Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 1η ΗΜΕΡΙΔΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ & ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΗΛΙΩΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΙΕΡΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΗΣ 12 Ιουλίου 2014 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ Πρωινή Συνεδρίαση 11:00 - Έναρξη - - Χαιρετισμοί: Μητροπολίτης Προύσης κ. Ελπιδοφόρος Λαμπρυνιάδης Πρόεδρος της Δ.Ε του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Καθηγητής Ναπολέων Μαραβέγιας, Αντιπρόεδρος Α΄ της Δ.Ε του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Καθηγητής Σωτήριος Σούλης, Αντιπρόεδρος Β΄ της Δ.Ε του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Καθηγητής Ιωάννης Δραγώνας, Αντιπρόεδρος Γ΄ της Δ.Ε του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Εντεταλμένος Καθηγητής Ιωάννης Πολίτης, Ειδικός Εκπρόσωπος του Οικ. Πατριαρχείου, Επικ. Καθηγητής Α.Ε.Α.Θ, Ιωάννης Καραπαναγιώτης. Παρουσίαση Ημερίδας & τα εργαστήρια της Kατεύθυνσης Συντήρησης του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Δρ. Χρήστος Καρύδης Προεδρεύουν: Αναπλ. Καθηγητής Νικόλαος Ζαχαριάς & Επικ. Καθηγήτρια Αδαμαντία Καμπιώτη 11:30 Δρ. Σταύρος Αρβανιτόπουλος, Τα διασωθέντα κειμήλια της Ιεράς Μονής Παναγίας Σουμελά. 11:45 Δρ. Ιωάννης Χουλιαράς, Εικόνες από τα εργαστήρια συντήρησης της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. 12:00 Δρ. Χρήστος Καρύδης, Τα γνωστά & άγνωστα: μελέτη και συντήρηση τεσσάρων Κωνσταντινουπολίτικων λειτουργικών υφασμάτων 12:15 Διάλειμμα 1 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 12:45 Δρ. Νικόλαος Σαρρής, Κωδικολογία και συντήρηση του τετραευαγγελίου του Οσίου Χριστοφόρου της Παναγίας Σουμελά. 13:00 Χαράλαμπος Γαλανόπουλος, Συντήρηση & επανα-υποστήριξη του ξυλόγλυπτου τέμπλου του Ι. Ναού Αγ. Δημητρίου Ταταούλων Κωνσταντινούπολης. 13:15 Δρ. Αναστάσιος Βαβούσκος, Τα εκκλησιαστικά κειμήλια ως τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς και η νομική υποχρέωση του ελληνικού Κράτους για την προστασία τους. 13:30 Συζήτηση & παρεμβάσεις 13:40 Ξενάγηση στους χώρους της Σχολής και του Καθολικού της Ι. Μονής Λήξη πρωινής συνεδρίασης Απογευματινή Συνεδρίαση Προεδρεύουν: Δρ. Χρήστος Καρύδης & Δρ. Ελένη Κουλουμπή 16:30 Νικόλαος Σαλαμούρης, Τα βυζαντινά & μεταβυζαντινά κειμήλια σε Τουρκικά μουσεία. 16:45 Αναπλ. Καθηγητής Νικόλαος Ζαχαριάς, Συνδυαστικές μελέτες αυθεντικότητας και μη-καταστροφικών αναλυτικών προσεγγίσεων σε έργα τέχνης της πολιτιστικής κληρονομιάς. 17:00 Δρ. Ελένη Κουλουμπή, Οι δυτικοευρωπαικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή τέχνη της Κρήτης και των Ιονίων Νήσων. 17:15 Διάλειμμα 17:45 Δρ. Αρτέμης Οικονόμου, Οι φυσικοχημικές αναλύσεις ως απαραίτητο εργαλείο στη συντήρηση & διατήρηση αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. 18:00 Δρ. Δημήτρης Τσίποτας, Μια διεπιστημονική μελέτη της κατάστασης διατήρησης και μεθοδολογίας συντήρησης του παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού στο ιερό του Απόλλωνα Ερεθιμίου στη Ρόδο. 18:15 Γεώργιος Μαστροθεόδωρος, Μικροσκοπικές και φυσικοχημικές τεχνικές ανάλυσης: εφαρμογές στη διερεύνηση των υλικών κατασκευής των φορητών εικόνων. 18:30 Συζήτηση, παρεμβάσεις των προσκεκλημένων, σύνοψη & συμπεράσματα 19:00 Λήξη της 1ης Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 2 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 12/07/2014 Σελ. Δρ. Σταύρος Αρβανιτόπουλος, Τα διασωθέντα κειμήλια της Ιεράς Μονής Παναγίας Σουμελά. 4. Δρ. Ιωάννης Χουλιαράς, Εικόνες από τα εργαστήρια συντήρησης της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. 7. Δρ. Χρήστος Καρύδης, Τα γνωστά & άγνωστα: μελέτη και συντήρηση τεσσάρων Κωνσταντινουπολίτικων λειτουργικών υφασμάτων 10. Δρ. Νικόλαος Σαρρής, Κωδικολογία και συντήρηση του τετραευαγγελίου του Οσίου Χριστοφόρου της Παναγίας Σουμελά. 13. Χαράλαμπος Γαλανόπουλος, Συντήρηση & επανα-υποστήριξη του ξυλόγλυπτου τέμπλου του Ι. Ναού Αγ. Δημητρίου Ταταούλων Κωνσταντινούπολης. 17. Δρ. Αναστάσιος Βαβούσκος, Τα εκκλησιαστικά κειμήλια ως τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς και η νομική υποχρέωση του ελληνικού Κράτους για την προστασία τους. 19. Νικόλαος Σαλαμούρης, Τα βυζαντινά & μεταβυζαντινά κειμήλια σε Τουρκικά μουσεία. 22. Αναπλ. Καθηγητής Νικόλαος Ζαχαριάς, Συνδυαστικές μελέτες αυθεντικότητας και μη-καταστροφικών αναλυτικών προσεγγίσεων σε έργα τέχνης της πολιτιστικής κληρονομιάς. 26. Δρ. Ελένη Κουλουμπή, Οι δυτικοευρωπαικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή τέχνη της Κρήτης και των Ιονίων Νήσων. 28. Δρ. Αρτέμης Οικονόμου, Οι φυσικοχημικές αναλύσεις ως απαραίτητο εργαλείο στη συντήρηση & διατήρηση αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. 30. Δρ. Δημήτρης Τσίποτας, Μια διεπιστημονική μελέτη της κατάστασης διατήρησης και μεθοδολογίας συντήρησης του παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού στο ιερό του Απόλλωνα Ερεθιμίου στη Ρόδο. 32 Γεώργιος Μαστροθεόδωρος, Μικροσκοπικές και φυσικοχημικές τεχνικές ανάλυσης: εφαρμογές στη διερεύνηση των υλικών κατασκευής των φορητών εικόνων. 34. Στοιχεία ομιλητών 36. 3 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Τα διασωθέντα κειμήλια της Ιεράς Μονής Παναγίας Σουμελά Δρ. Σταύρος Ι. Αρβανιτόπουλος Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας rvmanos@hol.gr Κατά τα τελευταία χρόνια έγινε γνωστός ικανός αριθμός αντικειμένων που με σχετική ή απόλυτη βεβαιότητα αποδίδονται στην ιστορική Μονή της Παναγίας Σουμελά του Πόντου κατά παράδοση ή βάσει των κτητορικών και αφιερωματικών τους επιγραφών. Εκτός από έγγραφα της αυτοκρατορικής και της πατριαρχικής Γραμματείας, καθώς και ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας, περιλαμβάνονται: Έργα μεταλλοτεχνίας: κάλυμμα Ευαγγελισταρίου από ενιαίο "μαλαμοκαπνισμένο" (επιχρυσωμένο) φύλλο αργύρου σε κάθε όψη του 1736, σταυρός λιτανείας από άργυρο με κατά τόπους επιχρύσωση και μίμηση πολύτιμων λίθων από πράσινη και βαθυκόκκινη υαλόμαζα (1862), αργυρό εξαπτέρυγο, αφιέρωμα στη Μονή του 1702, δύο λειψανοθήκες χειρών αγίων: μία του 18ου αι. από πολύτιμα υλικά (μάργαρο, όστρακο θαλάσσιας χελώνας, χρυσό, άργυρο, ημιπολύτιμους λίθους και υαλόμαζα) και ποικίλες τεχνικές (εμπίεστο, συρματερό, κοκκιδωτό διάκοσμο) και μία δεύτερη, ενδεχομένως από Σαφραμπολίτικο εργαστήριο, όπου κυριαρχούν τα τμήματα κοραλλιού, μικρό αργυρό αρτοφόριο με εγχάρακτο διάκοσμο του 1740. Εικόνα 1. Λειψανοθήκη (ύψ. 11,5εκ., μήκ. 21,5εκ., πλ. 15,5εκ.), 18ος αι. (Πηγή: Τα ιερά κειμήλια του γένους των Ποντίων, Αθήνα 2010, 135) Εκκλησιαστικά άμφια, ιερατικά και λειτουργικά: μεγάλος αήρ για την ταυτόχρονη κάλυψη του Δίσκου και του Ποτηρίου από κόκκινο, χρυσό και γαλάζιο μετάξι, με χρυσόνημα και πολύχρωμες μεταξωτές κλωστές (18ου αι.), κεντημένη εικόνα Οδηγητρίας από κόκκινο μετάξι, με χρυσόνημα, αργυρόνημα, πολύχρωμες μεταξωτές κλωστές, μαργαριτάρια, σμαράγδια, πολύτιμους λίθους (1758), επιμανίκια του 17ου, 18ου και 19ου αι., επιγονάτιο από κόκκινο και γαλάζιο μετάξι, αργυρόνημα, χρυσόνημα, μεταξωτές κλωστές, πούλιες, γυάλινες χάντρες του 1680, επιτάφιος της Θεοδοσίας και της Ελισάβετ (1738), τρία επιτραχήλια (16ος αι., 18ος αι., 1774), οράριο των Ευγενίου και Ιωάσαφ, έργο του 1681/2, μίτρα μοναχικού σχήματος με δυτικές επιδράσεις στην εικονογραφία, την τεχνοτροπία και την τεχνική 4 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 (πιθανώς του 17ου-18ου αι.), λάβαρο από αργυρόνημα, χρυσόνημα και ψευδομαργαριτάρια, πολύτιμο δείγμα της μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής χρυσοκεντητικής (1678) και τρεις αρχιερατικοί σάκκοι του 16ου, 17ου και 18ου αι., εκ των οποίων οι δύο κατασκευάστηκαν από ύφασμα παραγωγής οθωμανικού εργαστηρίου. Εικόνα 2. Λάβαρο (ύψ. 94εκ., πλ. 50εκ.), 1678 (Πηγή: Τα ιερά κειμήλια του γένους των Ποντίων, Αθήνα 2010, 95) Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε τα τρία κειμήλια που μεταφέρθηκαν το 1931 στην Ελλάδα, σε εφαρμογή της σχετικής συμφωνίας Ελευθερίου Βενιζέλου – Ισμέτ Ινονού και το 1951 αποδόθηκαν στη νεοϊδρυθείσα ομώνυμη Μονή στο όρος Βέρμιο της Ημαθίας: την πυρίκαυστη εικόνα της Παναγίας Σουμελίτισσας, που η παράδοση αποδίδει στον Ευαγγελιστή Λουκά και στην εύρεση της οποίας στο όρος Μελά οφείλεται η ίδρυση της Μονής, το σταυρό ευλογίας που κατά την παράδοση περιέχει μεγάλο τμήμα του Τιμίου Σταυρού και θεωρείται ως δωρεά του Μανουήλ Γ' Μεγαλοκομνηνού (1390-1417) της Τραπεζούντος, καίτοι τεχνικώς και μορφολογικώς ανάγεται στο διάστημα 1650-1750 και τη στάχωση Ευαγγελίου από ξύλινες πινακίδες στις οποίες προσηλώθηκαν αργυρά ελάσματα με ανάγλυφο διάκοσμο και πέντε μετάλλια με εγχάρακτες μορφές από άργυρο και νιέλο σε β' χρήση, σε διάταξη που ανάγεται στο διάστημα από τα μέσα του 18ου ως τα μέσα του 19ου αι. Τα ανωτέρω συνιστούν ένα σύνολο ιδιαιτέρως σημαντικό, καθώς μέσα από αυτά φωτίζονται όψεις της μεταβυζαντινής κυρίως περιόδου της ιστορίας της Μονής. Εξ άλλου, τα κειμήλια αυτά καθ' εαυτά αποτελούν αξιόλογα έργα εκκλησιαστικής χρυσοκεντητικής, μεταλλοτεχνίας, μικροτεχνίας, χυμευτικής, ενώ οι ποικίλες τεχνικές και οι μέθοδοι επεξεργασίας των ημιπολύτιμων και πολύτιμων υλικών και ο συνδυασμός στοιχείων δυτικών, ισλαμικών και στηριγμένων στη βυζαντινή παράδοση τούς προσδίδουν πρόσθετο ενδιαφέρον, ανάγοντάς τα σε έργα αξιόλογα από κατασκευαστικής, τεχνοτροπικής, τυπολογικής, εικονογραφικής και βεβαίως ιστορικής και θρησκευτικής άποψης. 5 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 The rescued relics from the monastery of Panagia Sumela Dr. Stauros Arvanitopoulos rvmanos@hol.gr During the last few years, a significant number of objects became known which are attributed with relative or absolute certainty to the historic monastery of Panagia Sumela in the Pontus according to tradition or due to the dedicatory inscriptions that most of them bear. They constitute a set of artefacts and documents of particular importance, since they cast light on quite a few aspects of the Monastery history, especially of its post-Byzantine phase. Moreover, the collection comprises many distinct categories of works of art: manuscripts, book bindings, icon covers, reliquaries, processional and service crosses, ecclesiastical vessels, miniature sculptures, priestly vestments, liturgical cloths, embroidered icons. The variety of diverse techniques and methods of treating semi-precious and precious materials, as well as the combination of styles, motifs and materials of Western, Islamic and local (based on the age-old Byzantine tradition) origin used in these samples of gold-thread embroidery, metalwork, minor arts and enamels enhance our knowledge of various technical, stylistic, typological, iconographical, historical and religious matters of that era. 6 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Εικόνες από τα εργαστήρια συντήρησης της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων η Δρ. Ιωάννης Π. Χουλιαράς 22 Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Τζαβέλλα 17,30300 Ναύπακτος ichouliaras@culture.gr Οι εικόνες που βρίσκονται στα εργαστήρια της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων είτε συλλέχθηκαν κατά τη διενέργεια αυτοψιών της υπηρεσίας, είτε παραχωρήθηκαν προς φύλαξη και συντήρηση από τις κατά τόπους εκκλησιαστικές αρχές, είτε κινδύνευαν να καταστραφούν ή ήταν σε πολύ κακή κατάσταση. Στις εικόνες που κινδύνευαν να καταστραφούν πρέπει να συμπεριλάβουμε αυτές από τη μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Χρύσοβο Ναυπακτίας και αυτές από τον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα στην Λευκάδα. Σε πολύ κακή κατάσταση ήταν η βυζαντινή εφυαλωμένη εικόνα της Σταύρωσης από την Αρωνιάδα Βάλτου και η εικόνα της Θεοτόκου Οδηγήτριας, που είναι προϊόν αρχαιοκαπηλίας και παραδόθηκε στην υπηρεσία μας από το αστυνομικό τμήμα Λευκάδας. Οι εικόνες από τον Άγιο Νικόλαο Αμπελακιώτισσας παραδόθηκαν προς φύλαξη και καθαρισμό. Η πλέον σημαντική εικόνα από άποψη αρχαιότητας και αξίας είναι η πήλινη εφυαλωμένη εικόνα από την Αρωνιάδα Βάλτου, που φυλασσόταν θρυμματισμένη στο οστεοφυλάκιο του χωριού Νέο Χαλκιόπουλο. Η εικόνα αυτή είχε δημοσιευθεί από τον Κίσσα το 1991 στο Πρώτο Αρχαιολογικό και Ιστορικό Συνέδριο Αιτωλοακαρνανίας και έχει χρονολογηθεί στα τέλη του 13ου αιώνα, καθώς συνδέεται τεχνοτροπικά με τις δυο επίσης εφυαλωμένες εικόνες του Αγίου Βασιλείου Άρτας και τις τοιχογραφίες του σπηλαίου του Αγίου Ανδρέα του Ερημίτη κοντά στο Χαλκιόπουλο, που χρονολογούνται την ίδια περίοδο. Η μικρή σκαφωτή εικόνα της Θεοτόκου Οδηγήτριας είναι προβληματική τόσο στη χρονολόγησή της, καθώς έχει υποστεί βάρβαρες επεμβάσεις, όσο και στην προέλευσή της, καθώς υπήρξε αντικείμενο αρχαιοκαπηλίας και δεν γνωρίζουμε από πού είχε κλαπεί. Η εύρεσή της ωστόσο στη Λευκάδα κάνει πολύ πιθανή την προέλευσή της από κάποιο ναό του νησιού. Τα λίγα στοιχεία που σώζονται από το αρχικό πλάσιμο του προσώπου της Παναγίας και η ιδιαίτερα προσεγμένη πτυχολογία μας οδηγούν σε έναν αξιόλογο ζωγράφο, εκφραστή της κρητικής τέχνης του 15ου αιώνα. Ένα αξιόλογο σύνολο αποτελούν οι εικόνες από τη μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Χρύσοβο Ναυπακτίας. Πρόκειται για ένα επιστύλιο τέμπλου και πέντε δεσποτικές εικόνες, που τοποθετήθηκαν στο τέμπλο του καθολικού σε δυο διαφορετικές χρονικές περιόδους, η πρώτη το 1742 και η δεύτερη το 1813. Η ύπαρξη του επιστυλίου του πρώτου μισού του 17ου αιώνα έρχεται να επιβεβαιώσει, ότι υπήρχε παλαιότερο τέμπλο, στο οποίο τοποθετήθηκαν αυτές οι εικόνες διαδοχικά. Το επιστύλιο αποτελεί έργο ηπειρωτικού εργαστηρίου, λαϊκής τέχνης και ο ζωγράφος του πιθανώς να ταυτίζεται με κάποιον από τους ζωγράφους των τελευταίων φάσεων διακόσμησης του καθολικού μεταξύ 1600 και 1629. Οι δεσποτικές εικόνες του 1742 αποτελούν έργο του ζωγράφου Ανδρέα Παπαδόπουλου από τη Πελοπόννησο, ενώ αυτές του 1813 φιλοτεχνήθηκαν από έναν επίσης ζωγράφο, του οποίου το όνομα υπάρχει, αλλά δυστυχώς δεν διακρίνεται, στην αριστερή παρειά του ξύλου της εικόνας με την Θεοτόκο «Ρόδον το Αμάραντον». 7 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Οι δυο δεσποτικές εικόνες από τον Άγιο Σπυρίδωνα στην Λευκάδα χρονολογούνται το 1748 και φιλοτεχνήθηκαν από τον κρητικό ζωγράφο Τομάζο Τζεν. Πρόκειται για έργο της ωριμότητας του ζωγράφου, ο οποίος συνδυάζει την επτανησιακή τέχνη του 18ου αιώνα με αναγεννησιακά στοιχεία και το ιταλικό μπαρόκ. Ακόμη ένα σύνολο αποτελούν οι δυο δεσποτικές εικόνες του ναού του Αγίου Νικολάου στην Αμπελακιώτισσα Ναυπακτίας. Πιθανώς ο άγιος Ιωάννης Πρόδρομος να χρονολογείται στο 1748, όπως και οι εικόνες του τέμπλου του ναού, ο δε άγιος Νικόλαος προέρχεται από λαϊκό εργαστήρι του τέλους του 17ου ή των αρχών του 18ου αιώνα. Σίγουρα είναι έργα δυο διαφορετικών ζωγράφων, καθώς ο ζωγράφος της εικόνας του αγίου Νικολάου αποφεύγει τις έντονες σκιάσεις, δημιουργεί φωτεινά πρόσωπα και προτιμά την συνοπτική πτυχολογία, ενώ αυτός της εικόνας του Προδρόμου χρησιμοποιεί έντονες σκιάσεις φωτίζοντας μόνο τα εύσαρκα μέρη. Η συλλογή της Εφορείας φιλοξενεί ετερόκλητες χρονικά και καλλιτεχνικά εικόνες, που έχουν ωστόσο κοινή τύχη και κοινή προοπτική να διασωθούν και να μας διαφωτίσουν έστω και αποσπασματικά για τα καλλιτεχνικά ρεύματα κυρίως του 18ου αιώνα στην ορεινή Ναυπακτία και την Λευκάδα. Μπορεί επίσης οι εικόνες αυτές να μην συνιστούν ένα ικανοποιητικό σύνολο, πλην των εικόνων του Χρυσόβου, παρέχουν όμως επιπλέον γνώσεις για την παραγωγή εικόνων στις συγκεκριμένες αυτές περιοχές και συμπληρώνουν το καλλιτεχνικό προφίλ ζωγράφων, γνωστών και από άλλα έργα τους. Εικόνα 1. Μονή Μεταμορφώσεως Χρυσόβου. Λεπτομέρεια με τον ευαγγελιστή Μάρκο από επιστύλιο τέμπλου (αρχές 17ου αι.) 8 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Icons from the conservation laboratories οf 22nd Ephorate of Byzantine Antiquities Dr. Ioannis P. Xouliaras 22nd Ephorate fo Byzantine Antiquities, Tzavela 17, 30300, Naupaktos, Greece. ichouliaras@culture.gr The icons which are stored in the laboratories of 22nd Ephorate of Byzantine Antiquities are collected either by conducting autopsies, allocated to storage and maintenance of local ecclesiastical authorities. Risked being destroyed or were in a very poor condition. The icons that are damaged should include those of the Transfiguration monastery in Chrysovo Naupaktias and those of the church of St. Spyridon in Lefkada. In very poor condition were the Byzantine glazed picture of the Crucifixion from Aroniada Marsh and the image of the Virgin Odigitrias, which is the product of antiquities and delivered to the service of the police department of Lefkada. The icons from St. Nikolaos Ampelakiotissa delivered for storage and cleaning. The collection of 22nd Ephorate hosts artefacts from different chronological era and artistic perspective, however, have a common destiny and common vision to save and enlighten us even fragmentary for the artistic movements of the 18th century mainly in mountainous Nafpaktos and Lefkada. 9 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Τα γνωστά & άγνωστα: μελέτη και συντήρηση τεσσάρων Κωνσταντινουπολίτικων λειτουργικών υφασμάτων Δρ. Χρήστος Χ. Καρύδης ΤΕΙ Ιονίων Νήσων- Kατεύθυνση Συντήρησης Πολιτισμικής Κληρονομίας, Παναγούλα, 29100, Ζάκυνθος c.karydis@gmail.com Mέσα στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, κατά την τέλεση της Θ. Ευχαριστίας και των άλλων μυστηρίων χρησιμοποιούνται διακοσμητικά και λειτουργικά ενδύματα και υφάσματα. Οι δύο αυτές κατηγορίες φέρουν συμβολισμούς τόσο στα χρώματα όσο και στη διακόσμησή τους. Τυπικοδογματικοί, ηθικοί, και αλληγορικοί συμβολισμοί αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο των υφασμάτων και γενικότερα ζήτημα της ερμηνευτικής προσέγγισης των Πατέρων στη Θεία Λειτουργία και στη λατρεία. Η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εκκλησιαστική κεντητική δεν ήταν αφηγηματική αλλά πνευματική και συμβολική. Τέσσερα δείγματα λειτουγικών και διακομητικών υφασμάτων μεταβυζαντινών Κωνσταντινουπολίτικων εργαστηρίων που αποθησαυρίζονται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο είναι ο σκοπός της παρούσας μελέτης. Το πρώτο έργο, που χρονολογείται στα 1837, είναι ο επιτάφιος της ονομαστής κεντήτριας Κοκόνας του Ρολογά (του Ιωάννη), της οποίας είναι γνωστά δεκατέσσερα έργα (Εικόνα 1). Ο δεύτερος επιτάφιος που μελετάται, έργο του 19ου αιώνα, είναι ανυπόγραφος αλλά φέρει στοιχεία, ποιότητα υλικών, ανάγλυφες παραστάσεις και τεχνική στα γυμνά μέρη, όμοια με τα υφάσματα που έχει κατασκευάσει η χρυσοκεντήστρα της πόλης Κοκόνα. Οι κινήσεις και η ‘σφιχτή’ διαρύθμιση των μορφών παραπέμπει σε Κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο. Το τρίτο ενυπόγραφο έργο του 1857 είναι πόνημα της γνωστής Γρηγορίτσας διδασκάλας και πρόκειται για βήλο Ωραίας Πύλης προερχόμενο από τον Ναό του Αγ. Φωκά στο Ορτάκιοϊ στην Κωνσταντινούπολη που για λόγους ασφαλείας φυλάσσεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Αντίστοιχα έργα και ανάγλυφη τεχνική στο κέντημα και στην τοποθέτηση των μεταλλικών νημάτων βλέπουμε στην Πύλη της Μονής Παναχράντου στην Άνδρο, που είναι επίσης έργο της Κοκόνας και σε βήλο του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου (Κ.Πρ. 191) από τα κειμήλια των προσφύγων. Τέλος, ο ανάγλυφος σταυρός, έργο του 19ου- 20ου αιώνα, επιραμμένος στο κέντρο βήλου Ωραίας Πύλης του Ναού του Αγ. Νικολάου Υψωμαθείων στην Κωνσταντινούπολη, πλαισιώνεται με εξαπτέρυγα και διάσπαρτους αστέρες. Ο σταυρός είναι κατασκευασμένος απλοποιημένα από πλατιά μεταλλικά νήματα με μεταξωτό πυρήνα, μιμείται σταυρό αγγελικού σχήματος και έχει αισθητικές ομοιότητες με δημιουργίες εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης. Σκοπός της μελέτης και καταγραφής των παραπάνω έργων με τη χρήση αναλυτικών τεχνικών είναι η ανάδειξη των συγκεκριμένων έργων, που είναι άγνωστα για το ευρύ κοινό, και η παρουσίαση των κατασκευαστικών υλικών και της τεχνικής που έχουν χρησιμοποιήσει οι τεχνίτες μέσα από τη σύγκρισή τους με άλλα έργα, διάσπαρτα στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία. 10 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Η παρουσίαση ολοκληρώνεται με την καταγραφή της σημερινής κατάστασης διατήρησης των υφασμάτων και των επεμβάσεων συντήρησης που έχουν πραγματοποιηθεί. Eικόνα 1. Λεπτομέρεια της κεντημένης υπογραφής της Κωνσταντινουπολίτισσας κεντήτριας στον επιτάφιο που εκτίθεται στον Ναό του Αγ. Γεωργίου στο Φανάρι. (Πηγή: Χρ. Καρύδης) 11 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 The known and the unknown: study and conservation of four Constantinopolitan liturgical textiles Dr. Christos Karydis TEI of Ionian Islands-Specialization Conservation of Cultural Heritage, Panagoula 29100, Zakynthos Island c.karydis@gmail.com Inside the Eastern Orthodox Church, during the Liturgy and the other mysteries, decorative and liturgical garments and textiles are used by the clergy. After 1453 and the break-up of the Byzantine Empire, Constantinople remained an important centre for gold-embroidery. From the 17th century onwards, famous Constantinopolitan embroidresses, who were fully abreast of the latest developments in their art, signed their handiwork, well aware of their worth. Outstanding examples of Orthodox ecclesiastical fabrics have been found in regions ranging from Alexandria to Romania, Mount of Athos, Sinai, Ankara, Cyprus etc. Every single object that participates with one way or another in the Christian religion has a specific role and meaning. As in every religion, symbolism plays a significant role bringing together the human and the divine. The aim of this paper is the presentation of four post-Βyzantine liturgical textiles belonging to the Ecumenical Patriarchate. The first item is the epitaphios of the well known Kokona of Rologa (19th century), the second epitaphios is dated in the 19th century and is similar to the work of Kokona, both displayed and stored in the Ecumenical Patriarchate The third item dated in the 1897 is a decorated fabric called vilo, work of Grigoria the head of the workshop. Finally, the forth liturgical textile is a large cross which decorates a velvet vilo displayed in the Church of St. Nickolaos of Ipsomathion (Samatya Aya Nikola Rum Ortodoks Kilisesi Vakfı) in Constantinople. The aim of this paper is the presentation of theese unknown and known liturgical textiles to the research community and the presentation of the construction materials and techniques used by the technicians and their comparison with other projects scattered in the Eastern Orthodox Church. The presentation is completed by recording the current preservation state of textiles and the conservation treatments which have been carried out. 12 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Κωδικολογία και Συντήρηση του Τετραευαγγελίου του Οσίου Χριστοφόρου της Παναγίας Σουμελά Δρ. Νικόλας Σαρρής ΤΕΙ Ιονίων Νήσων- Κατεύθυνση Συντήρησης Πολιτισμικής Κληρονομιάς, Παναγούλα 29100, Ζάκυνθος sarris1@otenet.gr Το τετραευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου της Παναγίας Σουμελά του Πόντου είναι ένα από τα σπανιότερα, αρχαιότερα και σημαντικότερα κειμήλια που έχουν διασωθεί από την παλαιοτάτη αυτή Μονή, ενώ συνδέεται άρρηκτα με την ιστορία της Ορθοδοξίας του Πόντου. Το περγαμηνό αυτό χειρόγραφο διασώζεται σήμερα με εντονότατα σημάδια φθορών και ζελατινοποίησης σε σημείο που είναι πλέον δυσδιάκριτη η γραφή του και αδύνατη η χρήση του ως βιβλίο. Ταυτόχρονα είναι ένα ιερό κειμήλιο το οποίο προσκυνητές της νέας Μονής Παναγίας Σουμελά στη Βέροια όπου φυλάσσεται σήμερα επισκέπτονται και ασπάζονται στο μόνιμο χώρο έκθεσής του εντός του ναού της Μονής. Στην ανακοίνωση αυτή, εξετάζονται οι ιδιαιτερότητες του χειρογράφου κατόπιν μιας πρώτης μελέτης των παλαιογραφικών και βιβλιοδετικών του χαρακτηριστικών και παρουσιάζονται οι τρόποι συντήρησης και έκθεσης του χειρογράφου. Η κατάσταση διατήρησης του χειρογράφου προκαλεί μεγάλες ανησυχίες, παρότι βρίσκεται σε μεταλλικό κυτίο δίχως τη δυνατότητα απευθείας πρόσβασης σε αυτό. Η ζελατινοποίηση της περγαμηνής είναι ένα φαινόμενο που αποδεικνύει τις κακουχίες από τις οποίες πέρασε το χειρόγραφο ανά τους αιώνες. Είναι μια κατάσταση δε που αποδεικνύεται αδύνατον να αντιστραφεί παρά μόνο να επιδεινωθεί με περαιτέρω έκθεση του αντικειμένου σε συνθήκες μεγάλης θερμοκρασίας σε συνδυασμό με υψηλή υγρασία, θέτοντας προβληματισμούς για τους καταλληλότερους τρόπους έκθεσης του κειμηλίου. Πέρα από την υπόσταση του χειρογράφου ως κειμήλιο, το περιεχόμενο του χειρογράφου αποτελεί επίσης αντικείμενο προς μελέτη και το ενδιαφέρον για τις ιστορικές πληροφορίες που απορρέουν από την εξέτασή του είναι μεγάλο. Παρόλα αυτά , η συγκόλληση των περγαμηνών φύλλων του χειρογράφου λόγω της ζελατινοποίησης είναι επίσης μη αντιστρέψιμη. Κάθε προσπάθεια να αποκολληθούν τα φύλλα το ένα από το άλλο θα επέφερε μόνον μεγαλύτερη φθορά έως και «σπάσιμο» του αντικειμένου σε επιμέρους κομμάτια. Παρότι η χρήση του χειρογράφου ως βιβλίο προς ανάγνωση και μελέτη είναι αδύνατη χωρίς να προκληθούν περαιτέρω φθορές στο αντικείμενο, η σύγχρονη τεχνολογία σε τεχνικές ψηφιακής ανάγνωσης παρέχουν εργαλεία και μεθόδους που επιτρέπουν τη διείσδυση σε ειδάλλως μη προσβάσιμες περιοχές κατεστραμμένων και χειρογράφων, όπως είναι και το χειρόγραφο του Οσίου Χριστοφόρου, και επιτρέπουν τη μη καταστρεπτική ανάλυση και ανάγνωσή του. Μέθοδοι όπως το X-Ray CT scanning (αξονική τομογραφία) το Multispectral Imaging, έχουν βρει εφαρμογές στην ανάγνωση και αποκάλυψη σημαντικών κειμένων χειρογράφων ενώ άλλες αναλυτκές μέθοδοι (π.χ. Raman Spectroscopy, XRD, XRF) μας δίνουν τη δυνατότητα να αναγνωρίσουμε τα στοιχείων και υλικά του χειρογράφου και να συλλέξουμε πληροφορίες για το χρόνο, τις μεθόδους και την ιστορία κατασκευής του. Μια τέτοια ανάλυση μας δίνει επιπλέον τη δυνατότητα να εντοπίσουμε στοιχεία βιβλιοδετικά που επί του παρόντος δεν είναι εμφανή ή 13 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 βρίσκονται παγιδευμένα εντός των σελίδων του χειρογράφου ώστε να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε εάν η υπάρχουσα βιβλιοδεσία και το κάλυμμα που βρίσκεται μαζί με το χειρόγραφο ήταν ποτέ μέρος του και να μας βοηθήσουν έτσι στη χρονολόγησή του. Το σύνολο των αναλύσεων και μελετών αυτών απαιτεί το συντονισμό και τη συνεργασία διαφορετικών ειδικοτήτων γύρω από τη μελέτη χειρογράφων , όπως κωδικολόγους, παλαιογράφους και συντηρητές βιβλίων, με σκοπό να να αναδειχθούν και να αναγνωριστούν τα στοιχεία του σημαντικότατου αυτού χειρογράφου και να μάθουμε περισσότερα γύρω από την ιστορία του και τις συνθήκες παρασκευής του. Οι συνθήκες διατήρησης και οι δυσκολίες συντήρησης αυτού του χειρογράφου το καθιστούν ως μια ιδιαίτερα σπάνια περίπτωση. Στο σημείο αυτό, η επιστήμη της συντήρησης χειρογράφων ταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο τρόπους αντιμετώπισης των χειρογράφων, είτε ως στατικά κειμήλια είτε ως χρηστικά βιβλία και καλείται να δώσει λύσεις που να εξυπηρετεί ταυτόχρονα ιδιαίτερες μουσειακές, θρησκευτικές, και τεχνικές απαιτήσεις για τη σωστή προβολή και διατήρηση του χειρογράφου. Εικόνα 1. Εξωτερική όψη του καλύμματος του χειρογράφου 14 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Εικόνα 2. Γενική όψη του χειρογράφου The Codicology and Conservation of the Gospel Manuscript of Saint Christoforos from Panagia Soumela Dr. Nikolas Sarris TEI of Ionian Islands-Specialization Conservation of Cultural Heritage, Panagoula 29100, Zakynthos Island sarris1@otenet.gr The Gospel Manuscript of Saint Christoforos from Panagia Soumela of Pontos is one of the most rare, ancient and important relics to have survived from this old monastery , while it is directly linked with the history of Orthodoxy in Pontos. This parchment manuscript survives to date with strong signs of damage and gelatinization, to an extent that it is no longer possible to identify its text nor to use it as a book. At the same time it is a relic which pilgrims come to worship at the new Monastery of Panagia Soumela in Veroia, where the manuscript is on display today within the church of the monastery. In this paper, the particularities of the manuscript are examined, following a preliminary investigation of its palaeographical and bookbinding characteristic while the options for its conservation treatment and displaying are presented. The current preservation conditions of the manuscript are alarming, even if it is kept within a metal box container and direct access to it is not permitted. The gelatinization of the parchment leaves is a phenomenon that proves the hardship that the manuscript has undergone over the centuries. It is a state that unfortunately is difficult to reverse while it may become worsened by its exposure to high temperatures and high relative humidity, setting a series of dilemmas on which are the most appropriate ways to display this object. Beyond being a relic, this manuscript is also an object that attracts interest for the historical information that derives from its examination. Nevertheless the blocking of the leaves due to the gelatinization of the parchment is also irreversible. Every attempt to separate the leaves would lead to the breaking of the object in to smaller fragments. Regardless of the fact that it would be impossible to use this manuscript as a 15 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 book for reading and researching its content without causing greater damage to it, recent technologies and techniques for digital viewing provide the tools and methods that allow the optical penetration to otherwise inaccessible parts of damage manuscripts, such as the manuscript of Saint Christoforos, and permit its digital analysis and reading. Techniques such as X-Ray CT scanning and Multispectral Imaging have found many applications for revealing important and ilegible texts in manuscripts, while other analytical techniques (eg Raman Spectroscopy, XRD, XRF) would allow us to identify the elements and materials of the manuscript, to collect evidence of its date and the methods and history of its making. Such analysis allow us furthermore to identify bookbinding evidence which at current are inaccessible between blocked leaves, so as to help us understand whether the current bookbinding and its covering ever belonged together and to help us date it. The results of the aforementioned analysis and studies is a task of a collaborating team of different specialisms, including codicologists, palaeographers and book conservators, in order to reveal and identify the multiple elements of the manuscript and to learn more on the history of the precious manuscript and its production. The state of its preservation and the difficulties of conserving this manuscript make this a special and very rare case. At this point, the science of conservation is split between different approaches of treating manuscripts, as static relics or as functioning books and it is called upon to offer solutions that will serve at the same time the museological, religious and technical requirements for the most appropriate way to display and preserve this manuscript. 16 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Συντήρηση & επανα-υποστήριξη του ξυλόγλυπτου τέμπλου του Ι. Ναού Αγ. Δημητρίου Ταταούλων Κωνσταντινούπολης Χαράλαμπος Γαλανόπουλος ‘Μετείκασμα’- Restoration Art Production, Καστοριάς 3, 54636, Θεσσαλονίκη galanob@gmail.com Η Κωνσταντινούπολη πέρα της χιλιόχρονης Βυζαντινής ιστορίας της, παρουσιάζει και μια νεότερη μεταβυζαντινή ακατάπαυστη πορεία παράλληλης εκκλησιαστικής τέχνης με εξαίρετα δείγματα ναοδομίας, ζωγραφικής, εκκλησιαστικών κειμηλίων και μουσικής. Αυτά αποτελούν αδιάψευστο μάρτυρα του πολιτισμού, της κουλτούρας και της έντονης παρουσίας των Ρωμιών στον τόπο, ένα ιστορικό χνάρι της μεγάλης ακμής που σημειώθηκε ιδιαίτερα τους τελευταίους δύο αιώνες. Για τους σημερινούς Ρωμιούς, οι ναοί με τα εκκλησιαστικά τους κειμήλια, θα μπορούσαν να θεωρηθούν σημεία αυτοπροσδιορισμού της θρησκευτικής ταυτότητας τους και του γένους τους. Αποτελούν όμως και αντικείμενα μέριμνας για το πώς θα διατηρηθούν και θα αναδειχθούν σε πείσμα των καιρών, παρά την αριθμητικά φθίνουσα πορεία που συντελούνταν για εξήντα χρόνια τώρα στον πληθυσμό των κοινοτήτων τους. Η συντήρηση του τέμπλου του ιερού ναού Αγίου Δημητρίου Ταταούλων, της πολυπληθέστερης των Ρωμαίικων κοινοτήτων, αποτελεί προϊόν της μέριμνας αυτών των ανθρώπων. Θα παρουσιαστούν οι εργασίες στατικής αποκατάστασης της ξύλινης κατασκευής, οι επεμβάσεις υποστήριξης της, οι εργασίες καθαρισμού και η μέθοδος αισθητικής αποκατάστασης των επίχρυσων ξυλόγλυπτων επιφανειών, καθώς και το σκεπτικό επιλογής των παραπάνω συγκεκριμένων μεθόδων. Η συντήρηση του τέμπλου θα παρουσιαστεί σε αντιπαραβολή με την επικρατούσα αντίληψη περί συντήρησης, όπου λανθασμένα κυριαρχεί στον ευρύτερο τουρκικό χώρο και κατά συνέπεια στους Ρωμαίικους Ορθόδοξους ναούς. 17 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 The Conservation and Reinstatement of the Wooden Carved Screen οf the Orthodox Church of St. Dimitrios in Tatavla- Istanbul Charalambos Galanopoulos ‘Μετείκασμα’- Restoration Art Production, Kastorias 3, 54636, Thessaloniki galanob@gmail.com Istanbul except its long-drawn Byzantine history, presents also a newer postbyzantine unceasing development of ecclesiastical art with exceptional samples in architecture, painting, ecclesiastical heirlooms and music. These treasures are a testimony of the civilization, the culture, and the indigenous presence of the Istanbul Greeks in the area, consisting this way of a historical pattern that was specially marked through the last two centuries. For the today Istanbul Greeks, the churches accompanied with all the precious heirlooms that they possess, can easily be assumed as marks of their self-designation towards their religious and cultural identity. Besides these heirlooms become objects of interest and care of how these, can be preserved and distinguished through the era and according to time, no matter the decayed march that has been moved for sixty years now in the population of their communities. The conservation project of the wooden carved screen of the Orthodox Church of Saint Dimitrios in Tatavla, the most numerous places of the Istanbul Greek communities, results the relief and the care of those people. Following, the presentation of the project will introduce the static reinstatement of the wooden construction, the process of the minimum intervention including the cleaning of the surface and the restoration of the gilded wooden carved areas, as well as the concept of the above chosen methods. The conservation of the wooden carved screen will be presented in comparison to the predominant concept of conservation, which wrongly rules over the broader Turkish area in conservation nowadays, affecting consequently the Greek Orthodox churches. 18 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Τα εκκλησιαστικά κειμήλια ως τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς και η νομική υποχρέωση του ελληνικού Κράτους για την προστασία τους Δρ. Αναστάσιος Βαβούσκος Δικηγόρος Ερμού 1 – 54625 Θεσσαλονίκη www.vavouskos.com info@vavouskos.com Το ζήτημα της προστασίας της πολιτιστικής μας κληρονομιάς ως αρμοδιότητα της κεντρικής Διοικήσεως αποτέλεσε αντικείμενο νομοθετικής ρυθμίσεως από τις πρώτες κιόλας στιγμές του ελεύθερου βίου των υπόδουλων Ελλήνων μέχρι και τις μέρες μας με την ψήφιση του ισχύοντος νόμου 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς». Κατά τη διάταξη του άρθρου 1 παρ. 1 του ν. 3028/2002 αντικείμενο του νόμου αυτού είναι η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Συνεπώς, ο ισχύων νόμος έχει συγκεκριμένα τοπικά και χρονικά όρια εντός των οποίων εφαρμόζεται. Κατά πρώτο λόγο καλύπτει και προστατεύει την πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδος ως γεωγραφικής περιφέρειας και όχι των Ελλήνων εν γένει, θεσπίζοντας όμως ταυτοχρόνως δι’ εαυτόν τη νομική υποχρέωση της μέριμνας εντός των πλαισίων του διεθνούς δικαίου για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών που συνδέονται με την Ελλάδα ιστορικά, οπουδήποτε και αν βρίσκονται αυτά ανά τον κόσμο (άρθρο 1 παρ. 3 εδ. β΄). Κατά δεύτερο λόγο καλύπτει χρονικώς την πολιτιστική κληρονομιά που χρονολογείται από τους αρχαιότατους χρόνους μέχρι σήμερα (άρθρο 1 παρ. 1 εδ. α΄), καλύπτοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μια περίοδο ευρύτατη χρονικώς, που αρχίζει από την προϊστορική περίοδο και φθάνει μέχρι τις μέρες μας. Περαιτέρω, η πολιτιστική αυτή κληρονομιά της Ελλάδος αποτελείται από το σύνολο των πολιτιστικών αγαθών, τα οποία πρέπει και αυτά να ευρίσκονται εντός των ιδίων γεωγραφικών ορίων (άρθρο 1 παρ. 2 εδ α΄). Τέλος, ως πολιτιστικά αγαθά εννοούνται κατά νόμο (άρθρο 2 στοιχ. α΄) οι μαρτυρίες της ύπαρξης και της ατομικής και συλλογικής δραστηριότητας του ανθρώπου, δηλαδή κάθε ανθρώπινο δημιούργημα, το οποίο είναι ένυλο, έχει δηλαδή υλική υπόσταση, ή άυλο, χωρίς δηλαδή υλική υπόσταση. Με τη συμπερίληψη της διατάξεως του άρθρου 73 παρ. 1 στον νόμο 3028/2002: «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς», κατά την οποία: «Τα υπάρχοντα κατά την έναρξη ισχύος του νόμου αυτού δικαιώματα κυριότητας των εκκλησιαστικών νομικών προσώπων της Εκκλησίας της Ελλάδας, της Εκκλησίας της Κρήτης, των Μητροπόλεων της Δωδεκανήσου, του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως, των Πατριαρχείων Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων, της Ιερής Μονής του Σινά, των Ιερών Μονών του Αγίου 'Ορους, των Ιερών Μονών της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας στη Χαλκιδική, των Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη και του Ευαγγελιστή Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο, άλλων νομικών προσώπων ή άλλων ενώσεων προσώπων που εκπροσωπούν θρησκείες ή δόγματα, σε αρχαία μνημεία θρησκευτικού χαρακτήρα, ακόμη και αν χρονολογούνται μέχρι και το 1453, διατηρούνται», ο έλληνας νομοθέτης διατυπώνει σαφώς τη βούλησή του περί υπαγωγής των εκκλησιαστικών κειμηλίων στην πολιτιστική κληρονομιά της χώρας. Και εφόσον κατά νόμο η πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδος αποτελείται από τα πολιτιστικά αγαθά που βρίσκονται εντός των ορίων της ελληνικής επικράτειας, 19 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 συνεπάγεται ότι τα εκκλησιαστικά κειμήλια, τα οποία βρίσκονται εντός των ορίων αυτών, ως τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδος συνιστούν κατά νόμο πολιτιστικά αγαθά της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας, δυνάμενα να καταταχθούν είτε στα υλικά είτε στα άϋλα πολιτιστικά αγαθά. Η κατάταξη, δε, των εκκλησιαστικών κειμηλίων στα πολιτιστικά αγαθά της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας έχει ως αποτέλεσμα την υποχρέωση του Κράτους: 1) να προστατεύει τα εκκλησιαστικά κειμήλια που βρίσκονται εντός Ελλάδος, ως τμήμα του πολιτιστικού μας περιβάλλοντος, λαμβάνοντας τα απαραίτητα προληπτικά ή ανασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας, 2) να μεριμνά εντός του πλαισίου του διεθνούς δικαίου για την προστασία των εκκλησιαστικών κειμηλίων, που προέρχονται από την ελληνική επικράτεια, οποτεδήποτε και αν απομακρύνθηκαν από αυτήν, 3) να μεριμνά εντός του πλαισίου του διεθνούς δικαίου για την προστασία των εκκλησιαστικών κειμηλίων, τα οποία ούτε βρίσκονται εντός Ελλάδος, ούτε υπήρξαν κάποτε εντός Ελλάδος και απομακρύνθηκαν αλλά που συνδέονται ιστορικώς με την Ελλάδα, οπουδήποτε και αν αυτά βρίσκονται. 20 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 The ecclesiastical artefacts as part of the cultural heritage and the legal obligation of the Greek State for their protection Dr. Anastassios Vavouskos Lawyer 1 Ermou str. – 54625 Thessaloniki www.vavouskos.com info@vavouskos.com The matter of protecting our cultural heritage as central administration jurisdiction became object of legal regulation from the first free living moments of the up to then enslaved Greeks till present by voting the law in force 3028/2002, “Regarding the Antiquities Protection and in general the cultural heritage”. According to this law: 1. Protects the cultural heritage within the Greek borders from the Antiquity till present and at the same time the State legal obligation to care is established within the borders of international law for the protection of cultural commodities connected to Greece historically, wherever they may be in the world. 2. The sense of Greek cultural heritage is defined as total of cultural commodities which are found within its geographical borders. 3. The sense of cultural commodity is defined as testimonial of its existence and the personal and collective activity of human, the ecclesiastic artifacts as part of the national cultural heritage are included with the article 73 par. 1 in law 3028/2002, “Regarding the Antiquities Protection and in general the cultural heritage”. And since the cultural heritage of Greece consists of the cultural commodities found within the Greek borders by law, means that the ecclesiastic artifacts found within these borders, as part of the cultural heritage of Greece are by law cultural artifacts of the cultural heritage of Greece. The enlisting of ecclesiastic artifacts in the cultural commodities of the national cultural heritage has as result the state obligation to protect the ecclesiastic artifacts found either within Greece or within the Greek territory, whenever they may have been removed by it, or historically connected to Greece wherever they may be. 21 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Τα βυζαντινά & μεταβυζαντινά κειμήλια σε Τουρκικά μουσεία Νικόλαος Σαλαμούρης ΤΕΙ Ιονίων Νήσων- Κατεύθυνση Συντήρησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Παναγούλα 29100, Ζάκυνθος nsalamouris@hotmail.com Στην ανακατάταξη, κοινωνικοπολιτικά, των ελληνικών φύλων του 8ου και 7ου αιώνα π.Χ η μετακίνηση ανθρώπων και πραγμάτων ήταν ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά εκείνης της περιόδου. Η ώθηση για μια νέα και πιο ευδόκιμη ζωή ήταν η κινητήρια δύναμη που έσπρωξαν τους Έλληνες και κυρίως τους Ίωνες σε μακρινούς αποικισμούς μέσα στην λεκάνη της Μεσογείου και τον Εύξεινο Πόντο. Αυτή η μακρινή αποίκηση έως τις εσχατίες ήταν η έναρξη μακραίωνων, ιστορικά, εμπορικών δρόμων και κέντρων τα οποία έδωσαν ξεχωριστά κεφάλαια στην ελληνική ιστορία, όχι μόνο για την αρχαιότητα αλλά και για τα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια. Η μετακίνηση πληθυσμών δεν προκαλούσε μόνο κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές, λόγω των εμπορικών συναλλαγών αλλά, έμμεσα ή άμεσα, είχε αντίκτυπο και στην γενικότερη διαμόρφωση ενός κοινού πολιτισμού ο οποίος, σταδιακά, δημιούργησε την ταυτότητα του κάθε αποικιακού κέντρου βάσει μιας αλληλένδετης πρόσμιξης με γηγενή πολιτισμικά στοιχεία. Το αποτέλεσμα ήταν, σταδιακά, η διαμόρφωση μιας κοινής κουλτούρας, μιας γλώσσας και μιας κοινής Τέχνης. Η Τέχνη που αγκάλιαζε όλες τις εφαρμοσμένες καλλιτεχνικές πρακτικές είτε είχαν λειτουργικό, είτε θρησκευτικό και πνευματικό χαρακτήρα. Αυτή η ενιαία πολιτισμική ταυτότητα δεν άργησε να εξαπλωθεί σε όλα τα κέντρα, όχι μόνο λόγω της μετακίνησης προϊόντων από την Ελλάδα και προς αυτά, αλλά και από τεχνίτες οι οποίοι ακολουθούσαν τους εμπορικούς δρόμους. Αυτοί ήταν άλλωστε και οι βασικοί εκφραστές της πολιτισμικής δυναμικής που χαρακτήρισε όλη την ελληνική ιστορία της αρχαιότητας. Από την αρχαϊκή, στην κλασική και από την ελληνιστική στην ρωμαϊκή εποχή οι τεχνίτες ήταν το ασταμάτητο εκείνο ρεύμα ανθρώπων που μαζί με τους λόγιους επικοινώνησαν την ελληνική τέχνη και πολιτισμό σε όλα τα σημεία της λεκάνης της μεσογείου, στα βάθη της Ανατολής και του Εύξεινου Πόντου. Η μετακίνηση των τεχνιτών δεν θα γινόταν χαρακτηριστικό μόνο της αρχαιότητας αλλά και ενός νέου κόσμου που γεννήθηκε με την έλευση του χριστιανισμού και την ισχυροποίηση του Βυζαντίου. Στην μακραίωνη ιστορία της νέας αυτοκρατορίας η τέχνη, με χαρακτήρα θρησκευτικό και οικιστικό, θα γίνει ο συνδετικός κρίκων όλων των περιοχών που βρίσκονταν κάτω από την ασπίδα της κεντρικής εξουσίας που ήταν η Κωνσταντινούπολη. Σήμερα, τρεις πόλεις παρουσιάζουν, μέσω των ευρημάτων τους, την ιστορία της τεχνικής και της μετακίνησης που συντελέστηκε στην διάρκεια μιας μεγάλης ιστορικής πορείας που ήταν το Βυζάντιο. Η Κωνσταντινούπολη, η Θεσσαλονίκη και Αθήνα είναι οι τρεις πόλεις, μέσα σε ένα σύνολο πολλών άλλων σημαντικών πόλεων, που συνδέονται μέσω μιας μεγάλης συλλογής θρησκευτικών αντικειμένων τα οποία είναι ο συνδετικός κρίκος αυτής της μεγάλης ιστορικής πορείας που διέγραψε το Βυζάντιο. Η τεχνική, το υλικό, η αισθητική ένωσε εκατοντάδες ζωές τεχνιτών οι οποίοι σε διαφορετικές χρονικές φάσεις και διαφορετικά γεωγραφικά σημεία έδωσαν 22 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 αριστουργήματα τα οποία συνέθεσαν ένα τεράστιο πολιτισμικό ιστό που χαρακτήριζε τον βυζαντινό πολιτισμό. Αυτά τα εκθέματα αποκαλύπτουν παράλληλα, σπάνιες καλλιτεχνικές εφαρμογές οι οποίες μαρτυρούν ένα μεγάλο ταξίδι αισθητικών στοιχείων τα οποία προέρχονταν από όλα τα σημεία της αυτοκρατορίας και πέρα από αυτά. Με καθορισμένες την θρησκευτική θεματολογία και την λειτουργικότητα, δεν ήταν εμπόδιο να εξελιχθεί μια ιδιαίτερη τέχνη και να προσαρμοσθεί στις εκάστοτε ιστορικές μεταλλάξεις όχι μόνο κατά τη διάρκεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας αλλά και πέρα από αυτήν. Το παρόν μαρτυρεί την δυναμική αυτής της σημαντικής τέχνης που μέχρι και σήμερα υπάρχουν τεχνίτες οι οποίοι όχι μόνο είναι συνεχιστές μιας παραδοσιακής τεχνικής αλλά έχουν την βαθιά αντίληψη να την εξελίξουν και να την προχωρήσουν στις μελλοντικές γενεές. 23 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 The Byzantine & post-Byzantine artefacts in Turkish museum collections Nikolaos Salamouris TEI of Ionian Islands-Specialization Conservation of Cultural Heritage, Panagoula 29100, Zakynthos Island nsalamouris@hotmail.com One of the key features of the sociopolitical rearrangements characterizing the 7th and 8th century BC ancient Greek tribes was the mobility of both people and goods. The urge for a new and flourishing life was the driving force that led the Greeks, and mainly the Ionians, to distant settlements along the Mediterranean Basin and Euxeinos Pontos. That remote colonization up to the outermost reaches was the origin of historically long-lasting trade routes and centers which gifted special chapters to Greek History, not only in antiquity but also during both the Byzantine and Modern eras. Socioeconomic changes due to trade transactions were not the exclusive results of population movement. Directly or indirectly, population shifts had an impact on the general formation of a common civilization, which gradually created the identity of each colonial center on the basis of a mutual blending with indigenous cultural elements. As a consequence, a common culture, language and art took form. An art embracing all of the applied artistic practices, whether they had an operational, religious or spiritual character. This uniform cultural identity didn’t take long to spread throughout the centers, not only because of the transfer of products but also due to the movement of artisans who followed the trade routes. After all, those artisans were the main exponents of the cultural dynamic that characterized the history of Greek antiquity. From the Archaic period to the Classical, and from the Hellenistic to the Roman it was artisans that constituted the stream of people who communicated, along with scholars, the Greek art and civilization throughout the Mediterranean Basin, the deep East, and Euxeinos Pontos. Artisans’ movement would not be an exclusive characteristic of antiquity, but it would come to feature a new world that emerged through the coming of Christianity and the strengthening of Byzantium. In the long-lasting history of the new empire, art –ekistic and religious- is the link that connects the regions under the shield of central power, which was Constantinople. Currently, three cities present through their findings the history of technique and transfer that took place during a vast historical course of Byzantium. Constantinople, Thessaloniki and Athens connected through an important collection of religious objects are the three cities, within a larger number of other important cites, that link this vast historical course that constitutes the Byzantine Empire. Craft, material, aesthetics connected hundreds of artisan lives that in different historical phases and geographical locations created masterpieces composing a huge cultural net which characterized Byzantine civilization. At the same time, these findings reveal rare artistic appliances which testify a long course of aesthetic elements coming from all the various parts of the empire and even from outside its limits. Having its religious subject matter and operation defined 24 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 there was no obstacle for a special art to evolve and to adjust to various historical mutations, not only during Byzantine Empire but also crossing it’s temporality. The present time bares witness to the dynamic of this important art that until our days is applied by artisans who continue a traditional craft and at the same time hold a deep understanding necessary for its evolution and for it’s heritage. 25 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Αναλύσεις και Χρονολογήσεις Κεραμικών και Υαλωδών Υλικών. Είναι η Διάβρωση Πρόβλημα ή Ευλογία; Αναπληρωτής Καθηγητής. Νίκος Ζαχαριάς Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου 24 100 Καλαμάτα zacharias@uop.gr Οι αναλύσεις και χρονολογήσεις των κεραμικών και υαλωδών υλικών και αντικειμένων έχουν ως κοινό τόπο την έκθεση σε υψηλές θερμοκρασίες (π. 800 – 1.000 οC) η οποία αποτελεί την αιτία δημιουργίας τους. Οι εργασίες χρονολόγησης και ελέγχου αυθεντικότητάς τους με τις τεχνικές της Φωταύγειας, εστιάζουν στη μελέτη του πυριτικού υλικού τους, κρυσταλλικού (κεραμικά) ή ακόμη και σε άμορφη κατάσταση (γυαλιά). Οι αναλυτικές και τεχνολογικές εργασίες έχουν τεκμηριώσει τη διάκριση φάσεων των σχετικών υλικών σε κεραμική-υαλοποιημένη-υαλώδη-διαβρωμένη, αποσκοπώντας κύρια στην αποφυγή των υαλοποιημένων φάσεων στην κεραμική και των διαβρωμένων φάσεων στα υαλώδη υλικά. Πρόσφατα, έχουν αναπτυχθεί εργαστηριακά πρωτόκολλα, τα οποία κάνουν χρήση του συνόλου των πληροφοριών που αναφέρονται στην κατάσταση του αντικειμένου, αφενός ώστε να χαρακτηριστεί συνολικά το αντικείμενο, αφετέρου – και σπουδαιότερα- ώστε οι πληροφορίες της διάβρωσής του να διασαφηνίζουν τεχνολογικά ερωτήματα και υποθέσεις περί της αυθεντικότητάς τους. Στην παρούσα εργασία θα παρουσιαστούν σχετικά παραδείγματα από τη μελέτη χαρακτηρισμού και χρονολόγησης διαβρωμένης εφυαλωμένης κεραμικής της κλασικής και βυζαντινής περιόδου, και υαλωδών αντικειμένων της μυκηναϊκής και ρωμαϊκής περιόδου, από τον ελλαδικό χώρο. Παράλληλα, στα πλαίσια της εργασίας, θα επιχειρηθεί μια σύντομη παρουσίαση του ερευνητικού προγράμματος: Mobile Care for the Documentation, Characterisation and Conservation of Movable Cultural Heritage Artefacts from Remote Areas in Greece (MoCaCu) 2013-2015, των στόχων του και των προοπτικών του στην πολιτιστική κληρονομιά και ειδικότερα στην εκκλησιαστική τέχνη. . Eικόνα 1. Φωτογραφία Ηλεκτρονικού Μικροσκοπίου Σάρωσης. Ρωμαϊκό γυαλί με εμφανή σημάδια διάβρωσης (ρωγματώσεις, βελονισμός, στρώματα επικαθίσεων). 26 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Analyses and Absolute Dating of Ceramic and Glass Materials: Is Corrosion a Problem or a Bless? Associate Professor. Nikos Zacharias Department of History, Archaeology and Cultural Resources Management, University of Peloponnese, 24 100 Kalamata zacharias@uop.gr Chemical Analyses and absolute dating studies of ceramic an glass material share the history of their exposure to high temperatures ranging from 800 – 1,000 οC and the subsequent effects caused by this process. Absolute dating and authenticity testing performed using the Luminescence techniques are focused on study of the silica material being in abundance and in a crystalline form for ceramic material or in amorphous state for glasses and glazed material. The analytical and technological studies have extensively reported, so far, the categorization of the above material to four distinct phases those of ceramic-vitrifiedglassy-corroded ones; that categorization aims mainly to aware for compositional deviations potentially found on vitrified pottery and corroded glasses and glazes. Recently, the development of laboratory protocols which make use all analytical information that can be acquired during the study of fired materials, are in use for a more holistic characterization of their preservation state proving also valuable decision-making data for authenticity purposes. Within the present study, case studies for glazed pottery from the Classical and Byzantine periods and glass studies of Mycenaean and Roman artefacts from Greek excavated areas will be presented. Additionally, a short presentation of the main aims of the EU funded research program: Mobile Care for the Documentation, Characterisation and Conservation of Movable Cultural Heritage Artefacts from Remote Areas in Greece (MoCaCu) 20132015, will be made. Photo 1: A roman glass sample photo taken by a Scanning Electron Microscopy. Sings of cracklings, pitting and encrustations are extensively observed. 27 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Οι δυτικοευρωπαϊκές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή τέχνη της Κρήτης και των Ιονίων Νήσων Δρ. Ελένη Κουλουμπή Εργαστήριο Φυσικοχημικών Ερευνών, Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου Άλσος Ελληνικού Στρατού, Αθήνα Τ.Κ.11525 elenikouloumpi@nationalgallery.gr Η πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453, σηματοδοτεί την αρχή μιας από τις πιο σημαντικές περιόδους της Ελληνικής Ιστορίας της Τέχνης. Η Μεταβυζαντινή περίοδος, η οποία διήρκησε έως την ίδρυση του πρώτου Ελληνικού κράτους, υπήρξε η μεταβατική περίοδος όπου η τέχνη της θρησκευτικής ζωγραφικής σε ξύλο, μέσα από έντονες δυτικές επιδράσεις, αλλάζει σταδιακά ύφος: από θρησκευτικό σε κοσμικό. Συγχρόνως, η τεχνική διαφοροποιείται: ο καλλιτέχνης αλλάζει το μέσο έκφρασης και από την αυγοτέμπερα σε ξύλινο υπόστρωμα, μεταβαίνει στην ελαιογραφία σε υφασμάτινο υπόστρωμα. Επιπλέον, οι πολιτισμικές επιδράσεις επέφεραν αλλαγή και στους εικονογραφικούς τύπους: ο καλλιτέχνης ξεφεύγει από τους αυστηρούς Βυζαντινούς κανόνες απεικόνισης και αποκτά ελευθερία έκφρασης. Η παρούσα έρευνα επικεντρώνεται στην επιστημονική καταγραφή της εξέλιξης της τεχνικής της αγιογραφίας μέσω του φυσικοχημικού χαρακτηρισμού των χρωστικών και του συνδετικού μέσου του ζωγραφικού στρώματος των φορητών εικόνων. Παράλληλα, γίνεται μελέτη των επιδράσεων των δυτικών επιρροών στην τεχνική και στα ζωγραφικά χαρακτηριστικά, μέσα από σύγκριση των Βυζαντινών και δυτικών ζωγραφικών προτύπων. Η μεθοδολογία φυσικοχημικής έρευνας βασίστηκε τόσο στην περιπλοκότητα της ανάλυσης ενός δείγματος ζωγραφικής, όσο και στον περιορισμό του μεγέθους του δείγματος, προκειμένου να εξασφαλιστεί το μέγιστο ποσοστό πληροφοριών από κάθε δείγμα προς ανάλυση. Έτσι, κρίθηκε σκόπιμο να ξεκινήσει η ανάλυση των δειγμάτων από μη-καταστρεπτικές μεθόδους, όπως SEM-EDX και mFTIR, προκειμένου να παρθεί ένα πρώτο σετ αποτελεσμάτων πριν προβούμε σε μια καταστρεπτική μέθοδο, όπως η αέρια χρωματογραφία που αποδεικνύεται η πλέον κατάλληλη μέθοδο για το θετικό χαρακτηρισμό του οργανικού μέσου. 28 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Western- European influences on the post- byzantine icon painting technique of Crete and the islands of Ionian Dr. Eleni Kouloumpi Laboratory of Physicochemical Research, National Gallery-Alexandros Soutzos Museum. Alsos Ellinikou Stratou, Athens, 11525, elenikouloumpi@nationalgallery.gr The fall of the Byzantine Empire in 1453 marks the beginning of one of the most important periods of the Greek history of art. The Post-Byzantine era, which lasted until the establishment of the first Greek State, was the transitional period where the art of panel painting through strong interchanges with the western world, changes gradually style; from religious to civil. At the same time, the artists’ technique evolves; the painter changes the means of creation and from egg tempera on wooden panel, oil painting on canvas is introduced. Cultural influences also brought a change in the iconographic types: the artist exempts himself from the strict Byzantine rules of depiction in order to acquire the right of free expression. The painting was approached from two different perspectives; the physicochemical one, in order to understand the technique and the materials used and the conservation side, in order to record the condition of the artefact and follow the proper conservation procedure. The current research is focused on the scientific documentation of the evolution of the icon painting technique via physicochemical characterization of the pigment and binding medium present in the paint layer of the panel painting, in order to understand the technique of the artist. At the same time, the effects of western influences on the technique and the painting characteristics of the icon are being studied through comparison with both Byzantine and western painting standards. Taking into consideration the complication of analyzing a paint sample, together with the limitation of the sample size, a methodology was set up in order to ensure that as much information as possible would definitely be obtained from each sample. Therefore, it was decided to start the analysis by using non-destructive methods, such as SEM-EDX and mFTIR, for obtaining a first set of results before proceeding to a destructive method such as GC which appears to be necessary for the positive identification of organic media. 29 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Οι φυσικοχημικές αναλύσεις ως απαραίτητο εργαλείο στη συντήρηση αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς Δρ. Αρτέμιος Οικονόμου Ινστιτούτο Πυρηνικής και Σωματιδιακής Φυσικής Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ, 153 10 Αγία Παρασκευή Αττικής, Αθήνα. artemoikonomou@gmail.com Τις τελευταίες δεκαετίες είναι εμφανής η διεπιστημονικότητα σε όλους τους τομείς της έρευνας. Έτσι λοιπόν ο χώρος της μελέτης αντικειμένων πολιτισμικής κληρονομιάς δεν θα μπορούσε να ξεφύγει από τον γενικό κανόνα. Ο κλάδος της αρχαιομετρίας είναι αυτός που «παντρεύει» τις θετικές επιστήμες (κυρίως φυσική και χημεία) με τις θεωρητικές (αρχαιολογία, προστασία και συντήρηση). Σύμφωνα με τον ορισμό, αρχαιομετρία είναι ο διεπιστημονικός κλάδος της έρευνας και εφαρμογής των θετικών επιστημών για τη μελέτη των αρχαιολογικών υλικών και τέχνεργων πολιτισμικής κληρονομιάς (Brothwell and Pollard, 2002 και Λυριτζής, 2007). Σημαντικό ρόλο σε αυτή την κατεύθυνση έπαιξε η ανάπτυξη και η χρήση των φυσικοχημικών μεθόδων ανάλυσης σε θέματα συντήρησης αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. Το φάσμα εφαρμογής των μεθόδων αυτών είναι ευρύ και μπορεί να χρησιμοποιηθεί με πολύ ικανοποιητικά αποτελέσματα τόσο σε ανόργανα υλικά (πέτρα, γυαλί, μέταλλο, κεραμικό) όσο και σε οργανικά (χαρτί, ύφασμα, ξύλο). Στην παρούσα εργασία θα γίνει αναφορά στις σημαντικότερες φυσικοχημικές μεθόδους που χρησιμοποιούνται στη συντήρηση αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι φυσικοχημικές αναλύσεις προηγούνται συνήθως κάθε επεμβατικής ενέργειας του συντηρητή και του δίνουν τη δυνατότητα να ταχτοποιήσει και να προσδιορίσει τη φυσικοχημική κατάσταση του αντικείμενου ώστε να προχωρήσει στη σωστή εφαρμογή των μεθόδων συντήρησης, πράγμα το οποίο αποδεικνύει το σημαντικό ρόλο τους στην υπηρεσία της συντήρησης. 30 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Physicochemical analysis as an important tool in the conservation of artefacts of cultural heritage Dr. Artemios Oikonomou Institute of Nuclear and Particle Physics N.C.S.R. Demokritos, Agia Paraskevi Attikis, 153 10, Athens. artemoikonomou@gmail.com In recent years, the interdisciplinarity in all areas of archaeological research is evident, and the field of artifact conservation is not an exception . Archaeometry is a new field of research that comes to “marry” natural sciences (especially physics and chemistry) with theoretical sciences (archaeology, protection and conservation). Indeed, the very definition of archaeology is the application of natural sciences to the study of archaeological materials and artefacts of cultural heritage in an interdisciplinary way (Brothwell and Pollard, 2002; Liritzis, 2007). An important role in this direction is played by the development and application of physicochemical methods of analysis in order to analyze the properties of objects for the purposes of conservation of cultural heritage. The range of application of these methods is wide as they can be applied with very satisfactory results both to inorganic (stone, glass, metal, ceramic) and organic materials (paper, textiles, wood). In the present study we demonstrate the importance of physicochemical methods used in the conservation science. The physicochemical analysis usually precedes any invasive restoration, and enables one to identify and determine the physicochemical state-character of the object. This choice, then, informs the correct application of conservation techniques and methods, thus making it an invaluable analytical step in the process of conservation. 31 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Μια διεπιστημονική μελέτη της κατάστασης διατήρησης και μεθοδολογίας συντήρησης του παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού στο ιερό του Απόλλωνα Ερεθιμίου στη Ρόδο Δρ. Δημήτρης Τσίποτας IZ 'Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Αριστοτέλους 16, 582 00 Έδεσσα & I.IEK ΠΑΣΤΕΡ, Θεσσαλονίκη dtsipotas@yahoo.gr Το Ιερό του Απόλλωνα Ερεθιμίου βρίσκεται στη ΒΔ πλευρά του νησιού της Ρόδου, κοντά στο χωριό Θεολόγος (Θολός). Οι ανασκαφές στο ιερό κατά τη διάρκεια του 1980-1990, με τη συνεργασία της ΚΒ 'Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και του Τμήματος Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, έφεραν στο φως τμήματα παλαιοχριστιανικής Βασιλικής, όπως σταυρόσχημη κολυμβήθρα και ψηφιδωτά δάπεδα με γεωμετρικά μοτίβα γύρω από αυτή. Κατά τη μελέτη, πραγματοποιήθηκαν ολοκληρωμένη ψηφιακή τεκμηρίωση και ανάλυση κατασκευής και υλικών των κατασκευών της Βασιλικής, καθώς και εκτίμηση της κατάστασης διατήρησής τους. Πραγματοποιήθηκε επίσης αναγνώριση και ταυτοποίηση των μεθόδων και υλικών κατασκευής των ψηφιδωτών, με εργαστηριακές αναλύσεις και εξέταση των κονιαμάτων με φορητή συσκευή XRF, για τον προσδιορισμό των οξειδίων των στοιχείων που υπάρχουν στα δείγματα. Οι χρωματικές διαβαθμίσεις των κονιαμάτων και των ψηφίδων προσδιορίστηκαν με χαρακτηρισμό των τιμών τους RGB σε λογισμικό επεξεργασίας εικόνας και ψηφιακή αναγνώριση τους στην κλίμακα Munsell. Δείγματα κονιάματος από το σύνολο των κατασκευών παρατηρήθηκαν σε ψηφιακό μικροσκόπιο για τον εντοπισμό των εγκλεισμάτων τους, τον υπολογισμό του μεγέθους των συσσωματωμάτων των αδρανών τους, την αναλογία κονίας - αδρανών και συνολικά της κατάστασης διατήρησής τους. Η γενική εξέταση, οι υπολογισμοί και οι παρατηρήσεις διατήρησης διεξήχθησαν με την υποστήριξη του αναλυτικού λογισμικού του ψηφιακού μικροσκοπίου. Μακροσκοπικά και μικροσκοπικά οι φθορές που παρατηρήθηκαν στο ψηφιδωτό είναι, εύθρυπτη σύνθεση των υποστρωμάτων, απώλεια συνοχής στις διεπιφάνειες υποστρωμάτων - ψηφίδων, ρωγμές, κενά, απώλειες, έντονη ανάπτυξη χλωρίδας και ριζικού συστήματός της, βιολογικές επικαθίσεις και ατμοσφαιρικές και φερτές διαλυτές και αδιάλυτες επικαθίσεις. Ως αποτέλεσμα αυτών, κατά τη διατύπωση και εφαρμογή της γενικής μεθοδολογίας συντήρησης των ψηφιδωτών δαπέδων της Βασιλικής, λήφθησαν κυρίως υπόψη η έλλειψη της δομικής σταθερότητας της διαστρωμάτωσης των υποστρωμάτων τους, η εκτεταμένη εξάπλωση του ριζικού συστήματος διαφορετικών μεγεθών στα υποστρώματα και τις επιφάνειες, η ευθρυπτότητα των υλικών κατασκευής των υποστρωμάτων και των επιφανειών, η απώλεια συνοχής των ψηφίδων, οι εξωτερικές κλιματικές συνθήκες, στις οποίες οι κατασκευές θα συνεχίσουν να εκτίθενται μετά το πέρας των εργασιών συντήρησης και η αρχαιολογική σημασίας τους, η οποία υπαγορεύει την ελάχιστη δυνατή επέμβαση και τις αρχές της αντιστρεψιμότητας. Στο άρθρο θα παρουσιαστεί η ανάλυση των υλικών και η in situ συντήρηση και διατήρηση του παλαιοχριστιανικού επιδαπέδιου ψηφιδωτού με συνδυασμό παραδοσιακών τεχνικών και υλικών με σύγχρονα υλικά και υλικά νανοτεχνολογίας. 32 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 An interdisciplinary study of the preservation state and conservation methodology of the Early Christian mosaic at the Apollo Erethimios sanctuary in Rhodes, Greece Dr. Dimitris Tsipotas IZ Ephorate of Prehistoric & Classical Antiquities, Pella Private Insitute PASTER Thessaloniki dtsipotas@yahooo.gr The Sanctuary of Apollo Erethimios is located on the NW side of Rhodes island, near the village of Theologos (Tholos). Excavations in the sanctuary during 1980-1990, with the collaboration of the KB’ Ephorate of prehistoric and classical antiquities and the Department of Archaeology of the University of Ioannina, once more brought to light part of the construction of the Early Christian Basilica, such as a cruciform baptismal font and mosaic floors with geometric patterns around it. During the study of the Basilica, a full digital documentation of the mosaic construction and materials as well as damages and preservation state has been carried out. Identification of the mosaic substrates and tesserae and chemical analytical methods of the mortars along with in situ analysis with a portable XRF device in order to determine the elements in the form of oxides present in the mortar samples, were performed. The mortar samples and tesserae colors were identified by their RGB values’ characterization in an image editing software and digitally recognized at the Munsell scale. Mortar samples from throughout the construction were observed in a digital microscope to identify their inclusions, calculate the size of their aggregates, the mortar-aggregate proportion and their preservation state in general. The examination, dimensions and preservation observations were carried out with the support and image processing software of the digital microscope. In general, damages observed in the mosaic are fragile composition, loss of cohesion at the substrate-tesserae interface, cracks, gaps, loses, vigorous plant growth and root system, biological attack and atmospheric and soil soluble and insoluble deposits. Therefore, in formulating the overall conservation methodology of the floor mosaics of the Basilica, the lack of the structural stability of the substrates’ stratification, the extensive root system of different sizes spread on the substrates and surfaces, the fragility of the material substrates and surfaces, the loss of cohesion of the stones and tesserae, the external climatic conditions, in which the construction will also remain exposed after conservation and its archaeological significance which dictates to follow minimum intervention and reversibility principles, should be taken seriously into account. The case study of the Early Christian mosaic materials’ analysis, in situ conservation and presentation project with traditional, modern and nanotechnology compounds combination will be presented. 33 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Μικροσκοπικές και φυσικοχημικές τεχνικές ανάλυσης: εφαρμογές στη διερεύνηση των υλικών κατασκευής των φορητών εικόνων Γεώργιος Μαστροθεόδωρος Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα, 45110 & Εργαστήριο Αρχαιομετρίας, ΕΚΕΦΕ ‘Δημόκριτος’, Αγία Παρασκευή, Αττική, 15310 gmastro@cc.uoi.gr Ο όρος ‘εικόνα’ συνήθως αναφέρεται στα φορητά θρησκευτικά ζωγραφικά έργα που κατασκευάζονται και χρησιμοποιούνται στα πλαίσια της ανατολικής ορθόδοξης χριστιανικής λατρείας. Το ζωγραφικό ιδίωμα των φορητών εικόνων (αν και έλαβε ορισμένα στοιχεία από την ελληνιστική παράδοση) διαμορφώθηκε εν πολλοίς κατά τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου· η παράδοση διατηρήθηκε και κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους κατά τους οποίους μάλιστα ενσωμάτωσε πολλές εξωγενείς επιδράσεις. Η ολοένα αυξανόμενη πρόσληψη δυτικών κυρίως επιδράσεων, οδήγησε στο σταδιακό εκφυλισμό του παραδοσιακού ‘βυζαντινού’ ζωγραφικού ιδιώματος, το οποίο μάλιστα περί τα τέλη του 19ου αιώνα είχε σχεδόν πλήρως εγκαταλειφθεί. Σήμερα, μετά από εντατικές προσπάθειες πολλών αγιογράφων, ιστορικών της τέχνης κ.α., παρατηρείται σημαντική αύξηση του ενδιαφέροντος για τη ‘βυζαντινή θρησκευτική ζωγραφική’. Οι φορητές εικόνες -πέρα από τα ιδιαίτερα ζωγραφικά χαρακτηριστικά τουςεμφανίζουν και ορισμένες ιδιαιτερότητες σε επίπεδο τεχνολογικό και κατά συνέπεια ως προς τα υλικά κατασκευής τους. Διατηρώντας πολλά στοιχεία από τη μεσαιωνική ευρωπαϊκή ζωγραφική παράδοση (βλ. Thompson 1998), οι ‘βυζαντινές’ φορητές εικόνες συνήθως χαρακτηρίζονται από: i. χρήση ξύλινων φορέων καλυμμένων με στρώμα προετοιμασίας επί του οποίου εκτελείται η ζωγραφική ii. ζωγραφικά στρώματα που παρασκευάζονται μέσω ανάμιξης χρωστικών κονιών με κρόκο αυγού ή σπανιότερα με γαλακτώματα κρόκου/ξηραινόμενων ελαίων iii. κάμπο (‘φόντο’) που αποδίδεται με χρήση λεπτότατων μεταλλικών φύλλων Η διερεύνηση των υλικών κατασκευής των φορητών εικόνων δύναται να αποφέρει πολύτιμες πληροφορίες (Sotiropoulou και Daniilia, 2010). Για παράδειγμα, η ταυτοποίηση των χρωστικών είναι πιθανό να αποδώσει στοιχεία σχετιζόμενα με τη χρονολογία κατασκευής ενός έργου. Ακόμη, η διερεύνηση ποικίλων -ευρύτερα σχετιζόμενων με τις εικόνες- ζητημάτων όπως οι τεχνικές κατασκευής καθώς και η διακίνηση και χρήση πρώτων υλών κατά τόπους/περιόδους, διευκολύνεται σημαντικά με χρήση δεδομένων από την ταυτοποίηση των υλικών κατασκευής των αντίστοιχων φορητών έργων. Πλέον υφίσταται πλήθος σύγχρονων αναλυτικών τεχνικών οι οποίες μπορούν να αξιοποιηθούν στην εξέταση των φορητών εικόνων και εν γένει των έργων τέχνης (Spoto 2003). Συχνά μέσω μη καταστροφικών προσεγγίσεων, τα αποτελέσματα από τις ολοένα αυξανόμενες σχετικές μελέτες, συμβάλουν στην πληρέστερη κατανόηση των υλικών και τεχνικών που χρησιμοποιήθηκαν από τους αγιογράφους των παρελθόντων χρόνων. 34 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 Microscopic and physicochemical analytical techniques; applications in the identification of portable icons’ materials Giorgos Mastrotheodoros PhD candidate, Materials Science and Engineering Department, University of Ioannina, Ioannina, Greece, 45 110 & Laboratory of Archaeometry, NCSR ‘Demokritos’, Aghia Paraskevi, Athens, Greece, 15 310 gmastro@cc.uoi.gr The term ‘icon’ in the context of the Eastern Orthodox Church, refers to portable paintings which depict holy persons and scenes from their lives. The unique style of icon painting traces its roots in Hellenistic painting and was fully developed during the byzantine period. In the post-byzantine era, icon painters adopted several western elements and they gradually abandoned the traditional byzantine idiom. Recently, under the influence of several icon painters, art historians etc. an increased interest towards byzantine painting is observed. Portable icons executed in the traditional manner, pose several technological characteristics similar to those of the middle age European panel paintings. More specifically: i. they are painted on wooden panels which have been prepared by applying a ground layer ii. paint layers are made by mixing ground pigments with water-based binders (mainly egg yolk) iii. the background of the painting is almost exclusively executed by applying thin metallic foils By indentifying the materials of icons a lot of useful information is acquired (Sotiropoulou and Daniilia, 2010). For example, the identification of pigments in some instances may clarify aspects of dating. What is more, questions regarding provenance, raw materials circulation etc. are also usually answered on the basis of analytical data. Nowadays, the application of modern analytical techniques on the identification of the materials used in the manufacture of works of art is a well established approach (Spoto 2003). Thus, the examination of portable icons by means of analytical techniques enhances the knowledge of the raw materials and techniques used by icon painters who lived and created in the past. 35 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΜΙΛΗΤΩΝ • Δρ. Νικόλαος Ζαχαριάς Αναπληρωτής Καθηγητής αρχαιομετρίας του Πανεπιστημίου ΠελοποννήσουΔιευθυντής Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας zacharias@uop.gr • Δρ. Ιωάννης Χουλιαράς Αρχαιολόγος, Προιστάμενος της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ichouliaras@culture.gr • Δρ. Χρήστος Καρύδης Συντηρητής έργων τέχνης (ΠΕ), Διδάσκων Συντήρησης Έργων Τέχνης & Ιστορίας Υφάσματος ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Α.Ε.Α.Θ & Α.Π.Θ c.karydis@gmail.com • Δρ. Σταύρος Αρβανιτόπουλος Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας, τ. Γενικός Επιμελητής Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών – Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία rvmanos@aol.gr • Δρ. Ελένη Κουλουμπή Επιστήμων Συντήρησης, Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών, Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου- Επιστημονικός Συνεργάτης ΤΕΙ Ιονίων Νήσων elenikouloumpi@nationalgallery.gr • Δρ. Νικόλας Σαρρής Συντηρητής βιβλίου και χαρτιού (ΠΕ), Επιστημονικός Συνεργάτης ΤΕΙ Ιονίων Νήσων- Κατεύθυνση Συντήρησης Πολιτισμικής Κληρονομιάς sarris1@otenet.gr • Δρ. Δημήτρης Τσίποτας Συντηρητής αρχαιοτήτων και έργων τέχνης στην IZ 'Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων και εκπαιδευτής συντήρησης στο ΙΙΕΚ ΠΑΣΤΕΡ dtsipotas@yahoo.gr • Δρ. Αναστάσιος Βαβούσκος Δικηγόρος, Ερμού 1 – 54625 Θεσσαλονίκη info@vavouskos.com • Δρ. Αρτέμης Οικονόμου Φυσικός-Αρχαιομέτρης, Επιστημονικός Συνεργάτης ΤΕΙ Ιονίων ΝήσωνΚατεύθυνση Συντήρησης Πολιτισμικής Κληρονομιάς artemoikonomou@gmail.com • Νικόλαος Σαλαμούρης Εικαστικός MA, Υποψ Διδάκτωρ Ε.Μ.Π, Επιστημονικός Συνεργάτης ΤΕΙ Ιονίων Νήσων- Κατεύθυνση Συντήρησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς nsalamouris@hotmail.com 36 Περιλήψεις Εισηγήσεων 1η Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 12/07/2014 • Γεώργιος Μαστροθεόδωρος Συντηρητής έργων τέχνης MSc, Υποψ. διδάκτωρ τμήματος Μηχανικών της Επιστήμης των Υλικών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. mastroteog@yahoo.gr • Χαράλαμπος Γαλανόπουλος Συντηρητής έργων τέχνης, Ιδρυτής ‘Μετείκασμα’-Restoration Art Production & D.R.K Galanopoulos galanob@gmail.com 37
© Copyright 2024 Paperzz
