2879 TİCARET YAPILARINDA TARİHSEL GELİŞİM VE TİPOLOJİLER: TRABZON ÜZERİNE YANSIYIŞ ŞEKİLLERİ ŞAHİN, Fatih* TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Kentlere kendi kimliklerini vuran Türkler, zamanla Türk vasıflarını ortaya koyan yapı tipleri oluşturmaya başlamışlardır. Önceleri hanlar, daha sonraları arastalar, bedestenler ve kapalı çarşılar inşa edilmiştir. Sonraki süreçte de pasajlar karşımıza çıkmaktadır. Türk çarşı yapıları arasında tiplenen tasarımlar, büyüklük ve kullanım olarak, zaman içinde oluşan çarşılar ile devamlılığı sağlanmıştır. Kentlerin değişen yerleşim şekilleri, günümüzde de kullanılır durumda olan pazarlar, yaya ve taşıt yolları üzerinde alışveriş mekânlarının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Değişen ve artan gereksinim ve arzular, alışveriş eylemini körüklemiş, bu sayede daha düzenli, organize mekân ve yapılar geliştirilmiştir. Kent içi ve kent dışı modern alışveriş mekânlarıyla isteklere yanıt aranması, tek çatı altında fiziksel, işlevsel, sosyal mekânların düşünülmesiyle kapalı kent modelini ortaya çıkarmıştır. Çalışmanın ilk bölümünde tarihsel süreç içerisinde, alışveriş mekân özelliklerinin değişim/dönüşüm başlığında tipleşmeleri sıralanarak incelenmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde ise, verilen tipoloji sıralamasına yönelik dönemlerine ayrılarak, Trabzon’daki ticaret mekânların değişiminin/dönüşümünün günümüze kadar gelişimleri temel kalitelerle irdelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Ticaret yapıları, kent, tipoloji, Trabzon. ABSTRACT Historical Improvement and Typologies of Commercial Buildings and Their Effects on Trabzon Having their unique marks on the cities, Turkish people increasingly have begün to build their own type of buildings showing their own characteristic features. They first built khans then arastas and bedestens and then bazaars. Later we encounter with malls. * Araş. Gör., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, TRABZON/ TÜRKİYE. e-posta: fatihsahin@ktu.edu.tr 2880 Eventually the design of Turkish shopping structures has continued with the malls in terms of size and usage. The changing density of the cities have caused to the open markets which are still available and same more shopping places near the pedestrian zones and roads. The developing needs and demands have increased the shopping activity and thus more organized and well-planned buildings and places have been emerged. In order to answer all the needs with modern shopping malls either in suburbs or urban have ended up with a kind of “indoors city architecture” which combines various physical, functional and social places within one building. At the first part of the study the transformation of the places within history has been handled and accordingly evaluated. And at the second part of the study the transformation and the improvements of commercial up to present building in Trabzon has been investigated with basic criteria. Key Words: Commercial buildings, city, typologies, Trabzon. GİRİŞ Ticaret yapıları; tarihsel süreç içerisinde farklı tip, ölçek ve uygulama biçimleriyle amaçlarına yönelik kurgulanmıştır. Günümüze değin yaşamsal değişiminin yanında fiziksel değişim ve gelişimine de, mimari kurgusuyla birlikte bütünlük kazandırılmaya çalışılmıştır. Alışveriş; taleplerin karşılanmasıyla ekonomik, sosyal ve kültürel değerleri değiştiren/geliştiren etkileşimlerin bütünlüğünde, düzenli ve devamlı bir ticaretin asıl oluşum alanını hep kentler oluşturmuştur. Takas yoluyla başlayan alışveriş eylemi, zamanla şehrin kimliğini ortaya koyan bir işleve bürünmüştür. Ticaret yapılarının gelişimi farklı nedenlere dayalı olarak ayrım kazanmıştır. Mimari-fiziksel bütünselliğinde ele alınan mekânlar, işlevsel-kullanımsal değişimde de orantılı olarak, kendini zamana bağlı olarak göstermiştir. Yaşam standardının çok yönlü gereksinimler içinde kullanıcılarına hitap etmesi, toplumsal bütünleşmede kalite değerinin artmasına neden olur. Ticaret yapılarının dönüşümü içinde mimari etkilerin, kurgulanan mekân anlayışı/fikri ile yaşamsal değişimde, tipleşmeleri ön plana çıkartır. Tarihsel gelişim içinde oluşan tipolojiler 1. Türk çarşı yapıları, 2. Zaman içinde oluşan çarşılar ve 3. Modern alışveriş mekânları ana başlıklarında, alt kategorilere ayrılarak ele alınması olasıdır (Cezar, 1985; Şahin, 2005). 1. Ticaret/Çarşı Mekânları Tipolojisi 1.1. Türk Çarşı Yapıları • Hanlar “Hanlar” diğer adıyla “kervansaraylar”; eskiden yollar üzerinde ve kasabalarda yolcuların konaklamalarına yarayan, odaları, avluları, ambarları ve ahırları bulunan kagir veya ahşap binalardır (Hasol, 1995). 2881 Genelde ticaret yolları üzerinde konaklama görevi yapan kervansarayların kendi içlerinde veya çevrelerinde konaklamaya gelenler tarafından kullanılabilen ticaret yapıları veya dükkânlar bulunmaktaydı (Özdeş, 1953). “Kervansaraylar, kimi zaman bugünün banliyölerindeki bölgesel alışveriş merkezlerine benzer bir biçimde, kentlerin hemen dışına yerleşerek giderek bedestenlere, arastalara dönüşerek, kendilerinden açılan yollarla çok merkezli kentlerin oluşumuna öncülük etmişlerdir” (Uçkan, 1999) • Arastalar Osmanlılar 15. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak bir eksen üzerinde dizilmiş dükkânlardan oluşan yapılar inşa etmişler ve bunlara “arasta” ismini vermişlerdir. “Farsça “arastak”, yani örtü anlamını taşıyan arasta, üzeri ya tümüyle ya da dükkân saçaklarıyla kısmen örtülmüş çarşılar olarak, Doğu’da alışveriş alanlarının gelişim sürecinde önemli bir aşamayı oluşturmaktadır” (Uçkan, 1999) Arasta; eskiden çarşılarda aynı çeşit mal satan esnafın bulunduğu kısım olarak da tanımlanmış ve bazen külliyelerin de bir bölümünü oluşturmuştur (Hasol, 1995). • Bedestenler 15. ve 16. yüzyılda Osmanlı döneminde yaygın bir şekilde görülen yapı biçimi olan bedestenleri, içinde değerli eşya satılan kapalıçarşılar olarak tanımlayabiliriz. Bedesten kelimesinin aslı “Bezistan” ya da “Bezzazistan” olup, günümüzde bedesten hâlini almıştır. “Bez” yani “Bezze”, kumaş veya savaşta ganimet olarak alınan eşya anlamına gelmektedir. Bedestenler ise kumaş ve bez satılmak için yapılmış, sonraları kıymetli mallar ve antika eşya alım-satımına tahsis edilmiş olan kapalıçarşılardır (Özdeş, 1953). Ticaret anlayışının da gelişmesiyle, bedestenler daha sonraları para işlemlerinin ve ticaret mallarının değer belirlemelerinin yapıldığı yani borsa görevi gören bir merkez hâline gelmiştir. • Kapalıçarşılar Kapalıçarşıları, üstü örtülü eski çarşı yapıları olarak tanımlayabiliriz (Hasol, 1995). Mevcut kapalıçarşıların Osmanlı Dönemi’nde yapıldıkları bilinmektedir. Osmanlıların yaptığı kapalıçarşıların bazıları ortadan kalkmışsa da, en önemlileri ya bütünüyle yada bölüm hâlinde zamanımıza kadar gelmişlerdir (Cezar, 1985). Günümüzde, kentin iyice büyümesi, yeni ticaret bölgelerinin oluşması, malların çeşitlenmesi gibi etkenler sayesinde çarşı yapısında farklılıklar yaşanmakta, birçok geleneksel esnaf türü ortadan kalkmakta ve kapalıçarşılar çoğunlukla turistik bir çarşı görünümünü almaktadırlar (Ülker, 1999) 2882 • Pasajlar Pasaj, kelime olarak pasas-adım dan türemiş hacmin adımlanması, hareketin bir anlamı olarak ifade edilir. Diğer bir anlamda başlangıcı ve sonu olan geçittir. Pasajlar ticaretle donanmış bir cereyanı bir geçiş hareketini yansıtır (Pulathan, 1990; Geist, 1969). Ortaya çıkışlarının ilk şartı dokuma ticaretinin canlanmasıdır. Çatıları altında büyük birer mal deposu barındıran ilk ticarethaneler, son moda eşya satan mağazalar olarak görünmeye başlamıştır (Eren, 2000). 1.2. Zaman İçinde Oluşan Çarşılar • Pazarlar Farsçada “bazar” kelimesinden dilimize girmiş ve bugün “Pazarˮ olarak aynı anlamda kullandığımız bir kelimedir. Genelde belli bir malın satıldığı yeri yada dükkândan başka bir ticaret alanını belirtmek üzere kullanılır. Pazarlar haftanın belli zamanlarında kurulan ve dolayısıyla sabit olmayan, geçici alışveriş mekânlarıdır (Tongur, 1940). Farklı tür ve kalitede mal ve ürünlerin satıldığı pazar yerleri, her gelir grubundan insanları bünyesine çekebilecek niteliklere sahiptir. Bu sistemin başarıya ulaşması, daha sonraki yıllarda büyük mağazaların oluşmasına neden olmuştur. • Yaya Yolları Üzerinde Alışveriş Endüstri devriminden önce, alışveriş ihtiyacını karşılamak için düzenlenmiş pazar meydanlarının dolması ve gelişmeye olanak vermemesi üzerine ticaret eylemi şehrin her noktasına dağılmış ve loncaya dâhil kent parçaları oluşmuştur. Böylelikle de belirli malları satan dükkânlardan oluşan sokaklar ortaya çıkmıştır. Türk kentlerinde de benzer zanaat dallarında faaliyet gösteren dükkânların belirli bir sokak üzerinde sıralanarak biraraya toplandıkları görülmektedir (Ülker, 1999). Ancak kapitalizmle birlikte, mallar profesyonel olarak satıcı olan yerlerde toplanıp satılmaya başlanmıştır. Yaşanan bu değişimle birlikte şehir içinde mağaza tipleri oluşmuş ve 19. yüzyıla denk gelen bu süreç içinde mağaza tasarımı ve mağaza kavramı, alışverişle bir bütün olarak düşünülmüştür. Böylece, alışveriş için gelişen sokaklar, caddeler ön plana çıkmıştır. • Taşıt Yolu Boyunca Alışveriş (Dükkânlı Yollar) Yol boyunca alışveriş kavramı denildiğinde, trafik yolu boyunca uzanan ticaret alanları akla gelmektedir. Bu tür yollarda, taşıt trafiği serbest olduğundan, yayalar ve taşıtlar iç içedir. Alışveriş yapacak olan kişiler, taşıtlarla veya yaya olarak dükkânların önlerine kadar gelebilmektedir. 2883 Taşıt trafiğinin her iki tarafına da dizilmiş olan “küçük dükkân” kavramı, kapladığı alan veya hacim olarak küçük olmaktan çok, taşıdığı mal türünde ileri derecede uzmanlaşmış, çeşitli beğenilere ve çok özel gereksinimlere cevap verebilen türden bir alışveriş birimidir. Bir ölçüde zanaatkar geleneğinin de yaşamasına bağımlı olan bu tür dükkânlar, tarihte ve şimdi daima büyük kentlerde varolabilmiştir (Abalı, 1990). 1.3. Modern Alışveriş Mekânları • Büyük Mağazalar Büyük mağazalar, geçmişte mal sahipleri, işletme şekilleri ve yapısal özellikleriyle kıyaslanırken; günümüzde içerdikleri malın çeşitlıliği, malın kalitesi, müşteriye sunulan hizmet ve fiyat gibi faktörler üzerinde rekabet etmektedirler. Bu tip mağazalar amaç, kaliteli malı ucuza satarak sürümden kazanmak ve maksimum kazanç sağlamaktır (Göçer, 1984). Alışveriş eyleminde yaşanan tüm bu gelişmelerin bir sonucu olarak ticaret merkezlerinin oluşması, şehirlerin büyümesini de kolaylaştırmıştır. Sistemin başarıya ulaşmasın sonucunda, özellikle 20. yüzyılın ortalarına doğru süpermarketler, hipermarketler ve son olarak da kent içinde ve kent dışında konumlanmak üzere günümüzün alışveriş merkezleri oluşmuştur. • Süpermarketler 20. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkan ekonomik buhran nedeni ile bütün büyük ticari kuruluşların ortadan kalkması sonucunda, müstakil, tek birimlik ticari kuruluşlar çoğalarak tekrar büyük kuruluşlar hâlini almış ve süpermarketleri oluşturmuşlardır (Ayhan, 1987). Günümüzde, gelişmiş toplumlardaki standartları aratmayacak bir hizmet kalitesi ve ürün çeşitlıliği sunan süpermarketler, konut alanlarının içine girmiş hatta mahalle ölçeğinde hizmet vermeye başlamışlardır. • Hipermarketler 20. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkan bu yeni yapı türünün ismi, Fransızca’daki “Hypermarche” kelimesinden gelmektedir. Hipermarketlerin ana işleyiş şemaları, aslında süpermarketlerin ana işleyiş şemalarının geliştirilmesi şeklinde oluşturulmuştur. Hipermarketlerde de, müşteriler satın alacakları ürünü kendileri seçmekte ve üreticiden tüketiciye kadar olan ürün dolaşımı, araya başka hiçbir şey girmeden gerçekleşmektedir. Ayrıca hipermarketlerin kuruluşunda da süpermarketlerde olduğu gibi, toplum yapısı, ekonomik faaliyetler, kolay ulaşım ve geniş otopark alanları dikkate alınarak yer seçimi yapılmaktadır” (Ayhan, 1987). 2884 • Alışveriş Merkezleri Özellikle son 50 yıl içinde alışveriş sektöründe yaşanan tüm bu gelişmeler, giderek eğlence, gıda ve hizmet sektörleriyle bütünleşen, uluslararsı boyutlardaki alışveriş merkezlerinin doğmasına neden olmuştur. Alışveriş merkezleri kent merkezlerinin dışına çıkmış ve yeni bir yapı tipi oluşmuştur. Kent dışına taşan bu gelişmelerin dışında, kent merkezinde de bir takım yeniliklere gidilmiş ve eski alışveriş alanlarına yeni eylemler eklenerek, kent dışındaki alışveriş merkezleriyle rekabet edilmesi sağlanmıştır. Günümüzün alışveriş merkezlerinde, günlük hayat ve onun merkezi olan sosyal mekân ticaretin eline geçmiş ve pazarlama tekniklerine teslim olmuş durumdadır (Dökmeci, 1995). • Kent İçi Alışveriş Merkezleri Kent içi alışveriş merkezleri, genellikle kent merkezinde ve kent merkezinin gelişim ve değişimlerine uyum sağlayarak gelişen alışveriş merkezleridir (Ayhan, 1987). Kent içinde arazi fiyatlarının çok yüksek oluşu, alışveriş merkezlerinin genellikle çok katlı yapılmasına neden olmaktadır. Genellikle içe dönük olarak düşünülen bu tip alışveriş merkezlerinde, büyük mağazalara, her çeşit ve kalitede ürün satan dükkânlara, restoran ve kafelere, dinlenme alanlarına, sinema-tiyatro bölümüne ve oyun-spor alanlarına rastlamak mümkündür. Bu sayede insanlar, boş vakitlerini en iyi şekilde geçirme imkanı bulabilmektedir (Şahin-Tutkun, 2007). • Kent Dışı Alışveriş Merkezleri Kent dışı alışveriş merkezleri, kentlerin yakın çevresinde, geniş alanlar üzerinde kurulan ve kullanıcının ihtiyacı olan her şeyi bir arada bulabileceği büyük mağaza ve dükkânlar topluluğu olarak tanımlanabilir (Şahin-Tutkun, 2007). “Araba sahipliğinin yanısıra, kent dışı ulaşım kolaylığının sağlanması, kent dışı arsa teminindeki kolaylık ve ekonomi, kent içinde ve dışında yaşayan insanların yaşam kalitesinin yüksekliği, kent dışındaki konut ve yerleşim birimlerindeki artışlar, kent dışı alışveriş merkezlerinin doğmasına ve gelişmesine imkan vermiştir” (Ayhan, 1987). 2. Trabzon’da Tipleşen Çarşı Yapıları Anadolu’nun en eski medeniyetlerinden olan Trabzon, bulunduğu coğrafi stratejik konumunun etkisiyle, kurulduğu günden bu yana Asya-Avrupa bağlantısını sağlayan önemli bir ticaret merkezi olmuştur. 2.1. Trabzon’da Türk Çarşı Yapıları • Hanlar Fethinden sonra Trabzon, Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli bir ticaret merkezi olmuştur. İstanbul’dan Asya’ya kadar uzanan ticaret yolu Trabzon 2885 limanını ön plâna çıkarmış, bu nedenle Trabzon’da birçok han yapılmıştır. “1873 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi’nde kent merkezinde o tarihlerde 33 tane hanın mevcut olduğu belirtilmektedir.” (Engin, 2002). Ancak bunlardan günümüze gelebilenler ne yazık ki çok azdır. Genel özellikleri itibariyle tek avlulu inşa edilmiş olan hanlar 2/3 katlıdır. Kullanılan malzeme açısından kesme ve moloz taş ağırlıklı olduğu görülmektedir. Eski amaçlarının ötesinde yeni bir işlev yüklenmiş olan hanlar, günümüzde farklı meslek dallarına hizmet ederken, yıkılmaya terk edilmiş özel mülkiyetli hanlar ise hizbe hâlinde varlıklarını sürdürmeye devam etmektedirler (Şahin, 2005). En iyi korunarak günümüze gelmeyi başarmış olan Taş han, ayakta duruşu ve mimari detay özellikleri ile ayrıcalıklı bir durumdadır. Vakıf han, farklı bir mimari kimliğe sahip olması ile diğer han mimarilerinden ayrılmaktadır. Dış bağlantılı cami ile birleşmesi değişik bir stil han mimarisini günümüze taşımayı başarmıştır. Sabır han, zemin kat hariç çürümeye terk edilmiş, ince bir üslup göstergesinde detaylara sahip olması farklılığını hissettirmektedir. Alaca han isç özel mülkiyete geçtiğinden bakımsızlık ve kullanımın olmamasından harabe bir haldedir. Var olan örtüsü çürümüş ve içeride yer alan enkazla hizbelikten kurtulamamıştır (Tablo 1 bkz.: s.2925). • Arastalar Altın ve gümüş telkari işlerinin yapıldığı “Kuyumcular Arastası” Trabzon’un en etkili yerlerinden biriydi. Hasır bileziklerin yapıldığı bu arastada, sarraf1ık da yapılıyordu. Bakır eşyaların (sini, leğen, ibrik, kazan gibi) yapılıp-satıldığı “Bakırcılar Çarşısı” ise günümüzde bile canlılığını sürdürmektedir (Engin, 2002). Tarihî dükkânların bulunduğu çarşı olma özelliğinde Kemeraltı isç canlılık/ hareketi ile kendisine aitliği ve kullanımsal ayrımı hissettirmektedir. Tarihselliğiyle yaşamsal farklılık sunan, eskinin yeni ile karşıtlığını bulduğu dükkân dizilimlerinde alışveriş olanağını hala yaşatmaktadır (Tablo 2 bkz.: s.2925). • Bedestenler Özgün bir planlamanın belirtisini taşıyan Bedesten, Türk bedestenleri içerisinde tek kubbeli olan örnektir [Engin]. Kitabesi günümüze ulaşamayan yapı XV. yüzyılda yapıldığı tahmin edilir. Trabzon bedesteninin mimari özellikleri bakımından bütün bedestenler arasında tek örnek olduğu belirtilmiştir. Duvarlarının ikinci bir kata imkan verecek kadar yüksek tutulmuş olması ve eşine başka yerde rastlanmayan bir üst örtüyle biçimlenmesi, yapıyı benzerlerinden ayıran en önemli özellikler olarak nitelendirilmiştir. Dokuz kubbeli bedestenlere benzeyen bir plan tipolojisi göstermesine rağmen, tam kare bir iç mekân oluşturmayan ölçüleri ve ortada yer alan dört payenin tipik bedesten yapılarında olduğu gibi iç mekânı birbirine eş 2886 dokuz kare bölüme ayırmayan konumları, alışılmışın dışında farklı bir üst örtüyü gerekli kılmıştır. Kitabesinin olmaması yapıldığı dönem konusunda da farklı görüşlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur (Eyice, 1992). Farklı mimari yapısının yapılan restorasyon çalışmaları sonucunda, niteliğini kısmen koruyabilmiş özelliği ile bedestene, birbirinden ayrı ticari işlev yüklenmiştir (Tablo 2 bkz.: s.2925). • Pasajlar Cumhuriyet dönemi sonrası, şehir merkezinde iş merkezleri olarak kendini göstermeye başlamıştır. Plan tiplemeleriyle bulunduğu konum, mekân girişleri ve çıkışları olarak ayrım kazanmıştır. 7 kata kadar varan çeşitleri galerilerin ve sirkülasyon özelliklerinin değişkenlikleriyle birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Günümüzde de farklı iş alanlarına hitap eden duruşlarıyla ayakta kalmayı başarabilen pasajlar, zemin girişlerinden başlayıp kullanılan malzeme/doku/ renklerle işlekliğini sürdürmeye devam etmektedir (Şahin, 2005), (Tablo 2 bkz.: s.2925). 2. 2. Trabzon’da Zaman İçinde Oluşan Çarşılar • Pazarlar Haftanın belli günlerinde çeşitli semtlerde kurulan pazarlar, asına germe tente ve renkli şemsiyelerle kendi üslubunu oluşturmaktadır. Her türlü gereksinimin karşılanmasına zemin oluşturmuş noktalarda, dizilimleri ve yönlendirmeleriyle karşımıza çıkmaktadır. Sabit olarak Moloz’da ahşap iskelet sistemde tasarlanmış “kadınlar pazarı” isç hafta boyunca kullanıcılarına kullanım olanağı sunmaktadır (Tablo 3 bkz.: s.2925). • Yaya Yolları Üzerinde Alışveriş Farklı dönemlerden izler taşıyan tarihsel yapılardan oluşan Kunduracılar; bazı kısımlarında asına yapraklarıyla kapalılık etkisini oluşturması ve son geçirmiş olduğu düzenlemelerle zemin vurguları, aydınlatma ve yeşil ögeleriyle canlılığını her daim sürdüren geçiş ve alışveriş özelliklerini taşımaktadır. Kısmi olarak pasajlarla destekli olan bölge, iç ve dış sokaklara sağladığı akslarla etkili ve zengin bağlayıcılığını göstermektedir (Tablo 3 bkz.: s.2925). • Taşıt Yolu Boyunca Alışveriş (Dükkânlı Yollar) Alternatifli alışveriş çeşitlıliğin olduğu Uzun Sokak, Tabakhaneden başlayıp Atatürk Meydanı’na kadar süreklıliği olan dükkânların dizilimleri ve ara sosyal mekânlarıyla destekli olması kullanımsal yönden hareketli alışveriş mekânlarını sunmaktadır. Tek yönlü taşıt geçişinin olması ve park yerlerinin olmaması dükkânlı yollarda, kullanıcılarını yaya olarak alışverişe zorlamaktadır (Tablo 3). Bankalar caddesi olarak adlandırılan Maraş Caddesi, ara bağlayıcılarla Uzun 2887 Sokağa kanalize olmaktadır. Geçiş imkanlarının olduğu yeni Tanjant yolu, üçgeni tamamlayan diziye kafeleriyle ve sinemalarıyla katılmaktadır. 2.3. Trabzon’da Modern Alışveriş Mekânları • Süpermarketler Kent merkezi başta olmak üzere, mahalle bütünselliğinde gerekli bölgelere çoğunlukla gıda ihtiyaçların karşılanması ile ön plana çıkmaktadır. Giriş ve çıkış özellikleriyle birbirinden plansal şemada ayrım gösterirler. Self servis özelliği gösteren süpermarketler, müşterilerine sundukları servislerle rekabet içerisine girdikleri gözlenmektedir (Tablo 4 bkz.: s.2925). • Hipermarketler Çok katlı ve tek katlı olarak tasarlanmış hipermarketler; farklı markaların çeşitlıliğini ve bir aradalığını sunan yapısıyla reyonlardan oluşmaktadır. Kent içi ve kent dışı alışveriş merkezlerinin de vazgeçilmezi arasında yer almaktadır. Dış kısım ile ilişkili olarak ayrılan bölümünde, kapalı ve açık olarak tasarlanan otoparklar sayesinde sorunu çözülmüş ulaşım ağı yardımıyla, kullanıcı ihtiyaçlarını karşılamaktadır (Tablo 4 bkz.: s.2925). • Kent İçi Alışveriş Merkezleri Kent merkezlerinin büyümesi, geçmişte planlanan kent dışı alanlarının artan nüfus ve gereksinimler ölçüsünde kent içinde ele alınmasını gerektirmiştir. Alışveriş ihtiyaçları, eğlence, dinlenme ve boş zamanları değerlendirme amacında planlanan Forum Alışveriş Merkezi gelecek yıl içerisinde tamamlanması beklenmektedir. Yapımı sürmekte olan merkez, farklı mimari yapısıyla ve içeriğiyle talep edilebilme noktasında kendini ispatlama ve ihtiyaçlara yanıt vermede, mekân oluşumlarını gerçekleştirmektedir. Yapı dışının otopark ve yeşille bütünleşmiş diğer birimlerle donatılıp ana konsepte uygun bütünlük kazandırılacak olması, kullanımsal yönden etkili olacağını göstermektedir (Tablo 4 bkz.: s.2925). • Kent Dışı Alışveriş Merkezleri Trabzon’un ilk alışveriş merkezi olması noktasında önemli bir konumda duran Mirapark Alışveriş Merkezi, farklı markaların bir aradalığını yaşatan alışveriş imkanı, kafe, sinema, çocuk oyun mekânları, sergi alanları vs. gibi ihtiyaçlara yanıt vermesiyle ön plana çıkmaktadır. Kullanılan malzeme, renk ve dokusallığıyla çağdaş bir yorum getirilen merkez, tek çatı altında oluşturulan odak mekânlarının zamana bağlı değişimlerle, kullanıcılarına farklı imkanlar sunması merkezin çekiciliğini artırmaktadır (Tablo 4 bkz.: s.2925). SONUÇ Tarihsel süreç içerisinde kendini ortaya koyan ticaret mekânları, yönetimsel uygulamalar başında, mimari ve fiziksel sürecini hep değiştirme yoluna gitmiştir. 2888 Ticari ihtiyaçların karşılanması, gereksinimler ölçüsünde kullanımsal bir planlama ile zamanın getirdiği üslup anlayışını belirgin kılmıştır. Bu ölçüde değişim ve gelişim gösteren ticaret mekânları toplumsal/sosyal yönden süreklıliğini, içerikte kalan mekânsal kaliteler eşitliğinde meydana çıkartabilmiştir. Türk çarşı yapıları içerisinde yer alan tipleşmelerden, modern alışveriş mekânları dizilimine kadar, mimarinin yanında yaşamsal standartlarda da gözle görülür bir değişim yaşanmıştır. Tipolojilerde yer alan ticari mekânlar; mevcut yapılarıyla Trabzon üzerinde kent kimliğini; ticari, anlamlı kılma, belirginleştirme ve tanınma kaliteleriyle fiziksel özelinde etkileşimi, kullanımsal, toplumsal kalitelere yansıtmayı başarabilmiştir. Ticaret ile birlikte gelişen mekânsal farklılaşmalar ve mimari değerler; Trabzon’un bulunduğu stratejik konumuyla tarihsel geçmişten günümüze değişimi ve gelişimi yaşamış ve temel unsurlarını ön plana çıkarmıştır. KAYNAKÇA Abalı, A. Z., (1990), “Küçük Ölçekli Perakende Alışverişin Kent Merkezine Katkısı”, Yapı Dergisi, 109, 52-56. Ayhan, S., (1987), Alışveriş Merkezleri, Çok Amaçlı Ticaret, Çarşı Yapılarının Gelişimi ve Tasarım İlkeleri, 9 Eylül Üniversitesi Yay., İzmir. Cezar, M., (1985), Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, Mimar Sinan Üniversitesi Yay., İstanbul. Dökmeci, V., (1995), “Tüketimin Değişmesi ve Mega Çarşılar”, Yapı Dergisi, 158, 66-70. Engin, H. E., (2002), Tarihi Trabzon Kent İçi Hanları’nın Analizi ve Yeni İşlev Önerileri, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Eren, M., (2000), İstanbul Metropoliten Alanında 1980 Sonrası Gelişen Alışveriş Merkezleri Olguları, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Eyice, S., (1992), “Bedesten” maddesi, İslam Ansiklopedisi, C. 5, 302-311, İstanbul, s. 310. Geist, J. F., (1969), Passagen ein Bautyp des 19, Jahrhunderts Verlag, München. Göçer, O., (1984), Şehirlerde Ticaret Alanları, İstanbul Teknik Üniversitesi Mim. Fak. Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, İstanbul. Hasol, D., (1995), Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yem Yay., İstanbul. Özdeş, G., (1953), Türk Çarşıları, İstanbul Teknik Üniversitesi Yay., İstanbul. 2889 Pulathan, A., (1990), Trabzon’da Çarşılar Üzerine Bir İnceleme, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Şahin, F. (2005), Alışveriş Merkezlerinin Biçimlenmesinde Önemli Boyutlardan Kamusal Mekân ve Kamusallık Olgusu, Yüksek Lisan Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Şahin, F.-Tutkun, M., 2007. “Tourism Development in Shopping Centers”, International Tourism Biennial, Onsekiz Mart University, Canakkale, 52-60. Tongur, H., (1940), “Türk Şehirlerinde Pazar ve Panayırlar”, Belediyeler Dergisi, 5, İstanbul. Uçkan, Ö., (1999), “Agoralardan Alışveriş Merkezlerine: Dün, Bugün, Gelecek”, Domus,1, 75-79. Ülker, N. E., (1999), Alışveriş Mekânlarının Değişen Anlamı ve Yer Seçimi Kriterleri Üzerine Bir Çalışma/İzmir Örneği, Yüksek Lisans Tezi, 9 Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir. 2890 Tablo 1: Trabzon’da Türk Çarşı Yapıları Han Resimleri Hanları Taşhan Vakıfhan Alacahan Sabırhan 2891 Tablo 2: Trabzon’da Türk Çarşı Yapıları; Bedesten, Arastan, Pasaj Resimleri Bedestenler, Arastalar, Pasajlar Bedesten Kemeraltı Kardeşler Erkuloğlu 2892 Tablo 3: Trabzon’daki Zaman İçinde Oluşan Çarşılar; Pazar, Yaya/Taşıt Yol, Alışveriş Resimleri Cuma Pazarı Kadınlar Pazarı Kunduracılar Uzun Sokak 2893 Tablo 4: Trabzon’daki Modern Alışveriş Mekânları; Süper/Hipermarket, Kentiçi/Dışı Alışveriş Merkezi Resimleri İpa Carrefoursa Forum Alışveriş Merkezi Merkezi Mirapark Alışveriş 2894
© Copyright 2024 Paperzz
