati uređena i izgrađena kupališta. Pravilnikom o kategorizaciji turističkih mjesta se uređuju se bliži kriterijumi, način vrednovanja kriterijuma za kategorizaciju turističkih mjesta i način određivanja kategorije turističkih mjesta u Crnoj Gori. Pravilnikom o pojmu, minimalnim uslovima, uslovima za kategorizaciju i načinu kategorizacije turističkih seoskih domaćinstava se propisuje pojam turističkog seoskog domaćinstva, minimalni uslovi, uslovi za kategoriju i način kategorizacije objekata u kojima se pružaju ugostiteljske usluge u seoskom domaćinstvu, šta se smatra pretežno ličnom proizvodnjom, kao i vrste proizvoda koji ne moraju biti iz pretežno lične proizvodnje. 3. Turizam u Crnoj Gori Prema Prostornom Planu Crne Gore ocjena postojeceg stanja razvijenosti turizma je da u turizmu postoji nesklad između izgrađenih smještajnih kapaciteta – hotela, pansiona i sličnih objekata, i, sa druge strane, nepovoljne razvijenosti tzv. vanpansionske ponude, odnosno individualnog smještaja i stanova za odmor i rekreaciju. I pored vrlo uspješnih rezultata na modernizaciji i izgradnji turističke suprastrukture poslednjih godina, funkcionalno i tehničko stanje najvećeg broja hotela i drugih smještajnih kapaciteta i dalje je nedovoljno. Postojeća struktura smještajnih kapaciteta protivna je strateškim ciljevima razvoja turizma u Crnoj Gori, naročito u odnosu na planirani porast učešća osnovnih smještajnih kapaciteta (na oko 40%). Vikend kuće i stanovi, kao svojevrsni vid neoptimalnog korišćenja turističkih resursa, učestvuju sa čak 44% u ukupnim smještajnim kapacitetima, a osnovni smještajni kapaciteti sa svega 13,3% (hoteli samo sa 9,68 %). PlanetCluster & MonteCEP 3 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Ovo je vrlo nepovoljna struktura sa tržišne tačke gledišta, jer hoteli i slični smještajni kapaciteti čine okosnicu turističke privrede. Sa tržišne tačke značajna je i kategorisanost osnovnih smještajnih kapaciteta, čemu ne ide u prilog postojeća situacija gdje je 58% hotelskih kapaciteta ispod nivoa koji zahtijeva međunarodno turističko tržište. Trenutno je u Crnoj Gori 12% hotelskih ležaja visokog nivoa kvaliteta, što čini oko 1,5% ukupnog kapaciteta smještajnih objekata.Tražnja na međunarodnom tržištu usmjerena je, prije svega, na visokokvalitetne hotelske kapacitete. S obzirom na broj stranih turista kojih je ukupno u 2009. godini bio 6.695.674, a u jeku sezone, u avgustu (2010.) 2.830.076, što je 42% od ukupnog, i da je u aprilu 2011. ostvareno 117.721, što je veće za 21,3% od broja u aprilu 2010., a od toga su čak 81,7% ostvarili strani turisti, jasno je da je izražen nedostatak u osnovnim smještajnim kapacitetima. Evidentan je još jedan nedostatak hotelskog sektora. Prije svega su zastupljeni nemordernizovani hoteli (sa više od 30 000 ležaja) koji nude samo osnovne usluge smještaja i hrane, dok samo mali broj modernizovanih hotelskih kapaciteta (tzv. „resort“ hoteli), uglavnom privatizovanih sa obavezom i garancijom za investicije, sa 6 000 ležaja, raspolaže i pratećim sadržajima za visokoplatežnu klijentelu i sa ponudom tokom čitave godine. Tabela 1. Kapaciteti za smještaj po vrstama objekata u Crnoj Gori Vrsta kolektivnog smještajnog Brojdomaćinstava koji iznajmljuju kapaciteta Broj poslovnih objekata svoje objekte Hoteli i slični kapaciteti 233 31 Pansioni 15 5 Moteli/prenoćište 5 1 Turistička naselja 6 0 Turistički apartmani 6 7 Zdravstveni centri 1 0 Domovi i odmarališta 20 0 Vile 2 0 Kampovi 19 1 Ukupno 308 45 Broj ležaja koji se izdaje u Broj ležaja koji se izdaje u okviru Vrsta individualnogi smještaja okviru poslovnica domaćinstava Privatne sobe 37.480 8.437 Privatni apartmani 65 9 Privatne sobe/kuće 14.350 3.184 Ukupno 51.895 11.630 Izvor: Monstat – Kapaciteti za smještaj po vrstama objekata, avgust 2010. Tabela 2. Dolasci i noćenja turista u 2010. godini Dolasci Ukupno Domaći Strani Sjedište države Primorska mjesta Planinska mjesta Ostala turistička mjesta Ostala mjesta Crna Gora Izvor: Monstat 54169 1130832 46545 30540 872 5580 140664 16794 12041 112 48616 990168 29751 18499 760 1262985 175191 1087794 Ukupno % Ukupno Noćenja Domaći Strani Ukupno % 4,29 89,54 3,69 2,42 0,07 112569 7643320 123151 83896 1957 15496 870599 60954 39796 188 97073 6772721 62197 44180 1769 1,41 95,96 1,55 1,05 0,02 987033 6977860 100 100 7946897 Sektor turizma se pokazao fleksibilnim i konkurentnim, nakon negativnog uticaja globalne ekonomske krize, i uspio je ostvariti dobre rezultate u 2010. godini. Broj turista koji je posjetio Crnu Goru tokom 2010. godine, bio je viši za 4,6 % u odnosu na 2009. godinu, dok je broj noćenja povećan za 5,5 %. Time je turizam dao pozitivne impulse razvoju i brojnih drugih grana poput saobraćaja, telekomunikacija, trgovine i dr. PlanetCluster & MonteCEP 4 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Iako Prijestonica Cetinje, u odnosu na Crnu Goru u cjelini, ima specifičnosti u sektoru turizma, trendovi i pojave koji su karakteristični za Crnu Goru kao destinaciju, ali i za svijet i Evropu, reflektuju se i na područje Prijestonice. Crnogorska turistička ponuda obuhvata niz mogućnosti, kao što je jadranska obala sa ostrvima, plažama, drevnim lukama i gradovima bogatim kulturnom baštinom, a sve ovo dopunjeno divljim šumskih predjelima, kanjonima i planinskim vijencima. Pozicija Crna Gore, čini je prilično dostupnom za evropsku populaciju od 732 miliona stanovnika. Nalazi se na tri i po sata leta udaljenosti od Moskve i na samo tri sata leta od zapadnoevropskih zemalja, poput Velike Britanije. Zato su značajna ulaganja usmjerena u razvoj avio sektora, kako bi se poboljšala povezanost sa međunarodnim destinacijama, preko dva međunarodna aerodroma koja se nalaze u glavnom gradu Podgorici i primorskom gradu Tivtu. Avio destinacije sada obuhvataju, osim glavnih gradova na Balkanu i u centralnoj i istočnoj Evropi, i ključne evropske finansijske centre (kao npr. London), druga zapadnoevropska i skadinavska turistička tržišta. Godine 2009, Svjetski ekonomski forum (WEF) rangirao je turističku industriju Crne Gore na skali konkurentnosti na 52. mjesto od ukupno 133 zemlje koje su bile predmet ocjenjivanja. To predstavlja poboljšanje u odnosu na 59. mjesto na kojem je Crna Gora bila predhodne godine, pokazujući napredak ostvaren poboljšanjem sektora turizma. U okviru Evrope, Crna Gora se nalazi na 30. mjestu od 42. zemlje, iza susjedne Hrvatske, ali ispred Srbije, Albanije i Bosne i Hercegovine. Do slabog pozicioniranja u odnosu na druge evropske države došlo je islijed nedovoljno razvijenih programa iz oblasti održivosti životne sredine, putne i vazdušne saobraćajne infrastrukture, konkurentnosti cijena i sposobnost promovisanja svojh prirodnih resursa. Crna Gora je dobro rangirana u pogledu afiniteta prema turizmu i putovanjima, tj. pozitivnog stava prema inostranim posjetiocima i kvaliteta svog prirodnog okruženja. 4. Turizam u Prijestonici Cetinje 4.1. Istorijski razvoj Potreba za pružanjem turističkih usluga na Cetinju javila se početkom 19. vijeka, od kada potiče i orvi pisani dokument. Sredinom 19. vijeka na Cetinju je postojalo niz turističko-ugostiteljskih objekata, po kojima su kasnije nazivani pojedini djelovi grada (npr. kafane “Na hanove” ili “Na krčme”) Prvi ozbiljniji na turističko-ugostiteljski objekat na Cetinju i u Crnoj Gori, bio je hotel “Lokanda”, kasnije nazvan “Grand-hotel”, koji je počeo sa radom 1864. godine. Prvi turistički vodič Cetinja objavljen je 1901. godine u Parizu na francuskom jeziku. Između dva svjetska rata na Cetinju je bilo nekoliko malih hotela: Grand (”Lokanda”), Pariz, Palas – Imperijal, Park, Beograd, Njujork i Balkan, sa 96 hotelskih soba i preko desetak kafana: Korzo, Kosovo, Ikanina kafana, kafana Kod Micike, kafana Belveder). Hoteli Grand, Imperijal, Park (današnja Gradska kafana) i Njujork. Sredinom 20. vijeka, sa gubitkom statusa političkog i administrativnog centra u Cetinju dolazi do stagnacije turizma, da bi se danas Cetinje prepoznavalo kao najpoznatiji centar za razvoj kulturnog turizma. 4.2. Resursi za razvoj turizma u Prijestonici Cetinje Prijestonica Cetinje se nalazi u samo središtu države i kulturno-istorijski je centar Crne Gore, tako da ima veliki potencijal za razvoj turizma: povoljan geografski položaj kulturno-istorijske vrijednosti, povoljne klimatske uslove (posebno ljeti), prirodne vrijednosti, pejzažne karakteristike, biodiverzitet, lovstvo i ribolov, sportsko-rekreacione objekte i površine, manifestacije, prirodne mogućnosti za različite sportove i rekreaciju (planinarenje, mountainbiking, birdwatching, fotosafari, ronjenje, veslanje, paraglajding, panoramski letovi lakim letjelicama, biatlon, triatlon i dr.), socijalna infrastruktura u funkciji turizma (objekti i manifestacije kulture i zabave). Najvažniji turistički resursi su: • • • Pozitivan odnos samog stanovništva prema turizmu, otvorenost i tradicionalno gostoprimstvo, Geostrateški položaj cjelokupnog područja gdje se prepliću različite kulture, Prijestonica Cetinje, sa očuvanom arhitekturom i tradicijom, još neotkrivena turistička destinacija Evrope, PlanetCluster & MonteCEP 5 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje • • • • • • • • • • • • • • Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Kulturne institucije (muzeji, arhivi, biblioteke) od nacionalnog značaja, Cetinjski manastir sa svojim relikvijama, koji je vrlo poznat u pokloničkom (vjerskom) turizmu, tradicionalno selo Njeguši, Rijeka Crnojevića na Skadarskom jezeru, Njegošev mauzolej na Lovćenu, odmaralište na Ivanovim koritima za razvoj izletničkog turizma prirodne i kulturno-istorijske vrijednosti nacionalnih parkova “Lovćen” i “Skadarsko jezero” blizina glavnog grada Podgorice i jadranske obale, stari austougarski put ka Kotoru sa neponovljivim vizurama, smještajni kapaciteti u hotelima, apart-hotelima, vilama, turističkim naseljima, pansionima, odmaralištima, kampovima i u sobama i stanovima za iznajmljivanje, seosko zaleđe sa tradicionalnom arhitekturom i tradicionalnom poljoprivredom kao mogućnostima za razvoj eko, etno i agroturizma, mogućnosti za razvoj nautičkog turizma na Skadarskom jezeru, Lipska pećina i Cetinjska pećina, kao i drugi speleološki objekti lokalni i nekategorisani putevi, staze kao infrastruktura za razvoj pješačenja, planinarenja, vožnje bicikla, jahanje, lova i ribolova. 4.3. Turistički i ugostiteljski kapaciteti u Prijestonici Cetinje Tabela 3. Turizam u Crnoj Gori i Prijestonici Cetinje Gosti ukupno strani 2006 953928 377798 2007 1133432 984138 2008 1188116 1031212 2009 1207694 1044014 CRNA GORA 2010 1262985 1087794 2011 1373454 1201099 2012 1439500 1264163 2013 1492006 1324403 CETINJE 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 8990 14182 15065 10699 7794 4257 10937 10141 2951 5747 5268 4854 3287 411 6337 6559 Noćenja ukupno 5936270 7294530 7794741 7552006 7964893 8775171 9151236 9411943 39948 52013 51378 36089 30449 22537 2220 29374 strani 2196091 6443485 6966279 6695674 6977860 7818803 8143007 8414215 5867 11565 8646 8417 5212 580 1139 10448 Izvor: MONSTAT U gornjoj tabeli se može primjetiti zanemarljivo učešće broja noćenja gostiju koji borave na Cetinju u odnosu na Crnu Goru. Razlog tome je prepoznavanje Cetinja isključivo kao izletničke turističke destinacije. Posljednjih godina primjetan je rast broja turista koji posjećuju Prijestonicu Cetinje, koji je praćen sve većim brojem stranih turista. Pod uticajem globalne ekonomske krize u posljednje dvije godine zabilježen je pad broja turista i noćenja. Prema podacima Monstata ukupan broj turista u 2010. godini je iznosio 7.794 i ostvareno je 30.449 noćenja. PlanetCluster & MonteCEP 6 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Slika 1. Dolasci gostiju Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Slika 2. Ostvarenja noćenja 9797 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 45000 8435 6879 5061 5268 5845 4854 3880 30000 25000 4507 29725 27672 23399 23989 25237 20000 3287 2951 42732 34081 35000 6039 5747 1747 40448 40000 11565 15000 1749 10000 804 5000 5353 3807 2004 2005 1912 5867 8646 8417 5212 0 2003 2004 2005 2006 Strani 2007 2008 2009 2010 2003 Domaći 2006 Strani 2007 2008 2009 2010 Domaći Izvor: Monstat Godišnje Cetinje posjeti oko 70.000 turista u okviru organizovanih izletničkih tura. Prema podacima Turističke organizacije, Prijestonicu je posjetilo 76.322 turista. Slika 3. Posjete turista u okviru organizovanih tura 92.243 100.000 90.000 70.662 70.828 80.000 63.918 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 2008 2009 2010 IX 2011 Izvor: Turistička organizacija Prijestonice Cetinje Zanemarljiv je broj domaćinstava koja pružaju usluge smještaja turistima. 4.4. Smještajni kapaciteti U Prijestonici Cetinje postoje različite vrste turističkog smještaja, od hotela, uglavnom nižih kategorija, do privatnih pansiona. Tabela 4. Smještajni kapaciteti u Prijestonici Cetinje Naziv Lokacija (naselje) Kategorija Broj ležaja Ukupan Broj ležaja u u 1/2, broj ležaja 1/1 sobama sobama Broj ležaja u 1/3, 1/4 sobama Broj ležaja u apartmanima/ bungalovima Ostali sadržaji 16 Bazen, sauna, Kuglana, Kongresni kapaciteti, Noćni klub HOTELI Grand Cetinje PlanetCluster & MonteCEP 2 309 53 240 7 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Naziv Lokacija (naselje) Sport IN Cetinje Ivanov Konak Depadans “Palac” Ivanova korita Kategorija Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Broj ležaja Ukupan Broj ležaja u u 1/2, broj ležaja 1/1 sobama sobama 28 4 Ivanova korita 9 4 26 14 8 “Gazivoda” Šinđon 12 12 ODMARALIŠTA Bungalovi Lovčen-Bečići Ivanova korita 20 ETNO SELO Kadmi 6 5 60 5 Restoran sa 60 mjesta, kafe bar sa 30 sjedišta i terasom sa 120 mjesta 6 Restoran sa 8 mjesta, kafe bar sa 10 sjedišta i terasom sa 16 mjesta napomena: nije u funkciji 20 158 3 3 Ostali sadržaji 26 Rijeka Crnojevića Turističkoedukativni centar “Lovćen” Ivanova korita Broj ležaja u apartmanima/ bungalovima 28 Vila “Oktoih” PRIVATNI SMJEŠTAJ Apartmani Stanković Cetinje Pansion 22 Cetinje Broj ležaja u 1/3, 1/4 sobama 60+72 3 26 Restoran sa 250 mjesta, kafeterija, tri učionice, diskoteka i ambulanta 6 2 60 PLANINARSKI DOM Planinarski dom Ivanova korita ODMARALIŠTA Odmaralište EPCG Njeguši Erakovići UKUPNO: 40 napomena: nije u funkciji 118 805 Izvor: Monstat i istraživanje MonteCEP Na osnovu dostupnih podataka, u Prijestonici Cetinje ima registovano 805 ležaja, u objektima koji su građeni od sedamdesetih godina 20. vijeka (hotel "Grand"), pa sve do novije gradnje (hotel Sport IN i dr.). Za sadašnje smještajne kapacitete po broju, strukturi i kvalitetu može se reći da zadovoljavaju aktuelne turističke aktivnosti koje su pretežno usmjerene na tranzitni i izletnički turizam, mada se čini da je njihova osnovna aktivnost pružanje usluga ishrane, točenja pića i organizacija proslava. Nema informacija da li na području Prijestonice ima manjih kampova ili prostora koji se iznajmljuju za postavljanje šatora na imanjima seoskih domaćinstava. Izvjesno je, da ima gostiju koji u ljetnjem periodu pod šatorima, neorganizovano i nekontrolisano, borave na ovom prostoru (pecaroši, ljubitelji prirode i planinari), ali je obim ovakvog "kampovanja" mali. Kada je u pitanju privatni smještaj (domaća radinost, seoski turizam i sl.) ponuda prijavljenih i kategorisanih soba, apartmana i kuća je vrlo mala. Izvjesno je da nema potražnje ovog tipa smještaja pa time ni ponude. U Rijeci Crnojevića je hotel Gazivoda koji ne radi, a u samom Cetinju je jedan manji hotel u izgradnji. PlanetCluster & MonteCEP 8 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) 4.5. Ugostiteljski kapaciteti Ugostiteljske kapacitete pored onih u hotelima, čine restorani, picerije, kafići, bifei i drugi u gradskim naseljima Cetinje i Rijeka Crnojevića i u naselju Njeguši, zatim krčme i kafane uz puteve i u pojedinim selima. Na području Prijestonice registrovano je oko 96 raznih vrsta privrednih subjekata koji se bave ugostiteljstvom, od kojih se najveći dio nalazi u Cetinju. Broj sjedišta u ugostiteljskim objektima nije mogao biti precizno utvrđen. Najveća koncentracija ugostiteljskih objekata, kao i broj sjedišta je u Cetinju, i na postojećim turistički atraktivnim lokacijama (Njeguši i Rijeka Crnojevića), na saobraćajnim čvorištima i u većim naseljima. Pored navedenih ugostiteljskih objekata prilikom sabora ili nekih drugih manifestacija na pojedinim lokacijama se postavlja veći ili manji broj pokretnih i improvizovanih ugostiteljskih "objekata". 4.6. Sadržaji i aktivnosti kompatibilni turizmu Od sadržaja kompatibilnih turizmu najvažniji su: kulturno-istorijski spomenici, prirodne vrijednosti, vjerski objekti, sportski i rekreativni objekti i površine, objekti zabave, manifestacije, lov i ribolov, objekti trgovine i usluga i, svakako, infrastruktura. U Cetinju se nalazi značajan broj kulturno-istorijskih spomenika i institucija kulture nacionalnog značaja: Državni arhiv Crne Gore, Narodni muzej Crne Gore (u okviru kojeg je integrisano pet muzeja: Umjetnički muzej, Istorijski, Etnografski, Njegošev muzej „Biljarda“, i Muzej kralja Nikole), Cetinjski manastir sa relikvijama neprocenjive vrijednosti, Centralna narodna biblioteka „Đurđe Crnojević“, Kraljevsko pozorište Zetski dom, Ljetnja pozornica ispod Orlovog krša, JU Mauzolej “Petar II Petrović Njegoš”, Gradska biblioteka i čitaonica "Njegoš", Galerije savremene umjetnosti (Atelje DADO i Galerija 42°). Objekti zabave su takođe koncentrisani u Cetinju. Od ostalih sadržaja u Cetinju je smješten i JP Sportski centar na Obilića poljani sa stadionom, sportskom dvoranom za male sportove i drugim sadržajima. Pored grada Cetinja turistički značaj i potencijal zbog prirodnih i kulturno-istorijskih vrijednosti imaju nacionalni parkvi „Lovćen“ i „Skadarsko jezero“, izletište Orlov krš, a od naselja prije svih: Njeguši i Rijeka Crnojevića. Od specifičnih sportskih objekata pojedine lokacije u Prijestonici Cetinje koriste se i markirane planinarske staze od kojih dio u okviru Primorske planinarske transverzale (PPT) Orjen-Lovćen-Rumija, i sve su dio Nacionalne mreže planinskih staza (Zakon o planinskim stazama, "Službeni list CG", 51/2008). Ljubiteljima brdskog biciklizma (mountain biking) na raspolaganju su staze kojie su dio Nacionalne mreže planinskih staza, kao i niz lokalnih, nekategorisanih, poljskih i šumskih puteve na prostoru Prijestonice. Planinske staze i staze za brdski biciklizam iz Nacionalne mreže planinskih staza prikazane su u kartografskom prilogu broj 05 „Planirana namjena površina“ Tabela 5. Nacionalna mreža planinskih staza na teritoriji Prijestonice Cetinje Broj staze (iz registra planinskih Trasa planinske staze (itinerer) staza) (Nikšić) - Čelinski Do - Kovče Do - Međedov do - Pusti Lisac(1476) - Popov Do - Rakita -Kobilji 658 Do - Trešnjevo - Grahovo 660 MB Podgorica - Beri - Rvaši - Rijeka Crnojevića - Dujeva - D.Selo - Komarno - Virpazar (Cetinje) - Bokovo - Kosijeri - Štitari - Orasi - Milati - Malenza - Lazarev Krst - Kovač most 661 Ćurilac (Danilovgrad) (Danilovgrad) - Velja Zagreda - Musterovići - (Markovina) - Milunova Bobija (1436) -Lastva 664 čevska - Kobilji do - Bijele Poljane - (Pusti Lisac) 669 MB Danilovgrad - Lazarev Krst - Markovina - Čevo - Resna 676 MB Cetinje - Čekanje - Resna - Grab - Izvori - Trešnjevo - Grahovo 681 MB Nikšić - Kapino Polje - Kuside - Broćanac Nikšićki - Trubjela - Trešnjevo-(Grahovo) 686 MB Cetinje - Bjeloši - Duga Njiva - Ivanova Korita - Dolovi - Kuk - Krstac PlanetCluster & MonteCEP 9 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Tabela 5. Nacionalna mreža planinskih staza na teritoriji Prijestonice Cetinje Broj staze (iz registra planinskih Trasa planinske staze (itinerer) staza) Primorska planinarska transverzala: D. Ledenice- Struga(serpentine) - Ubalac- Vranovo brdo 741 tvrđava Sv. Andrija - Ježević (crkva) - Vališta (raskrsnica za Stuba) - Mali Zalazi (prevoj) - Luk (previja) - Velji Zalazi - Razdolska glava(kraj kolskog puta) - Knez Do - prevoj Krstac Primorska planinarska transverzala: prevoj Krstac - Vuči do -Međuvršje (česma) Međuvršje(prevoj) - Veliki Bostur - Ivanova Korita - Pandurica -Treštenski vrh (1489) - k.1351 751 Babina glava(1474) - Koložunske grede(1427) - Vratno -(Majstori) - Ravan - Konjsko - Kuliješ k.1170 - (Laske rupe) -Zmina glava - Stojanovići -Brajići (magistrala) (Cetinje) - Umci - Gornič - Duge Njive - Presjeka - Ivanova Korita (izvor) - IC NP - Palac 753 Skijalište -Dolovi -Vjetreni mlin - stari put do Kuk( 1336) - vidikovac Kostrike (Budva)- Podmaine -Podostrog - Krapina - (Zamak Pobori)- manastir Stanjevići -Okovica756 Vratno -Majstori - Skala - Ivanova korita (izvor )-Blatišta- Mali Bostur - Jama -parkingvidikovac- Jezerski vrh 1657(mauzolej) 757 MB Budva - Lastva - Trojica - serpentine - Krstac (Kotor) - Škurda - Špiljari - Praćište - prevoj Krstac - Vrh Polja - Njeguši - Erakovići -k. 1227759 Šanik Krivače - Vrćenik - Mramor - Čulice - Luke - Dubrava - Bajice -(Cetinje) 759 MB Krstac - Njeguši - Čekanje (Cetinje) - Belveder - Dobrsko selo - Košćele - Očevici - Rijeka Crnojevića - Mracelji -Gagoško 792 ždrijelo - Poseljani - Zaštek - Trnovo -Tunje - Popratnice - Dupilo - Orahovsko Polje - Virpazar Virpazar - Sotonići - Brčeli - Podgor - Grdani - Mužovići - Rijeka Crnojevića - Dobrsko Selo 795 MB Cetinje izvor: "Službeni list Crne Gore", 44/2011 U NP “Skadarsko jezero”, a na dijelu teritorije koji pripada Prijestonici turistima je na raspolaganju devet pješačkih staza, dvije edukativne pet biciklističkih i dvije staze za planinski biciklizam od kojih je jedan dio na području Prijestonice. U NP “Lovćen” u okviru područja koje je dio Prijestonice postoje markirane i obilježene staze koje otvaraju pogled na prelijepe predjele Nacionalnog parka. Među njima se izdvajaju: I staza (12.7 km): Palac – Treštenik – Šančevi – Koložun – Vjetreni Mlin – Dolovi – Palac; II staza (12 km): Ivanova Korita – Jezero – Bukovica; III staza (4.5 km): Ivanova Korita- Majstori. Ponudu upotpunjuju sadržaji dva sportsko–rekreativna terena na Ivanovim Koritima: baby ski lift i prvi avanturistički park na prostoru Crne Gore, u kojem se nalazi sedam gradacijskih staza sa po 15 igara, namijenjenih starosnoj dobi od 5 do 70 godina. Najatraktivnije su Tarzanova lijana (spust sa 15 m visine niz sajlu dugu 100 m) i duel staza na kojoj se dva takmičara istovremeno bore za bolji rezultat. Takođe postoji i poligon za paintball. Pored navedenih staza na većem dijelu teritorije Peijestonice izvršeno je obilježavanje i signalizacija turističkih staza sa oznakama njihove dužine, težine i potrebnog prosječnog vremena da se staza prepješači. Slika 4. Obilježavanje pješačkih staza Projektom „Panoramski putevi Crne Gore” – „Dvije hiljade najljepših asfaltnih kilometara” određeni su i promovisani putevi za motorizovane turiste sa turističkim atrakcijama (kulturno-istorijski spomenici, prirodne vrijednosti, vidikovci, a u okviru Prijestonice je segment pod nazivom „More i visine” čija saobraćajna okosnica su putevi: Podgorica – Cetinje i Cetinje – Ivanova Korita – Njeguši – Krstac. PlanetCluster & MonteCEP 10 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Slika 5. „Staze pršute“ u Njegušima Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Slika 6. „Putevi meda“ na području Prijestonice Cetinje Na teritoriji Prijestonice Cetinje realizovani su projekti „Staze pršute” (u Njegušima) i „Putevi meda” (u dijelu Riječke i Katunske nahije) gdje se kod registrovanih proizvođača turistima pruža mogućnost degustacije i kupovine pršuta, sira, meda i drugih poljoprivrednih proizvoda. Kao dio šireg projekta „Putevi vina” u Crnoj Gori na teritoriji Prijestonice je na magistralnim, regionalnim i lokalnim putevima postavljena posebna turistička signalizacija koja obavještava o kom se regionu crnogorskog vinogradarskog područja radi (Primorski ili Basen skadarskog jezera), odnosno od subregionu sa specifičnim agroekološkim uslovima, koji utiču na karakteristike vina. Subregion se može dijeliti na manje teritorijalne jedinice. Primorski region čine: Boko-Kotorski, Budvansko-Barski, Ulcinjski i Grahovsko-Nudolski subregion. Region Basen skadarskog jezera dijeli se na: Podgorički, Crmnički, Riječki, Bjelopavlićki i Katunski subregion. Navedena turistička signalizacija obuhvata i putokaze ka naseljima u kojima se nalaze vinarije, odnosno registrovani proizvođači vina kod kojih turisti mogu degustirati i kupiti domaća vina. Ovome je kompatibilan i sveobuhvatniji je projekat „Etno-gasthronomske staze” koji obuhvata i ponudu smještaja, domaće vino i lozu, pršut, sir i druge lokalne gastronomske specijalitete. Slika 7. „Putevi vina“ Prijestonice Slika 8. „Etno-gastronomske staze“ Prijestonice U okviru IPA projekta Crne Gore i Hrvatske "WI-NE Wine Tourism Network", čiji je nosilac za Crnu Goru Turistička organizacija Prijestonice Cetinje, radiće "Vinska kuća – Vinski muzej” u rekonstruisanom objektu u Njegoševom parku. Ovaj objekat treba da služi promociji vina i njihovoj prezentaciji kao turističkog proizvoda Crne Gore. Turisticka organizacija Prijestonice Cetinje je uradila signalizaciju grada Cetinja u dvije faze i postavila tematsku stazu koja sadrži tri teme Duhovnost, Evropskim putem i Gospodari. PlanetCluster & MonteCEP 11 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Slika 9. Turistička karta Cetinja Izvor: Turistička organizacija Prijestonice Cetinje U nacionalnim parkovima su centri za posjetioce i punktovi (osmatračnice) za posmatranje ptica (birdwatching). Već tradicionalna izletišta i područja rekreacije stanovništva Prijestonice Cetinje, a i onih iz okruženja su Ivanova korita, Lovćen i Skadarsko jezero.. Lov i ribolov, kao aktivnosti koje su kompatibilne sa turizmom, skromno su zastupljeni u turističkoj ponudi iako za ove aktivnosti postoji potencijal. Na teritoriji Cetinja realizovan je projekat “Putevi meda”, zahvaljući razvijenom pčelarstvu. Posebnu vrijednost u razvoju ekološkog turizma čine čuveni izvori pitke vode od kojih je najpoznatiji na Ivanovim koritima, zatim stara katunska naselja koja karakterišu kamene kuće pokrivene slamom, guvna, bistijerne, značajni sakralni objekti, prisustvo mnogih biljnih i životinjskih vrsta koje su u Evropi postale rijetke i djelimično ugrožene, kao i 100% ekološka hrana koja se ovdje proizvodi. Na području Lovćena živi oko 200 vrsta ptica, među kojima se izdvajaju ptice grabljivice kao što su crni orao, carski orao, sivi soko, jastreb, kobac i sova i da velika područja NP “Lovćen” pod šumom predstavljaju posebno bogatstvo. Na prostoru Prijestonice Cetinje održava se nekoliko manifestacija, koje pored lokalnog stanovništva, privlače i goste sa strane. Navažnija manifestacija za turističku ponudu je Cetinjsko kulturno ljeto, tradicionalna manifestacija u organizaciji Prijestonice Cetinje, u okviru koje se organizuje Cetinje Jazz Fest (međunarodni festival džez muzike), Cetinje fest (međunarodni festival narodne muzike), pozorišne predstave i druge prateće manifetstacije. Od manifestacija značajne su i brdsko-brzinska auto-trka na lovćenskim serpentinama, druge sportske, gastronomske, kulturne i zabavne manifestacije. Sektor trgovine i usluga je u Cetinju i u Njegušima, na starom putu prema Kotoru na solidnom nivou, dok u većini ostalih naselja slab, odnosno loš, jer nema nijednog ili ima po jedan trgovinski objekat sa skromnim asortimanom proizvoda. PlanetCluster & MonteCEP 12 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Kada je u pitanju komunalna infrastruktura prostor Plana opremljen je skoro u potpunosti električnom mrežom. Mali broj naselja ima, na tehnički korektan i sanitarno bezbjedan način, riješeno vodosnabdijevanje. Telefonska mreža fiksne telefonije je sa nedovoljnim brojem priključaka, dok mobilna telefonija pokriva najveći dio područja Prijestonice. Nepostojanje propisanog tretmana fekalnih voda i čvrstog komunalnog otpada stvara ekološke probleme koji imaju uticaja i na sektor turizma. Prostorom Prijestonice, a i neposredno uz njegove granice prolazi niz saobraćajnica. Mali procenat u odnosu na ukupnu dužinu saobraćajnica u granicama Plana po svojim tehničkim karakteristikama i rangu spada u savremene saobraćajnice. Najveći dio mreže na prostoru Plana su lokalni i nekategorisani putevi, od kojih su mnogi bez asfaltnog kolovoznog zastora. 4.7. Ponuda Prijestonice Cetinje na turističkom tržištu Prijestonica Cetinje, kao destinacija je u ponudi skoro svih turističkih agencija, i to kao odredište za poklonički (vjerski) turizam, izletnički turizam, odnosno ekskurzije sa posjetom manastirima, ponešto za pripreme sportskih ekipa, seminare i sl.. Obim turista iz najbližeg okruženja (Podgorica, Nikšić, a i druga mjesta) je mali, i vezan je za jednodnevne izlete, smještaj u sopstvenim vikendicama ili kod rođaka, praktično je marginalan i bez vidnijih ekonomskih efekata. Smatra se da Cetinjski manastir godišnje obiđe više stotina hiljada pojetilaca iz zemlje i inostranstva. Muzeji i institucije kulture imaju nacionalni značaj, tako da predstavljaju nezaobilaznu destinaciju u turističkim vodičima. Cetinjskom manastiru praktično i ne treba posebna turistička promocija, jer je sam sebi reklama, izgledom, svojom atraktivnom pozicijom, kombinacijom prirodnog i monaškim rukama stvorenog, riznicom sa vrijednim relikvijama, a ono što su turistički i ugostiteljski poslenici učinili, to je pružanje usluga prevoza, ishrane i pića. Svakako da se i ovo može unaprijediti, proširiti i od toga ostvariti prihod. Brošure, vodiči, karte koje su namijenjene turistima koji posjećuju ove predjele su dostupne preko raznih medija, kao i putem ineterneta, i odnose se na sam grad Cetinje, NP “Lovćen” i NP “Skadarsko jezero”, ali i na čitavu cetinjske regije, kao i na lokalitete koji su još nedovoljno turitički razvijeni. Uglavno ne postoji mogućnost Internet On line rezervacije smještaja, direktno na sajtu hotela. Na nekoliko sajtova je vrlo malo informacija o smještajnim objektima, izgledu soba, restorana i drugih dijelova hotela, o raspoloživom meniju, mogućnostima sporta i rekreacije, o najvažnijim prirodnim i kulturnim vrijednostima, koje bi bile interesantne turistima, itd, dok su neke informacije opštega tipa, nijesu tačne ili nijesu ažurne. Jedna od osnovnih zakonitosti u turizmu je da ako nema informacije (sajta, putokaza, table, karte, brošure i slično), onda hotel, restoran, plaža, crkva, stari most, i drugo jednostavno i ne postoje, turista ne zna za njih. 5. Ocjena stanja Turizam Prijestonice Cetinje je u Prostornom planu iz 1986.god., obrađivan sa bitno drugačijih društvenih i ekonomskih polazišta. Cetinje se uglavnom tretiralo kao privredni centar, dok se turistički segment zanemarivao. Tek je Master planom turizma područje Cetinja prepoznato kao potencijal za održivi razvoj kontinetalnog turizma. Takođe, ova tema je sagledavana u vrijeme kada je važila drugačija zakonska regulativa u domenu prostornog i urbanističkog planiranja, odnosno izgradnje objekata, turizma i drugih aktivnosti koje sa turizmom imaju dodirnih tačaka. Ovo područje je, zbog blizine primorja i atraktivnijih turističkih destinacija prepoznato kao potencijal za razvoj kongresnog, izletničkog i tranzitnog turizma. Planirano je 550 ležaja u hotelskim i preko 1500 mjesta u ugostiteljskim sadržajima. Za područje NP Lovćen planirana su tri turistička punkta: Ivanova korita, gde je plairana izgradnja 1000 novih ležaja, Majstori, gdje je planirana zona namijenjena za zimske sportove (planirana je izgradnja žičare na potezu Donji Pobori – Majstori) i Krstac, kao mjesto atraktivnih vizura. Usljed nepovoljnih društevno-ekonomski uslova, nije u potpunosti došlo do ostvarenja postavki PPO Cetinje iz 1986. godine. PlanetCluster & MonteCEP 13 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Prijestonica Cetinje je prepoznala turizam kao jedan od osnovnih pravaca privrednog razvoja i pravu mogućnost za valorizaciju izvanrednih kulturno-istorijskih i prirodnih potencijala koje se nalaze na njenoj teritoriji (kulturna dobra šireg značaja, dva nacionalna parka na teritoriji Prijestonice i dr.). Turistički potencijali do sada nijesu dovoljno iskorišćeni u Prijestonici. Smještajni kapaciteti nijesu zadovoljavajući za dinamičniji razvoj turizma, a ponuda nije dovoljno razgranata s obzirom na turističke resurse koji postoje i koji se mogu koristiti Prema izloženim pokazateljima vidi se da su smještajni kapaciti skoncentrisani na Cetinju. U narednom periodu nepohodno je uložiti snažniji napor ka disperziji smještajnih kapaciteta prvenstveno prema Njegušima i Rijeci Crnojevića odnosno šire ka obalama Skadarskog jezera. Mada nije postignut planirani kapacitet u hotelskim i ugostiteljskim sadržajima, povećana je turistička ponuda, uglavnom izgradnjom manjih hotela. Na područje Lovćena su rekonstruisani turistički objekti: Odmaralište je potpuno rekonstruisano i dograđeno je još 800 m2 (restoran sa salom od 250 mjesta i 13 apartmana), a u okviru kompleksa su uređeni sportski i otvoreni tereni. Potpuno su rekonstruisani i hotel Ivanov konak i depadans “Palac”. Prostor Prijestonice ima značajnih resursa za razvoj turizma u najrazličitijim vidovima, ali disperzija postojećih kapaciteta je takva da se skoro svi smeštajni kapaciteti nalaze u samom gradu, dok na ostalom području Prijestonice su ili relativno skromno razvijeni ili uopšte ne postoje. Ugostiteljski objekti su uglavnom skoncentrisani u žižnim turističkim tačkama, kao što su Cetinje, Njeguši i Rijeka Crnojevića, i pojedinačni objekti duž tranzitnih saobraćajnica. U ruralnim područjima ovih objekata uglavnom nema, a oni koji postoje namijenejni su lokalnom stanovništvu i ne zadoviljavaju standarde u smislu opremljenost i kvaliteta ponude. Područje NP “Skadarsko jezero” na teritoriji Prijestonice Cetinje, iako atraktivno sa stanovišta izletničkog i nautičko turizma, nema smještajnih kapaciteta. Privatne inicijative su često neprofesionalno organizovane i, prije svega, ne u skladu sa zaštitom životne sredine. Najzastupljeniji vid turizma na jezeru, je izletnički, a gostima se nude usluge krstarenja, posmatranja ptica, sportski ribolov, jedrenje na dasci, pješačenje i vožnja bicikla na obilježenim stazama, te obilazak centara za posjetioce. Cetinje godišnje posjeti veliki broj tzv. dnevnih turista, ali su prihodi od ovakvog vida turizma od suvenira, hrane, pića i prevoza, još uvijek izuzetno mali. Najbolji hotel „Grand“, dovoljno velik da odigra privrednu ulogu: nalazi se u samom gradskom jezgru i ima značajne hotelsko-ugostiteljske kapacitete, ali ne odgovara zahtjevima visokobudžetnih gostiju. Prirodne i kulturno-istorijske vrijednosti Cetinja u neposrednoj blizini Glavnog grada, kao i hotelski kapaciteti, predstavljaju prednosti koje mogu doprinijeti razvoju MICE turizma. U turizmu i ugostiteljstvu nedostaje specijalizovanog školovanog kadra, koji bi mogao da pruži kvalitetnu uslugu, prije svega unostanim turistima i posjetiocima. Za kvalitenu turističku ponudu nedostaju javni toaleti, česme, klupe, fontane i drugi urbani mobilijar. PlanetCluster & MonteCEP 14 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) Literatura i izvori: 1. Prostorni plan Crne Gore 2020, Montenegroinženjering”, Podgorica, IAUS Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, Urbanistički inštitut Republike Slovenije, Ljubljana, 2008. 2. Prostorni plan Crne Gore 2020, Sektorske studije – analize i ekspertize (SS-AE) 4.1. “Prirodne karakteristike“, RZUP Republički zavod za urbanizam i projektovanje, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2005. 3. Prostorni plan Crne Gore 2020, Sektorske studije – analize i ekspertize (SS-AE) 4.3. “Prirodne i pejzažne vrijednosti prostora i zaštita prirode“, RZUP Republički zavod za urbanizam i projektovanje, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2005. 4. Prostorni plan Crne Gore 2020, Subsektorska studija (SS-AE) 4.6/2. “ Turizam“, RZUP Republički zavod za urbanizam i projektovanje, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2005. 5. Prostorni plan Crne Gore 2020, Sektorske studije – analize i ekspertize (SS-AE) 4.7. “Saobraćaj i komunikacije“, RZUP Republički zavod za urbanizam i projektovanje, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2005. 6. Prostorni plan područja posebne namjene Nacionalnog parka “Skadarsko jezero”, RZUP Republički zavod za urbanizam i projektovanje, Podgorica, . 7. Prostorni plan područja posebne namjene Parka prirode “Golija”, CEP-Centar za planiranje urbanog razvoja, 2009. 8. Prostorni plan područja posebne namjene Nacionalnog parka “Lovćen” - Predlog, MonteCEP, 2013. 9. Detaljni prostorni plan autoputa Bar – Boljare, Montenegroinženjering, Građevinski fakultet, Winsoft, SIMM inženjering, Podgorica, 2008. 10. Prostorni plan opštine Danilovgrad, Sektorska studija “Turizam u Opštini Danilovhrad”, D. Mirović, MonteCEP, 2006. 11. Prostorni plan opštine Cetinje i revizija generalnog urbanističkog plana Cetinja, RZUP Republički zavod za urbanizam i projektovanje, Titograd, 1992. 12. Prostorni plan opštine Cetinje i revizija generalnog urbanističkog plana Cetinja, Studija prirodnogeografskih odlika, AB4 Pedološke odlike i vegetacija, RZUP Republički zavod za urbanizam i projektovanje, Titograd, 1983. 13. Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje, Analitičko dokumentaciona osnova Sveska 2: Prirodne, pejzažne i kulturne vrijednosti, Planet Cluster, MonteCEP, 2012. 14. Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje, Analitičko dokumentaciona osnova Sveska 3: Stanovništvo, naselja i društvene djelatnosti, Planet Cluster, MonteCEP, 2012. 15. Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje, Analitičko dokumentaciona osnova Sveska 4: Analiza ekonomskog stanja i djelatnosti, Planet Cluster, MonteCEP, 2012. 16. Plan upravljanja NP “Skadarsko jezero” 2011 – 2015., JP Nacionalni parkovi Crne Gore, Podgorica 17. Nacionalna strategija održivog razvoja (NSOR), Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, UNDP, UNEP/MAP, Ministarstvo životne sredine, kopna i mora Republike Italije, 2007. 18. Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2010 – 2015. godine – Prijedlog, Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine, Podgorica, 2010. 19. Strategija razvoja turizma do 2020, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, 2008. 20. Strategija valorizacije prostora u cilju proizvodnje energije iz obnovljivih solarnih izvora i demonstracione pilot projekte, IBI, Wind, Toronto, Podgorica, 2013. 21. Master plan - Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020.godine, DEG - Njemačko društvo za investicije i razvoj sa saradničkim kompanijama; AS&P, Frankfurt; Creatop, Rostock; GTZ, Eschborn; GHH, Frankfurt, 2001. 22. Zakon o turizmu (Službeni list CG 61/2010, 40/2011, 53/2011) 23. Zakon o nacionalnim parkovima (Službeni list CG 56/2009) 24. Zakon o zaštiti prirode (Službeni list CG 51/2008 i 21/2009) 25. Zakon o šumama (Službeni list CG 74/2010 i 40/2011) 26. Zakon o životnoj sredini (Službeni list CG 48/08) 27. Zakon o vodama (Službeni list RCG 27/2007, 32/2011, 47/2011) 28. Zakon o putevima (Službeni list CG 54/2009); 29. Zakon o zaštiti kulturnih dobara (Službeni list CG 49/2010) 30. Zakon o poljoprivrednom zemljištu (Službeni list RCG 15/1992, 59/1992 i 27/1994) 31. Zakon o izmjenama i dopunama zakona o poljoprivrednom zemljištu (Službeni list CG 32/2011) 32. Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekata (Službeni list CG 51/2008, 34/2011 i 35/2013) 33. Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi, (Službeni list SRCG 19/1978, 8/1979, 19/1987, 29/1989, 39/1989, 22/1990, 13/1991, 48/1991, Službeni list CG 51/2008, 73/2010, 40/2011) 34. Zakon o lukama, (Službeni list CG 51/2008) PlanetCluster & MonteCEP 15 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) 35. Zakon o izmjenama i dopunama zakona o lukama – Nacrt, Ministarstvo saobraćaja i pomorstva, Podgorica, 2012. 36. Odluka o određivanju voda od značaja za Crnu Goru (Službeni list CG 9/2008 i 28/2009) 37. Pravilnik o vrstama objekata nautičkog turizma, minimalno tehničkim uslovima i njihovoj kategorizaciji (Službeni list RCG 09/2003) 38. Pravilnik o bližem sadržaju i formi planskog dokumenta, kriterijumima namjene površina, elementima urbanističke regulacije i jedinstvenim grafičkim simbolima (Službeni list CG 24/2010) 39. Uredba o uslovima koje moraju da ispunjavaju luke razvrstane prema vrsti pomorskog saobracaja i namjeni (Službeni list CG 20/2011) 40. Rješenje o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta, Republički zavod za zaštitu prirode, Podgorica, 2006. 41. Hidrometeorološki podaci za potrebe izrade DPP, Jadransko-jonskog autoputa, Zavod za hidrometeorologiju, Podgorica. 2011. 42. Hidrometeorološki podaci za potrebe izrade PUP Cetinje kroz projekat LAMP, Zavod za hidrometeorologiju, Podgorica. 2011. 43. Hidrometeorološki podaci za potrebe izrade Solarne strategije, Zavod za hidrometeorologiju, Podgorica. 2011. 44. Dušan Vuksanović, Svetislav G. Popović, Arhitektonski atlas Crne Gore, Ministarstvo za ekonomski razvoj, GTZ - Njemačka tehnička saradnja - German Technical Cooperation, Podgorica, 2006. 45. Svetislav G. Popović, Arhitektonsko nasljeđe basena Skadarskog jezera - Architectural Heritage of the Skadar Lake Basin, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, Ministarstvo za ekonomski razvoj, GTZ - Njemačka tehnička saradnja - German Technical Cooperation, Podgorica, 2007. 46. Radulović Veljko et all, Savremeni izraz tradicionalnih kuća u Crnoj Gori - Contemporary Expression of Traditional Houses in Montenegro, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, Ministarstvo za ekonomski razvoj, GTZ - Njemačka tehnička saradnja - German Technical Cooperation, Podgorica, 2007 47. Sanja Lješković Mitrović ... et all, ECO Lodge koncept u Crnoj Gori - ECO Lodge Concept in Montenegro, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, Ministarstvo za ekonomski razvoj, GTZ - Njemačka tehnička saradnja - German Technical Cooperation, Podgorica, 2007. 48. Priručnik za smještajne objekte “Divlja ljepota”, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, 2009. 49. Plovidba na Skadarskom jezeru, Uprava pomorske sigurnosti, Bar, 2006. 50. Topografske karte TK25, Uprava za nekretnine, Podgorica, 2009. 51. Ortofoto snimci, Uprava za nekretnine, Podgorica, 2009. 52. Satelitski snimci, Google Earth 53. http://www.monstat.org/cg/ website Zavoda za statistiku Crne Gore. 54. http://cetinje.travel website Turističke organizacije Prijestonice Cetinje. 55. http://www.nparkovi.me website JP Nacionalni parkovi Crne Gore 56. Community-Based Mountain Tourism: Practices for Linking Conservation with Enterprise, Synthesis of an Electronic Conference of the Mountain Forum, Mountain Forum, The Mountain Institute, 1999. 57. Eagles F. J. P., McCool F. S., Haynes D. C., Sustainable Tourism in Protected Areas, Guidelines for Planning and Management, United Nation EnvironmentProgramme, World Tourism Organiyation, IUCN / World Conservation Union, World Commission for Protected Areas (WCPA), Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 8, 2002. 58. EEA – Europe’s environment: the third assessment. Chapter2.7. Tourism, www. eea.eu.int/ 59. EEA – Europe’s environment: the third assessment. Chapter2.7. Tourism, www. eea.eu.int/ 60. Engels B., Sustainable tourism and European Policies, The European Agenda 21 for Tourism, Report of the NGO-Workshop, Isle of Vilm, Federal Agency for Nature Conservation (BfN), Bonn, 2003. 61. European regional and urban statistics, Reference guide, 2005 Edition; Eurostat, THEME General and regional statistics, Methods and nomenclatures, European Commission, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2005. 62. Hans-Werner Schmidt: Tourism and the environment, Statistics in Fokus, Industry, Trade and Services, Theme 4 – 40/2002. 63. Impacts of Europe's changing climate, An indicator-based assessment EEA Report No 2/2004; http://reports.eea.eu.int/climate_report_2_2004/en/climate_change_pda.pdf 64. Indicator Fact Sheet Signals 2001 / Chapter Tourism, YIR01TO09 Overnight stays (including second homes in selected countries), Assessment PlanetCluster & MonteCEP 16 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje Dokumentaciona osnova (februar 2014.) 65. Indicator Fact Sheet Signals 2001 / Chapter Tourism, YIR01TO10 Tourism intensity (Metodology and data manipulation) 66. Međunarodna smučarska pravila, knjiga IV, Smučarski savez Jugoslavije, Beograd, 67. Via Alpina, From Trieste to Monaco, A hikking trail discovery of the eight Alpine countries, Press Pack, 2003. 68. Visitor Use Density and Wilderness Experience: Proceedings, United States Department of Agriculture, Forest Service, Rocky Mountain Research Station, Missoula, 2001. 69. Vourc'h A., Denman R., Tourism and Local Agenda 21, The Role of Local Authorities in Sustainable Tourism, UNEP, ICLEI, 2003. 70. www.californiastatehorsemen.com/enviro-lowimpact.htm 71. www.codepublishing.com/cgi-bin/SectionCompile.pl? 72. www.europa.eu.int/comm/eurostat/ramon/nuts/lau 73. www.olympic.org/uk/organisation/commissions/culture/ 74. www.uneptie.org/pc/tourism/sust-tourism/env-global.htm 75. www.world-tourism.org/doc/E/infodoctour.htm 76. www.wwf.org.uk/filelibrary/pdf/tourism3.pdf 77. www.sccgov.org/scc/assets/docs/scc_ordinance/42002005.htm PlanetCluster & MonteCEP 17
© Copyright 2024 Paperzz
