Časopis / Часопис / Journal
diskursi
društvo, religija, kultura /
друштво, религија, култура /
society, religion, culture
Godina II / Broj 3
Temat
DEMOKRATIJA I KRIZA
CEIR
Predstavništvo Centra za empirijska istraživanja religije u
Bosni i Hercegovini,
U saradnji sa Centrom za političku kulturu
Sarajevo 2012
Sadržaj
Jasmina Husanović: Kultura traume i identitarna
politika u BiH: kritika ideologije pomirenja ......................................................11
Mile Lasić: Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i
stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu .........................................................25
Dražen Barbarić: Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice ...........45
Alma Jeftić: Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka ................................65
Vesna Ivezić: Kriza demokracije u Europi
- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma - .....................................77
Желимир Вукашиновић: Рецесија и демократизација
- о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје - ...................97
Станислав М. Томић: Актуалитет Хусерловог виђења
кризе европског човјештва у условима кризе савременог
демократског друштва .................................................................................105
Nikola Knežević: Politička teologija unutar
apsolutističkog diskursa Karla Šmita ...............................................................117
Roozbeh (Rudy) B. Baker: Individualizam i demokratska država ...................131
Selvira Draganović: Bosanskohercegovačko društvo,
psihopatologija i demokratija...........................................................................143
Srđan Puhalo: Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u
Narodnoj skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu
lijevo, desno, centar..........................................................................................153
Saša Gavrić: Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“
- strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini - ...........167
Lejla Mušić: Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i
Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu
- kako poboljšati položaj žena Jevrejki kao manjinske grupe
u Bosni i Hercegovini - multidisciplinarni pristup problemu - ........................183
Ivan Hromatko: Status Squaw ..........................................................................199
Zlatiborka Popov Momčinović: Diskursi etnopolisa (Prikaz knjige:
Asim Mujkić, Mi, građani etnopolisa, Sarajevo, Šahinpašić, 2007.)...............215
Nada Ler Sofronić: Feminizam kao društvena kritika (Prikaz knjige:
Đurđa Knežević, Feminizam i kako ga steći, Zagreb, Fraktura, 2012.) ...........219
Žarko Papić: Na dvije vode i jednom temelju (O rukopisima/knjigama
dr. sc. Mile Lasića Dvije knjige pod jednim krovom: Nepodnošljiva lakoća
umiranja Titove Jugoslavije i U potrazi za vjerodostojnim pripadanjem,
OFF SET Tuzla, Vidiportal.ba, Tuzla, 2012., strana 359)................................221
O autorima/cama ..............................................................................................227
DEMOKRATIJA I KRIZA
ДЕМОКРАТИЈА И КРИЗА
DEMOCRACY AND CRISIS
Originalan naučni rad
Jasmina Husanović1
KULTURA TRAUME I IDENTITARNA
POLITIKA U BIH: KRITIKA IDEOLOGIJE
POMIRENJA2
Ovaj naučni rad kritički razmatra posebne tehnologije kulturaliziranog upravljanja
životom u Bosni i Hercegovini koje se odnose na politiku abjekta, afekta, traume i terora
tokom zadnjih decenija biopolitičkog državotvorenja na post-jugoslovenskom prostoru
kroz kulturu trauma usljed atrociteta društvenog i političkog iskustva. Analiziraju se dominantni režimi “tranzicijske pravde” i novi oblici biovlasti s obzirom na problem nestalih osoba, koji kroz jezik prava, nauke perpetuiraju identitarnu politiku nastalu u rascjepu
između masovne grobnice i geta. Na temelju višegodišnjeg istraživačkog rada (terenski
intervjui, fokus grupe, učesničko posmatranje, analiza arhivskog materijala, akademskih
i medijskih tekstova, itd.), autorica ukazuje na važnost kooperativnih napora u preklapajućim poljima aktivizma, teorije i umjetnosti usmjerenih ka transformativnom djelovanju
protiv terora nejednakosti u društvu kojim vlada logika osiromašenja, korupcije i banalnosti. Nasuprot mrtvouzica identitarne politike, kulture traume, ideologije pomirenja i
terora svakodnevnice, postavlja se onaj rad u polju kritičke proizvodnje znanja i kulturne
produkcije koji porađa nove subjekte i imaginarije nade, zajedništva i solidarnosti prema
politici jednakosti.
Ključne riječi: kultura traume i identitarna politika; biopolitika i upravljanje terorom; masovna grobnica i geto; nestale osobe, “tranzicijska pravda” i ideologija pomirenja; abjekt, afekt, solidarnost, zajedništvo, jednakost
“Teror kao i obično”3 je metafora administriranja ljudskim životom i smrću već decenijama u Bosni i Hercegovini kao zajednici koju konstituira iskustvo
abjekcije - uništenja, izopćenja, progona, podređenosti i iskorištenosti od strane
režima vladanja. Iskustva abjekta i abjekcije koja dijelimo kao ljudska bića odnose se na ljudsku reakciju (užas, nagon za povraćanjem, gađenje, odbijanje) on1
jasmina.husanovic@untz.ba
Rad je u kraćoj formi prezentiran na okruglom stolu povodom objavljivanja prva dva
broja časopisa Diskursi:
Identitet, multikulturalizam i strah od drugog, Sarajevo, 28. oktobar 2011.
3
v. Taussig, M. „Culture of Terror – Space of Death“, Comparative Studies in Society
and History, Vol. 26, No. 3. (Jul., 1984), str. 467-497; Michael Taussig, “Terror As
Usual: Walter Benjamin's Theory of History As State of Siege“ u The Nervous System,
str. 11-35.
2
Jasmina Husanović
da kada nam zaprijeti kolaps simboličkog poretka kroz radikalni rez u značenju
koji nastaje usljed gubitka distinkcije između subjekta i objekta, života i smrti,
ili sebe i drugog. Kristeva definira abjekt kao neodređeno polje koje okružuje
granice, ono granično koje prijeti stabilnosti formacije subjekta, samo naličje realnog kojem svakodnevno svjedočimo i u čijem se obzoru prepoznajemo kroz
traumatična iskustva separacije u simboličkom poretku.4 Moglo bi se reći, onda
kada smo traumatično suočeni sa užasom vlastite materijalnosti. Takva su iskustva smrt, gubitak, biti izložen obezljuđenju, te pretvorbi u žrtvu, biti društveno i
politički mrtav, svjedočiti nasilju, otpadu...
Valja se suočiti sa onim što je nasilno izbačeno iz našeg svijeta, a jednom
je bilo subjekt, jezik, smisao, onda kada osvanemo naseljavajući zemlju masovnih grobnica. Iz tog iskustva dolazi i uvid da se abjektni subjekt-objekt vladanja
(ili abjektna tijela kolonijalnih, neoliberalnih, patrijarhalnih, državotvornih režima koje Zygmunt Bauman naziva proizvedenim ljudskim otpadom koji opstaje
kroz razmontirano zajedništvo5), ne da tek tako iskorijeniti. Naime, u stanju
abjekcije se ne nalazi samo ono “drugo” koje je društveno mrtvo i politički irelevantno kao pasivna žrtva, nego i svi subjektiviteti koji su graničnici neke zajednice, ono što je negdje između, na rubu, neodredivo, opasno, uznemirava i potkopava vladajući poredak. Oko nas su materijalni ostaci onoga što su abjektna
tijela suverenih politika (siromašni, žene, isključeni, kolonizirani...) izvojevala
kroz mnoge pobjede u ime slobode, jednakosti i zajedništva u modernom dobu.
Takvo poimanje abjektnih ili ekscesivnih subjekata, koje je direktno povezano sa
politikom emancipacije, tema je ovog teksta.
Upravljanje traumom i politizacija života: masovna grobnica i geto u
BiH
Važno je izaći iz partikularnog i promišljati nasilje bio-kratije univerzalno,
s obzirom na upravljanje životom kroz razne “bijele režime” međunarodne politike, dok se ova koprca između pitanja sigurnosti i pitanja slobode i jednakosti u
multiplicirajućim “sigurnim zonama” i getoima širom svijeta. Bosna i Hercegovina eksperimentalno je polje raznih intervencija u ovom smislu, pri čemu takve
(inter)nacionalne režime upravljanja prate razni mehanizmi isključenja i segregacije. Životi agregirani u getoiziranim prostorima BiH prolaze kroz intenzivizirane stepene osiromašenja i eksploatacije, te javnog obesmišljavanja time što su
relegirani na poziciju društvene anomalije, uskraćeni za mogućnost kolektiviteta
koji bi se odupro simboličkoj i materijalnoj pljački koja ih i proizvodi u društve-
4
v. Kristeva, J. Powers of Horror. An Essay on Abjection. Abjekt se u psihoanalizi odnosi također na iskustvo odvajanja od majke, kroz koju se prelamaju pitanja hrane, značenja i jezika; abjekt je konstitutivan činu potrebnom kako bismo naselili simboličko kao
subjekti zakona koji daje značenja društvenom pregovoru, te sakrili rascjep unutar subjektiviteta koji nas može svaki čas progutati.
5
Bauman, Z. 2003. Liquid Love; Bauman, Z. 2004. Wasted Lives.
12
Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja
ne otpadnike.6 Kao što pokazuju Baumanova promišljanja, getoi su zatvori bez
zidova zahvaljujući kriminalizaciji siromaštva koja se upotrebljava kao strategija
“vezivanja nepoželjnih za tlo”, s ciljem da ih se imobilizira i izolira na omeđenom prostoru. No, Bauman nas također opominje da pored istinskih getoa (kojima su poreknute slobode, jednakost i sigurnost, kao što su to urbane periferije
naseljene siromašnima), postoje i oni lažni, “dobrovoljni getoi” (u kojima se ustvrđuje da služe slobodi i sigurnosti, kao što je EU).7 Getoizacija je niz mehanizama uklanjanja otpada kroz tijela i živote onih koji više nisu od koristi kao “rezervna armija proizvođača”, nego su se pretvorili u neispravne i beskorisne potrošače iz ugla moći/profita i njihovog sigurnog teritorija.8
U tom kontekstu treba sagledati kako se u otpad pretvara i iz društva izbacuje sve ono što više nema političku ili ekonomsku upotrebljivost, odnosno oni
koji nisu više utilitarna tijela opravdana dominantnim poretkom. Masovna grobnica kao metafora ljudskog otpada proizvedenog političkim nasiljem etnonacionalne grabeži za kapital jeste i smetljište odbačenog subjekta, materijalnog ostatka što svjedoči “moćima užasa” (Kristeva), a to je smetljište stalno u pogonu.
Abjektni se subjekt mora uvijek i iznova proizvoditi kroz repeticiju matrica nasilja, rasizma, terora i zvjerstva, koji, ne samo da čine politiku genocida i legitimiraju njeno perpetuiranje, nego su i konstitutivne globalnim oblicima političke
ovlasti, i njenim “domaćim” materijalizacijama koje bi da nose razna kulturalizirana i depolitizirana ruha ne dovodeći u pitanje vlastitu političku moć, privilegiju i profit. U Bosni i Hercegovini se radi o kontinuiranom upravljanju životom
“nakon traume” putem istih političkih projekata čija je mračna tajna to da im logor postaje logos svijeta9 poredanog na užasu gubitka i onome što preostaje.
Upravlja se materijalnim ostacima života kroz politiku abjekcije, kroz nasilno
podređivanje ideološkoj laži etnonacije u tranziciji koja je zaposjela svakodnevni
život kao jedino moguće mjesto mišljenja i jedini mogući horizont djelovanja.
Bio-kratija je kovanica koja označava menadžment javnim životom u horor-porno izvedbama kroz kulturalizirano administriranje životom u svrhu akumulacije kapitala i moći koja nije odgovorna nijednoj političkoj zajednici, nego
interesima globalnih i lokalnih, privatnih i državnih elita koje multipliciraju i
usavršavaju mehanizme ovladavanja tijelima određene populacije kao proizvodnim sredstvom koje ima nusproizvod, one oblike življenja koji postaju otpad. Pi6
Löic J.D. Wacquant, „Urban outcasts: stigma and division in the black American ghetto
and the French urban periphery“, International Journal of Urban and Regional Research, vol.17, br.3. (1993), str. 368.
7
Bauman, Z. Community. Seeking Safety in an Insecure World , str. 116-121.
8
Ibid., 120.
9
Inspiraciju za protivljenje logoru koji bi da je logos svijeta crpim iz pjesme Marka Vešovića „Tri cigare“, koja je bila predmet međunarodne cenzure, kao i poezija Šejle Šehabović, ne ušavši u antologiju poezije posvećene obilježavanju Međunarodnog dana nestalih u BiH 2009. godine. (v. Vešović, M. “Međunarodni dan nestalih: Hoće da nam
oduzmu pravo na sjećanje“, Dani, 28.8.2009, http://www.bhdani.com/default.asp?kat=fok&broj_id=585&tekst_rb=3
13
Jasmina Husanović
tanje radikalnog reza iz ove matrice koje postavlja pitanje nove političnosti, društvenosti i zajedništva nakon genocida jeste i pitanje univerzalne politike emancipacije od institucionalizirane politike terora danas. Potrebno je iskočiti iz i
preskočiti prevladavajuće načine viđenja i činjenja, društvene imaginarije koji
mistificiraju suverene fetiše državotvorenja i ideološko nasilje administriranja
pravde kroz cinični odnos prema res publica? Razmišljati o trenutnim režimima
upravljanja traumom dok nam je cilj emancipatorska politička praksa znači suočiti se sa masovnom grobnicom, ne samo metaforom za ljudski otpad proizveden
političkim nasiljem, nego i metonimijom za društveni poredak nakon zvjerstva
koje se normalizira i pripitomljava kroz paradigmu terapeutskog vladanja abjektom i afektom populacije, odnosno združenim strategijama sigurnosti i razvoja u
režimu “tranzicijske pravde”.
Kao potencijalni i aktuelni ljudski otpad, abjektni subjekt je “nestali”, onaj
koji je i depolitiziran i kulturaliziran, a istovremeno i prezasićen suverenom moći upravo kroz administraciju života i smrti koja se čini preko abjektnih tijela
kroz jezike zakona i nauke, nacije i religije. Međutim, ovi jezici ne mogu politički ispuniti ispražnjene svjetove i getoizirane živote oko nas gdje još jednom
živimo višestruke depolitizacije tako što smo kao tijela biopolitike i diskurzivno
i materijalno matematizirani (kroz nauku), kodificirani (kroz zakon), kulturalizirani (kroz identitarnu politiku) ili metafizicirani (kroz religiju). Postgenocidno
društvo kao abjektna simbioza mrtvih i živih prostor je u kojemu su život i smrt
načinjeni nerazlučivim kroz figure golog života (Agamben), prekarnog života
(Butler) ili ljudskog otpada (Bauman). Ovakvom društvu danas svjedočimo na
pustoj zemlji u užasu uništenog zajedništva koja preostaje iza genocida jednako
tako kao i iza aktuelizirane ideologije pomirenja kroz društvo aparthejda.
Nestali i/ili preostali: nedjeljivi ostatak političkog zajedništva u Bosni
i Hercegovini
U Bosni i Hercegovini danas upravljanje traumom urušenog projekta zajedništva i jednakosti perpetuira iste politike terora i rasističke identifikacije zasnovane na krvi i kosti etnonacionalnog srodstva (bez obzira na sve procedure
zasljepljivanja, distanciranja, privatiziranja i racionaliziranja potrebne da bi se
upravljalo afektom koje polučuje iskustvo abjekcije). Vidimo to čak i u radu Međunarodne komisije za nestale osobe čiji je proizvod to da su nestale osobe identifikacijom ponovo reinsertirane u poretke države, etnonacije i religije, u ime
pravde i budućnosti koju nudi režim terapeutskog vladanja kroz tranzicijsku
pravdu.10 Ono što se javlja oko nas je utvarni suvereni režim znanja/moći na graničnici života i kapitala – novi oblici ovlasti nad životom koji izbjegavaju odgo10
v. Husanović, J. „Ka emancipativnoj politici svjedočenja: politika nestalih kao vladanje traumom kroz kodifikaciju/matematizaciju/depolitizaciju na razmeđima (inter)nacionalnih režima 'terapeutske/tranzicijske pravde'“, transkript javnog predavanja u sklopu
Oktobarskog salona u Beogradu 2008. godine, novine Matemi reasocijacije (Grupa Spomenik, Beograd, 2010).
14
Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja
vornost za proizvodnju sve većih nejednakosti u ime stabilnosti i razvoja, a svoje
terapeutsko lice pokazuju kroz prakse tranzicijske pravde. Ubitačna logika ovih
režima je sveprisutna, zbog toga što se vremenom trauma ne može nikada ovladati u potpunosti ni na ličnom ni na kolektivnom nivou (ovo vrijeme traume nije
linearno i urušava distinkciju prošlo-sadašnje-buduće). Uzalud svi institucionalizirani napori, međunarodni tribunali, komisije za istinu i pomirenje, institucije
za već nestale osobe i osobe koje tek trebaju nestati (nepoželjni imigranti), jer živa tijela u kretanju uzdrmavaju sigurne zone biopolitike.
Bosna i Hercegovina je samo jedna od primarnih testnih zona za oblike
upravljanja na nultom nivou krize suverenosti danas. Revizionističke diskusije o
politici genocida u međunarodnom i domaćem kontekstu upotrebljavaju klasične
strategije depolitizacije kao što su partikularizacija, kulturalizacija i normalizacija masovne proizvodnje ljudskog otpada. Uz sve to, institucije koje treba da kažnjavaju kršenja slobode i sigurnosti na međunarodnom planu u ozbiljnoj su krizi legitimiteta. Kao što upozorava Sari Wastell:
˝Međunarodno upravljanje krizom evolviralo je kao socijalni
sistem (u lumanovskom smislu), operacionalizovan kroz binarni kod
poretka: afekt. Poklon koji to upravljanje daje jeste poredak, poredak koji će nadmašiti afekt tribalnog, primordijalnog ili etničkog
(afektivnog) antagonizma. Naravno, ovo predstavlja značajno pogrešno tumačenje situacije: stvaranje afektivnih veza i podela obično su cilj ratnih zločina, a ne uzrok. Ako nas je Holokaust bilo šta
naučio, to je da je genocid uvek sistematičan, kalkulisan i često vrlo
dobro organizovan u fazi sprovođenja. Ali ako neko kontroliše rat
na način koji insistira da će povećana vidljivost otkriti zarazne i nepoznate afekte, on ima pravo i sredstva da čitava društva smatra odgovornima za njihove (kriminalne) transakcije, šta ostaje skriveno u
ovoj „tiraniji transparentnosti“? Šta skriva ovaj oblik vidljivosti?
Ono što on skriva od rastuće globalne publike pune očekivanja, su
izvršioci (pojedinačni i grupni) koji nikad neće biti kontrolisani na
svoje načine – oni koji su zažmurili, koji nisu intervenisali, oni koji
nisu znali gde da nađu Jugoslaviju na mapi, ili ih nije bilo briga za
to. Kategorije međunarodne kontrole rata isključuju čitave zajednice
koje su dozvolile da se ovo dogodi, oblikujući zločine protiv čovečnosti tamo gde se možemo ubrojiti u žrtve, pre nego zločine čovečnosti, gde ne možemo da budemo odgovorni za pomaganje i učestvovanje zbog naše neaktivnosti ili nezainteresovanosti."11
Više od toga, kategorije međunarodne pravde, njene institucije i aparati,
često pokazuju svoje monstruozno lice, kao što je to slučaj sa uništavanjem materijalnih dokaza zločina u Srebrenici (najmanje 1000 artefakata koji su pronađeni pored mrtvih u masovnim grobnicama, kao što su fotografije, lične stvari i di11
Wastell, S. “Reviziranje rata izvana: Skrivene i kolonizirajuće istine o međunarodnom
upravljanju afektom/ poretkom“, novine Matemi reasocijacije.
15
Jasmina Husanović
jelovi odjeće) od strane Haškog tribunala za ratne zločine u bivšoj Jugoslaviji, za
što je javnost saznala u maju 2009. godine.12 U pokušajima da se dođe do istine
o ovom događaju kao razlog se spominje loše stanje artefakata, opasnost po javno zdravlje, sve do toga da su artefakti uništeni jer su “užasno smrdjeli”.13 Pojam opasnosti po javno zdravlje zaista je metafora za abjektnu materijalnost,
smrad onoga što preostaje iza uništenog subjekta u Bosni i Hercegovini, a životi
unutar Bosne i Hercegovine i dalje su ili opasnost po dominantno javno zdravlje
ili nevidljivi i irelevantni iz njegove perspektive, stoga što im nije visoka ni politička niti ekonomska upotrebna vrijednost. Slabi stomaci onih u komfor-zonama
međunarodne administracije zasigurno su daleko važniji od "brige za traumatiziranog subjekta međunarodne pravde". Sa nestalim objektima koji previše smrde
na ubijeni subjekt i mistifikacijama oko njihovog uništenja, cijela se paradigma
terapeutskog upravljanja zvjerstvom urušava. Tako još jednom afekti odjekuju
getoima, još jednom se postavlja pitanje poretka koji treba uspostaviti da bi se
životom u njemu moglo koliko-toliko upravljati, te kako bi ga se moglo omeđiti,
kontrolirati i izolirati u svrhu nečije sigurnosti i razvoja.
Ono što potrcrtava rad međunarodnih i domaćih institucija, humanitarnih
organizacija i organizacija za ljudska prava koje su uključene u demokratske
transformacije po pitanju pravde nakon ratnih zločina jeste upravo to da podjednako reproduciraju opasni koncept nacionalnog srodstva, time što mrtve i njihove ostatke smatraju ključnim elementom u mobiliziranju ideje o nekom imaginarnom kontinuitetu između moći, prava na teritoriju i vlasti.14 Tim se afektom
oko nestalih osoba upravlja u bijelim i plavim rukavicama, i to onim duboko
kontaminiranim spregom nauke, tehnologije, politike i kapitalizma, koje u javnoj
sferi ustupaju mjesto procesima kulturalizacije afekta u etnoreligijskom ključu
(recimo, javne prakse memorijalizacije) da proizvode novi subjekt vladanja.
Ali, još nešto preostaje kada su u pitanju abjektni subjektiviteti, ono što
dovodi u sumnju matrice upravljanja, što pokazuje kako aktivno građanstvo i nacionalna pripadnost nisu nešto što se međusobno podudara i koincidira jedno s
drugim, da postoji taj nesvarivi ostatak traumatiziranog života koji se mobilizira
kroz politiku afekta i koji na zaostavštine političkog nasilja odgovara pokušajima da se društveni odnosi iznova zamisle, utemeljeni na kritičkoj refleksiji o
uzrocima i metodama nasilja usljed biopolitičkog upravljanja životom i smrću
koje kulminira zvjerstvom. Umjesto preko-ovlašćivanja žrtve kao sekularnog
12
Vijest je osvanula u brojnim domaćim i stranim medijima 6. i 7. maja 2009. godine
kada je Serge Brammertz potvrdio uništenje dokaza srebreničkog masakra, a to prenijele
brojne agencije. Vidi http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/sr_latn/features/setimes/newsbriefs/2009/05/07/nb-08, pristupljeno 25. maja 2009. Godine.
13
Montgomery, M. ‘UN admits evidence from Srebrenica was destroyed’, Centre for Investigative Reporting, 6. maj 2009., http://centerforinvestigativereporting.org/blogpost/20090506unadmitsevidencefromsrebrenicawasdestroyed, pristupljeno 25. maja
2009. godine
14
Petrović-Šteger, M. “Anatomizacija konflikta i telesnih ostataka kao strategija izmirenja?” u Reč 76 (22): 119-153.
16
Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja
sveca i monopolizacije iskustva potreban je drugačiji rad na pitanju zajedništva
nakon trauma, kako prazninu iza gubitka ne bi ispunila politika afektivnosti čiji
je kulturni bukvar i fitilj u desakraliziranom društvu upravo sakralizacija užasa.
Problem sa javnom komemoracijom onoga što je neizgovorivo je u tome što se
oživljavaju mrtvi i gradi javno pamćenje koje je integriralo konstitutivni zaborav
(iskustva nasilja) i koje prestaje žaliti, te gdje je, kako bi rekao Benjamin, glavna
prevara u tome što nas se pokušava uvjeriti kako je simbolički spas mrtvih učinjen kroz napore zajednice da opravdaju njihovu žrtvu i zanemare njihovu nespasivu bol. 15
Umjesto toga, treba se traumatski sjećati onoga što se ne da inkorporirati u
vladajući poredak, naročito onda kada smo suočeni sa terorom svakodnevnice i
ljudskim otpadom kao proizvodom režima vladanja oko nas, i kada interveniramo kroz angažman koji insistira na politici nade, solidarnosti i jednakosti ne posustajući zbog plijena koji ide protivniku. Ovaj tekst poziva da usmjerimo snage
intelektualnog života i javnog rada prema onim praksama, subjektima i kolektivitetima javnog djelovanja, kulturne produkcije i proizvodnje znanja koji upućuju na “najneprimjetnije promjene” na horizontu emancipatorske politike. Upravo
se kroz nove solidarnosti, zajedništva i radikalne imaginarije otvaraju prostori
politike jednakosti nasuprot terora nejednakosti, terora koji se javlja u raznovrsnim kulturaliziranim oblicima upravljanja na nivou svakodnevnog života, što
nam zorno razotkrivaju ekonomije i politike afekata koje, recimo, proizvodi riječ
genocid u postgenocidnom društvu današnjice.
O krvosljednicima i ljudskom otpadu: bespoštedna kritika, radikalna
istina i borba danas
Koji su jezici preostali onima koji se suprotstavljaju (inter)nacionaliziranim getoima siromaštva, banalnosti i korupcije? U savremenom kapitalizmu i u
smislu društvenih struktura upregnutih u svrhu moći/kapitala, ono što je korupcija politici a osiromašenje ekonomiji, to je banalizacija kulturi.16 Sve ove strategije operativne su u polju krvosljedničkog kapitaliziranja na političkom zločinu
protiv ljudskoga, u pogonu mašinerije vladanja kroz ideološko-represivne mjere.
„Sve revolucije dosada su samo usavršile ovu mašinu umjesto da je slome“, a
strane koje su se borile za ovlast upravo su nju smatrale za glavni plijen pobjednika.17 Stoga priča o prostoru javne odgovornosti počinje kritikom političkih
ekonomija, novim radikalnim pedagogijama i proizvodnjom znanja koje utire
put emancipatorskoj politici, jer nam horor-porno bajka u svakodnevnom životu
ne dozvoljava nikakav luksuz. Kao što bi rekao Damir Avdić, “vrijeme je da se
15
Jay, M. “Walter Benjamin, Remembrance, and the First World War“, Estudio/Working Paper 1996/87, http://www.march.es/ceacs/ingles/publicaciones/working/archivos/1996_87.pdf
16
Sullivan, Marx for a Postcommunist Era: On Poverty, Corruption, and Banality, str.
136.
17
Karl, M. Osamnaesti brimer Luja Bonaparte. Beograd: Kultura, 1960, 7. poglavlje
17
Jasmina Husanović
upoznamo onako kakvi stvarno jesmo”.18 Ovdje je riječ o onim savremenim
praksama političke kritike kulture koje ne odlikuje „stanovita ravnodušnost prema nekoć široko prihvaćenim vrijednosnim idealima“ i koje insistiraju na politizaciji navodno „bezideologijske pozadine globalnog svijeta“, i koje se međusobno antagonizirano, a ne „ambivalentno“ odnose spram „vlastita naslijeđa, u rasponu od njegova ignoriranja do preoblikovanja“.19 Svakako jesmo laboratorij
u kome se ljudski otpad preprodaje, ali u kojem se, pored i uprkos psa-tragača i
krvosljednika naslijeđa mrtvih generacija, materijalnih ostataka i bauka koji ih
pohode, javlja i bespoštedna kritika, radikalna kritika kroz transgresivne prakse.
Laboratorij zvani post-SFRJ iz perspektive svakodnevnog života u Bosni i
Hercegovini nakon dvadeset godina krvosljednog državotvorenja i industrije
pljačke doživljava svoje drugo izdanje: nakon tragedije masovne grobnice danas
je tu farsa zvana „pošto genocid?“ koju raskrinkava Šejla Šehabović.20 Ne može
se ne kriknuti kada se svakodnevno proživljava kulturno-politička produkcija života i smrti, u svrhu vladanja ljudskim otpadom u Bosni i Hercegovini, kao i
svuda danas, svaki je dan horor-porno transgresija na djelu i tijelu nepotkupljivog života, i to još naplaćena njegovom krvlju/košću/mišlju/radom, i svaki dan
svjedoči praksama solidarnosti i zajedništva, univerzalnom i afirmativnom politikom nasuprot politike terora nejednakosti. „Ožiljci pucaju upravo tamo gdje su
u najvećem grču zašiveni“ je ono što nam govori Damir Avdić.21 Upravo njegov
rad, kao i rad Šejle Šehabović22 oprimjeruje “radikalno istiniti”, bespoštedno kritički glas o svakodnevnom životu/smrti i ljudima, koji označava krik iskustva
pretvorenog u kritički uvid, u obzor borbe i politike nade. Ovaj fašizam svakodnevnice i ekonomija ožiljaka koji sve dublje ulazi u pukotine društvenog, a naročito u smislu otimačine i preuzimanja sredstava proizvodnje znanja i kritičkog
djelovanja traži da se zbori o radikalnoj istini oko javnog dobra i zajedništva danas.
Nesvarivi ostaci, koji upućuju na pukotine etnonacionalnih/multikulturalnih birokratskih kodova čistog terora nejednakosti u post-SFRJ prostoru, stalno
su polje intervencije. Ta lamela, ta “stoka sa istoka”23 (subjekt-otpadak kojeg vežu iskustva oslobođenja i zajedništva, društvene solidarnosti i pravde kroz razne
18
Stihovi Avdićeve pjesme „Bratstvo i jedinstvo“, album Život je raj (Moonlee Records, 2010).
19
Ovdje se poigravam sa nekim osvrtima u programskom pozivu na međunarodni znanstveni skup Horror — porno — ennui: kulturne prakse post-socijalizma, Institut za etnologiju i folkloristiku, Zagreb, 19.-21. studenoga 2009. godine.
20
Šehabović, Š. „God Save the Reis, ili pošto genocid?“, Front slobode, 2009.,
http://frontslobode.net/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=38&Itemid=84
21
Citiram riječi Damira Avdića iz radio dokumenta „Riff&Riječ“ o njegovom angažmanu i radu autorice Koraljke Kurcenberger; premijerno emitiran na radio emisiji „Kost u
grlu“, Omladinski Radio BHR1, 28.9.2009. godine.
22
Vidi naročito Šehabović, Š. Priče – ženski rod, množina.
23
Avdić, D. „Komunist vs nju bosniše kultural revolušn“, album Mrtvi su mrtvi (Moonlee Records, 2008)
18
Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja
historijske sekvence 20. stoljeća, ali i danas) jeste bauk koji pohodi Evropu,
postjugoslovenska društva i Bosnu i Hercegovinu. Samo ostajući vjerna politici
jednakosti, kroz revolt i kolektiv u nastajanju, može stremiti kritika danas kao
transformativna društvena praksa, teorija koja se rađa kroz političke intervencije
u svakodnevni život. Moramo zaboraviti maternji jezik tako što ćemo reći „mrtvi
su mrtvi“ i ogoliti neherojsko društvo „kulturne, fine, tihe“ većine, kao političkih
projekata u koju je ona upregnuta, patosa i krvi koja ostaje iza juriša na prostor
slobode, jednakosti i intelektualnog života. U društvu kojem su bile potrebne žrtve, teror i rat da bi se uopće i ostvarilo, buđenje mrtvih u svrhu politike revizionizma i uravnilovke legitimizira nove borbe, kroz parodiju/farsu starih borbi i
vrijednosti, kroz horor-porno politike svakodnevnice.
Oko nas su nove interesne grupe, novi materijal za ove mašinerije upravljanja i administriranja, onda kada su zajednički interesi odsječeni od društva
jer se ne pretaču u transformativnu i emancipatornu praksu, a javno se dobro
otvoreno ili prećutno krade ili napušta kako od strane administrativnog društvenog aparata i njegovih elita, političkih i vjerskih moćnika, kriminalaca i zločinaca, tako i od strane sitnim šićarom potkupljenog, a ustvari bijedom ophrvanog,
društveno izoliranog i banaliziranog, te rasizmom zatrovanog svijeta rasprodate
budućnosti. Raspodjela plijena u Bosni i Hercegovini još nije gotova. Ona teče
kroz ekonomiju ožiljaka u raznim sferama javnosti i kroz vrlo specifična preustrojavanja ideološko-represivnih aparata (inter)nacionalno, kao što svjedoči višegodišnja i intenzivirajuća ofanziva politike revizionizma i uravnilovke sa svih
strana, u vidu raznih političkih ekonomija i polja djelovanja (državnih, javnih,
medijskih, kulturnih...), pri čemu se istovrsni politički projekti nasilja regrupišu
kroz nove elite i oblike vlasti – opet (inter)nacionalno. Preživjeli tranzicije/genocida, politike terora nejednakosti, postaju otpad kriminaliziran i getoiziran jer je
“kriv” za usude koje je sam izabrao i inscenirao, a kriv je najviše što je preživio
boreći se i dalje za prostor slobode, nepotkupljiv život i neposustajanje pred klerofašizmom raznih vrsta. Identitarni projekti su u rasplamsanju, slijepo bijući
mrtvo kljuse etnije, skaredno mu prinoseći hranu od kosti i krvi, normalizirajući
stvari i preuzimajući ljudsko lice tranzicijskog kapitalizma/hibridne multikulturalnosti (kroz kulturaliziranje lažne jednakosti), kao da se ispod okupirane teritorije i nakupljenog kapitala ne krije put zasijan leševima.
Koji narod treba da živi? Koji treba da se mire? Ko je ratovao? Ko je još
uvijek neprijatelj koji je bolji mrtav? Ko je politički živ? Sasvim sigurno, kaže
se uvijeno ili izvijeno i sa raznih strana dominantne ideološke interpetacije, najveći neprijatelj dominantnih režima su agresivni ateizam, ostali, sve te materice
zajedništva i solidarnosti (radnici, studenti, kognitivni proleterijat) koje se ne daju svesti na trgovinu života/smrti/rada/djela, i koje materijaliziraju obećanje crpljeno na naslijeđu antifašizma i socijalizma. Neprijatelj je svima “bauk komunizma“, dok se lokalno/globalno množe fašisoidna lica kolonijalnih prstiju i dok
se koketira sa starim “napoleonskim idejama“.24 Prva od njih je dominacija sve24
Vidi više u Marx, K. Osamnaesti brimer Luja Bonaparte, 7. poglavlje.
19
Jasmina Husanović
štenika kao instrumenta vlasti, kao one klase u dugovima koje je nereligiozna ali
koja zna trgovati vjerom pradjedovskom bacajući nam je u lice kao uvredu i
predstavljajući je nadomjestkom za vlastito i javno dobro. Sveštenik se potom
javlja jedino kao posvećeni/osvještani krvosljednik/pas-tragač zemaljske policije, što je druga “napoleonska ideja“. Sve te ideje nam se javljaju u parodijama i
farsama, kao halucinacije smrtne borbe, riječi preoblikovane u fraze, duhovi pretvoreni u aveti, hibridne kulturne prakse kulturnog posredovanja u horor-porno
verziji baraža za državu iliti narodni Stadion. Kada pođemo iz užasa današnjice/svakodnevnice jedini vrijedan put pred nama u polju proizvodnje kritičkog
znanja i javnog djelovanja tiče se politike nade i jednakosti kroz afirmativnu i
univerzalnu politiku novog subjekta, odnosno jezika političke ljudskosti, otpada
koji preostaje nakon materice i masovne grobnice, porođaja i ožiljka. Stoga je tu
kritička društvena praksa iz intervencija čija „poezija ne stiže iz prošlosti nego
samo iz budućnosti“, otresajuću pozive na prošlost kojima se potire i satire vlastiti transformativni sadržaj.25 Naše transformativne prakse moraju se pustiti
praznovjerja i predrasuda raznih ideoloških čvorišta, gdje nas pohode aveti „izgubljenih revolucija“, kako bi stigle do vlastitog sadržaja, sadržaja koji nadilazi
frazu. Autentične političke intervencije nasuprot kulture terora proizvode praksu
koja mora i zna traverzirati trbuhozborstvo oficijelne politike i javnosti, njihove i
dalje krvosljedne ideološke i represivne mjere.
Takve intervencije drugačije “misle” zajedništvo i solidarnost u kontekstu
tehnologija ljudskosti, upravljanja ljudskim i proizvodnje ljudskog otpada kroz
političko, ekonomsko i društveno nasilje unutar onoga što možemo nazvati
“post-SFRJ laboratorij upravljanja životom/smrću“ gdje se ožiljak masovne
grobnice/logora perpetuira kroz politiku terora nejednakosti u svakodnevnom životu. Važne geste u polju kulturne produkcije i javnog djelovanja koje dolaze sa
trajektorija i iz mreža politike jednakosti u dobu takozvane “krize utopije“ bave
se najtežim pitanjima - politikom abjekta, afekta, revolta i kolektiviteta danas,
odnosno pitanjem emancipativne politike nakon katastrofe iskustva koja nas je
zadesila zadnjih decenija.26 Pri ovom rasplitanju zajedništva i solidarnosti u laboratoriju koji je tek partikularni simptom globalnog poretka moći (kapitala),
moramo svoje energije posvetiti emancipiranim zajednicama onih koji kroz priče
i prevođenje repolitiziraju materijalna iskustva gubitka i “traume svakodnevnog
života“, kroz neustrašivu kritiku političkih ekonomija koje ih okružuju. Ovo je
prostor za djelovanje u proizvodnji znanja i novih političkih imaginarija koji
svjedoče potencijalnosti obećavajuće politike (uključujući akademsku, kulturnu,
javnu produkciju, odnosno polje proizvodnje znanja). Politički subjekt na horizontu emancipativne politike mora se ustvrditi i kroz borilačke vještine znanja
koje gubitku daju kreativno svojstvo i političku oštricu, jer pretvaraju iskustva
abjekta i afekta u univerzalni usud, upravo kroz insistiranje na političkom činu
25
Ibid.
O ovome se više bavim u svom dosadašnjem radu. Vidi naročito Husanović, J. Između traume, imaginacije i nade. Kritički ogledi o kulturnoj produkciji i emancipativnoj
politici.
26
20
Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja
pobune, zajedništva i solidarnosti u odnosu na dominantne režime moći i popratne oblike političkog autoriteta i uprave. To je ono što nam na trajektorijama
abjekta, afekta, revolta i kolektiviteta u potrazi za politikom jednakosti oduvijek
govori: „Ja se bunim, dakle mi smo...ono što tek dolazi. Blistavo i mukotrpno
iskustvo.“27
S druge strane, eksperimenti u postsocijalističkim postkonfliktnim strategijama državotvorenja nam kazuju kako su populacije postale ljudski resursi u
stvaranju novih država: mi smo biograđanstvo, ljudi koji se identificiraju kroz
DNK, kosti i krv, kroz biotehnologiju, genomiku i nauku o životu. Međutim,
mnogi transverzalni vektori mišljenja i prakse dovode u pitanje dominantne matrice upravljanja životom, otvaraju nove prostore nadanja, te smještaju nauku u
polje iskustva, politike i kapitalizma. Naš je zadatak, stoga, da nastojimo biti
etičko-politički pioniri koji će upratiti, analizirati i kritizirati nove odnose moći,
čija je skrivena istina puko trgovanje koje obuzima naše živote, patnje i smrtna
tijela. Valja iskusiti limite iskustva i uvida utemeljenih u tom iskustvu abjekta/afekta kako bismo se posvetili tvorenju političkog subjekta i emancipativne
prakse, odnosno proizvodnji znanja oko toga šta znači “ljudsko“ i šta znači “univerzalno“ danas na horizontu politike jednakosti, solidarnosti i slobode.
Literatura
Bauman, Z. Community. Seeking Safety in an Insecure World, Polity Press,
Cambridge, 2001.
Bauman, Z. Liquid Love, Polity Press, Cambridge, 2003.
Bauman, Z. Wasted Lives, Polity Press, Cambridge. 2004.
Husanović, J. Između traume, imaginacije i nade. Kritički ogledi o kulturnoj
produkciji i emancipativnoj politici, Fabrika knjiga, Beograd, 2009.
Husanović, J. „Ka emancipativnoj politici svjedočenja: politika nestalih kao vladanje traumom kroz kodifikaciju/matematizaciju/depolitizaciju na razmeđima (inter)nacionalnih režima 'terapeutske/tranzicijske pravde'“, transkript javnog predavanja u sklopu Oktobarskog salona u Beogradu 2008.
godine, novine Matemi reasocijacije, Grupa Spomenik, Beograd, 2010.
J.D. Wacquant, L. „Urban outcasts: stigma and division in the black American
ghetto and the French urban periphery“, International Journal of Urban
and Regional Research, vol.17, br.3. (1993), str. 368.
Kristeva, J. Powers of Horror. An Essay on Abjection, Columbia University
Press, New York, 1982.
Kristeva, J. „Intimate Revolt: The Future of the Culture of Revolt, The Life of
the Mind, and the Species“, International Journal of Baudrillard Studies,
vol. 3, br. 1 (2006).
27
Kristeva, J. „Intimate Revolt: The Future of the Culture of Revolt, The Life of the
Mind, and the Species“, International Journal of Baudrillard Studies, vol. 3, br. 1
(2006).
21
Jasmina Husanović
Jay, M. “ Walter Benjamin, Remembrance, and the First World War“, Estudio/Working Paper 1996/87, http://www.march.es/ceacs/ingles/publicaciones/working/archivos/1996_87.pdf
Marx, K. Osamnaesti brimer Luja Bonaparte, Kultura, Beograd, 1960.
Micheale Montgomery, ‘UN admits evidence from Srebrenica was destroyed’,
Centre for Investigative Reporting, 6. maj 2009., http://centerforinvestigativereporting.org/blogpost/20090506unadmitsevidencefromsrebrenicawasdestroyed, pristupljeno 25. maja 2009. godine
Petrović-Šteger, M. “Anatomizacija konflikta i telesnih ostataka kao strategija
izmirenja?”, Reč 76 (22), str. 119-153.
Taussig, M. „Culture of Terror – Space of Death“, Comparative Studies in Society and History, Vol. 26, No. 3. (Jul., 1984), str. 467-497
Taussig, M. “Terror As Usual: Walter Benjamin's Theory of History As State of
Siege“ u The Nervous System, Routledge, London, 1992., str. 11-35.
Šehabović, Š. „God Save the Reis, ili pošto genocid?“, Front slobode, 2009.,
http://frontslobode.net/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=38&Itemid=84
Vešović, M. “Međunarodni dan nestalih: Hoće da nam oduzmu pravo na sjećanje“, Dani, 28.8.2009, http://www.bhdani.com/default.asp?kat=fok&broj_
id=585&tekst_rb=3
22
Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja
Jasmina Husanović
TRAUMA CULTURE AND IDENTITY POLITICS IN B&H:
CRITIQUE OF THE POLITICS OF RECONCILIATION
Summary
This paper critically examines specific technologies of culturalized management
of life in Bosnia and Herzegovina. The technologies pertain to the politics of loss, affect,
trauma and terror which has been upheld, due to atrocities of social and political experience, in the several past decades of bio-political state-building in post-Yugoslav area
through the trauma culture. This paper analyzes the dominant regimes of “transitional justice” and the new forms of bio-government with regards to the missing persons issue,
which through the language of law and science, perpetuate the identity politics which came to be in the rift between the mass grave and the ghetto. On the basis of several years’
research (field interviews, focus groups, participant observation, analyses of archives, of
academic and media texts, etc.), the author places stress on the importance of cooperative efforts in the overlapping fields of activism, theory and arts, all of which are directed
towards the transformative action against the terror of inequality in the society in which
the logic of poverty, corruption and banality reigns. Contrary to the stillness of identity
policy, trauma culture, ideology of reconciliation, and the terror of everyday life, this paper which belongs to the field of critical knowledge production and cultural production,
stands the one giving birth to new subjects and the imaginaries of hope, community and
solidarity towards the politics of equality.
Key words: trauma culture and identity politics; biopolitics and terror management; mass grave and ghetto; missing persons, “transitional justice” and reconciliation
politics; loss, affect, solidarity, community, equality
23
Originalan naučni rad
Mile Lasić1
LAŽNI KRAJ MULTIKULTURALIZMA
NA ZAPADU I STVARNI KRAJ
MULTIKULTURALIZMA NA BALKANU
U ovom se radu polazi od lažne „smrti multikulturalizma“ u demokratskim zapadnim zemljama, te nastoje objasniti uzroci stvarne smrti multikulturalizma i ciljno formiranje „paralelnih društava“ u postjugoslavenskim zemljama. Inter-kulturalnost se podrazumijeva, dakako, vrhovnom pradigmom i ciljem. Ali, dok se u zemljama OECD-a, posebice EU, radi o nadilaženju politike i prakse nasilja (o potrazi za paradigmom nenasilja), uz uvažavanje drugosti, u postjugoslavenskim zemljama su u tijeku demokraturske,
obrnute tranzicije. Uzrok tomu je što je u bližoj i daljnoj prošlosti politička moderna zaobilazila u velikom luku prostore bivše Jugoslavije, posebice BiH, što se imalo iskustvo
samo s represivnim metodama razrješenja etničkih konflikata, što se temeljnim pitanjima
države, nacije, kulture, identiteta i jezika bavimo - i poslije svega - na posve anakroničan
i autističan način, što se i danas u ovim zemljama ne živi ideja alteriteta, konsenzualne
kulture i pripadanja prosvjećenoj i ujedinjenoj Europi. Nasuprot tomu, u svijetu političke
moderne, ili „nove paradigme“, unutar EU se ocrtavaju elementi nove političke kulture
(nenasilja), koja podrazumijeva ideje „četiri slobode“ i „otvorenog društva“, upravljanje
a ne eliminiranje etničke ili bilo koje druge pluralnosti. U zapadnobalkanskim pred-političkim društvima se, pak, i dalje njeguju metode eliminiranja etničkih razlika, metode
majorizacije i prikrivene asimilacije. Naše je prokletstvo u osnovi u tomu što je kod nas
u vremenu globalizacije, trans-nacionalizacija i integracija u tijeku zakašnjela bitka za
konstituiranje nacija-država po uzoru na nadvladane modele 19. i 20. stoljeća, modele
koji ne uvažavaju ideju dijeljenog ili prenesenog suvereniteta, višerazinsko upravljanje
ili upravljanje s onu stranu nacionalne države. Većina zemalja u Regiji opire se tvrdoglavo europeizaciji, odnosno zakašnjeloj modernizaciji, pa zbog toga one i jesu primjeri izvitoperenja demokracijskih ambijenata i pravno-državnih pravila. Iz ovog samoskrivljenog ćor-sokaka i mogu zbog toga izaći samo u perspektivi euroatlantskih reformi i integracija. U radu se preporučava kritičko mišljenje post-jugoslavenska društva u shemi
prokockanih šansi i otvorenih mogućnosti glede modernizacije putem euro-atlantskih integracija.
Ključne riječi: lažni kraj multikulturalizma na Zapadu, stvarna smrt multikulturalizma u post-jugoslavenskim zemljama, upravljanje etničkim razlikama umjesto njihova
eliminiranja, uvažavanje mnoštva identiteta i alteriteta, individualnih prava i prava kolektiviteta …
1
mile_lasic@yahoo.com
Mile Lasić
Prvo bi bilo potrebno educirati edukatore, čuo sam početkom rujna ove
godine na jednom seminaru pod pokroviteljstvom Helsinškog komiteta Norveške i u suradnji sestrinskih odbora iz Srbije i BiH, održanom na Ilidži. Na dvodnevnom „sastanku partnera“ se razgovaralo o projektu „Gradimo mostove, a ne
zidove“, koji podrazumijeva etabliranje kolegija „Interkulturalno razumijevanje i
ljudska prava“ na nizu visokoškolskih institucija u Bosni i Hercegovini i u Srbiji.
Program ima lokalnu, regionalnu i međunarodnu perspektivu, kazalo se u pozivnom pismu za skup kojem sam nazočio kao „posmatrač“ u ime Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Mostaru. Ovo nije, dakako, puki „pi-ar“ za jednu plemenitu
ideju, nego ukazivanje na mogući put ili odgovor na jedan od najstrašnijih
c r i m e n a u našim društvima i njihovim obrazovnim sustavima. Radi se o etnizaciji i posljedičnoj provincijalizaciji cjelokupnog školstva u postjugoslavenskim
zemljama, u funkciji proizvodnje tzv. poželjnih narativa po volji i ukusu vladajućih političkih i duhovnih elita, što je u konačnici i dovelo do odumiranja filozofije i prakse multikulturalizma na ovim prostorima. Inače, glavni cilj projekta
„Gradimo mostove, a ne zidove“ je „izgradnja kompetencija“ na visokoškolskim
ustanovama koje bi omogućile da „obrazuju studente na način koji će doprinijeti
razvoju demokratske kulture temeljene na vrijednostima interkulturalnog razumjevanja i ljudskih prava,“ kako bi mogli „biti promotori ovih vrijednosti na
svojim budućim radnim mjestima“.2
I
Bojim se da je riječ samo o kapljici čiste vode u pustinji, u moru kontaminiranih i zatrovanih prostora etnonacionalističkim ili nekim drugim otrovom i
patosom, mada iskustva sa školama za interkulturalno obrazovanje, ljudska prava i mirno rješavanje međuetničkih i drugih sukoba imaju već iza sebe neke institucije civilnog društva, među kojima je i Helsinški odbor za ljudska prava u
Srbiji (HOPS). Bit ću zbog toga slobodan pozvati se ovdje na nedavno predavanje s HOPS-ove škole ljudskih prava profesora novosadskog sveučilišta i direktora nevladine organizacije Centar za multikulturalnost, Alpara Lošonca, poznatog po dubini kritika etno-nacionalizma u Srbiji. Uvaženi kolega je svojevremeno za državno uređenje Srbije u vrijeme Slobodana Miloševića kazao kako i nije
drugo do “etno-anarhija", što je u dosluhu i s onima među nama koji tvrde da u
Bosni i Hercegovini od Daytona naovamo i ne živimo drugo do „demokraturu“,
dakle političko-pravno nasilje u formalno demokratskom ambijentu. Otuda je,
valjda, i nastao ne samo postdaytonski političko etnokratski provizorij, te polititološko-pravni narativi u funkciji njegova održanja, nego i onaj političko-pravni
narativ koji je s razlogom prizivao političku i civilizacijsku alternativu, a dobili
2
U programu već sudjeluju pojedini fakulteti sa sveučilišta u Sarajevu, Mostaru, Novom
Pazaru i Novom Sadu. Program interkulturalnog razumijevanja bi se realizirao putem
razmjene nastavnog kadra, studenata i edukacijskih materijala između univerziteta i sveučilišta, uz koordinaciju i potporu svekolike vrste Helsinškog komiteta Norveške i Vlade
Kraljevine Norveške.
26
Lažni kraj multikulturalizma na
Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu
smo 2006. i 2011. godine bezalternativne vođe i njihove poklonike kako u Republici Srpskoj tako i u Federaciji BiH, nažalost u liku domaćih socijaldemokracija
(SNSD i SDP BiH), koji su uništili i posljednju nadu u promjene, pa BiH živi
bezalternativnost i potpunu europsku neizvjesnost. Moj kolega i prijatelj profesor Miodrag Živanović je u recenziji moje knjige „Kultura sjećanja“ umnije i poetskije od mene kazao kako je riječ ne samo o „smrti socijaldemokratske ideje“,
nego u krajnjoj konsekvenci i o „smrti čovjeka“.3
U ovom prilogu postavit ću hipoteze i pokušati dokazati, primjerice, kako
su se u skoro svim postjugoslavenskim zemljama u protekla dva desetljeća koristili nadvladane metode reguliranja međuetničkih konflikata ili sukoba, a u funkciji realizacije koncepta ili modela nacije-države. Krajnji rezultat ove vrste eksperimenata i jeste smrt multikulturalizma na našim prostorima, ma koliko se prstom upiralo na tobožnju smrt multikulturalizma u zapadnom svijetu. U njemu
se, međutim, uz brojne krize i porođajne bolove odvijaju trans-nacionalizacije i
integracije koje su omogućile, čak, i re-vitalizaciju modela nacije-države u novom ambijentu. Naši dominantni politološko-pravni i politički narativi u pravilu
ignoriraju ta iskustva. Ona usamljena manjina među nama koja pokušava ukazati
na tu europsku alternativu u pravilu je ciljno marginalizirana ne samo od otvorenih „neprijatelja otvorenog društva“ (Karl Popper), nego i onih kod nas koji su
prividno njegovi „prvosvećenici“, a po metodama su, također, njegovi neprijatelji.
Političko-pravno nasilje i nastanak „paralelnih društava“ kod nas su, dakle, u funkciji učvršćivanja ili nastanka nacija-država na sve užem i manjem zapadnobalkanskom prostoru, uključivo i BiH, pa se i nije u prilici doseći logiku
razvoja i funkcioniranja modernih društava. Općeprihvaćeno je, podsjetio je i
Alpar Lošonc, da se nastanak nacije uvijek vezuje za neku vrstu nasilja, dok se
nastanak multikulturalizma vezuje za pojam i praksu modernih društava i sloboda.4
U prirodi etničkih zajednica - kojih u svijetu ima oko 8.000 - jeste da ljubomorno čuvaju svoju teritoriju, jezik i vjeru, tvrdi profesor Novosadskog univerziteta dr. Jovan Nikolić, pa se one imaju potrebu politički organizirati. „Identitet etničke grupe jeste kulturološka trajnost, dok je sama kultura naučeno ponašanje koje za cilj ima da uvede red u haotičnom svetu“, ustvrdio je dr. Nikolić,
po kojem su „kulture rezultat ljudske zajednice i smisao humane egzistencije."5
Dakako, postoje različite kulture, a među njima rijetke koje se smatraju civilizacijskim iskoracima, pa se moraju braniti prije nego što bi mogle biti dovedene u pitanje. Riječ je u ovom momentu o europskoj političkoj kulturi u nastanku, koja se smije nazvati i kulturom „četiri slobode“ ili kulturom otvorenog dru3
Vidjeti, Živanović, M. Moja domovina je sada sjećanje, Oslobođenje (Pogledi),
22.10.2011.
4
Vidjeti, Lošonc, A. Kultura, kulturni pluralizam i identitet. Multikulturalizam i interkulturalizam, www.helsinki.org.rs
5
Vidjeti, Nikolić, J. Građanska kultura i građansko zajedništvo u uslovima religijskog,
etničkog i kulturnog pluralizma, www.helsinki.org.rs
27
Mile Lasić
štva i čije dosege (i ograničenja) možemo pratiti unutar Europske unije. Neprijeporno je, pak, da ona znači nijekanje starih obrazaca, zbog čega i jeste izložena
raznim nasrtajima.
Uvaženi lijevi intelektukualac Rob Riemen, osnivač i predsjednik Nexus
Institute (i časopisa Nexus), vjerojatno vodećeg „međunarodnog centra za intelektualne refleksije“, ogorčen je nespremnošću intelektualnih i političkih elita da
ustanu u obranu ove političke kulture. Takva vrst indolencije je i omogućila notornom neofašisti Geertu Wildersu, prvom čovjeku „Partije slobode“, da kontrolira manjinsku nizozemsku vladu, a sutra možda bude i na njezinom čelu. U važnom eseju „Vječiti povratak fašizma“, Riemen je upozorio, ukoliko izostanu civilizacijski otpori ne isključuje se povratak fašizma i u Europi, ili u SAD, i to
pod egidom lijeve ideje i ideje slobode. A to bi u suštini značilo povratak ideji
države-nacije, krvi i tla, a napuštanje projekta mira i slobode, što je bit europskih
integracija.
„Geert Wilders je fašist, i ako ga ubrzo ne zaustavimo u Nizozemskoj može izbiti nasilje kakvo smo već vidjeli na Balkanu," upozorava Rob Riemen, pri
čemu se nalazimo „u dubokoj civilizacijskoj krizi, krizi istinskih, duhovnih vrijednosti, a Wilders i njemu slični su logična posljedica nihilizma masovnog društva, za koje svi snosimo odgovornost“. Radi se, dakle, o odgovornosti korumpiranih elita koje njeguju duhovnu prazninu, u kojoj se fašizam opet može uzdići.
Po Riemenu, mogući povratak fašizma su „omogućile političke stranke koje su
se odrekle vlastitih vizija, intelektualci koji njeguju lagodni nihilizam, sveučilišta
koja ne zaslužuju to ime, pohlepa za novcem koju generira poslovni svijet te masovni mediji koji radije odražavaju ono što narod želi, nego da mu služe kao kritičko zrcalo“.6
II
Ovakav uvod je bio nužan kako bismo postavili pitanje: je li stvarna „smrt
multikulturalizma“ i ciljno formiranje „paralelnih društava“ u postjugosavenskim zemljama prouzročeno primarno time što nas je u bližoj i daljnoj prošlosti
politička moderna zaobilazila u velikom luku, što smo imali iskustvo samo s represivnim metodama razrješenja etničkih konflikata, što se u temeljnim pitanjima države, nacije, kulture, identiteta i jezika bavimo na posve anakroničan i
autističan način, što se nismo naučili rješavati osjetljiva pitanja bez golog ili političko-pravnog nasilja, pa zbog toga mlako ili nikako branimo ideju pripadanja
ujedinjenoj Europi?
Po mojem razumijevanju, odgovor je na sva ova pitanja potvrdan. Zato se
kod nas i ne razumije kako se formirani identiteti ne smiju dovoditi u pitanje, nego se moraju obogaćivati i usložnjavati. Dakle, morali bismo se naučiti baviti
identitetima, jednostavnim i složenim, a ne nijekati ih, ili zatirati. U krajnjem, u
modernom dobu se i ne radi o drugom do o pokušaju življenja alteriteta ili mno6
Vidjeti, Riemen, R. Vječiti povratak fašizma, str. 56.
28
Lažni kraj multikulturalizma na
Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu
štva identiteta, do čega se stiglo, ili stiže tek putom one političke kulture koja
podrazumijeva priznavanje umjesto potiranja kulturoloških pluralnosti, upravljanje etničkom pluralnošću, a ne njezino eliminiranje. Ovim se putom i otvaraju
mogućnosti jednakopravnosti i trajnijeg i pravednijeg rješenja međuetničkih problema.
Ako, dakle, svjedočimo uopće o nečemu novomu u ljudskoj povijesti, to
se ogleda primarno u tomu što se u post-modernim političkim društvima, za razliku od predpolitičkih, tribalističkih društava, odustaje od grube prisile u eliminiranju etničkih razlika. Možda se i po prvi put u povijesti pokušava nenasilno
upravljati međuetničkim razlikama? Anglosaksonski autorski dvojac John
McGarry i Brendan O'Leary govore, primjerice o osam metoda upravljanja i eliminiranja međuetničkih razlika. U metode upravljanja etničkim razlikama ubrajaju se: hegemonistička kontrola; arbitraža (intervencija treće strane); kantonizacija ili federalizacija; te, konsocijativizam ili sporazumna podjela moći. U metode tzv. eliminiranja etničkih razlika se ubrajaju: genocid; prisilno masovno preseljenje stanovništva; razdvajanje i odcjepljenje (samoodređenje); (prisilna) integracija ili asimilacija.7
I u temeljito urađenoj i korisnoj studiji Srđana Milašinovića i Želimira Kešetovića o rješavanju unutardržavnih međuetničkih konflikata,8 s pravom je i s
pozivom na brojne ugledne istraživače međuetničkih konflikata ukazano na razlike u pristupu u političkim i pred-političkim društvima: „Iz ugla sprečavanja i
rešavanja konflikata značajno je pomenuti da se po pravilu etnički konflikti najlakše generišu između predpolitičkih i tribalističkih društava ili u društvima koja
nisu dozrela do nivoa moderne parlamentarne demokratije. S druge strane etničko-konfesionalni sukobi su najprisutniji tamo gde postoji takozvana 'fingirana
demokratija' ili 'demokratija niskog intenziteta'…“
Već površni uvid potvrđuje ovo Milašinovićevo i Kešetovićovo pravilo, to
jest pokazuje kako su se u postjugoslavenskim zemljama malo koristile metode
upravljanja, a da su isprobavane uglavnom surove metode „eliminiranja etničkih
razlika“, što i jeste dovelo do smrti multikulturalnih društava i nastanku „paralelnih društava“. Svijest o zajedničkoj prošlosti i bliskosti se i mogla zatrti samo
tim putom. Poslije grubih metoda prisile u ratu uslijedile su, logično, suptilnije
metode pokoravanja ili asimilacije u miru, primjerice putem tzv. jezičnog nacionalizama, to jest nametanja jezičnog i kulturološkog modela većine manjinama.
Moralo bi se, dakle, učiti ponašati i djelati na posve opozitan način dosadašnjem
u oblasti upravljanja međuetničkim konfliktima. I u ovom pogledu Milašinović i
Kešetović mudro sugeriraju: „Iskustva vezana za procese rešavanja konflikata
ukazuju na to da, u većini slučajeva neutralisanje konflikta ne sme da se razmatra kao jednostrano nametanje volje moćnijeg protivnika slabijem. Ako je rešenje nametnuto, bez obzira na to je li nametanje izvršeno uz primenu sile ili samo
7
Vidjeti, McGarry, J., O'Leary, B. Introduction: The macro-political regulation of ethnic conflict, in: J. McGarry i B. O’Leary (eds.): The Politics of Ethnic Regulation
8
Vidjeti, Milašinović, S., Kešetović, Ž. Mogućnosti rešavanja unutardržavnih konflikata,
izvorni znanstveni rad 01/2009, , www.doiserbia.nb.rs., str. 175
29
Mile Lasić
pretnjom silom, ono ne opstaje dugo, konflikt će se ponoviti i eskalirati u nekom
drugom obliku. Dovoljno je pomenuti veštačke granice u Africi, Aziji, bivšem
SSSR, Evropi, a posebno na Balkanu, koje su proizvele međunacionalna trvenja,
rat i probleme teritorijalnog razgraničenja naroda i etničkih zajednica.“ 9
U praksi upravljanja etničkim konfliktima se, dakle, rijetko kada radilo ili
radi o primjeni samo jedne od prisilnih metoda, a pri upravljanju se radilo o
kombinacijama metoda uz neizvjesne ishode. Nerijetko su, naime, konflikti samo prigušivani ili odlagani, ali ne i uspješno rješavani. Samo se, nažalost, s tolerancijom i strpljivom njegom kulturološke pluralnosti nije imalo i nema velikih
iskustava. Pa, ipak, samo se ovim putom stiže do spoznaje o nužnosti respektiranja i kolektivnih, a ne samo individualnih prava pripadnika svih manjinskih etničkih zajednica. One među nama koji se uzbuđuju već na samo spominjanje
konsocijativnih modela, zamolio bih, dakle, da se zapitaju je li konsocijativizam
ili „sporazumna podjela moći“, kako bi kazali John McGarry i Brendan O'Leary,
nužno lošija metoda upravljanja etničkim razlikama od instrumenata upravljanja
etničkim razlikama kakvi su: hegemonistička kontrola, arbitraža ili kantonizacija
ili federalizacija?
O drugome je pri tomu riječ. U mjeri u kojoj su pojedinačna društva zakoračila u neistražene prostore političke moderne, utoliko bivaju i svjesnija kako se
kulturološke različitosti ne smiju potirati. I obrnuto, u pred-političkim društvima
se i dalje čvrsto vjeruje u tzv. metode grubog eliminiranja etničkih razlika, ili,
pak metode majorizacije i prikrivene asimilacije, čime su daljnji konflikti programirani. I izrijekom kazano, u post-jugoslavenskim zemljama ne orijentiramo
se, nažalost, prema onima koji iza sebe već imaju despotsko-autokratske modele
vladavine koji produciraju „neprijateljske slike“ u Drugome, kako bi to kazao liberalni katolički teolog dr. Hans Küng, govoreći o „neprijateljskoj slici islama“,
odnjegovanoj u nekoj huntingtonskoj kuhinji.
Koliko li je među nama „malih huntingtona“, uvjerenih da je sve dozvoljeno što drugdje nije u obrani nadvladanih ideala kakvi su nacija i država, nacionalna država i nacionalna kultura, ili pak u potiranju etničkih razlika među nama? Protivu njihovih neznanja ili neukih namjera, protivu nasilnih potiranja naših minimalnih razlika, tih nježnih svjedočenja o našim bliskostima i nužnosti
povratka jednih drugima, se mora ustati koliko danas, dok se može, kazao bi,
vjerojatno, Rob Riemen.
III
U proteklih 20 godina se multikulturalizam zatirao u (skoro) svim postjugoslavenskim državama, i tako da su ponajveća žrtva bili gradovi i regije koje su
9
Ibid, str. 170.
30
Lažni kraj multikulturalizma na
Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu
se nekoć mogle podičiti s najvećom tolerancijom ili najvećim brojem sklopljenih
međuetničkih brakova (Vukovar, Sarajevo, Tuzla, Mostar …).10
Pobliže promatrano, od osjećaja jednakopravnosti rastali su se već uoči rata oni dijelovi naroda koji su ostali živjeti izvan tzv. matičnih nacija-država, primjerice Srbi u Hrvatskoj, ili Hrvati u Srbiji. Potom su nejednakopravni postali
svi, uključivo konstitutivni narodi u BiH, ukoliko su se našli u okruženju bilo
kojeg tzv. većinskog naroda. Pobjedila je bolest samodovoljnosti, zluradosti i ignorancije, o kojima radije govorim nego o mržnji među narodima, ma koliko je i
ona svjesno odnjegovana, ubijajući ljude u onima koji su mržnji podlegli. Kao
da se svima učinilo da je rješenje njihovih problema u nacionalnim državama ili
getoiziranim dijelovima tih država. Stvarni manjinci, dakle nacionalne manjine i
„ostali“, su pri tomu dvostruko zakinuti. Tu ne pomaže mnogo što se putem tzv.
afirmativne akcije (pozitivne diskriminacije bilo koje zakinute skupine) omogućuje njihovo simbolično prisustvo u lokalnim zakonodavnim tijelima, ili zahvaljujući izbornom inžinjeringu i na višim razinama, ili što će putom implementacije presude Europskog suda za ljudska prava u „slučaju Sejdić i Finci“ doći do
kozmetičkih prepravaka u pravnoj konstrukciji Zemlji obrnute, abnormalne političke paradigme. U stvarnosti se, naime, radi o bezdušnom ili dvostrukom ignoriranju manjinaca i za ispravljanje ove političke nekulture trebaju desetljeća.
Nije slučajno, dakle, što su neoprezne izjave o „smrti multikulturalizma“
Angele Merkel i Davida Camerona dočekane s toliko oduševljenja upravo kod
nas, u zemljama tzv. zapadnog Balkana. Mnogima se učinilo da su konačno dobili potvrdu iz „velikog svijeta“ za ahistorijske i anti-civilizacijske koncepte, za
njihove željene i uspješno sprovedene etnizacije i provincijalizacije. Ovdje se ne
mislim detaljnije pozabaviti lažnom smrti „multikulturalizma“ na Zapadu, jer
sam u nizu već objavljenih priloga govorio o istinskoj drami „postkolonijalnih
useljeničkih društava“ (Jürgen Habermas), o tomu kako se iza privlačnog pojma
kakav je multikulturalizam i nije na Zapadu krilo drugo do škrto ili djelomično
uvažavanje doseljeničkih ili zatečenih kultura od strane dominantnog tipa kulture. S time je bila, i jeste, povezana i nespremnost na integraciju ili borba za priznanje svoje kulturološke osobenosti, kako ostataka „first nation“ tako i doseljenika u zemlje kakve su SAD, Australija, Kanada i druge. Dakako, doseljenike se
nema svrhe okrivljavati za neznanje jezika zemlje useljenja i nepoznavanje
ustavnih i zakonskih, kao i običajnih normi, veću krivicu za takve pogreške i
propuste snose vlasti zemalja useljenja. Dio obrazovanih useljenika i njihova
djeca, pak, su shvatili kako mukotrpna borba za inter-kulturalizam podrazumijeva učenje jezika zemlje useljenja i uvažavanje kultura, zakona i običaja zemlje u
kojoj se došlo, bez potiranja primarnog identiteta. Tek poslije kulturološkog obružavanja jezikom i kulturom moguća je borba za uvažavanje posebnosti kojima
doseljenici obogaćuju zemlje useljenja. Oni useljenici, pak, koji se zadovoljava10
Jedino se u Tuzli koliko-toliko sačuvala i ova vrst multikulturološke supstance. U Mostaru nekoć je bilo čak 18% tzv. miješanih brakova u ukupnoj masi novosklopljenih brakova, da bi se u ratu njihov udio spustio na nulu, a danas „popeo“ na 1,7%.
31
Mile Lasić
ju životom u getima neznanja, ili u getima vlastitih strahova i predrasuda, ostaju
zauvijek na marginama „postkolonijalnih useljeničkih društava“.11
Srećom, barem u prosvijećenim krugovima na Zapadu se vrlo dobro znade
kako se jedino smisleni odgovor na fundamentalizam bilo koje vrste (islamistički ili kršćanski, politički ili kulturološki) nalazi u prosvjetiteljskoj ideji i praksi
političke moderne. Kod nas se, nažalost, i dalje tvrdoglavo insistira na kulturološkim modelima iz 19. stoljeća. Iz tih razloga su nositelji tih anakronih koncepata
i najgrlatiji u objedama zapadnog svijeta, ma koliko su jedino u njemu otvorene
kakve-takve mogućnosti za kulturološko pluralistička društva, i u onoj mjeri u
kojoj su pravna država i civilno društvo prisilile političke aktere na poštovanje
visokih standarda zaštite ljudskih i manjinskih prava, ma o kojim se manjinama
radilo, vjerskim, doseljeničkim, spolnim (gender), i dr. Riječ je o tomu da se
multikulturalizam unatoč svim zlouporabama i nekonzistentnoj uporabi samog
pojma, i dalje smatra smislenim odgovorom na tradicionalni nacionalni egoizam
i ograničenja koncepta nacionalne kulture i nacionalne države. On se samo u
post-sekularizmu više bezuvjetno ne zove tako, nego „kulturološkim pluralizmom“, „inter-kulturalizmom“, i tsl.
„U što vjerovati i dalje, ako ne u ideju mulltikulturalizma“, ponovit ću i
ovdje ono što je poručio, primjerice, Jostein Gaarder, norveški bestseler autor
(„Sofijin svijet“), neposredno nakon masovnog pokolja u Norveškoj, počinjenog
navodno u ime „obrane Europe od multikulturalizma i marksizma“. Norvežani
su, i to je ono što je bilo fascinirajuće u cijeloj nesreći, na ekstremističku mržnju
prema kulturološkoj pluralnosti, posebice vjerskoj u liku islama, odgovorili filozofijom i praksom „otvorenog društva“, dok su SAD, podsjećanja radi, poslije
„11. rujna“ usvojili „Patriotic Act“, tj. zakonski ograničili slobode i svojim građanima i drugima.
Smije se, dakle, postaviti hipoteza kako će privrženici ideja prosvjetiteljstva i političke moderne posvuda u svijetu i dalje inzistirati na nužnosti transformacije tradicionalnih društava u multikulturna ili interkulturna kozmopolitska
društva, u čijoj je osnovi respekt i zaštita prava pojedinca, ali i svih kolektiviteta,
uključivo etničkih zajednica, posebice manjinskih zajednica. Time dodirujemo
naš primarni interes. Nije li potrebno, dakle, i u tranzicijskim društvima na transnacionalno transformacijski, kozmoplitski način, misliti pitanja susreta kultura i
njihovog prožimanja? Nije li konačno došlo vrijeme da se i kod nas osmisli koncept trans-nacionalnih kulturoloških pluralizacija i socijalizacija? Ili ćemo i dalje
živjeti kulturu neuvažavanja, tog „prokletstva bliskih razlika“, koje se uz malo
volje mogu transformirati u kulturu međusobnog obogaćenja? Kazao bih zato zajedno s autorom „Sofijinog svijeta“ - čemu se smijemo nadati ako ćemo prestati vjerovati u ideju inter-kulturalizma, koja podrazumijeva međusobno uvažavanje, uz posvajanje zajedničkih vrijednosti, onih koje uvaženi profesor Hans
Küng zove „Weltethosom“…
11
Vidjeti, Lasić, M. Od „multikulturalizma“ ka (post)sekularističkom (inter)kulturalizmu, Diskursi, No 2/2011, str. 11-29 (Prilog feljtoniziran i u dnevnom listu Oslobođenje
od 18. do 26. rujna 2011.)
32
Lažni kraj multikulturalizma na
Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu
IV
Kao što je već rečeno, i u Bosni i Hercegovini i u cijeloj regiji jugoistoka
Europe se neskriveno likovalo i još uvijek likuje zbog neopreznih i u biti površnih izjava njemačke kancelarke i britanskog premijera o „smrti multikulturalizma“. Jedni su to radili ili rade, jer im se učinilo da su konačno dobili potvrdu za
svoje političke koncepte i opcije, u pravilu oslonjene na ideju nacije-države iz
19. stoljeća, a drugi kako bi se još jače pozivali na liberalno-građanske koncepte,
koji su divni i krasni za zrela politička društva, dok u totalno podijeljenoj Zemlji
i Regiji koja se sunovratila u svoju lošu prošlost upravo jer nije umjela naći mjeru između nacionalnog i liberalno-građanskog, većinskog i manjinskog, djeluju u
najboljem slučaju kao plemenite utopije, ukoliko se iza njih ne skrivaju koncepcije majorizacije ili prisilnih asimilacija.
Nasilnom disolucijom bivše Jugoslavije, ratnim sunovratom i kontra-tranzicijskim povratkom u prošlost nastala su, dakle, i u BiH i u regiji jugoistoka
Europe etnički podijeljena, u osnovi paralelna društva, u kojima je sačuvano vrlo
malo vezivnog tkiva iz prošlosti. Tog tkiva je moralo biti putem raznorodnih
ljudskih veza, i međusobnog trpljenja, čak i u duboko predpolitičkoj, turskoj periodi Bosne i Hercegovine, ma koliko su etničko-religijske zajednice – sukladno
millet-sustavu – funkcionirale kao zasebni svjetovi.
Austrougarski pokušaji političke modernizacije BiH bili su potom osuđeni
na neuspjeh, jer su počivali na konceptu potiranja kulturološko-političkih zasebnosti. Ono što se zove „kalajevštinom“ ili „kalajisanjem Bosne“ nije, dakle, imalo šansu na uspjeh primarno iz razloga što su u tom momentu procesi formiranja
„zakašnjelih nacija“ (Helmut Plessner) bili dovršeni, ili u punom jeku i u Bosni i
Hercegovini.12
Otuda i jesu danas problematične težnje ne samo ka separatnim nacijamadržavama u BiH, nego i anakronične ambicije za formiranjem bosanske nacije i
države, koja bi potirala ono što se ne smije potirati. Uostalom, ono što nije uspjelo prije više od jednog stoljeća, ne može biti rješenjem za BiH danas. Radilo se o
otvorenom ili o prikrivenom nasilju i nametanju, zagovara li se integralno ili integrativno „bosanstvo“, potpuno je svejedno, u BiH su njezine „zakašnjele nacije“ definitivno oformljene i ne smiju se dovoditi u pitanje ukoliko se misli dobro
svojoj zemlji. Od odlučujuće je metodološke važnosti ono do čega je došao dr.
Srećko M. Džaja, jedan od rijetkih bh. povjesničara s međunarodnom reputacijom, ustvrdivši: «Uočljivo je da politička povijest BiH nije tekla kao jedan kontinuum koji bi iz jednog stanja prelazio u drugi nošen dinamikom vlastitog unutarnjeg društvenog i kulturnog razvitka. Umjesto toga je BiH tijekom svoje povije12
Prije 126 godina, točno 19. rujna 1885., je, primjerice, fra Franjo Miličević objavio prvi broj „Glasa Hercegovca“, hrvatskog političko-informativnog lista u BiH. „Glas Hercegovca“, nekadašnji 'Hercegovački bosiljak', bio je izrijekom protiv Kallayevog uvođenja
jedinstvene bosanske nacije. U jednom od brojeva „Glasa Hercegovca“, fra Miličević direktno poručuje Benjaminu Kallayu: "Mi štujemo ime Bosne i Bošnjaka kao pokrajinsko,
ali kao narodnostno, jer ga poviest i tradicija zabacuju, odbacujemo..."
33
Mile Lasić
sti dobivala radikalne političke i demografske udare izvana, koji su ovu zemlju
duboko raslojili. Ta raslojenost silno otežava uspostavu BiH kao moderne demokratske države, jer nijedna od postojećih političkih tradicija kroz koje je BiH do
sada prošla nije usidrena ni emocionalno ni memorijski u današnje cjelokupno
bh. pučanstvo.» I dalje, tvrdi dr. Džaja: «Budućnost BiH se ne može graditi na
iluziji o njezinoj tisućugodišnjoj državnosti, nego na stvarnom poznavanju i uvažavanju njezine izlomljene prošlosti i sadašnjosti i na izboru političkog modela
koji bi odgovarao njezinoj stvarnosti. Pritom, ipak, ima jedna konstanta koja se
provlači kroz bh. povijest, a koju se ne bi smjelo zaboraviti. BiH je, naime, usprkos svim mijenama kojima je kroz svoju povijest bila izložena – ostala povijesni
krajolik, tj. prostor koji je bio izložen i dramatičnim promjenama, ali je sačuvao
svoje ime i geopolitičke obrise.» 13
BiH je imala različite sudbine i iskustva u prvoj i drugoj Jugoslaviji, u prvoj je bila totalno ignorirana kao zaseban subjekt i podijeljena, a u drugoj je doživjela – u periodu kojeg volim zvati Periklovim dobom, mada sam svjestan njegovih manjkavosti, dakle u sedamdesetim i prvoj polovici osamdesetih godina
prošlog stoljeća - opći industrijski, politički i kulturološki procvat. Jedino ni tada, ni poslije nije imala iskustva s političkom demokracijom.14
Odmah poslije pada Berlinskog zida i „željezne zavjese“ u Zemlji su osnovani nacionalni, etnički i religijski utemeljeni politički pokreti koji su, svatko na
svoj način, sudjelovali u razgradnji onog što se u tom momentu zvalo SR BiH u
sklopu SFRJ. Njegujući poziciju „neudobnog građanina“ (G. Grass), a ne profesionalnog patriote, ja to zovem „dvostrukim udarom izvana“ i „trostrukum udarom iznutra“ protivu BiH, ma koliko se „patriotima“ unitarističke ili separatističke provenijencije ovakvo tumačenje ne dopadalo.15
U svakom slučaju, za kratko vrijeme je bilo uništeno sve ono što je bilo
dosegnuto u kratkom životu Titove Jugoslavije, posebice od Ustava iz 1974. godine, te političko-pravne konstrukcije koja je priznavala i kolektivno-etničke subjektivitete i kulturološke minijaturne razlike među nama. Uostalom, o kvaliteti i
13
Vidjeti, Džaja, S. M. Riječ na znanstvenom skupu „Stoljeće Kraljeve Sutjeske“, 18. listopada 2008., KUN, Oslobođenje , 23.10.2008..
14
Vidjeti, Berić, G. Sanjaj socijalizam, trpi kapitalizam, Oslobođenje, 20.10.2011. U Berićevom komentaru se smisleno ukazuje i na relativnost „Periklovog doba“ u životu BiH:
„Glupo je danas veličati taj sistem, ali je žalosna činjenica da današnje generacije mladih
žive lošije i nesigurnije nego što su živjeli njihovi roditelji. I kao što nam je kapitalizam,
prvenstveno zbog svog izobilja, izgledao jako privlačan kad smo ga gledali iz socijalističkog miljea, što smo dalje od tog vremena, socijalizam nam je sve bolji i ljepši, jer
nam je tranzicijski kapitalizam donio bijedu. Kao da nam je povijest izrekla presudu:
Stoko, sanjaj socijalizam i trpi kapitalizam! Bilo je u tom jugoslovenskom socijalizmu
neuporedivo više socijalne pravde, država je brinula o tebi od rođenja do smrti, i što je
najvažnije - bilo je neke makar i nejasne nade... Sociolozi i ekonomisti su manje izdašni
u pohvalama bivšem sistemu. „Kad sanjamo socijalizam, sanjamo ondašnji nerad za velike pare", kaže jedan od njih. Prošlost dugo traje, a svatko ima svoj pogled na nju...
15
Vidjeti, Bizarnost mira u zemljama zapadnog Balkana, u knjizi: Lasić, M. Mukotrpno
do političke moderne, str. 151-183.
34
Lažni kraj multikulturalizma na
Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu
važnosti Ustava SFRJ iz 1974. svoj sud je kazala i čuvena Badinterova komisija.
U krajnjem, bez Ustava iz 1974. godine nema ni postojećih vanjskih granica ni
međunarodno-pravnog subjektiviteta post-jugoslavenskih država.16
Dakako, u bivšoj SFRJ i bivšoj SR BiH se s mukom i poslije proturječne
deunitarizacije početkom sedamdesrtih godina prošlog stoljeća doprijelo do čarobne formule o jednakopravnosti republika i naroda i njihovih građana, koja se
potom ogledala i u konačnom priznanju nacionalnosti „Muslimana“, današnjih
Bošnjaka, i jednakopravnosti BiH s drugima, te u relativno mudrom upravljanju
etničkim konfliktima (sve do Memoranduma SANU i Osme sjednice SK Srbije),
kao i u njegovanju „zajedničkih memorija“, datuma i događaja iz povijesti, bez
čega nijedna zajednica ne može opstati. Političkom konceptu kojeg je oličavao
SKJ (SK BiH) se uvijek može prigovoriti, dakako, neuvažavanje političkog pluralizma, pa se, čak, ova vrsta političkog monopola mora uvrstiti i u krug „neprijatelja otvorenog društva“, ali joj se ne smiju pripisati grijesi koji će potom učiniti etnokrate pod plaštom političkog pluralizma i demokracije, a što će skončati
u demokraturi u kojoj i danas živimo. Rezultati etnokratske vladavine su, u krajnjem, vidljivi golim okom u formiranim „paralelnim društvima“ gdje ih nije bilo.
I dok se na Zapadu s razlogom govori o neuspjeloj integraciji doseljenika i
nastanku „paralelnih društava“, kod nas bi bilo krajnje vrijeme početi govoriti o
nemogućim političkim konceptima koji produciraju ili imaju za posljedicu domaća paralelna društva, i gdje ih nije bilo. I sve dok se budu njegovali događaji i
ličnosti iz povijesti koji nas dalje razdvajaju, sve dok budemo uporno gajili kulturu sjećanja samo vlastitih žrtava, a „kulturu zaborava“ vlastitih sramota, bez
želje za traganjem za onim što nas je spajalo u prošlosti, imamo male šanse uspostaviti mostove među nama koji bi nas ponovo spojili u budućnosti.
Radi se o potrebi povratka Bosni i Hercegovini, kazao bi jedan mudri bh.
franjevac. O povratku ka BiH se radi, doista, i to ne samo njezinih Hrvata, nego i
njezinih Srba i Bošnjaka, i drugih. Svatko bi morao uzmaknuti od inzistiranja na
nemogućim konceptima i založiti se za europsku BiH.17
V
Političke iluzije među Hrvatima i Srbima su u pravilu separatističkog, a
među Bošnjacima unitarističkog usmjerenja. Prve je lako diskvalificirati kao
anakrone, ali iluzije unitarnog tipa su zamotane u očaravajući celofan deliberativnih teorija ili oblandu patriotizma, pa ih je puno teže smjestiti u kutak kojem
pripadaju. I sam se osjećam građaninom Svijeta i Europljaninom, iako ne zanemarujem nijedan svoj identitet, ni etnički ni zavičajni, ni državni, pa se moram
osvrnuti na iluzije koje su posijane u liberalno-građanski koncept uređenja BiH i
16
Vidjeti, Deset mišljenja Badinterove komisije, u knjizi: Lasić, M. Op. cit., str. 102103.
17
Vidjeti, Lasić, M. Kultura sjećanja, str. 234. (Ova se knjiga može čitati i u pdf-formatu
na portalu www.fes.ba, u rubrici Publikacije, 2011.)
35
Mile Lasić
princip „jedan čovjek jedan glas“, pa s time i posredno ili direktno i u tobožnju
multietničku stranku zvanu SDP BiH, koja je odavno postala „bošnjačko-centrična“ (Enver Kazaz), čiji vrh s vremena na vrijeme vodi agresivniju stigmatizaciju političkih protivnika ili, primjerice, čitavih regija, nego što su to Minovićevi
i Mitovićevi mediji odrađivali za Miloševićev režim uoči krvavog raspada Jugoslavije. Valjda to rade kako bi prikrili neviđeni nepotizam i političku jalovost,
odnosno nesposobnost realiziranja ciljeva svojih „pet politika“. O SNSD-u se i
ne treba puno govoriti. Vrhovi ove RS-stranke se i ne trude biti nešto više od
srpske socijaldemokracije, ako je tu uopće više o socijaldemokraciji riječ. U obje
tobožnje bh. socijaldemokracije su, nažalost, prevladali neo-jakobinska politička
kultura nadbijanja, klijentalizam i podanički mentalitet. Do savršenstva je odnjegovan i tzv. poželjni govor, tako nedostojan slobodnog čovjeka. Rezultat toga jesu dva podjednako loša entiteta pod tobožnjom socijaldemokratskom dominacijom, de facto strankama koje njeguju političko-pravno nasilje na štetu socijaldemokratske ideje i Zemlje u cijelosti.18
Naprosto je nevjerojatno kako je brzo zaboravljena politička bahatost Miloševićeva režima, i tko je bio i zbog čega najglasniji zagovornik načela „jedan
čovjek-jedan glas“, dakako, na račun nijekanja Ustava SFRJ. Zaboravilo se i na
farsično biranje nesretnog Sejde Bajramovića i raznih besprizornih „kostića“ u
„krnje Predsjedništvo SFRJ“, sukladno tajnim ambicijama „Vožda“ i njegovih
slijepih sljedbenika. Dakako, za ovakvu vrstu kratkovidosti nisu krivi samo
SDP-političari, nego i svi oni duhovni i pravno-politološki narativi čiji krajnji rezultat i jeste „lažni Valter“, projekt podržan, nažalost, od prijateljske nam zemlje, u čiju se pomoć mnogi uzdaju i na putu ka EU, što je vrlo upitno.19
Po mojem razumijevanju, tragična srpska iskustva i zablude glede Jugoslavije morale bi biti poučne za sve koji su bilo gdje brojniji od drugih, jer kada je
netko većina ima više obveza, ali ne i više (kolektivnih) prava. Ona se moraju
18
Farsičnim post-daytonskim razvojem su nastali, dakle, dominantni srpski i bošnjački
entiteti, dok su Hrvati postali moneta za potkusurivanje („srpsko cvijeće“ ili „bošnjačko
cvijeće“), valjda da bi se potvrdila Marxova misao kako se događaji ponavljaju jednom
kao tragedija, a drugi put kao farsa. O marionetama na vlasti u RS-u tipa Emila Vlajkija
ne vrijedi trošiti riječi, jedino se pomoću ove političke karikature može bolje razumjeti
kakav se politički autogol zabija za zemlju BiH kada se upravo zahvaljući izmjenama,
intervencijama u Izbornom zakonu samo Hrvatima legalno i legitimno bira, odnosno nameće hrvatski član Predsjedništva BiH, kojeg oni većinski ne osjećaju svojim predstavnikom. Oni koji negiraju „fenomen Komšić“ trebali bi samo bi zamisliti što bi se dogodilo kada bi takvo što bilo moguće uraditi i s bošnjačkim i sa srpskim članom Predsjedništva BiH?
19
SDP BiH je po metodama postao brat blizanac SNSD-u, jednako koliko po stilu vladanja „Zloćko“ nalikuje „Mićku“., kazala bi dr. Svetlana Cenić. Tragedija je, zapravo, što
je SDP BiH glede nacionalnog pitanja ostao svjetlosnim miljama udaljen iza prakse rješavanja nacionalnog pitanja u interpretaciji Saveza komunista Bosne i Hercegovine, čiju
zaostavštinu u formi načela u oblasti upravljanja etničkim razlikama ne uvažava, a što
mu ne smeta da se obilato koristi njegovom imovinom kao izvorom autokratske moći i
bahatog političarenja njegovih lidera...
36
Lažni kraj multikulturalizma na
Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu
garantirati svim konstitutivnim narodima i svim manjincima, jednako kao i individualna prava svakog čovjeka i građanina. Potrebno je, dakle, priznati da je BiH
totalno podijeljena država i zemlja, te k tomu sklona padu (failure state), koja
opstoji samo voljom međunarodne zajednice, o čemu i svjedoči 800 intervencija
OHR-a u post-daytonskoj periodi BiH, pa se potom posvetiti i čovjeku, građaninu i kolektivitetima. Ovim bi se putom definitivno smanjile međuetničke napetosti i izgubile iluzije o neodrživosti BiH ili o „vladajućem“ ili „temeljnom narodu“ u BiH.
„Apsurdna je teza da bošnjački narod, vojno i politički konfrontiran Srbima i Hrvatima, može ostvariti ulogu integrativnog faktora BiH“, upozorio je
svojevremeno akademik Enver Redžić, „da bi se očuvao historijski integritet
BiH, nužno je da u svim nacionalnim politikama u BiH postanu integrativne težnje. Integritet se ne može nametati; on se može uspostaviti samo političkom voljom sva tri BiH naroda“. Po razumijevanju ovog uvaženog be-ha povjesničara,
„gledište da je jedan narod, tj. bošnjački, nosilac i spasilac integriteta BiH podrazumijeva da bošnjačkom narodu pripada uloga vladajućeg naroda“. Međutim,
nastavlja Redžić, „integritet BiH, koja je višenacionalna zajednica nespojiv je sa
postojanjem vladajućeg naroda“. Zato, zaključio je akademik Redžić, „zastupanje stanovišta o vladajućoj ulozi bošnjačkog naroda izravno vodi u nepovratnu
destrukciju i dezintegraciju BiH“. Potom će Redžić, kako je i priličilo vijećniku
AVNOJ-a, znanstveniku i čovjeku od integriteta, poantirati: „Prividno bosanska
koncepcija, po kojoj je tzv. autohtoni narod čuvar Bosne, u suštini je antibosansko gledište, jer BiH pripada jednako svim svojim narodima ili je nema“.20
Iz ovog metodološkog pristupa nameće se moguće nadilaženje naših podijeljenosti i putem jednog od konsocijacijskih modela, ili u kombinaciji i uz uvažavanje elemenata klasičnog parlamentarnog sustava. Kao što je već doticano,
kod nas se tvrdoglavo ignoriraju čak i narativi o konsocijacijskim modelima,
iako bi, primjerice, švicarski model „Konkordanz-demokracije“, ili nizozemski
model koji je izveo zemlju iz nestabilnosti (da bi se samoukinuo) mogli pomoći.
Uostalom, u Daytonskom ustavu već su ugrađena konsocijacijska rješenja, kako
bi potom bila nakaradno izvedena, kao i mnogo drugoga u BiH. Temeljno pravilo konsocijacije da političke elite postignu dogovor kojeg bi se držale, preduvjet
je, u stvari, za bilo kakav pomak do novog ustava, koji ćemo morati čim prije izraditi, ukoliko se uistinu želimo približiti euroatlantskim integracijama. Vjerojatnije je, nažalost, da ćemo nastaviti živjeti postojeću kombinaciju „javašluk konsocijacije“ i političko-pravno iluzioniranje putem koncepcije „jedan čovjek – jedan glas“ (protivu kojeg, dakako, nemam u načelu ništa protiv), nego što će se
političke elite usuglasiti o temeljenoj promjeni ustava Zemlje koja bi pospješila
euroatlantske integracije.
Ilustracije radi, navest ću ovdje kako uvaženi kolega, profesor FPN-a Univerziteta u Sarajevu, dr. Asim Mujkić tvrdi: „Namjesto demokratskog principa
'jedan čovjek – jedan to teško glas', treba mijenjati etnopolitički okvir unutar ko20
Vidjeti, Redžić, E. Sto godina muslimanske politike, str. 113.
37
Mile Lasić
jega se taj jedan čovjek uopće ne pojavljuje kao jedan čovjek. Ako se neko plaši
'preglasavanja' (etničkog) unutar te formule, onda neka se svojski baci na demontiranje i transcendiranje etnopolitičkog okvira unutar kojega namjesto formule 'jedan čovjek – jedan glas' suvereno, već dvadeset godina vlada sramna,
anti-demokratska formula 'jedan čovjek (jedan vođa) – milion glasova (milion
'bioloških' članova kolektiva koga ovaj navodno predstavlja)'.“ U BiH se, doista,
radi o sustavnoj proizvodnji prostota svih vrsta, iliti redukcija, tu se slažem s dr.
Mujkićem, ali i o proizvodnji iluzija putem zagovaranja neadekvatnih modela za
bilo koju podijeljenu ili složenu zajednicu.21
Htio bih zamoliti sve poštovane kolege, dakle i one koji inzistiraju na liberalnom i građanskom ustroju podijeljene Zemlje, putem koncepcije „jedan čovjek – jedan glas“, da shvate da protivu tog principa nemam ni sam u načelu ništa protiv, ali se bojim da se tim putom ne mogu „transcendirati“ naše surove podijeljenosti. Zbog toga bi bilo nužno da zagovornici ovog narativa za početak ne
gledaju u kolegama, onim koji respektiraju etničko i pri tomu ne negiraju građansko, drugo do obzirne ljude i znanstvenike, pripadnike srodnih i kompleksnih
identiteta, kako bismo se zajedno uhvatili u koštac s krutom bh. podijeljenom
stvarnošću. Jer, tvrdim odgovorno, ona se može nadići ne ignoriranjem niti grubim eliminiranjem, nego upravljanjem etničkih razlika. Dakle, prvo priznati kulturološku i svekoliku pluralnost, pa potom raditi na nadilaženju naših podjela, i
to racionalnim upravljanjem etničkim razlikama. U krajnjem, Zemlju i Regiju bi
mogli izvući iz etno i neoboljševičke močvare, iz stanja „zarobljenog uma“, samo prosvijećeni ljudi, uključujući i liberalne etnokrate i socijaldemokrate. Nama
ne može pomoći apel za „transcendiranje etnopolitičkog okvira“, nego upravo iskustva onih država koje su iz faze nestabilnosti izašle u faze stabilnosti putem
21
Mujkić, A. „Bauk“ liberalne demokratije kruži Bosnom, Puls demokratije, 14.11.2007.
Ne dovodeći u pitanje plemenitost u Mujkićevoj viziji, moram primjetiti kako je duboko
pogrešno zatvaranje očiju prema žalosnom ‘činjeničnom stanju stvari'. No, pogledajmo
što dr. Mujkić kaže:„Insistiranje na ‘činjeničnom stanju stvari' u raspravama o državnom
uređenju rijetko je išta drugo do ideološki motivisano onemogućavanje alternativnih vizija BiH kao političke zajednice..“ Nije, dakle, uvijek ideološki motivisano, pa bi upravo
Mujkićevo hipostaziranje omiljenog mu modela nekomu moglo izgledati „ideološki motivisano“. Odsustvo sluha za bh. političku stvarnost dolazi i u sljedećem Mujkićevom
obrazloženju: „Što se tiče strahovanja od dominacije formule 'jedan čovjek – jedan glas'
treba primijetiti sljedeće: zašto se ova formula stalno iščitava u etničkom kodu, kao da
jedan čovjek iscrpljuje svoj javni i politički život u svom etničkom pripadanju. Taj jedan
čovjek nije samo pripadnik neke etničke grupe, već i niz drugih grupa. Prema tome nije
u toj demokratskoj formuli problem već u etnopolitičkom okviru unutar kojeg se tog jadnog jednog čovjeka stalno i nepogrješivo reducira na pripadanje ovom ili onom narodu.“
Bilo bi maliciozno podsjetiti tko je sve i kako zagovarao uvažavanje principa „jedan čovjek – jedan glas“ u pokojnoj SFRJ. U svakom slučaju, odgovorno tvrdim kako ovakav
pristup onemogućuje potragu za alternativnim rješenjem, koje se možda skriva u respektu povijesnog hoda u BiH, ma kakav bio, dakle u kombinaciji etnokratskog i liberalnograđanskog modela, kako se ne bi bh. etnički ili drugi identiteti i uopće kulturološki pluralizam dovodio u pitanje.
38
Lažni kraj multikulturalizma na
Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu
konsocijacijske odgovornosti, uz puni respekt metoda upravljanja i nadilaženja
međuetničkih konflikata. Ovaj model podrazumijeva, međutim, dogovor i odgovorno sprovođenje dogovorenog političkih elita, kako uči Arendt Lijphart, kao i
pomoć prijatelja iz Svijeta pa su šanse za njegovu primjenu u BiH skoro pa nikakve. Krivnju i za ovo snose – pored političkih - akademske elite, sve one koje
onemogućuju dijalog i kompromis, bilo u ime socijaldemokratske, bilo u ime etnokratske vizije uređenja Zemlje.
Na sreću, mogla bi nam pomoći i iskustva jedne takve integracije kakva je
Europska unija, koja je alternativa i etnokratskim iluzijama i njihovim liberalnograđanskim inačicama. Ovu alternativu treba, pak, prvo razumjeti, pa potom njezina stimulirajuća iskustva implementirati i prije nego se postane dijelom EU.
Politički sustav EU sadrži, naime, i nadnacionalne i međudržavne načine suodlučivanja i dogovaranja, pa je EU upravo s time postala alternativa povijesno-političkim tvorevinama kakva je nacionalna država, mada nije negacija nacionalne
države, nego podrazumijeva njezino djelovanje u funkciji harmoniziranja odnosa
unutar EU i pozajedničenja europskih politika. EU funkcionira, dakle, sukladno
mješovitom modelu višerazinskog upravljanja, koji se temelji na teoriji prenesenog ili djeljivog suvereniteta, izgradnji euro-regije i načelu supsidijarnosti.
Upravo bi ova iskustva mogla biti od pomoći i u rješavanju svih nacionalnih pitanja u BiH i bh. državno-političkog pitanja. Pri tomu se treba imati na
umu da je EU postala to što jeste temeljem uvažavanja „četiri slobode“ (kretanja ljudi i ideja, roba, kapitala i usluga), da je upravo tim putom došlo do duboke isprepletenosti gospodarstava i pravne i političke kulture zemalja EU, što je
EU i učinilo paradigmatskim modelom i nezaobilaznom činjenicom svjetske politike. Biti dijelom tih procesa za BiH i jeste biti ili ne biti …
U zalaganju za ovaj alternativni političko-politološki narativ, alternativan i
etnokratskim i građansko-liberalnim opcijama, sam vrlo usamljen. Srećom, ima
kolega i ovdje među nama koji razumiju na sličan način šansu zvanu EU da se
sva tri nacionalna pitanja u BiH i „bosansko-hercegovačko državno pitanje“ razriješe upravo putem europeizacije domaćih narativa i politika, uz primjenu načela koja nikoga neće dovesti u pitanje, nego će i ovu zemlju i njezine građane i
narode približiti spasonosnoj obali. Kunderin ideal Europe: “maksimum raznolikosti u minimumu prostora” mogao bi, dakle, biti formulom spasa za BiH kada
bi se u njoj postalo svjesno supstancijalnih vrijednosti EU. Ona je, naime, zajednica ili unija europskih država i naroda, koja sustavno širi gospodarske i druge
slobode, i prema unutra i prema vani, dok se u BiH susrećemo s granicama na
svakom koraku, kako onim administrativnim, tako i tržišnim. Pri čemu je najteže
svladati one vrlo žilave granice u glavama i srcima ljudi.
Zabijanje glave u pijesak ne koristi nikomu, kao ni sanjarenje, jer našu zemlju mogu i moraju izvesti iz stanja kontinuiranih blokada i nepomirljivih javnih
mišljenja ili mnijenja, čije su posljedice omraze unutar nefunkcionirajućih etničkih i ljudskih zajednica, samo zajedno - prosvijećeni liberali, prosvijećeni socijaldemokrati i liberalni etnokrati. Pa ako poslije neoliberalnog koncepta globalizacije, demokracija u velikom dijelu svijeta funkcionira samo uvjetno i ne kao
39
Mile Lasić
„čista demokracija“,22 u našim uvjetima se mora poduzeti sve ono što bi Zemlju
prvo stabiliziralo, pa potom moglo izvući iz stanja „javašluk konsocijacije“ i
dragovoljne „demokrature“…
VI
U BiH i u regiji jugoistoka Europe se, zapravo, ne umiju napraviti odlučujući iskoraci iz prapolitičkih, tribalističkih u politička društva, niti je takvo što
moguće bez pomoći NATO-a i EU. Zato i približavanje ovim dvjema integracijama, jer podrazumijeva supstancijalne transformacije, jeste jedina šanse za postjugoslavenske zemlje, posebice BiH, da izađu iz vlastitih loših iskustava i neostvarivih ambicija, u krajnjem prestanu biti zemlje ili Regija „zarobljenog uma“
(Cz. Milosz).
I dok NATO predstavlja u suštini povoljni vanjski okvir i svojevrsna je zaštita od vlastitih suludosti (te su za nas opasnije), članstvo u Europskoj uniji podrazumijeva epohalnu promjenu vladajuće civilizacijske paradigme ne samo na
zapadnobalkanskim prostorima. EU je, naime, povijesno-kulturološka i politička
zasebnost primarno po tomu što je izvršila prijenos dijela suvereniteta na nadnacionalnu razinu odučivanja i tako napravila iskorak u pravcu zajednice država
prenijetog ili podijeljenog suvereniteta i višerazinskog upravljanja s onu stranu
nacionalne države. S time je EU postala u osnovi alternativa, ili dopuna tvorevinama i modelima kakva je nacionalna država. Zbog toga profesor Hagen Schulze, ugledni njemački povjesničar, autor knjige „Nacija i država u europskoj povijesti“,23 i tvrdi kako je ozbiljna europska politička misao dugo tragala za nadilaženjem „etno-rušilačkog principa“ u modelu nacije-države i da je odgovor našla upravo u trans-nacionalizacijskim nadilaženjima modela iz 19. stoljeća.
Britanski povjesničar ekonomije Alan Milward tvrdi, pak, da je EU najbolje razumjeti kao projekt spašavanja europske nacije-države. Po njegovom mišljenju, moderne nacije-države ne povezuju više nacionalni simboli, ili prisila,
nego uspješna provedba nacionalnih političkih programa kojima je cilj osiguranje materijalnih koristi za pojedine grupe unutar nacionalnih teritorija. Iskustvo
22
Vidjeti, Puhovski, Ž. Čista demokracija je fikcija, Večernji list, 16. 10.2011.,
www.peščanik.net, 18.10.2011. Profesor Puhovski tvrdi: „Liberalna demokracija, znano
je, počiva na načelu ‘jedan čovjek (državljanin) – jedan glas’. Mukotrpno usvajanje
ovoga načela ispunilo je (ne samo u Hrvatskoj) dobar dio dvaju tranzicijskih desetljeća.
No, i tamo gdje je ovaj politički model koliko-toliko kompletiran uskoro je postalo
očitim da se u njegovo funkcioniranje neprestance upleću masivni ‘izvansustavni’ (tj. ekonomski) čimbenici, da model ‘čiste demokracije’ nije drugo do (veoma korisna) fikcija.
Realna je slika demokracije današnjice stoga nerijetko bliža formuli ‘svakome (dovoljno
jakom) interesu – odgovarajući utjecaj’. Od SAD do Vanuatua, od Rusije do Čada, lobiranjem ili neposrednom korupcijom, ucjenom ili čak uspostavom ‘država u državi’,
nositelji su korporativno ustrojenih interesa bjelodano pokazali da mogu izići na kraj i s
visoko razvijenim demokratskim modelima (za one manje razvijene to se je već odavno
znalo).”
23
Schulze, H. Staat und Nation in der europäischen Geschichte
40
Lažni kraj multikulturalizma na
Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu
20. stoljeća, po Milwardu, pokazalo je, dakle, državama da su oblici međunarodne suradnje nužni, pa je u tom kontekstu integracija jednog broja zapadnoeuropskih država bila racionalan odgovor. Zapadnoeuropske zemlje su nakon Drugog
svjetskog rata zbog toga i odlučile ustupiti određenu količinu suvereniteta kako
bi ostale kohezivni etniteti koji i dalje imaju lojalnost svojih građana. Nitko se
od njih nije do danas zbog toga pokajao. 24
Pri tomu je, upozoravaju drugi europski znanstvenici, pitanje hoće li EU
postati „država” ili „super država“, te tako oduzeti nacionalnim državama i vladama njihov suverenitet „lažna dvojba”. Jer, ne mora svaki oblik koji se razvija
iznad nacije-države poprimiti značajke i institucionalne forme nacionalne države. Zapravo, ovakve diskusije samo govore o “zavodljivoj snazi suvereniteta”,
odnosno slabom poznavanju teorije i prakse prenesenog ili djeljivog suvereniteta, odnosno višerazinskog upravljanja.
Naše je prokletstvo, dakle, primarno u tomu što je kod nas još uvijek u tijeku zakašnjela, pa time i ogorčenija bitka za konstituiranje nacija-država, po
uzoru na nadvladane modele koji isključuju upravljanje etničkim konfliktima, a
podrazumijevaju manipulaciju njima. Upravo zbog toga i Zemlja i Regija uzaludno vape za europskom političkom kulturom, dok politički vrhovi razumiju samo logiku nadmetanja odnosno političko nasilje, koje je i dovelo do smrti multikulturalizma na našim prostorima. Posljedice su vidljive prostim okom. Umjesto
političke kulture dijaloga i kompromisa su u protekla dva desetljeća „odnjegovana“ jednodimenzionalna javna mnijenja, koja podrazumijevaju sljedbenike i
vjernike, a ne i misleće ljude. Zapravo, kulturološka i politička tranzicija nije
uspjela, Zemlja i Regija su bile i ostale u raljama „zarobljenog uma“.
Zbog toga se, bez euroatlantskih integracija, posvajanja vrijednosnih orijentira i NATO-a i EU, tih u osnovi međusobno povezanih procesa nužne i zakašnjele modernizacije, ne može više ni napustiti ambijent prapolitičkih zajednica
ili „paralelnih društava“, taj naš originalni tranzicijski, kontra-civilizacijski doprinos trans-nacionalnim socijalizacijama i integracijama u globaliziranom svijetu. Potrebno se, dakle, pribrati, zaustaviti neposredno pred provalijom, propuntom, kazali bi u Hercegovini, pa potom oglednuti u očima svojih susjeda i kulturološki bliske subraće, te se tim putom vratiti ideji moguće Bosne i Hercegovine,
i Regije, koja podrazumijeva duhovnu blikost među nama, uvažavanje i prožimanje, u krajnjem se otisnuti u budućnost, ili ako netko tako želi vratiti se u bolju prošlost, ali pod EU i NATO kišobranom. Nas samih radi.
Sarajevo, 28. listopada 2011. godine
24
Milward, A. The European Rescue of the Nation State
41
Mile Lasić
Literatura
Berić, G. "Sanjaj socijalizam, trpi kapitalizam", Oslobođenje, 20. 10.2011.
Džaja, M. S. Riječ na znanstvenom skupu „Stoljeće Kraljeve Sutjeske“, od 18.
listopada 2008., KUN, Oslobođenje , 23.10.2008..
Habermas, J. Die Dialektik der Säkularisierung, Blätter für deutsche und internationale Politik, 4/2008
Lasić, M. Mukotrpno do političke moderne, Udruga građana Dijalog, Biblioteka
Status, Mostar, 2010.
Lasić, M. Kultura sjećanja, Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo, 2011.
Lasić, M. Od „multikulturalizma“ ka postsekularističkom inter-kulturalizmu,
Diskursi, 2/2011., str. 11-29
Lošonc, A., Kultura, kulturni pluralizam i identitet. Multikulturalizam i interkulturalizam, www.helsinki.org.rs
McGarry, J., O'Leary, B. Introduction: The macro-political regulation of ethnic
conflict, in: J. McGarry i B. O’Leary (eds.), The Politics of Ethnic Regulation, Routledge, London and New York, 1993.
McGarry, J., O'Leary, B. The Politics of Ethnic Conflict – Case Studies of Protracted Ethnic Conflicts, Routlegde, London and New York, 1995.
Milašinović, S., Kešetović, Ž. "Mogućnosti rešavanja unutardržavnih konflikata", izvorni znanstveni rad 01/2009, www.doiserbia.nb.rs.
Milward, A. The European Rescue of the Nation State, Routledge, London,
1992.
Mujkić, A. „Bauk“ liberalne demokratije kruži Bosnom, Puls demokratije,
14.11.2007.
Nikolić, J. Građanska kultura i građansko zajedništvo u uslovima religijskog, etničkog i kulturnog pluralizma, www.helsinki.org.rs
Puhovski, Ž. , www.peščanik.net, 18.10.2011.
Redžić, E. Sto godina muslimanske politike, Institut za istoriju, Sarajevo, 2000.
Riemen, R. Vječiti povratak fašizma, TIM press, Zagreb, 2011. (vidjeti i www.
nexus-instituut.nl i www.robriemen.nl)
Schulze, H. Staat und Nation in der europäischen Geschichte, C.H. Beck,
München, 1995.
Živanović, M. Moja domovina je sada sjećanje, Oslobođenje (Pogledi), 22. 10.
2011.
42
Lažni kraj multikulturalizma na
Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu
Mile Lasić
DAS FALSCHE ENDE DES MULTIKULTURALISMUS IM
WESTEN UND DAS TATSÄCHLICHE ENDE DES
MULTIKULTURALISMUS AUF DEM BALKAN
Zusammenfassung
In diesem Aufsatz wird von dem falschen Tode des Multikulturalismus in
demokratischen westlichen Ländern aussgegangen, und gleichzeitig wird der Versuch
unternommen, die Ursachen des Todes des Multikulturalismus und die gezielte Formation der „Parallelgesellschaften“ in postjugoslawischen Ländern zu erklären. Interkulturalität bleibt dabei das oberste Paradigma und Ziel. Während sich man aber in OECDLändern, und insbesondere in der EU um Überwindung der Politik und Praxis der
Gewalttätigkeit bei gleichzeitigem Respekt für das Anderssein bemüht, in postjugoslawischen Ländern hat man mit rückgnägigen, demokraturischen Tendenzen zu tun. In
dieser Arbeit wird gezeigt, dass die Ursache dieser Entwicklung darin liegt, dass in der
mehr oder weniger rezenter Vergangenheit die Moderne um die Länder des ehem.
Jugoslawien, insbesondere Bosnien und Herzegowina, einen grossen Bogen geschlagen
hat. Hier hat man bei der Lösung von ethnischen Konflikten nur mit repressiven Methoden viel Erfahrung gemacht, mit grundlegenden Fragen des Staates, der Nation, Kultur,
Identität und Sprache befasst sich man - auch nach allem was erlebt worden ist - in einer
völlig anachronistischen und outistischen Art und Weise. Die Idee der Alterität,
konsensueller Kultur und Gehörigkeit dem aufgeklärten und vereinigten Europa lebt in
diesen Ländern noch nicht. Im Gegensatz dazu, in der Welt der politischen Moderne
oder des „neuen Paradigma“ innerhalb der EU kommen Elemente einer neuen
politischen Kultur (der Gewaltlosigkeit) zum Vorschein, die die Idee der „vier
Freiheiten“ und „offener Gesellschaft“ umfasst, wo ethnische und jede andere Form der
Pluralität gemanaged eher als eliminiert wird. In den vorpolitischen Gesellschaften des
Westbalkans jedoch, werden Methoden der Eliminierung von ethnischen Differenzen,
der Majorisierung und versteckten Assimilation gepflegt. Unsere Verdammung liegt
darin, dass im Zeitalter der Globalisierung, Transnationalisierung und Integration, ein
verspäteter Kampf um Schaffung von Nation-Staaten nach den obsoleten Modellen des
19. und 20. Jahrhunderts andauert, wo die Idee der geteilten oder übertragenen
Souverenität, dezentralisierten Regierens jenseits des Nation-Staates auf kein Verständnis stösst. Die meisten Länder in der Region widerstehen der Europaisierung, d. h. verspäteter Modernisierung, und dienen dadurch als Beispiele des pervertierten Umfeld der
Demokratie und staatsrechtlichten Regeln. Ein Ausgang aus dieser selbstverursachten
Sackgasse kann nur in der Perspektive der euroatlantischen Reformen und Integration
gesucht werden. Es wird also empfohlen, einzelne postjugoslawische Gesellschaften im
Schema verspielter Chancen und offener Möglichkeiten angesichts euroatlantischer
Integration kritisch zu betrachten.
Schlüsselwörter: das falsche Ende des Multikulturalismus im Westen, der
tatsächliche Tod des Multikulturalismus in postjugoslawischen Ländern, Management
von ethnischen Differenzen statt deren Eliminierung, Respekt fuer Pluralität von Identitäten und Alterität, individduellen Rechten und Rechten der Kollektivitäten...
43
Naučna polemika
Dražen Barbarić1
MULTIKULTURALNI PARADOKS
EUROPSKE RADIKALNE DESNICE
Autor polazi od nedvojbene činjenice uspona radikalno desnih stranaka i njihovih
izbornih uspjeha širom Europe. Koristi se integralnim pojmom radikalne desnice koji obuhvaća tri ključne karakteristike: antisistemska retorika, ksenofobni antiimigracijski
sentiment i nacionalistička mitologija. U radu se pokušava dokazati da radikalna desnica
u Europi preuzima osnove multikulturalnoga diskursa (međusobno uvažavanje i
suegzistencija), te ih u posve pervertiranom obliku koristi u političke svrhe. Paradoks se
sastoji u tome da je radikalno desni instrumentalizirani etnokratski multikulturalizam usmjeren protiv nositelja ideje liberalnoga multikulturalizma, čime potkopava same temelje europske civilizacije i nudi potpuno oprečnu viziju potonje kroz različite koncepte
(Europa utvrda, Europa nacija i sl.).
Ključne riječi: radikalna desnica, kulturni protekcionizam, etnokratski multikulturalizam, teorija zazornosti, razlikovanje prijatelj-neprijatelj, antiislamizam
Uvod
Na samome početku rada pokušat ću se ukratko 'obračunati' s terminološkom anarhijom koja vlada oko pojma radikalne desnice, kako bih što vjerodostojnije koristio integralan pojam radikalne desnice koji bi obuhvaćao široki
spektar stranaka i pokreta. U drugom dijelu bit će predstavljeni najznačajniji izborni uspjesi radikalne desnice u Zapadnoj Europi, te najčešća objašnjenja potonjega u znanstvenoj literaturi. Treći dio posvećen je obrazloženju središnje
teze ovoga rada – etnokratski multikulturalizam paradoksalno potkopava temelje
civilizacije koju radikalna desnica žustro brani kao okvir koegzistencije kulturnih protekcionizama. Pomoću teorije zazornosti (Iris Marion Young) i metapolitičkoga razlikovanja prijatelj-neprijatelj (Carl Schmitt) pokušat ću objasniti
proces multikulturalizacije radikalne desnice u Europi, te dokazati da je pred
Europom izbor između dviju vizija multikulturalizma: etnokratskog ili liberalnog.
1
drazen.barbaric@gmail.com
Dražen Barbarić
Terminološka entropija fenomena radikalne desnice
Literatura koja se bavi fenomenom radikalne desnice i pojava vezanih uz
nju sadrži popriličnu terminološku konfuziju oko samoga pojma radikalne
desnice. O razini terminološke entropije zorno svjedoči podatak da se u literaturi
koriste čak 23 termina za označavanje navedenoga fenomena.2 Takvu vrstu
konfuzije svakako možemo zahvaliti i potpuno nejasnoj genezi samoga pojma
kao označitelja onih pokreta koji su kroz 19. i 20. stoljeće smatrani političkim
radikalima (od pokreta za građanska prava i slobode, preko komunističkih, pa
sve do fašističkih pokreta). Kako se opisana entropija ne bi odrazila i na teze
ovoga rada, pod radikalnom desnicom podrazumijevam sve one „političke diskurse, programe i ideologije koji implicite ili eksplicite odbijaju temeljne vrijednosti demokratske ustavne države,“3 uz važnu napomenu da će u radu kao sinonimi biti korišteni pojmovi ekstremne i radikalne desnice. Potonja napomena
je važna iz praktičnih razlika jer su primjerice sigurnosne institucije SR Njemačke 70-ih godina prošloga stoljeća počele „upotrebljavati termin ekstremizam,
kada su se 1974.godine u Izvješću o zaštiti ustavnog poretka (Verfassungsschutzbericht) antidemokratska stremljenja opisala kao ekstremistička, a ne kao radikalna.“4 Postoje i suprotna tumačenja koja s obzirom na kriterij nasilja radikalizam vide kao „viši stupanj ekstremizma.“5
Integralan pojam radikalne desnice mogao bi patiti od metodološke
pogreške pošto bi uključivao i desne populističke stranke, koje čine većinu uspješnih desničarskih stranaka u Europi i uspješno participiraju unutar okvira
liberalne predstavničke demokracije (sustava), neke čak kao ključna karika
postojeće vlasti. Kako bih izbjegao vlastitu zamku poslužit ću se definicijom
Elisabeth Carter koja tvrdi da:
„radikalno desne stranke ili eksplicitno odbacuju demokraciju
(bez obzira na njihove stavove o ksenofobiji i rasizmu) ili prihvaćaju demokraciju, ali stvaraju ksenofobnu mobilizaciju protiv imigranata i kulturalistički insistiraju na dominantnoj nacionalnoj kulturnoj
paradigmi koja bi trebala biti obvezna za sve građane.“6
Drugi dio definicije omogućava svrstavanje pod pojam radikalne desnice
zapadnoeuropskih populističkih, ali i srednjoeuropskih i istočnoeuropskih ultranacionalističkih stranaka.
Naravno, korišteni termin obuhvaća, iako neznatnim dijelom, stranke i
pokrete koji su svojevrsni baštinici fašističkoga ideološkog nasljeđa. David
Renton upozorava na opasnost diskurzivnoga 'kamufliranja' neofašističkih
stranaka u modernu populističku desnicu tzv. „trećeg puta“, kao ogledni primjer
2
Obućina, V. Varijacije unutar radikalne desnice: komparativna analiza programa
radikalno desnih stranaka u Zapadnoj i Istočnoj Europi, str. 189.
3
Velički, D. Desni ekstremizam, radikalizam i zapadnoeuropska Nova desnica, str. 70.
4
Ibid.
5
Ibid., str. 72.
6
Obućina, V. op. cit., str. 188.
46
Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice
navodi Nacionalnu frontu (Front National) za vrijeme Jean-Marie Le Pena.
„Suvremene fašističke stranke žele promijeniti ime vlastite ideologije bez
odbacivanja njezina sadržaja.“7 Upravo se fašizam svrstava u skupinu meta-naracija ili meta-ideologija, koje su ideološki upućene na revolucionarnu promjenu
ne samo postojećih političkih poredaka, već i kulturnih potki na kojima se temelji suvremena zapadna civilizacija. Ono oko čega se svi istraživači fašizma slažu
je upravo njegova ideološka jezgra koja se s obzirom na kontekst vremena i
prostora različito manifestira kroz političko djelovanje.
Najutjecajniji autor u oblasti fašističkih studija svakako je povjesničar
Roger Griffin koji definira fašizam kao „političku ideologiju čija je mitološka jezgra, u svojim različitim oblicima permutacije, palingenetički oblik populističkog ultranacionalizma.“8 Pojednostavljeno, palingenetička jezgra neofašizma
pretpostavlja dvije stvari; prvo, za svoju vrijednosnu bazu postavlja holistički
samoispunjavajući nacionalni mit, čije ostvarenje sprječava dekadencija postojeće liberalne civilizacije iznutra, te utjecaj imigrantskih kultura izvana i drugo,
revolucionarno djelovanje usmjereno na svojevrsni preporod (ponovno rođenje)
nacije u svojoj najčišćoj kulturnoj i političkoj formi što opet ovisi o utemeljujućem mitu.9 Prema Griffinu palingenetička jezgra ili ono što se može nazvati
najmanjim zajedničkim nazivnikom generičkoga fašizma ne propisuje obrasce
političke borbe za preporod nacije, niti formu njegova ostvarenja, naprotiv, ona
tek omogućava komparativno proučavanje radikalno desnih stranaka i raskrinkavanje njihove hinjene ideološke praznine. Stoga bez obzira na zajedničku jezgru radikalnih stranaka koje zahtijevaju ultranacionalistički preporod, konkretno ostvarenje potonjega može izazvati „mnoge različite i ponekad duboko
konfrontirane, koncepte nacije, rase i preporoda.“10 Izuzetno bitno je istaći da
populistička struja radikalne desnice (najveći dio radikalne desnice) ne posjeduje
palingenetičku već tradicionalnu ksenofobno nacionalističku ideološku jezgru
(etnokratski liberalizam), ta kao takva „entuzijastički prihvaća liberalni sustav,
ali smatra da samo jedna etnička skupina može biti punopravni član civilnog
društva.“11 Iz navedenoga možemo zaključiti da konkretna pojavnost, tj. ideološka pozadina, politički zahtjevi i načini djelovanja, radikalno desnih stranaka uvijek ovise prije svega o kontekstu društva unutar kojega djeluju. Na tome
tragu Othon Anastasakis analizira formativne elemente koji determiniraju ideološku matricu europske radikalne desnice izdvajajući četiri ključne dimenzije:
povijesnu, strukturalnu, političku i ideološku. Za potrebe ovoga rada važno je istaknuti dio zaključka koji se odnosi na povijesnu dimenziju, točnije fašističko
nasljeđe:
7
Renton, D. Fascism: theory and practice, p. 15.
Griffin, R. Fascism's evolution since 1945., p. 186.
9
Detaljnije o palingenetičkoj jezgri fašizma u: Griffin, R. The palingenetic core of generic fascists ideology, p. 97-122.
10
Griffin, R. Fascism's evolution since 1945., p. 189.
11
Griffin, R. Interregnum ili konačnica? Radikalna desnica u postfašističko doba, str.
183.
8
47
Dražen Barbarić
„Nedvojbeno, prihvaćanje određenih ideja i korištenje različitih simbola koji podsjećaju na međuratno razdoblje uspostavlja
impresionističku vezu između fašizma i današnje ekstremne desnice.
Bilo bi nerealno zamišljati da će fašizam biti izbrisan iz Europe bez
ostavljanja negativnog nasljeđa. Ali precijeniti utjecaj fašizma u
današnjoj eri vodilo bi potpuno pogrešnoj koncepciji suvremene radikalne desnice.“12
Upravo posljednja rečenica vjerno ocrtava položaj fašističkoga nasljeđa,
naime, eksplicitno profašističke stranke egzistiraju na samim marginama političkoga života i kao takve ne predstavljaju značajnu političku snagu i čine neznatan dio onoga što zovemo suvremenom radikalnom desnicom.
Anastasakis svojim zaključkom posve precizno pogađa srž i karakter onoga što uobičajemo zvati 'Novom desnicom' (Nouvelle Droite) koja svoju
afirmaciju doživljava kroz intelektualni pokret Groupement de Recherches et d’Études pour la Civilisation Européenne (GRECE) čiji ideološki guru Alain de Benoist razvija teoriju 'desnoga gramšizma'. Ne radi se o primarno političkom
već ideološkom radu grupe intelektualaca s ciljem postizanja kulturne hegemonije, prema kojoj se „promjena vlasti u razvijenim kapitalističkim društvima ne
odvija revolucionarnim putem, nego dugotrajnim ideološkim radom u civilnom
društvu.“13 Tomislav Sunić, kao jedan od nositelja ideja Nove desnice u SAD-u,
objašnjava:
„Kultura je najdjelotvorniji nositelj političkih ideja, jer kultura
mobilizira svijest javnosti ne samo uz pomoć efemernih slogana,
nego i zato jer se istinski obraća povijesnom sjećanju ljudi.“14
Iako Nova desnica izgrađuje povijesno-ideološki odmak od fašističkih ideologa i režima, čime stiče otvorenu mogućnost diskurzivne borbe u suvremenoj
Europi, ipak posjeduje sve karakteristike integralnoga pojma radikalne desnice
koji se koristi u ovom radu. Griffin taksativno navodi šest značajki Nove desnice
prema radovima Alaina de Benoista koje pokazuju sklonost prema: romantičarskoj (Herderovskoj) viziji europskih nacija, antisistemskoj borbi, te sprječavanju
imigrantske kontaminacije nacionalnih kultura.
„Zbog konkretnih povijesnih razloga, Europa je izgrađena od
različitih nacionalnih kultura (etnija) čiji su temelj zajedništva njihovi korijeni u zajedničkoj indoeuropskoj tradiciji. (…) Prisutnost
imigranata (i implicitno Židova) u Europi je neprijateljska za kulturno zdravlje (europskih nacija op.a).“15
U novijem političkom pamfletu16 Alain de Benoist i Charles Champetier, u
prvi plan stavljaju gospodarske razloge antiimigrantske retorike i određenu
12
Anastasakis, O. Extreme right in Europe: a comparative study of recent trends, p. 10.
Velički, D. op. cit., str. 75.
14
Sunić, T. Europska nova desnica: korijeni, ideje i mislioci, str. 70.
15
Griffin, R. Fascism's evolution since 1945., p. 165.
16
Vidi u: de Benoist, A. / Champetier, C. Manifest za europsku obnovu: nova desnica u
21. st.
13
48
Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice
zabrinutost za gubljenje nacionalne kulture imigranata u Europi, zbog čega bi se
trebala spriječiti slobodna migracija u Europu. Bez obzira na pan-europski karakter nacionalizma koji zagovara de Benoist, Griffin uopće ne dvoji da Nova
desnica posjeduje palingenetičku jezgru koja karakterizira ekstremnu desnicu u
Europi.17 Sumirajući dosad izneseno, moguće je zaključiti da je ipak opravdano
uvjetno koristiti integralni pojam radikalne desnice koji bi obuhvatio stranke
desnice od populista pa sve do eksplicitnih neofašista, pod uvjetom da dijele
minimalni zajednički ideološki sadržaj. Ne dvojim da je ispravno tvrditi da potonji sačinjavaju: antisistemska retorika, ksenofobni antiimigracijski sentiment i
nacionalistička mitologija, uz ogradu da u zemljama gdje ne postoje značajne skupine imigranata drugi navedeni element se manifestira kroz nasilni asimilacionizam i diskriminaciju nacionalnih manjina, ili subnacionalni separatizam.
Unatoč svemu navedenom, Anastasakis naglašava da na umu treba imati izostanak supranacionalne kohezivnosti radikalne desnice:
„Osnovna kontradikcija ideološkog diskursa ekstremne
desnice je u tome da iako postoji zajednička jezgra uvjerenja koja ga
jasno razlikuje od ostalih suvremenih europskih političkih ideologija, istovremeno, (ideološki diskurs op.a.) je visoko heterogen,
kulturno specifičan i jedinstven u svakoj nacionalnoj situaciji.“18
Etnokratska multikulturalizacija je očito fenomen koji je dosada ili prolazio nezapaženo u znanstvenim krugovima ili je 'novorođenče' posljednjega
desetljeća.
Izlazak iz ideološke sjene i nagli uspon
Kraj prošloga i početak novoga stoljeća u Europi su, između ostaloga, obilježeni svojevrsnim preporodom radikalnih desničarskih pokreta i stranaka. Kraj
Drugoga svjetskog rata donio je potpunu marginalizaciju dotadašnjih fašističkih
pokreta i likvidaciju istih režima, dok je hladnoratovska bipolarna ideološka konfrontacija 'prekrila' diskurzivni prostor eventualnoj reafirmaciji radikalne desnice. Renton ključnim simboličkim događajem navedene reafirmacije smatra
uspjeh Nacionalne Fronte (Front National) Jean-Marie Le Pena 1984. kada su na
izborima za članove Europskog parlamenta osvojili 10 mandata.
U međuvremenu je došlo do proliferacije pokreta i stranaka radikalno
desne provenijencije, a u novije vrijeme i do značajnih političkih uspjeha mnogih europskih radikalno desnih i populističkih stranaka. Primjerice, Stranka
progresa (Fremskrittspartiet) sa 22.9 % glasova predstavlja najsnažniju norvešku
opozicijsku stranku; najveće iznenađenje prošlogodišnjih finskih izbora je
stranka Pravi Finci (Perussuomalaiset) koja sa 19.1 % čini treću snagu u
parlamentu; Austrijska slobodarska stranka (Freiheitliche Partei Österreichs) je,
također, treća po snazi austrijska parlamentarna stranka sa 17.54 % glasova.
17
18
Vidi u: Griffin, R. Fascism's temporal revolution
Anastasakis, O. op. cit., p. 16.
49
Dražen Barbarić
Zapažene rezultate su ostvarile: Stranka za slobodu (Partij voor de Vrijheid)
Geerta Wildersa koja je sa 15.5 % glasova postala treća stranka nizozemskoga
parlamenta i članica vladajuće koalicije; Danska narodna stranka (Dansk Folkeparti) kao treća parlamentarna stranka sa 12.3 % glasova; Sjeverna liga (Lega
Nord) sa 8.3 % glasova je pozicionirana kao treća talijanska stranka po snazi,
dok je Budućnost i sloboda za Italiju Gianfranca Finija nakon raskida sa Berlusconijem postala peta stranka talijanskoga donjeg doma; Flamanski interes
(Vlaams Belang) sa 7.8 % glasova na izborima za donji dom belgijskoga parlamenta; Švedski demokrati (Sverigedemokraterna) koji su sa 5.7 % glasova po
prvi put postali parlamentarna stranka19. Kao što je vidljivo, istaknuti su isključivo uspjesi na nacionalnoj razini i to za donje domove parlamenata zapadnoeuropskih zemalja jer će potonje biti u fokusu ovoga rada. Što se tiče Europskoga parlamenta u postojećem sazivu može se govoriti o približno 60 zastupnika populističke ili radikalne desnice uglavnom koji pripadaju političkoj skupini Europa za slobodu i demokraciju (Europe for Freedom and Democracy) ili
su samostalni, tj. nepripadajući zastupnici, s napomenom da mnoge stranke i
zastupnici deklarativno ne zastupaju desničarske vrijednosti i zbog toga se
brojka od 60 zastupnika treba uzeti s dozom opreza.
Istodobno smo svjedoci povećanja nasilja počinjenog od strane ekstremističkih organizacija i posebno tragičnoga terorističkog akta Andreasa Breivika u
Norveškoj. Robert Eatwel iznosi zanimljivu, iako empirijski nepotvrđenu,
hipotezu da odsutnost snažne i organizirane ekstremno desne stranke povećava
stupanj ekstremističkoga nasilja, a kao egzemplarna država navodi se Velika
Britanija.20
Recentna znanstvena literatura koja se bavi navedenom problematikom
uglavnom pokušava objasniti izborne uspjehe radikalno desnih stranaka na
nacionalnoj razini. Unatoč brojnim nezavisnim varijablama koje se uzimaju kao
eksplanatorni faktori moguće je govoriti o četiri najistaknutije skupine faktora:
socioekonomski (materijalni), alijenacijsko-protestni, izborni (strukturalni), te
ideološki.
U prvu skupinu faktora općenito spadaju sve one društvene pojavnosti
koje direktno utječu na razinu socioekonomske deprivacije kod širokih slojeva
društva, iako se prvenstveno odnose na nezaposlenost i posljedično tome utjecaj
imigranata na potonju. Kod znanstvenika koji analiziraju rast utjecaja radikalne
desnice često se potkrada metodološka greška, koja zanemaruje da radikalna
desnica „nije pasivna posljedica makro-razinskih socioekonomskih indikatora.“21 Zapravo se radi o tome da uglavnom populistička desnica mora preuzeti
ulogu 'političkih poduzetnika' ukoliko želi iskoristiti pojavu ekonomske deprivacije kod stanovništva. Drugim riječima, politička relevantnost radikalne
19
Stranke su navedene prema popisu korištenom u istraživanju Instituta Demos The new
face of digital populism, u kojem je moguće pronaći kratak ideološki i programatski opis
navedenih stranaka.
20
Vidi u: Eatwell, R. The rebirth of the extreme right in Western Europe?
21
Nedelcu, H. / Miller, C. Migration and the extreme right in Western Europe, p. 57.
50
Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice
desnice ovisi o „sposobnostima tih stranaka da efektivno povežu birače sa problemima njihova identiteta.“22 Međutim, s vremenom se u stručnoj literaturi stvorio mit koji utjecaj imigranata neposredno na nezaposlenost, a potom i posredno
na razinu blagostanja određenih društava, postavlja kao ultimativni faktor ekspanzije političkoga uspjeha radikalne desnice. Matt Golder se oštro suprotstavlja
ovakvoj vrsti pojednostavljivanja, dapače, on navodi da ne postoji niti jedna
relevantna komparativna analiza koja bi navedeni mit mogla potvrditi kao
općepriznati faktor utjecaja rasta desnice. Iznoseći zaključke istraživanja
Friedberga i Hunta navodi nas na odbacivanje postavljenoga mita tvrdnjom da
niti radnici čija su radna mjesta najugroženija dolaskom jeftinije imigrantske radne snage „ ne trpe značajnu štetu, kao posljedicu povećane imigracije.“23 Nedvojbena je činjenica da socioekonomska deprivacija i opća percepcija smjera
ekonomskoga razvoja društva značajno utječe na preferencije birača. Ipak empirijska istraživanja pokazuju da uspjeh radikalne desnice ne ovisi prvenstveno o
sposobnosti instrumentalizacije takve vrste nezadovoljstva u vlastitu korist. Istraživanje provedeno 2002. u sedam zapadnoeuropskih zemalja je pokazalo da
populistička desnica nije bila izrazito uspješna u mobilizaciji birača na temelju
ekonomske disatisfakcije, tj. „najmanje jedna ključna stranka je uspješnije
mobilizirala takve birače negoli populističke desničarske stranke.“24 Ne manje
značajan aspekt opisanoga mita sastoji se u prikazivanju nižih slojeva društva
kao dominantnih birača populističke desnice, što se objašnjava njihovom pogođenošću socioekonomskom situacijom društva. Montserrat Guibernau navodi
dvije utjecajne studije (Pippa Norris 2005.; Cas Mudde, 2007.) kojima opovrgava potonju tezu, naime, studije su pokazale da među biračima radikalne desnice
postoji podjednak omjer nekvalificiranih i visokokvalificiranih radnika, te pripadnika srednje i niže klase, sa iznimkama „Mađarske, Italije i Izraela gdje
pripadnici srednje klase prevladavaju.“25
Alijenacijsko-protestna skupina faktora u užem smislu obuhvaća sve one
varijable nezadovoljstva građana postojećim političkim elitama, te njihovom odnosu prema društvu, dok u širem smislu može obuhvaćati antisistemsko raspoloženje, pa čak i zahtjeve za radikalnim preustrojem demokratskih političkih sustava u autoritarne (kod profašističkih stranaka). Prema Rogeru Eatwellu, da bi
se protestno glasovanje moglo zaista takvim smatrati nužna su ispunjenja dvaju
uvjeta: „prvo, (da) birači glasuju za stranku koja im nije ideološki bliska; drugo,
da ne očekuju od stranke ostvarenje značajnog uspjeha (političkog utjecaja).“26
Međutim, time bi se uspjeh radikalne desnice analitički sveo tek na nekolicinu
22
Ibid.
Golder, M. Explaining variation in the success of extreme right parties in Western Europe, p. 438.
24
Ivarsflaten, E. What unites right-wing populists in Western Europe? Re-examining
grievance mobilization models in seven successful cases, p. 14.
25
Guibernau, M. Migration and the rise of the radical right: social malaise and the failure of mainstream politics, p. 8.
26
Eatwell, R. op. cit., p. 419.
23
51
Dražen Barbarić
desnih populističkih stranaka, koje bi bile potpuna ideološka tabula rasa, a svoj
bi uspjeh zahvaljivale vlastitoj sposobnosti instrumentalizacije nezadovoljstva
postojećom političkom konstelacijom moći. Spomenuto istraživanje Elisabeth
Ivarsflaten pokazuje da desničarske populističke stranke nisu ništa uspješnije u
takvoj vrsti političkog poduzetništva, odnosno instrumentalizaciji nezadovoljstva, naprotiv, podaci pokazuju da je „izgledno da desne populističke stranke
budu uspješne bez mobilizacije takvoga nezadovoljstva.“27
Matt Golder s potpunim pravom naglašava da je utjecaj izbornoga sustava
na rast uspjeha radikalne desnice najčešći izvor pristranosti u istraživanjima toga
uspjeha. Primjerice, prilikom proučavanja zemalja poput Portugala, Irske ili
Luksemburga, gdje radikalna desnica ne polučuje značajnije izborne rezultate,
istraživači „pogrešno pretpostavljaju da faktori kao što su nezaposlenost i imigracija nemaju utjecaja na potporu radikalnoj desnici u ovim zemljama.“28 Ne
ulazeći dublje u problematiku korelacije izbornih sustava i političkoga uspjeha
desnice, prikladno je navesti zaključak utjecajne politologinje Pippe Norris o
navedenom odnosu: „Najdjelotvornije ideološke strategije koje stranke radikalne
desnice mogu koristiti kako bi maksimizirale vlastiti izborni potencijal ovise o
vrsti izbornog sustava.“29
Sumirajući različite pristupe i metode proučavanja fenomena rasta
političkog utjecaja i izbornih uspjeha radikalne desnice u Europi moguće je posve jednoznačno zaključiti da je ideološka skupina faktora najstabilnija nezavisna varijabla kod svih empirijskih i najutjecajnija kod konceptualnih radova.
Ono što čini ideološku jezgru suvremene europske desnice jest ksenofobni antiimigracijski osjećaj, koji je posljedica percepcije ugroženosti vlastitoga nacionalnog identiteta. Rezultati do kojih dolazi Elisabeth Ivarsflaten upućuju da u
gotovo svim državama Zapadne Europe populistička i radikalna desnica najuspješnije mobilizira biračko tijelo čija je ključna determinanta političkih preferencija upravo nezadovoljstvo imigracijskom politikom vlastite države. Posebno
treba istaknuti multidimenzionalnost samoga faktora antiimigracijskoga raspoloženja, koja se kreće u rasponu od već spomenutoga utjecaja imigranata na razinu socioekonomske deprivacije pa sve do utjecaja na eroziju nacionalne kulture
zemlje domaćina.
Etnokratski multikulturalizam
Postoji izuzetno zanimljiv moment koji možemo pronaći kod većine radikalno desnih stranaka i pokreta u Europi, a koji je ujedno i središnja tema ovoga
rada; naime, radikalnu desnicu obilježava svojevrstan proces etnokratske
multikulturalizacije. Konkretno, radi se o tome, da radikalna desnica polazi od
načela međusobnoga uvažavanja, ili multikulturalističkim rječnikom rečeno,
politike prepoznavanja, što im omogućuje uzajamno poštovanje, suegzistenciju i
27
Ivarsflaten, E. op. cit., p. 15.
Golder, M. op. cit., p. 435.
29
Norris, P. Understanding the rise of the radical right, p. 7.
28
52
Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice
fokus na kreiranje budućega europskog modusa vivendi, tj. onoga što bi Nova
desnica nazivala 'etnopluralizmom'. Istaknuti moment je moguće razumjeti jedino u terminima tzv. kulturnog protekcionizma, koji se javlja kao kolektivni
defenzivni refleks s ciljem zaštite nacionalne kulture od vanjske kontaminacije.
Pippa Norris ističe da sve „ekstremniji i manje tolerantni aspekti kulturnog
protekcionizma, na mnoge načine, nose potpis radikalne desnice.“30 Konkretna
manifestacija navedenoga procesa je vidljiva u idejama 'Europe nacija', 'Europe
stotinu zastava' ili 'Europe utvrde', gdje bi se strogom zaštitom vanjskih granica i
unutarnjim razgraničenjem nacionalnih kulturnih cjelina omogućio suživot
zajednica, koje će političke, ekonomske i društvene fenomene tretirati prema
kriterijima vlastite nacionalne kulture bez vanjskoga upliva. Jürgen Habermas
ovakve tendencije navodi kao jedne od četiri goruća problema s kojima se
suočava današnja Europa, te jasno ističe da Europa utvrda nije adekvatno rješenje, naprotiv, ona je dugoročno najveća prepreka europskome kulturnom pluralizmu.
„Izazov s kojim se suočavamo sastoji se u poštovanju različite
prirode stranih kultura i religijskih zajednica prilikom njihova uključivanja u nacionalnu građansku solidarnost.“31
Guibernau opravdano primjećuje da se suvremena radikalna desnica sa
kulturnim protekcionizmom pomiče od biološkoga prema kulturnome rasizmu,
potkrjepljujući tezu izjavom jednoga od bivših lidera Nacionalne fronte:
„Demokracija je neostvariva među skupinom individua koje
ne posjeduju međusobne spone i još manje među etničkim skupinama koje posjeduju različite kulturne reference. Postojanje i
razvoj (demokracije) zahtjeva stvarne ljude, ovo je zajednica
muškaraca i žena koji se prepoznaju kao bliski prema značenju jezika, kulturi, vjeri, krvi i povijesti.“32
Ova izjava pokazuje da je samoostvarenje nacionalne kulture (identiteta)
posve moguće unutar konteksta liberalne predstavničke demokracije, s neizostavnom napomenom da se u tom slučaju isključivo radi o tzv. etnokratskom
liberalizmu. Roger Griffin smatra potonji većom opasnošću od samoga fašizma;
„Takva onečišćena, restriktivna forma liberalizma čini znatni
taksonomski problem jer, premda želi zadržati liberalne institucije i
procedure, i ostati ekonomski i diplomatski dio međunarodne
liberalne demokratske zajednice, njezino je aksiomatsko poricanje
univerzalnosti ljudskih prava predisponira da se protiv etničkih skupina-izroda ponaša isto onako nasilno kao i fašistički režim.“33
Važna značajka etnokratskoga multikulturalizma (etnopluralizma) je
hinjenje načela jednake vrijednosti kultura, odnosno odmak od eksplicitnoga ras30
Ibid., str. 5.
Vidi u: Habermas, J. Opening up Fortress Europe
32
Guibernau, M. op. cit., p. 14.
33
Griffin, R. Interregnum ili konačnica? Radikalna desnica u postfašističko doba, str.
183.
31
53
Dražen Barbarić
izma, što implicitno znači da nacionalne kulture europskih imigranata nisu same
po sebi bezvrijedne i nedostojne očuvanja, međutim, da bi bile uspješno zaštićene „različite kulture i identiteti ne smiju se miješati jer će u suprotnom oslabjeti, nazadovati ili eventualno biti uništeni.“34
Na ovom mjestu je potrebno nakratko zastati i postaviti konceptualnu
razliku između etnokratskoga multikulturalizma i onoga što Griffin naziva
'fašističkim ekumenizmom'. Potonji se odnosi na strogu regeneraciju fašističke
metanaracije u pojavnom obliku eurofašizma kroz ponovno oslobođenje primordijalnih ultranacionalizama i odbacivanje prosvjetiteljske dekadentnosti koja je
isključivi krivac marginalizacije nacionalnih kultura. Srž eurofašizma u jednoj
od svojih 13 točaka navodi Svjetska unija nacional-socijalista (WUNS);
„Europa koju mi nacional-socijalisti namjeravamo stvoriti
neće biti ništa manje njemačka ili francuska nego što će biti engleska ili talijanska. Bit će jedna i različita, jedna u svom političkom
jedinstvu, različita u svojim nacionalnim kulturama.“35
Takvo političko jedinstvo za razliku od etnokratskoga multikulturalizma
podrazumijeva potpuno odbacivanje nazadnoga nasljeđa prosvjetiteljstva, što
uključuje i liberalnu demokraciju, i ostvarenje jedinstva kroz totalitarni fašistički
poredak. Pošto europska populistička radikalna desnica ne posjeduje fašističku
palingenetičku jezgru, ona ne pripada trendu fašističke ekumenizacije, vrijedi i
obrnuto, neofašističke stranke i pokreti koji se zalažu za ostvarenje eurofašizma
nisu dio procesa etnokratske multikulturalizacije. S uma ne treba smetnuti, da je
historicizam zajednički korijen radikalne desnice (neofašističke i populističke),
te da je kulturna ugroženost europske civilizacije ono što ih mobilizira na djelovanje, ali im se tu razdvajaju putovi.36 Ekumenizacija fašizma (eurofašizam) posjeduje vlastiti telos – uspostavu revolucionarnoga fašističkog poretka u Europi
koji bi štitio čistoću različitih nacionalnih kultura, dok je etnokratski multikulturalizam privremeni 'brak iz interesa', tj. obrambeni mehanizam europskih
nacionalnih identiteta (kultura) unutar postojećih okvira liberalne demokracije.
Nameće se logično pitanje o karakteru spomenutoga obrambenog mehanizma, te se u literaturu pojavljuju najčešća objašnjenja kroz teoriju racionalnog
izbora ili kulturnog protekcionizma. Prvi pokušava dokazati da imigranti utječu
na razinu nezaposlenosti i pada razine blagostanja domaćega stanovništva, čime
se pojedinci iz posve racionalnih interesa odlučuju za desni populizam kao opciju restriktivnije imigracijske politike, dok drugi tvrdi da se pojedinci u razdoblju
krize identiteta vlastitoga društva, izazvanoga kulturnom difuzijom, odlučuje za
prisvajanje radikalnije pozicije nacionalnoga identiteta, kao određenim oblikom
vakuuma koji im pruža individualno identitetsko utočište. Prvi navedeni argument je već načelno opovrgnut, prije svega jer govorimo o desnici u najrazvijeniji34
Guibernau, M. Migration and the rise of the radical right: social malaise and the
failure of mainstream politics, p. 15.
35
Griffin, R. Fascism's evolution since 1945., p. 160.
36
O historicizmu i kulturnoj ugroženosti europske civilizacije kao temeljima fašizma
vidi u: Sternhall. Z. Fašizam: refleksije o sudbini ideja u povijesti dvadesetog stoljeća
54
Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice
m zemljama svijeta (Zapadna Europa) sa niskom stopom nezaposlenosti i visokom razinom opće društvenoga blagostanja i zemljama gdje priljev imigranata
ne pogađa, u ekonomskom aspektu, široke slojeve stanovništva, te gdje čimbenike ekonomske deprivacije podjednako koriste stranke ljevice i desnice.
Drugi argument, iako načelno točan, promašuje samu bit onoga što se označava
kulturnim protekcionizmom. Guibernau primjerice, navodi da je upravo proces
tranzicije prema postindustrijskom umreženom društvu, kao ključna dimenzija
globalizacije, rezultirao time da „pojedinci gube osjećaj pripadnosti i privučeni
su etničkom nacionalizmu, koji prema psihološkim istraživanjima povećava
osjećaj samopoštovanja.“37 Prema mome dubokom uvjerenju, mikrorazinsko (atomističko) tumačenje antiimigracijskoga sentimenta zaboravlja na činjenicu da
nacionalni identitet i pripadajuća mu kultura egzistiraju vrlo uspješno na makrorazini unutar liberalne civilizacije, drugim riječima, ne radi se o tome da u
vrijeme opće percepcije krize identiteta pojedinci ponovno otkrivaju nacionalni
identitet koji u razdoblju 'normalnosti' za njih nema niti afektivnu niti uporabnu
vrijednost. Tada bi samo fanatični ultranacionalisti bili čuvari nacionalnoga identiteta koji bi u vremenima ugroženosti iz 'naftalina povijesti' vadili fragmente
nacionalne kulture i nudili ih društvu kao lijek za problem individualne zbunjenosti vlastitom neodređenošću. Pojednostavljeno, nacionalni identiteti unutar
liberalnih demokratskih društava pronalaze kanale za ispoljavanje vlastitoga
bivanja (npr. jezična unikatnost, kulturno nasljeđe, sport itd.), a dobar dio članova društva internalizira, čak i nesvjesno, esenciju takvih identiteta. Stoga,
prilikom dovođenja u pitanje nacionalnih identiteta na razini društva dolazi do
obrambene reakcije, koja se na mikrorazini manifestira kao očuvanje onih internaliziranih fragmenata istoga identiteta, određenije; „danas kultura i razlika postaju dominantna paradigma i pojedinci su ohrabreni, štoviše, usmjereni da se
poimaju tim terminima.“38 Problem je, dakako, kudikamo kompleksniji i pokušat
ću ga objasniti pomoću 'teorije zazornosti' koju Iris Marion Young koristi u svojoj knjizi Pravednost i politika razlike, a koja je izvorno preuzeta iz psihoanalitičke literature.
Granice kolektivnih identiteta
Originalni pojam zazornosti uvodi Julia Kristeva prilikom proučavanja
procesa konstitucije ega (sebstva), otkrivajući da zazornost „ne proizvodi subjekt
u odnosu na objekte – ego – nego trenutak odvajanja, granicu između 'Ja' i drugog, prije oblikovanja 'Ja', koja omogućuje odnos između ega i njegovih objekata.“39 Zazornost dakle predstavlja uspostavljenu granicu individualnoga identiteta u odnosu na ono što sebstvo odbacuje kao odurno, nepripadajuće i potencijalno opasno. Kontakt sa potonjim izaziva reakcije gađenja, odbacivanja i prijezi37
Guibernau, M. op. cit., p. 6.
Eller, J. D. Anti-anti-multiculturalism, p. 251.
39
Young, I. M. Pravednost i politika razlike, str. 174.
38
55
Dražen Barbarić
ra, a u pozadini uvijek stoji iracionalna dimenzija koja alarmira sebstvo kako bi
se zaštitila punina i jedinstvenost identiteta.
„Zazorno izaziva strah i prijezir jer razotkriva granicu sebstva
i drugog kao proizvedenu i krhku i prijeti da uništenjem granice uništi subjekt.“40
Dakle, zazornost nije ireverzibilni proces koji vlastitim okončanjem (razgraničenja sebstva) stvara trajnu diferencijaciju drugoga bez mogućnosti
njegova utjecaja na konstituirani identitet. Zazornost je konstantno prisutna
podloga vlastitoga identiteta koja i na najmanju naznaku ugroze potencira fobiju
uništenja, te ona kao takva djeluje sve dok opstaje identitet koji je konstruirala i
održavala u strahu od vlastite propasti. Da teorija zazornosti može funkcionirati
na makrorazini nagovještava i sama autorica teorije:
„Zazorno se može javiti u onome što ugrožava identitet, sustav, poredak. Onome što ne poštuje granice, položaje pravila.“41
Young teoriju zazornosti projicira na estetiziranu hijerarhiju tijela, pokušavajući pojasniti ksenofoban odnos dominantne bjelačke populacije (WASP) u
SAD-u prema manjinama drugačijih estetskih karakteristika (latinose, azijate,
hendikepirane i queer populaciju). Pravilno upućuje da dominantna reakcija
prema manjinskim populacijama nije estetski osjećaj gađenja, već tjeskobe i
napetosti:
„Veza između skupine i zazornosti društveno je konstruirana;
međutim, kad se uspostavi povezanost, teorija zazornosti opisuje
kako se te veze uklapaju u identitete i tjeskobe subjekta. Budući da
one predstavljaju ono što leži izvan granica sebstva, subjekt osjeća
strah, nemir i odbojnost prema pripadnicima tih skupina jer one predstavljaju prijetnju identitetu.“42
Svako društvo postavlja manjinske skupine u položaj objektivnoga u
odnosu na subjekt, taj proces objektivizacije drugoga podrazumijeva institucionalizaciju diskursa zazornosti:
„Kad rasizam, seksizam, heteroseksualizam i diskriminacija
starijih i hendikepiranih osoba postoje na razini diskurzivne svijesti, zazorne su skupine objektivizirane. Znanstveni, medicinski, moralni i pravni diskurs definiraju te skupine kao objekte sa posebnim
prirodama i obilježjima, koji su različiti i suprotni od imenujućeg
subjekta, koji ih nadzire, dominira i manipulira njima.“43
Upravo su antiimigracijski sentiment, povećanje netrpeljivosti prema drugima (imigranti i nacionalne manjine), te političke odluke koje direktno diskriminiraju imigrantsku populaciju odraz aktivirajućega momenta zazornosti koji
se u terminima nacionalne kulture i europske civilizacije želi oduprijeti prijetnjama i eventualnom uništenju istih. Naravno, uništenje ne podrazumijeva fizičku
40
Ibid., str. 176.
Ibid.
42
Ibid.
43
Ibid., str. 177.
41
56
Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice
likvidaciju europske civilizacije, te nacionalnih kultura unutar nje, već multikulturalnu viziju Europe u kojoj će imigranti nesmetano moći očuvati vlastite
kulturne sadržaje bez straha od diskriminacije i na taj način obogatiti europski
kulturni prostor.
Potraga za zajedničkim neprijateljem
Teorija zazornosti nije dostatna za objašnjenje pojave etnokratskoga multikulturalizma u Europi, njezin doseg je tumačenje uzroka koji izaziva tjeskobu
unutar nacionalnih identiteta, te pojašnjava manifestacije potrebne za odagnavanje takve vrste kolektivne kulturološke tjeskobe. Međutim, teorija zazornosti ne
objašnjava kohezivne centripetalne sile koje održavaju krhku ideološku koaliciju
radikalno desnih europskih pokreta i stranaka. Za takav eksplanatorni manevar
poslužit ću se ontološkom političkom dihotomijom kontroverznog i vrlo utjecajnog političkog filozofa – Carla Schmitta. Ključno dualističko razlikovanje
na kojem Schmitt bazira sferu političkoga, a „na koje se mogu svesti politička
djelovanja i motivi jest razlikovanje prijatelja i neprijatelja,“44 pri čemu su sve
ostale karakteristike neprijatelja apstrahirane na račun njegova političkoga
identiteta.
„Politički neprijatelj ne mora biti moralno zao, ne mora biti estetski ružan, ne mora nastupati kao privredni konkurent, pa čak
može izgledati korisno s njim praviti poslove. On je naprosto onaj
drugi, stranac, i za njegovu bit je dovoljnu da je u osobito intenzivnom smislu egzistencijalno nešto drugo i strano, tako da su u ekstremnom slučaju mogući sukobi s njim, koji se ne mogu riješiti ni
nekim unaprijed utvrđenim općim normiranjem, ni presudom nekog
'nezainteresiranog' i stoga 'nepristranog' trećega.“45
Za Schmitta, dakle, mehanizmi liberalne demokracije nemaju uporabnu
vrijednost pri rješavanju političko-egzistencijalnih sukoba različitih kolektivnih
aktera, iako je upravo liberalizam nastao kao reakcija na vjerske sukobe i uspio
ih potisnuti u ponore privatne sfere. Iako Schmitt vlastitu metapolitizaciju gradi
imajući pred očima međunarodnu dimenziju politike, tj. države i pripadajuće im
političko jedinstvo kao jedini izvor mogućnosti utemeljenja političkog, odnosno,
razlikovanja i etiketiranja vlastitih neprijatelja, političko društvo potonje razlikovanje koristi za očuvanje interne homogenosti.
„Ta nužnost unutardržavne pacifikacije dovodi u kritičnim
situacijama do toga da država kao političko jedinstvo, sve dok postoji, po sebi također određuje unutarnjeg neprijatelja.“46
Očuvanje, jednom uspostavljenoga, političkoga jedinstva je apsolutni
zadatak nacionalne države, i to u takvoj krajnosti da je država preuzela ovlast nad životom i smrću njezinih pripadnika. Ukoliko bi država izgubila mogućnost
44
Schmitt, C. Politički spisi, str. 71.
Ibid.
46
Ibid., str. 81.
45
57
Dražen Barbarić
razlikovanja prijatelj-neprijatelj, urušilo bi se političko jedinstvo, jer „ono postoji ili ne postoji, ako postoji ono je najviše, tj. u odlučnom slučaju presudno jedinstvo.“47 Koja je poveznica Schmittove metapolitizacije i suvremene radikalne
desnice, osim čestih pozivanja i navođenja Carla Schmitta kao jednog od ideoloških utemeljitelja radikalne desnice? Odgovor nudi protupitanje; zar upravo radikalna desnica kroz vlastiti etnokratski liberalizam ne svodi političko na schmittovski dualistički fundacionalizam? Poenta je u tome da je radikalna desnica
preuzela ulogu očuvanja političkoga jedinstva, ili suvremenim terminima rečeno,
nacionalne kulturne posebnosti i identiteta, te time prihvatila schmittovo utemeljenje politike kao mogućnosti razlikovanja prijatelj-neprijatelj. Potonje je dovelo do približavanja u političkom djelovanju radikalne desnice i to prije svega u
zapadnoj, sjevernoj i srednjoj Europi, jer je pronađen zajednički neprijatelj –
imigrantska populacija. „Zajednički neprijatelj nas ujedinjuje, kritičare demonizira, a odstupitelje izopćuje.“48 Etnokratski multikulturalizam je zaista nusprodukt
konvergencije etiketiranja neprijatelja u razvijenim europskim društvima, koja je
proizašla iz potrebe za označavanjem krivca za osjećaj nacionalne tjeskobe i
percepciju kulturne ugroze. Stoga, iz cijele priče o etnokratskom multikulturalizmu ispadaju radikalno desne stranke i pokreti iz jugoistočne i istočne Europe,
pošto kod njih ne postoji svijest o zajedničkom neprijatelju, ponajviše
zahvaljujući; nepostojanju značajnih imigrantskih zajednica, te snažnoj međusobnoj netrpeljivosti.49
Nemoguće je ne primijetiti da antiislamizam dominira antiimigrantskim
diskursom radikalne desnice, kao njegova oportuno najaktivnija sastavnica.
Pojavni oblici navedenoga vidljivi su kroz donošenje zakona (npr. zabrana nošenja hidžaba i burki u Francuskoj, Belgiji i Nizozemskoj) koji eksplicitno 'štite'
tekovine sekularne civilizacije, dok implicitno krše prava i opseg samoaktualizacije specifičnih imigrantskih zajednica, najčešće muslimanskih. Međutim, diskriminacija kroz javne politike zahtjeva plodno tlo kod domaćega stanovništva.
Tariq Ramadan slikovito opisuje takvu vrstu javne skepse prema islamu i muslimanima:
„Put prema koegzistenciji liči na vrstu minskog polja, ne
toliko zbog pravnih sistema koji bi diskriminirali, nego zbog ras-
47
Ibid., str. 80.
Lasić, M. Mukotrpno do političke moderne, str. 61.
49
U novije vrijeme se pojavljuje tendencija multikulturalizacije, odnosno, suradnje i produbljivanje odnosa između radikalne desnice u Istočnoj Europi, primjerice, uspostavljanje formalne suradnje koja obuhvaća Hrvatsku čistu stranku prava, Pokret za
bolju Mađarsku (Jobbik Magyarorszagert Mozgalom), Nova snaga (Forza Nuova), Nacionalna demokracija (Democracia Nacional), Svepoljska mladež (Młodzież Wsechpolska), nevedeno prema: Čirko, F. Mladež HČSP-a sklopila povijesno važnu suradnju sa srodnim europskim organizacijama
48
58
Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice
tućih i široko raširenih predrasuda da su islam i muslimani, po
svojoj definiciji, nesposobni za integraciju.“50
Crno-bijeli dualizam koji oduvijek postoji pri razumijevanju islama, ali i
ozbiljnom proučavanju, dobrim dijelom olakšava instrumentalizaciju antiislamskoga sentimenta, posebno nakon 11. rujna, kada je cijelome odnosu pridodana
dimenzija nacionalne sigurnosti. Primjer upisivanja genuine terorističke sklonosti, bez ijedne razumne činjenice, islamu kao kulturi koja potvrđuje takvu tezu
navodi Edward Said:
„Stanovite kulture i subkulture, domovi frustriranih ideja,
predodređeni su za uzgajanje terorizma. Islamska kultura najistaknutiji je primjer.“51
Said primjećuje da se kao dualistički par za razumijevanje islama koristi
termin Zapad, a ne kršćanstvo, jer se time podrazumijeva da je Zapad uspio nadići vlastitu religijsku razvojnu epohu, dok je islamski svijet ostao zarobljen u
atavističkoj fazi dominacije religije u javnome životu. Stoga ne iznenađuje da
zapadna percepcija islama obuhvaća „sve značajke raznolikog muslimanskog svijeta svodeći ih na posebnu zlonamjernu i nerazumnu bit.“52 Upravo je visoka
razina komplementarnosti opisane percepcije islama i kulturnoga protekcionizma u Europi rezultirala povećanom privlačnošću radikalne desnice,
agresivnijom borbom potonjih za očuvanje nacionalnoga identiteta, ali i međusobnim umrežavanjem i suradnjom istih.53
Etnokratski versus liberalni multikulturalizam
Na ovom mjestu je potrebno zaokružiti tezu da suvremenu radikalnu desnicu u Zapadnoj Europi karakterizira etnokratski multikulturalizam koji je sam
po sebi kontradiktoran. Naime, radi se o tome da radikalna desnica parcijalno
preuzima normativnu strukturu liberalnih multikulturalista, te je primjenjuje u
pervertiranom smislu na europski civilizacijski prostor, pritom kao jedne od glavnih ideoloških neprijatelja napada intelektualce i stranke koje zagovaraju 'liberalnu' verziju multikulturalizma.54 U europskom slučaju potonja verzija multik50
Ramadan, T. Biti evropski musliman: izučavanje islamskih izvora u evropskom kontekstu, str. 161.
51
Said, E. Krivotvorenje islama: kako mediji i stručnjaci određuju način na koji vidimo
ostatak svijeta, str. 93.
52
Ibid., str. 67.
53
Najbolji dokaz navedene teze predstavlja posjet četiriju stranačkih lidera europske
ekstremne desnice (Flamanski interes, Austrijska slobodarska stranka, Njemačka slobodarska stranka i Švedski demokrati) njihovim izraelskim desničarskim kolegama, gdje su
potpisali tzv. Jeruzalemsku deklaraciju, te izrazili punu potporu i solidarnost u borbi protiv islamskih prijetnji, navedeno prema: Baumgärtner, M./ Bjurwald, L. A paradox of
hate: extremists Israelis ally with neo-Nazis
54
Nevjerojatna je činjenica da svi radovi na temu radikalne desnice multikulturalizam svrstavaju u diskurzivni sadržaj liberalizma, kritiku multikulturalizma iz perspektive
59
Dražen Barbarić
ulturalizma „zahtjeva inkluziju i upozorava na mistifikaciju jedne specifične kulture kao jedine ili najbolje.“55 Upravo je liberalni multikulturalizam jedan od tri
obrasca integracije imigranata u Europi, posebno karakterističan za Nizozemsku,
Veliku Britaniju i Švedsku.56 Paradoks etnokratskoga multikulturalizma se
sastoji u prihvaćanju i međusobnom uvažavanju kulturnih protekcionizama unutar šire europske civilizacije, uz istodobno odbacivanje liberalnoga multikulturalizma koji unutar iste civilizacije i pomoću istih normativnih kriterija
(uvažavanje i raznolikost) tendira prema potpuno oprečnoj viziji budućnosti
Europe. Teoretski rečeno paradoks je u prebacivanju radikalne desnice iz
deskriptivnog (činjenični pluralizam) u preskriptivni multikulturalizam (vrijednosno determiniran programatski pristup ili institucionalizacija kulturnih razlika).
Kao što pravilno naglašava Brian Barry „različitost sama po sebi nije uzrok sukoba,“57 različite koncepcije ili vizije društva (u ovom slučaju liberalni multikulturalisti vs radikalna desnica) dovode do sukoba, pa makar i diskurzivnoga.
Kao primjer potonje teze Barry navodi religiju:
„kada pripadnici različitih religija imaju nepomirljive ideje o
načinu na koji bi trebalo organizirati političku zajednicu i društvo,
te najmanje jedna grupa teži svoje ideje nametnuti na teritoriju na
kojem žive i druge grupe, morat će doći do sukoba.“58
Uobičajen prigovor radikalne desnice multikulturalistima je propitivanje
konteksta vlastite kulture i uvjeta interakcija s drugim kulturama, odnosno, uvjeta suegzistencije istih unutar postojećega kulturološkog okvira. „Multikulturalizam osporava njihovu kulturu (anti-multikulturalista op.a.), tradicionalno privilegiran status zapadne znanosti, povijesti i kulture,“59 zbog čega su zagovornici
multikulturalizma istaknuti kao „agenti podrivanja nacionalne kohezivnosti.“60
Radikalna desnica, u manirama Nove desnice, postavlja se kao branitelj europske
civilizacije, što je opet paradoksalno, budući da Sternhall navodi da je historicizam ideološki iskon radikalne desnice u Europi, a koji je direktna reakcija
na prosvjetiteljski projekt na kojem se temelji suvremena europska civilizacija.
Posebno važan aspekt kritičkoga multikulturalizma jest i revalorizacija postojećih kulturnih obrazaca i identiteta, što pretpostavlja mogućnost otvorene
razmjene kulturoloških sadržaja puten imigracijskih zajednica, tj. određenu vrstu
diskurzivnoga pregovaranja.
„Anti-multikulturalisti su ožalošćeni zbog pregovaranja o nečemu što se donedavno činilo sasvim sigurno i očigledno i možda
egalitarnoga liberalizma donosi: Barry, B. Kultura i jednakost: egalitarna kritika multikulturalizma
55
Eller, J. D. op. cit., p. 250.
56
Vidi u: Rex, J. / Singh, G. Multiculturalism and political integration in modern
nation-states – thematic introduction
57
Barry, B. op. cit., str. 28.
58
Ibid., str. 29.
59
Eller, J. D. op. cit., p. 254.
60
Golder, M. op. cit., p. 439.
60
Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice
zbog toga što su se za pregovaračkim stolom našli kao slabija strana.“61
Radikalna desnica se postavlja kao posljednja linija obrane dotada
neupitnoga nacionalnog identiteta i kulture, i naravno kriterija političkoga
vrednovanja postojećih društvenih odnosa. Multikulturalizam dovodi u pitanje
sva tri elementa, te ih pokušava redefinirati u skladu sa novonastalim uvjetima,
stoga i ne čudi da su politički nositelji multikulturalne ideje u Europi (socijaldemokrati i liberali) omiljena meta radikalne desnice, bilo u političkom ili
terorističkom smislu.
Zaključak
„Evropa je morala naučiti lekcije iz svoje prošlosti, a najbitnija od njih bi se, možda mogla ovako formulisati: kad god je Evropa, u svojoj povesti, ispoljila tendenciju za religijskom, etničkom
ili rasnom homogenizacijom (tokom svojih verskih ratova, rekonkviste, holokausta ili holocausta, etničkih čišćenja), dolazilo je do
neviđenih tragedija, ratova i ljudske patnje, zbog toga se danas ona
može konstituisati samo kao pluralna i pluralistička zajednica
naroda i država, u jednom multikulturalnom i višereligijskom kontekstu, liberalnog ili decentriranog tipa.“62
Konstantni rast utjecaja i proces etnokratske multikulturalizacije radikalne
desnice bez ikakve sumnje predstavljaju jedan oblik pokušaja homogenizacije
Europe. Navedeni proces je suptilniji nego ijedan dotadašnji pokušaj, te ga odlikuje visok stupanj političke kontrole, dakle, prvenstveno se radi o umrežavanju
političkih elita radikalne desnice. Jačanje kulturnih protekcionizama uz istodobno međusobno uvažavanje istih na razini javne svijesti se predstavlja kao
bezazlen proces iskorištavanja kontekstualnih prilika od strane populističkih stranaka bez naročito opasne ideološke pozadine. Međutim, ne radi se o bezazlenom već, kao što je u radu pokazano, paradoksalnom procesu koji dovodi u
pitanje metapolitičku osnovu na kojoj se temelji suvremena Europa. Vrijeme će
pokazati da li Europa nastavlja, habermasovski rečeno, putem dovršenja
političke moderne, gdje će liberalni multikulturalizam zasigurno odigrati jednu
od ključnih uloga, ili putem 'Europe nacija', gdje će etnokratski multikulturalizam osigurati internu koegzistenciju nacionalnih kultura, uz zajedničke napore
za eksternom zaštitom od nepoželjne izvanjske kontaminacije kulturno
inferiornijih zajednica.
61
62
Eller, J. D. op. cit., p. 254.
Lasić, M. op. cit., str. 51.
61
Dražen Barbarić
Literatura
Anastasakis, O. Extreme right in Europe: a comparative study of recent trends
(Discussion Paper No. 3), Hellenic Observatory, European Institute, London School of Economics and Political Science, London, 2000.
Barry, B. Kultura i jednakost: egalitarna kritika multikulturalizma, Jesenski i
Turk, Zagreb, 2006.
Bartlett, J. / Birdwell, J. / Litter, M.. The new face of digital populism, Demos,
London, 2011.
Baumgärtner, M. / Bjurwald, L. A paradox of hate: extremists Israelis ally with
neo-Nazis, The National, http://www.thenational.ae/thenationalconversation/comment/a-paradox-of-hate-extremist-israelis-ally-with-neo-nazis,
(preuzeto 08. 02. 2012.)
de Benoist, A. / Champetier, C. Manifest za europsku obnovu: nova desnica u
21. st., u: Sunić, T. Europska nova desnica: korijeni, ideje i mislioci, Hasanbegović, Zagreb, 2009.
Čirko, F. Mladež HČSP-a sklopila povijesno važnu suradnju sa srodnim europskim organizacijama, Hrvatska čista stranka prava, http://hcsp.hr/mladez-hcsp-a-sklopila-povijesno-vaznu-suradnju-sa-srodnim-europskim-organizacijama, (preuzeto 31. 01. 2012.)
Eatwell, R. The rebirth of the extreme right in Western Europe?, Parliamentary
Affairs, 2000., No. 53, p. 407-425
Eller, J. D. Anti-anti-multiculturalism, American anthropologist, Vol. 99,
(1997.), No. 2, p. 249-256
Golder, M. Explaining variation in the success of extreme right parties in Western Europe, Comparative political studies, Vol. 36, (2003.), No. 4, p. 432-466
Griffin, R. The palingenetic core of generic fascist ideology, in: Campi, A. (Ed.)
Che cos'è il fascismo? Interpretazioni e prospettive di ricerche, Ideazione
Editrice, Roma, 2003., p. 97-122
Griffin, R. Interregnum ili konačnica? Radikalna desnica u postfašističko doba, u: Freeden, M. (ur.) Političke ideologije: novi prikaz, Algoritam, Zagreb,
2006.
Griffin, R. Fascism's temporal revolution, in: Feldman, M. (Ed.) A fascists
century: essays by Roger Griffin, Palgrave Macmillan, London, 2008.
Griffin R. Fascism's evolution since 1945., in: Feldman, M. (Ed.) A fascists
century: essays by Roger Griffin, Palgrave Macmillan, London, 2008.
Guibernau, M. Migration and the rise of the radical right: social malaise and
the failure of mainstream politics, Policy Network Paper, London, 2010.
Habermas, Jürgen. Opening up Fortress Europe, Signandsight, http://www.signandsight.com/features/1048.html, (preuzeto 27. 01. 2012.)
Ivarsflaten, E. What unites right-wing populists in Western Europe? Reexamining grievance mobilization models in seven successful cases. Comparative political studies, Vol. 41, (2008.), No. 1, p. 3-23
62
Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice
Lasić, M. Mukotrpno do političke moderne, Dijalog, Mostar, 2010.
Nedelcu, H. / Miller, C. Migration and the extreme right in Western Europe,
Review of European and Russian Affairs, Vol. 6, (2011.), No. 1, p. 55-64
Norris, P. Understanding the rise of the radical right (First chapter), in: Norris, P.
Radical Right: Voters and Parties in the Electoral Market, Cambridge
University Press, New York, 2005.
Obućina, V. Varijacije unutar radikalne desnice: komparativna analiza programa
radikalno desnih stranaka u Zapadnoj i Istočnoj Europi, Sociologija i prostor, Vol.47, (2009.), No. 184, str. 187-204
Ramadan, T. Biti evropski musliman: izučavanje islamskih izvora u evropskom
kontekstu, Udruženje ilmijje Islamske zajednice u BiH, Sarajevo, 2002.
Renton, D. Fascism: theory and practice, Pluto Press, London, Sterling, 1999.
Rex, J. / Singh, G. Multiculturalism and political integration in modern nationstates – thematic introduction, International journal on multicultural societies, Vol. 5, (2003.), No. 1, p. 3-19
Said, E. Krivotvorenje islama: kako mediji i stručnjaci određuju način na koji
vidimo ostatak svijeta, V.B.Z., Zagreb, 2003.
Schmitt, C. Politički spisi, Politička kultura, Zagreb, 2007.
Sternhell, Z. Fašizam: refleksije o sudbini ideja u povijesti dvadesetog stoljeća, u: Freeden M. (ur.) Političke ideologije: novi prikaz, Algoritam, Zagreb,
2006.
Sunić, T. Europska nova desnica: korijeni, ideje i mislioci, Hasanbegović,
Zagreb, 2009.
Velički, D. Desni ekstremizam, radikalizam i zapadnoeuropska Nova desnica,
Politička misao, Vol. 47, (2010.), br. 2, p. 67-84
Young, I. M. Pravednost i politika razlike, Jesenski i Turk, Zagreb, 2005.
63
Dražen Barbarić
Dražen Barbarić
MULTICULTURAL PARADOX OF
THE EUROPEAN EXTREME RIGHT
Summary
The author starts with undoubtable fact of ascent of radical right parties and their
elective successes all over the Europe. He uses integral term of radical right which
includes tree key characteristics: antisystemic rhetoric, xenophobic antiimigrational
sentiment and nationalists mythology. This work emphasizes a fact that radical right in
Europe is taking over basics of multicultural discourse (mutual appreciation and
coexistence), and using them in completely perverted form for political causes. Paradox
lies in a fact that the radical right instrumentalized ethnocratic multiculturalism is directed against exponents of idea of liberal multiculturalism, therefore burying the
foundations of European civilization and offers completely opposite vision of mentioned
through various concepts (Europe Fortress, Europe of Nations etc.)
Key words: radical right, cultural protectionism, ethnocratic multiculturalism,
theory of abjection, friend-enemy distinction, antiislamism
64
Originalan naučni rad
Alma Jeftić1
DEMOKRATSKI HEDONIZAM
„POSLJEDNJEG ČOVJEKA“
Cilj ovog rada je razmotriti pojam demokratije kroz nekoliko naizgled nepovezanih cjelina: kao oblik traumatskog jezgra, kao disciplinsku matricu urezanu u poslušna tijela, kao „čokoladni laksativ“ i, na kraju, kao ograničeni hedonizam.
Jedan od osnovnih zadataka biopolitike danas je borba protiv opasnosti do kojih
može dovesti neograničeno konzumiranje droga, cigareta, seksa. Samim tim, „posljednji
čovjek“ u Nietzscheovom smislu je onaj koji se kreće bez strasti i potpuno ravnodušan i
koji je, na neki način, isključen iz društvenog poretka.
Glavni doprinos ovog rada je u tome što je ponudio pojam demokratskog hedonizma kao shvatanja individualnih ograničenja slobode, kao i individualnih potreba za
ograničenjem i slijedom pravila. Time se ukazuje na imanentnost pravila koja određuju
svaki segment ljudskog života, ali i onih sitnih procedura koje upravljaju svakim
pojedinačnim životom.
Ključne riječi: demokratija, hedonizam, „posljednji čovjek“, pravila, traumatsko
jezgro
Uvod
Shvatanje demokratije kao društvenog poretka zahtijeva mnogo više od
politološke studije. Iako naizgled politička, svaka tema koja se dotiče društvenog
poretka i ideologije podrazumijeva psihološku analizu pojedinačnih i grupnih
reakcija na spomenutu promjenu.
Cilj ovog rada je kroz shvatanja Lacana, Arendt, Foucaulta i Žižeka predstaviti demokratiju kao poredak, ali i sagledati njen odnos prema društvu i odnos
pojedinca prema njoj. Demokratija se prvo razmatra kao jedan oblik traumatskog
jezgra, zatim kao disciplinska matrica urezana u poslušna tijela, kao „čokoladni
laksativ“, i, na kraju, kao ograničeni hedonizam.
Foucault je naglasio da je tijelo mjesto na kojem najsuptilnije i najneprimjetnije društvene vještine formiraju mreže odnosa koje omogućavaju široku
skalu organiziranja moći. Jasno je da današnji hedonizam kombinira zadovoljstvo sa ograničenjem, što je posebno vidljivo u okviru Žižekovog primjera „čokoladnog laksativa“, koji djeluje po principu da samo ono što je doprinijelo rani
može i da je izliječi. Jedan od osnovnih zadataka današnje biopolitike je borba
1
alma.jeftic@gmail.com
Alma Jeftić
protiv opasnosti do kojih može dovesti neograničeno konzumiranje droga,
cigareta, seksa.
Već odavno se zapadnjačka civilizacija kreće u smjeru Nietzscheovog
„posljednjeg čovjeka“, onog koji se kroz život kreće bez strasti i potpuno
ravnodušan. Za tog čovjeka i obični, jednostavni užitak predstavlja slijed pravila
koja se moraju ispoštovati ukoliko želimo da bude potpun.
Glavni doprinos ovog rada je u tome što je ponudio pojam demokratskog
hedonizma kao shvatanja individualnih ograničenja slobode, kao i individualnih
potreba za ograničenjem i slijedom pravila. Time se ukazuje na imanentnost pravila koja određuju svaki segment ljudskog života, ali i onih sitnih procedura
koje upravljaju svakim pojedinačnim životom.
1. Lacanova politička teorija i bijeg od traumatskog jezgra
Često se, u svrhu teoretiziranja politike kao polja nerazrješivih konflikata i
kriza na koje ideologija odgovara uvođenjem imaginarne, „nemoguće“ rezolucije u obliku „parcijalne fiksacije“ identiteta2, poziva na Lacanovu teoriju o autonomiji označitelja u simboličkom. Njegovo određenje simboličke interakcije kao
fabriciranja značenja u krajnjoj analizi omogućava shvatanje akcije kao subjektivnog pokušaja skrivanja originalnog nedostatka ili odsustva. Suprotno tome,
za Hannah Arendt, činjenica da je čovjek sposoban za akciju znači da se od njega može očekivati neočekivano, kao i da je sposoban izvesti nešto što je beskrajno nevjerovatno3.
Prema Lacanovoj političkoj teoriji svjetovi i identiteti očuvani u pamćenju
zahvaljujući političkoj pozadini ne bivaju otkriveni, niti objelodanjeni, niti rasvijetljeni, nego su „artikulirani“, „proizvedeni“ ili „konstruirani“ sa svrhom koja
leži izvan njihovog samog obrazloženja4. Prema Žižeku5, najradikalnija
dimenzija Lacanove teorije leži u prepoznavanju simboličkog poretka kao ispresijecanog osnovnom nemogućnošću, struktuiranom oko nemogućeg/traumatičnog jezgra, oko centralnog nedostatka. Samim tim, politika je određena ideološkom konstrukcijom čija svrha nije pružiti nam bijeg od stvarnosti, nego društvenu realnost po sebi kao bijeg od nekog traumatskog jezgra.
Razumijevanje ljudskih odnosa u duhu osnovnih pravila i kao zaštitu protiv traume beznačajnosti blisko je shvatanju ideologije Hannah Arendt kao
pokušaja pružanja reda, integracije i konzistentnosti fikcionog narativa samom
carstvu međuljudskih odnosa6. Jedina razlika je u tome što je za Žižeka ideol2
Dolan, F.M. Political Action and the Unconscious:Arendth and Lacan on Decentering
the Subject, p. 345
3
Arendt, H. The Human Condition, p. 206
4
Dolan, F.M. Political Action and the Unconscious:Arendth and Lacan on Decentering
the Subject, 346
5
Žižek, S. The Sublime Object of Ideology, p. 122
6
Dolan, F.M. Political Action and the Unconscious:Arendth and Lacan on Decentering
the Subject, p. 346
66
Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka
ogija bit ljudskih odnosa koja je uvijek materijalizirana u našoj društvenoj realnosti. Svaka kultura, prema Žižeku7, nije ništa drugo nego oblik kompromisa,
reakcija ne neku zastrašujuću, radikalnu, nehumanu dimenziju svojstvenu ljudskom stanju po sebi. Stoga je suočavanje sa modernom politikom zapravo ohrabrivanje prihvatanja besmislenosti vokabulara političkog diskursa, a osnovna solucija spomenutoj beznačajnosti je formalna demokratija.
Žižek tvrdi kako je demokratski stav uvijek baziran na određenoj fetišističkoj podjeli, te nam kao takav omogućava da prihvatimo realnost ekološke krize,
(na primjer), u njenoj bezosjećajnoj aktuelnosti, bez dopunjavanja nekom porukom ili značenjem. S druge strane, politička odluka bazirana na moći kao
jednostavnom uvidu u stanje stvari predstavlja podsjetnik na rezultate disciplinske primjene modela znanje-moć u Foucaultovom tumačenju diskursa i proizvodnje kao četvrtog termina u matrici.
1.1 Disciplina kao ograničenje i mehanizam vlasti
„Odakle potječu pojmovi opasnost, uspješnost u osuđivanju i
rehabilitaciji? To nisu ni medicinski ni pravni termini, to su disciplinski termini. Oni se odnose na sve one sitne disciplinske postupke
u školama, kasarnama, popravnim domovima, fabrikama, koji
postaju sve važniji i važniji. Sve te institucije proizvodnjom, širenjem, grananjem svojih mreža kroz društvo, dovele su do pojave pojmova koji su u početku bili nevjerovatno empirijski, a sada postaju
sveti. Mislim da se kriminologija 'provlači' između tih pojmova8.“
U klasičnom dobu tijelo postaje objekat i meta vlasti. Obimno štivo o Čovjeku-mašini promatralo se u dvije ravni: prva je anatomsko-metafizička, a druga tehničko-politička, sastavljena od niza školskih, vojnih i bolničkih propisa,
kao i empirijskih postupaka i teorijskih promišljanja čiji je cilj da se tjelesne aktivnosti nadziru ili popravljaju9. Stvara se politika prinudnog potčinjavanja tijela,
što podrazumijeva proračunatu manipulaciju njegovim elementima, pokretima,
ponašanjem. Ono potpada pod mašineriju vlasti koja ga istražuje, raščlanjuje i
ponovo sastavlja.
Tako se rađa politička anatomija, koja je istovremeno i mehanizam vlasti.
Njome se definira način na koji se može ovladati tijelom drugih i utjecati na
njega, ne samo da bi ti drugi činili ono što se od njih zahtijeva, nego i da bi se
ponašali onako kako se od njih očekuje, prema utvrđenim tehnikama i onoliko
brzo i efikasno kako se odredi. Historijski trenutak za discipline je onaj u kojem
se rađa vještina upravljanja ljudskim tijelom, čiji cilj nije samo povećanje njegove sposobnosti, niti jednostavno potčinjavanje, nego stvaranje odnosa u okviru
kojeg je tijelo utoliko pokornije, što je korisnije, i suprotno. To disciplinu čini
drugačijom od kućnog sluganstva, vazalstva i „discipliniranja“ manastirskog
7
Žižek, S. The Sublime Object of Ideology, p. 122
Martin, L.H. Technologies of the Self: A Seminar with Michel Foucault, p. 11
9
Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, p. 87
8
67
Alma Jeftić
tipa. Jedino ona ima sposobnost masovne proizvodnje potčinjenih i uvježbanih,
„poslušnih“ tijela.
Foucault je naglasio da je tijelo mjesto na kojem najsuptilnije i najneprimjetnije društvene vještine formiraju mreže odnosa koje omogućavaju široku
skalu organiziranja moći10. U svojim radovima nakon 1970. godine, njegova
osnovna preokupacija postaje ne samo način na koji odnosi moći djeluju na ljudsko tijelo, nego i argument da je nauka o tijelu (koja, prema njegovim riječima,
formira „političku tehnologiju tijela“) metodološki integrirana u historijsku
studiju. Foucault nije odredio tijelo kao nepromjenljiv entitet, nego kao heterogenu višestrukost, jer je ono „zapremina u neprekidnoj dezintegraciji“11.
Iako je Foucault na najsistematičniji način razvio ideju prema kojoj je
funkcija moći da naredi umnožavanje kroz kontrolu i ispisivanje ljudskog tijela,
njegov prethodnik, Friedrich Nietzsche je, skoro stoljeće ranije, tvrdio da je
tijelo društvena struktura, i da je, prema tome, filozofija prije svega interpretacija tjelesnih stanja, bila ona otkrivena ili skrivena. Foucault je elaborirao
Nietzscheovu ideju o tijelu kao višestrukosti, koja je u osnovi afektivna i instinktivna (dionizijska), i to je primarno i istinsko bojno polje za rat između instikata. Tijelo je mnogostruko, jer je korelat i funkcija fundamentalno heterogenih psihofizioloških procesa, određena ekspresija višestrukih nagona i afekata,
prije nego besmrtne, transcendentalne ili metafizičke suštine.
1.2 Genealoško i arheološko utjelovljenje ideologije
Detaljnijim čitanjem Kafkine pripovijetke „U kažnjeničkoj koloniji“
(1919) shvatamo da je pisac nastojao opisati disciplinsku matricu na kojoj se
„zapis“ na tijelu manifestira i može biti mapiran. Foucault je naglasio da uvijek
postoji nešto u društvenom tijelu, u klasama, grupama i individuama, samim tim
što na neki način uspijeva izbjeći odnose moći, nešto što je bez sumnje više ili
manje pokorna ili reaktivna istinska stvar, prije centrifugalni pokret, obrnuta
energija, pražnjenje... plebejskih osobina ili aspekata.12
„Imam namjeru analizirati kako je, u početnim etapama industrijskih društava, određeni kažnjenički aparat formiran zajedno sa
sistemom za razdvajanje normalnog od abnormalnog. Da bi se to pratilo, neophodno je konstruirati historiju događanja u XIX
stoljeću, kao i način na koji se sadašnji izuzetno kompleksni odnos
sila (izvjesni nacrt borbe) vratio kroz uspjeh ofanziva i protuofanziva, efekata i kontraefekata. Usklađenost takve historije potječe iz logike suprotnih strategija. Arheologija društvenih nauka morala je
10
Mellamphy, D., Mellamphy, B.N. In Descent Proposal: Pathologies of Embodiment in
Nietzsche, Kafka, and Foucault, p. 30
11
Ibid, p.33
12
Ibid.
68
Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka
biti uspostavljena kroz proučavanje mehanizama moći investiranih u
ljudska tijela, djela i oblike ponašanja.“13
Ovim riječima je Foucault opisao svoju inicijativu da analizira kompleksne odnose sila historijskog kažnjeničkog aparata kao temelja za proučavanje
mehanizama moći. Aparat moći je za njega heterogen ansambl koji sadrži diskurs, institucije, oblike arhitekture, naredbe, zakone, administrativne mjere, naučne
izjave, filozofske, moralne i filantropske propozicije.
Disciplinska stega podrazumijeva uspostavljanje prinudne veze između
tjelesnih sposobnosti i jačanja discipline nad tijelom. Disciplinska matrica je
definirana kao funkcionalni koordinatni sistem odnosa moći u kojima disciplinske tehnike djeluju na ljudska tijela u svrhu organiziranja i normaliziranja
ljudskog ponašanja. Ako je disciplinska matrica funkcionalni koordinatni sistem,
onda bi trebalo biti moguće identificirati strukturalne principe ili osi koje ga
čine. Iako je Foucault opisao disciplinsku matricu u terminima „heterogenih taktika“ koje imaju istu primarnu metu na ljudskom tijelu, koordinate disciplinske matrice, koje na jednom nivou vladaju i ograničavaju materijalne parametre i
konceptualne mogućnosti tjelesnog identiteta, mogu, skoro matematički, biti
načinjene križanjem dvije osi: horizontalne koju Kafka u svojoj pripovijeci označava kao „Krevet“ aparata za kažnjavanje, i vertikalne, koju označava kao
„Pisač“.
Prva funkcionira prema onome što je Foucault označio kao genealoško:
socio-historijska i hronološka dimenzija prave matrice, ona koja djeluje sintaktički, raspoređujući tijela sekvencionalno, serijski, prateći konceptualna pravila
lingvističke koherencije i historijskog kontinuiteta. Druga funkcionira prema
onome što je Foucault nazvao arheološkim. To je sinhronična i paradigmatska
dimenzija koja tijela podešava ideološki, raspoređujući ih, „pišući“ po njima poput pisaće mašine, kao da već postoje označene političke izjave i percepcije na
njima. Križanje genealogije i arheologije, hronologije i sinhronije, onog što smo
nazvali sintaktičkim i paradigmatskim osama, posudivši ih iz jezika strukturalizma, određuje logičko-gramatičke parametre tijela kao socio-političkog bića, formirajući njegovu disciplinsku matricu: stabilnu, propisanu, discipliniranu i diskurzivnu (logičko-lingvističku) strukturu.14
Foucaultova tvrdnja o reproduciranju moći i znanja kroz tjelesno najjače je
istaknuta u „Tijelu osuđenika“, prvom poglavlju njegove studije „Nadzirati i
kažnjavati“, gdje opisuje način na koji je tijelo direktno uključeno u politiku,
postajući tako predmet saznanja, istovremeno i potčinjeno i produktivno. „Tijelo“ i „duša“ su dva pola djejstva moći i znanja, to su „Krevet“ i „Pisač“ aparata
za kažnjavanje iz Kafkine pripovijetke, koji se sastojao iz tri dijela: Kreveta, Pisača i Drljače. On ga opisuje ovako:
„Krevet i Pisač bili su iste veličine i izgledali kao dva tamna
drvena sanduka. Pisač je bio obješen oko dva metra iznad Kreveta;
13
14
Ibid., p. 40
Ibid.
69
Alma Jeftić
svaki od njih je na uglovima bio privezan sa četiri mjedene šipke
koje su reflektirale svjetlost. Između njih na željeznom gajtanu,
klatila se Drljača, napravljena od stakla, tako da je svako mogao gledati kroz nju. Na Krevetu osuđenik leži; ovdje su trake za ruke,
noge, i za vrat, da bi bili dobro pričvršćeni. I Krevet i Pisač imaju
električnu bateriju; Krevet treba jednu za sebe, a Pisač za Drljaču.
Nakon što osuđenika postave u aparat, Krevet se pokreće. Treperi
minutu, u brzim vibracijama, sa jedne strane na drugu i gore-dolje.
Vidjet ćete sličan aparat u bolnicama; ali na našem Krevetu svaki
pokret je brižljivo proračunat, jer mora da precizno odgovara pokretima Drljače. A Drljača je instrument za stvarno izvršenje presude.
Svaka zapovijed koju je zatvorenik odbio izvršiti biva ispisana na
njegovom tijelu pomoću Drljače.“15
Funkcija Kafkinog aparata je, dakle, da se njime ono što tijelu nedostaje (u
ovom slučaju, zakon ili naredba) ispisuje na njemu kroz bolno iskustvo dominantne ideologije ojačane, ili doslovno, utjelovljene, kroz potčinjavanje. Ta mašina
je aparat za potčinjavanje, za potčinjavanje kroz označavanje. Nedisciplinirano
tijelo mora da se potčini položaju unutar aparata, što u ovom slučaju podrazumijeva da mora biti zavezano za Krevet aparata. Istovremeno, to isto tijelo treba da
utjelovi ideologiju društveno-političkog sistema.
Na osnovu prethodnog objašnjenja dvije osi disciplinske matrice, ova dva
oblika potčinjavanja mogu biti predstavljena kao dvije osi društveno-političke
egzistencije: sintagmatska os („horizontalna“, „temeljna“), koja odgovara Krevetu, i paradigmatska os („vertikalna“, „superstrukturalna“), koja odgovara Pisaču.
Dominantna paradigma križa se sa sintagmatskim tijelom, tijelom koje se javlja
kao sintaksa, da bi bilo „razmješteno“, „disciplinirano“ i „osuđeno“ kao takvo,
na razmeđima gdje se bolno iskustvo pojavljuje. To je potčinjavanje individualnog tijela tjelesnoj politici kroz njegovo utjelovljenje i stvarno (fizičko) ustrojstvo izvjesne ideološke paradigme. Dok se osjeća snaga aparata on ostaje nevidljiv, izuzev one četiri mjedene šipke koje odašilju zrake na svjetlo dana,
održavajući tako aparat represije na mjestu. Samo je Drljača, simbol mučenja i
patnji, napravljena od stakla, da bi svako mogao gledati kroz nju. U svoj toj njenoj „prozirnosti“ gubi se njena „prisutnost“.
Tijelo koje treba biti „razmješteno“ („osuđeno“), „sintagmatsko tijelo“
(gramatički govoreći), pristaje na svoje „paradigmatsko“ potčinjavanje, jer jednostavno ne zna i/ili ne shvata u potpunosti da će biti potčinjeno. Kada Putnik iz
Kafkine pripovijetke pita Oficira da li zatvorenik zna za šta je osuđen, ovaj mu
odgovara da ne zna ni da je osuđen, ni koja je kazna. Sintagmatsko tijelo pristaje
da bude spušteno na Krevet aparata za kažnjavanje, ne znajući pri tome da to ujedno znači i pristanak na pad, tako da se za vrijeme potčinjavanja Krevet pokreće, a Drljača, prateći Pisačev skript, spušta se naizmjenično na tijelo, koje se
opet okreće zbog pokreta samog Kreveta, odgovarajući pri tome položajima Dr15
Kafka, F. In the Penal Colony
70
Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka
ljače i Pisača. Ta ujednačenost pokreta Drljače i Kreveta okreće tijelo i
omogućava Drljači da svojim iglama ureže tekst presude na tijelo, pri svakom
okretu iznova.
„Prvih šest sati osuđenik ostaje živ skoro kao i ranije, samo
što trpi bol... Ali kako je samo tih i miran tih prvih šest sati! Prosvjetljenje se javlja čak i kod najglupljih. Prvo u očima. Iz njih zrači...
ništa više se ne dešava sem što čovjek počinje shvatati natpis; on
pravi pokrete ustima kao da sluša. Vidite kako je teško dešifrirati taj
natpis pogledom; ali naš čovjek ga dešifrira pomoću svojih povreda.“ 16
Prema Foucaultu17, to je historijska realnost duše nastale kroz metode
ograničavanja, nadzora i kažnjavanja, a s ciljem rađanja novog korpusa znanja
koje produžava djelovanje moći. Potčinjeno dominantnoj paradigmi, nedisciplinirano tijelo koje se „razmješta“ i „disciplinira“ kroz sintagmatsku os (zavezano
za Krevet aparata) postaje, kroz bolni presjek paradigmatske osi (Pisač i Drljača)
korpus znanja koji se podiže iz svog dvostrukog pada na nivo sada „discipliniranog“ tijela- paradigmatskog „dizajna“ ili ideologije aparata. Nedisciplinirano
„meso“ postaje disciplinirana „riječ“ načinjena da „radi“ ili prati skript svog
sistemskog natpisa. Drugim riječima, čisto „somatsko“ postaje „psihosomatsko“
ili „tijelo i duša“ zajedno. Na taj se način „tijelo i duša“ podižu iz svog dvostrukog, sintagmatskog i paradigmatskog, pada.
2. Paradoks „čokoladnog laksativa“ i „posljednjeg čovjeka“
Alfonzo Cuaron18 je svoj film „Djeca čovječanstva“ zasnovao na pretpostavci da su mnogi scenariji za budućnost slični serijalu Big Brother i da je
tiranija koja se danas zbiva preuzela drugačiji oblik koji se u XXI stoljeću zove
„demokratija“. U trenutku kada glavni junak filma posjećuje bivšeg prijatelja a
sada jednog od najviših državnih dužnosnika da bi dobio propusnicu za izbjeglice, scena prikazuje stan na Manhattanu kao homoseksualno ljubavno skrovište
za pripadnike više klase. Stoga je više nego jasno da neplodnost o kojoj se u
filmu govori zapravo i nije njegova glavna tema nego samo simbol za ono što je
davno dijagnosticirao Nietzsche: zapadnjačka civilizacija kreće se u smjeru
„posljednjeg čovjeka“ potpuno ravnodušnog bića bez strasti i predanosti19.
Jasno je da današnji hedonizam kombinira zadovoljstvo sa ograničenjem,
što je posebno vidljivo u okviru Žižekovog primjera „čokoladnog laksativa“, koji djeluje po principu da samo ono što je doprinijelo rani može i da je izliječi.
Jedan od osnovnih zadataka današnje biopolitike je borba protiv opasnosti do kojih može dovesti neograničeno konzumiranje droga, cigareta, seksa. Prema
16
Ibid.
Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, p. 91
18
Žižek, S. O nasilju, p. 29
19
Ibid.
17
71
Alma Jeftić
Žižeku, način na koji se danas borimo protiv tih „opasnosti“ ravan je paradoksu
„čokoladnog laksativa“ i vodi ka izumu kafe bez kofeina i opijuma bez opijuma.
Kao što rat može biti shvaćen kao sredstvo za postizanje mira i stvaranje
uvjeta za raspodjelu humanitarne pomoći, tako i demokratija, prema Žižeku, podrazumijeva kako je uredu uključiti torturu i stanje stalne opasnosti ukoliko će to
riješiti problem „ispada“ i „viškova“ i pomoći ljudima da sazriju. Virtualna
realnost koja nas okružuje postala je proizvođač kafe bez kofeina, mlijeka sa
malim udjelom masnoća, piva bez alkohola i ljudi isključenih iz društvenog poretka (Homini sacer). I kao što je, prema Walteru Benjaminu, područje čistog
božanskog nasilja područje suverenosti unutar koje ubijanje nije patološki čin,
tako ni u okviru biopolitičkog premještanja Homini sacer ubistvo ne predstavlja
ni zločin ni žrtvovanje (jer krivci su krivi jedino što su živjeli čisti prirodni život)20.
Smrt je samim tim samo traumatski čin biopolitike. Foucaultovim riječima
rečeno, moralna/zakonska odgovornost subjekta je samo još jedan oblik
ideološke fikcije čija je svrha stvaranje mreže odnosa moći između počinioca
zločina i onih koji provode zakon kao jedno od ograničenja djelovanja. Dva
svjedoka tog kružnog procesa koji je cvjetao prvih četrdeset godina XIX stoljeća
su Vidok i Lasner.
Vidok je simbol trenutka u kojem se prijestupništvo, izdvojeno iz ostalih
ilegalizama, potčinjava vlasti i preusmjerava. On je bio čovjek koji se odao nemirnom životu, pustolovinama i prevarama. Bio je dezerter koji se susretao sa
osobama koje su se bavile organiziranjem prostitucije, pljački i krupnog razbojništva. Međutim, u tom periodu dolazi do neposrednog i institucionaliziranog
udruživanja policije i prijestupništva. Tada kriminalitet postaje jedan od točkova
mašinerije vlasti. Strah koji se javlja nije više strah od kraljevog tijela,
istovremeno nosioca pravde i zločina, to je strah od tajnog i mutnog dogovora
između onih koji provode zakon i onih koji ga krše. Vidok je u historiji
zapamćen kao prvi bivši robijaš koji je postao policijski narednik.
Lasner je počinio nekoliko manjih zločina, a dugo se sumnjalo da je on
policijski uhoda, zbog čega su ga drugi zatvorenici pokušali ubiti. Uoči
njegovoga pogubljenja, najveći uglednici Pariza tog vremena napravili su slavlje
u njegovu čast. Međutim, Lasner je postao slavan jer je bio oličenje „prijestupnika“, zbog prijevara, dezerterstva, ucjenjivanja, obnavljanja zatvorskih
prijateljstava, neuspjelog pokušaja ubistva. On je u sebi nosio mogućnost izvršenja svih onih prijestupa koji su u tom vremenu predstavljali veliku prijetnju.
Smatralo se da bi bio heroj da je rođen u drugo vrijeme i pripadao prethodnoj generaciji. U trenutku svoje smrti, Lasner je pokazao kako je ilegalizam potčinjen i
dijelom pretvoren u prijestupništvo, a dijelom okrenut estetici zločina. On je simbol ukroćenog ilegalizma, preobraćenog u prijestupništvo i teoretiziranje, a to
20
Benjamin, W. Uz kritiku sile, p. 21-22
72
Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka
znači dvostruko onemogućenog i bezopasnog. Građanstvo je u tome našlo izvor
uživanja, koji ni do danas nije iscrpljen.21
Ono što je učinilo prihvatljivim sve vidove sudske i policijske kontrole
svakako je kriminalistička crna hronika, koja je svojom preopširnošću svakodnevno izvještavala o unutrašnjim borbama koje se vode protiv nevidljivog
neprijatelja postavši neka vrsta dnevnog ratnog biltena. Glavni zadatak kriminalističkog romana koji se začinje kao jeftina književnost je da prijestupnika
prikaže kao pripadnika jednog posebnog svijeta, sasvim drugačijeg od svakodnevnog. Taktika koja se koristila protiv krivičnog pravosuđa mogla bi se nazvati
kontraška crna hronika, koja sistematično iznosi i naglašava prijestupe načinjene
među građanstvom, pokazujući građansku klasu kao fizički izopačenu i moralno
truhlu.
Dajući opise bijede u koju zapada narod ona pokazuje koliki je udio poslodavaca i cijelog društva u krivičnim postupcima provedenim protiv radnika.
Tako je francuska Falanga tumačila krivične procese kao sukob koji je nametnula civilizacija, pomjerivši sitne ilegalizme sa društvenih margina na
pobunjeničku silu suzbijanih borbi. Zbog toga i njihova izjava da bismo bez
zločina, koji u nama budi gomilu umrtvljenih osjećanja i napola ugaslih strasti,
ostali duže u haosu i stanju obamrlosti.22
Slučaj koji je Falanga naročito pratila bio je slučaj Beasa, trinaestogodišnjaka koji se na vlastitom suđenju suprotstavio onom vrstom ilegalizma koja se
opire svim vidovima prisile, tumačeći disciplinu na dva načina: kao haotični
društveni poredak i afirmaciju društvenih prava. To je bio pokušaj da se
prijestupništvo odvoji od građanskih zakona i nezakonitosti kojima je ono bilo
potčinjeno i stavljeno u službu, što je početak zasnivanja pravog političkog jedinstva narodnih ilegalizama.
3. Uživanje prema pravilima i protiv pravila – demokratija hedonizma
Uživanje kao Lacanov jouissance ili kao obično „enjoy“ napisano na pakovanju Coca-Cole zahtijeva pravila. Bez obzira na višak ili precijenjenost preostalog užitka, u svakom momentu čovječanstvo u okviru „demokratskog“ reda i
poretka djeluje „prema pravilima“.
Prema Žižeku, uživanje se odvija prema pravilima, a restrikcije koje
postoje zbog nemogućnosti uživanja u određenim stvarima rješavaju se njima
sličnim. Ipak, slijepo pridržavanje pravila u okviru demokratskog poretka nikako
ne vodi ka stvarnom osjećaju slobode, nego stvara kratkotrajni privid. Jedna od
zamjerki Lacanovoj teoriji je to što je svijet razmatrao u okviru simboličkog, a
ne kao realnost. Međutim, upravo taj način doprinosi boljem shvatanju političkih
21
22
Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, p. 98
Ibid.
73
Alma Jeftić
termina, za razliku od shvatanja društva kao realnosti u okviru koje se ego mora
prilagoditi i popustiti.
Prema Fukuyami, kraj historije je označio početak liberalne demokratije.
Međutim, kasnija dešavanja su pokazala suprotno. Također, cyber-demokratija,
koja bi trebala predstavljati najnoviji savremeni oblik slobode komuniciranja i
djelovanja, zadržava u sebi mnoštvo pravila, procedura i nevidljivih veza.23
Najznačajnija veza između demokratije i krize demokratije ogleda se upravo kroz pojam „demokratskog hedonizma“ koji predstavlja metaforu za uživanje u
okviru pravila, višak užitka, jouissance koji se suprotstavlja pravilima ne kršeći
ih. Demokratija po sebi ne isključuje pravila, nego slobodu prema kojoj ih svaki
pojedinac za sebe slijedi, uvodeći pri tome jedan novi termin: univerzalna
pravila i ograničenja za uživanje i slobodu. Stoga demokratski hedonizam ne
podrazumijeva beskrajno odavanje užitku, nego beskrajni slijed pravila postavljenih s ciljem ograničavanja pojedinačne slobode i sprječavanja nastanka
viška krize i užitka.
Zaključak
Iako postoji veliki jaz između političke teorije Lacana i Hannah Arendt,
one se ipak slažu oko jedne činjenice, a to je da je svaki pojedinac sposoban za
akciju. Kada je Foucault govorio o „proizvodnji zločina“ mislio je pri tome na
začarani krug koji povezuje i prekršioce zakona i one koji zakon poštuju u jednu
jedinstvenu cjelinu. Ideologija nikada ne postoji odvojeno od ljudi, jer su oni
njen sastavni dio koji je stvara i podržava i/ili remeti.
Glavni doprinos ovog rada je u tome što je ponudio pojam demokratskog
hedonizma kao suprotnosti Lacanovom višku užitka i ograničenju slobode. Kriza u demokratskom poretku ukazuje na nemogućnost shvatanja individualnih
ograničenja slobode, kao i individualnih potreba za ograničenjem i slijedom pravila. Začarani krug proizvodnje zločina i proizvodnje discipline u Foucaultovom
smislu podrazumijeva uvezanost svih struktura društva. Prema tome, kriza je
prisutna u okviru svakog ograničenja koje kasnije vodi ka sasvim slobodnom
kršenju istih i stvaranju mreže privida demokratskog odnosa.
Literatura
Arendt, H. The Human Condition, University of Chicago Press, Chicago, 1958.
Benjamin, W. Uz kritiku sile, Studentski centar Zagreb, Zagreb, 1971.
Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, Nolit, Novi Sad, 1997.
Kafka, F. In the Penal Colony.
˂http://records.viu.ca/~johnstoi/kafka/inthepenalcolony.htm˃. 16.02.2012.
23
Žižek, S., O nasilju, p. 87
74
Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka
Martin, L.H. (eds.), Technologies of the Self: A Seminar with Michel Foucault,
Tavistock, London, 1988.
Mellamphy, D., Mellamphy B.N. „In 'Descent' Proposal: Pathologies of Embodiment in Nietzsche, Kafka and Foucault“, Foucault Studies, 3,
2005, 26 - 48.
Žižek, S. O nasilju, Ljevak, Zagreb, 2008.
Žižek, S. The Sublime Object of Ideology, Verso, 2009.
75
Alma Jeftić
Alma Jeftić
DEMOCRATIC HEDONISM OF THE LAST MAN
Summary
The aim of this article is to examine the notion of democracy through what may
appear, at first glance, several incoherent units: as a form of traumatic kernel, as a
discipline matrix carved onto the obedient bodies, as a chocolate laxative, and as constrained hedonism. One of the main aims of bio-politics is to fight against the threats of the unlimited consumption of drugs, cigarettes, and sex. Given this, the Last Man (in
Nietzsche's conceptualization) is one who does not have sense of passion, one who is
completely stolid, and one who is excluded from the society. The main contribution of this article is that the notion of democratic hedonism can be understood as constrained
freedom. That implies the immanence of rules which define each segment of human life,
but also those tiny procedures that govern each individual life.
Key words: democracy, hedonism, Last Man, rules, traumatic kernel
76
Originalan naučni rad
Vesna Ivezić1
KRIZA DEMOKRACIJE U EUROPI
- PITANJE LJUDSKIH PRAVA U UVJETIMA
MULTIKULTURALIZMA Procesi globalizacije i ujedinjenje Europe, uzdrmali su suverenitet njenih nacionalnih država, te se javila potreba za preispitivanjem stanja demokracije, ljudskih
prava i sloboda u novim uvjetima multikulturalnosti, u kojima se našlo europsko društvo.
Pojavilo se mišljenje da je u Europi demokracija u krizi, a uzroci, kako se smatra, nisu
samo financijske prirode, nego u sve većem prilivu stranaca u zemlje Zapada. Inzistiranje na kulturnim pravima, ostvarenju prava na različitost, kulturnom pluralizmu što je
sad u prvom planu europske politike, izraženo je u politici odnosa prema doseljenicima,
a očituje se i u tendencijama afirmacije i povezivanju lokalnog segmenta, regija, u uvjetima globalizacije. Pri tome se u drugi plan potiskuju univerzalna ljudska prava pojedinaca kao egzistencijalno jedinstvenih bića.
Ključne riječi: multikulturalizam, različitost, kulturna prava, univerzalna ljudska
prava, demokracija, Europa, kriza
„Uistinu slobodne i prosvijećene države neće biti dokle god država
ne bude priznala pojedinca kao višu i neovisnu moć, iz koje proizlazi sva
njena moć i autoritet, i dok ne bude postupala s pojedincem sukladno
tome. Rado zamišljam takvu državu koja će konačno moći dopustiti sebi
da bude pravedna prema svim ljudima i pohoditi se prema pojedincu s
poštovanjem kao prema susjedu; koja čak ne bi smatrala da je s njenim
spokojem nespojivo da nekolicina živi po strani, ne uplećući se u nju i neobuhvaćena njome, a koja bi ispunjavala sve dužnosti susjeda i bližnjeg.
Država koja bi donosila takva ploda i dopuštala mu da otpadne tek što
sazrije, utrla bi put još savršenijoj i veličajnijoj državi koju sam zamišljao,
ali je još nigdje nisam vidio.“
Henry David Thoreau2
1
vesna.ivezic9@gmail.com
Esej je prvo tiskan 1849. u sklopu jednog zbornika pod naslovom „Otpor civilnoj vlasti“. Objavljen je 4 godine nakon Thoreauve smrti pod navedenim naslovom, i danas nije
usuglašeno koji je naslov autor zapravo predvidio.
H.D Thoreau, Walden, 2006., Zagreb, DAF
2
Vesna Ivezić
Uvod
Činilo se da je padom Berlinskog zida, godine 1989. izvršena konačna pobjeda nad totalitarizmom, jer dotadašnje zemlje komunističkog bloka, zemlje „iza željezne zavjese“, smatrale su se područjem vladavine totalitarističkih
režima. Kad je „željezna zavjesa“ pala, propast komunizma, preobrazba komunističkih društava u (neo)liberalna, najavljivali su konačnu pobjedu demokracije
na globalnom planu. Moderna europska društva nastala su na tekovinama prosvjetiteljstva, društvenih ugovora, proklamacije liberalnih vrijednosti slobode,
ljudskog dostojanstva i jednakosti, artikuliranih još davne 1789.godine, u Francuskoj deklaraciji o pravima čovjeka i građanina- jednom od temeljnih dokumenata Francuske revolucije, uobličena u suvremene nacionalne države, u posljednjih nekoliko dekada doživljavaju transformaciju.
Procesi globalizacije uzdrmali su poziciju i značenje nacionalnih država,
donijevši sa sobom nove „vjetrove s Istoka i Juga“, čime se nametnula potreba
ponovnog preispitivanja stvarnog značenja osnovnih pojmova, demokracije,
ljudskih prava i sloboda, koji su nakon povijesne građanske revolucije s kraja
18. stoljeća postali temeljnim vrijednostima na kojima počivaju zapadnoeuropska društva.
Demokratska tradicija u Europi
Što se stvarno dogodilo? Nakon ujedinjenja većeg broja europskih država
u zajednicu nazvanu Europska unija, suverenitet nacionalnih država polako je
počeo gubiti na značenju, na račun suvereniteta EU, koji se postavio iznad partikularnih interesa svake pojedine države. Osim toga, primanjem u članstvo deset
novih država3, stara zapadnoeuropska jezgra proširila je svoje granice na kulturološki različita područja, što joj je donijelo nove utjecaje, nove stanovnike, nove
običaje. Veliki val migracija koji se slijevao u razvijene zemlje Zapada, otpočeo
krajem 80-tih nakon pada Berlinskog zida, intenziviran u 90-tima uslijed ratnih
zbivanja na Balkanu, nastavio se i nakon stvaranje europske zajednice, što je
odvelo do transformacije tradicionalnih zapadnih društava u multikulturalna.
Prisutnost „stranaca“ u zemljama zapadne Europe nije ništa novo, jer liberalizam u Europi razvijao se zajedno s kolonijalizmom, a nešto kasnije se
desio i uvoz jeftine radne snage iz manje razvijenih zemalja, što je“ narušilo“
etničku sliku europske jezgre, ali slabljenje suvereniteta nacionalnih država, te
veći priljev doseljenika s područja bivšeg komunističkog bloka i onih zahvaćenih ratom na Balkanu, u „Staroj Europi“ izazvao je različite reakcije: od ksenofobičnog straha od gubitka nacionalnog i kulturnog identiteta, pa do sve glasnijih
zahtjeva za priznanjem univerzalnih građanskih i državljanskih prava doseljenicima.
3
1. svibnja 2004. u EU je ušlo deset novih država, od toga ih je osam pripadala zemljama bivšeg komunističkog bloka.
78
Kriza demokracije u Europi
- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma Stvarnost se zaustavila negdje u sredini, u području problematiziranja
prava na različitost, prihvaćanja „Drugog“, privikavanja na vlastitu situaciju u
uvjetima multikulturalnosti, te stalnom i ponovnom isticanju demokratskih vrijednosti kao najvišeg imperativa i dokaza visokog stupnja civiliziranosti razvijenog zapadnog društva. Zapadna društva su ponosna na činjenicu da se smatraju
civiliziranima, civiliziranijima od drugih, za koje se smatra da zaostaju na tom
razvojnom putu, a stupanj razvijenosti demokracije, pokazatelj je stupnja civiliziranosti. Slijedom svih povijesnih i novovjekih rasprava o tome koji je politički poredak najprimjereniji nekom društvu, u modernom dobu, u zapadnim
društvima koja se tradicionalno nastavljaju na ideju slobode kao temelja političkog poretka koja se javila još u antičkoj Grčkoj, i unatoč brojnim dilemama
mislilaca raznih epoha o tome valja li vladavina mnogih ili ne4, to je ipak- demokracija. Kako je još stari, dobri Thoreau navodio, „napredak5 se dešavao od
apsolutne prema ograničenoj monarhiji, od ograničene monarhije prema demokraciji6, i trebao bi se nastaviti prema istinskom poštovanju spram pojedinca“7.
Dobri duh demokracije prisutan je u Europi već jako dugo. Ideja koja vuče
korijene još iz vremena atenske demokracije, konačno je uobličena u precizan
dokument 26. kolovoza 1789. godine. Deklaracija o nezavisnosti zasniva se na
osnovnim načelima prosvjetiteljstva: individualizmu, društvenom ugovoru J. J.
Rousseaua, načelu podjele vlasti Menteskquieua, te na američkoj Deklaraciji o
nezavisnosti, koja počiva na engleskom Zakonu o pravima iz 1699. godine,
rezultat je napora za stvaranjem ideje koja počiva na načelima univerzalnosti, a
očituje se u širenju ideje o ljudskim pravima kroz naglašavanje njihovog
značenja i činjenici da ona nadilaze okvire nacionalnih država, te vrijede za sva
vremena.8
„Ljudi se rađaju i ostaju slobodni i jednaki u svojim pravima“, kaže članak 1., Francuske deklaracije o nezavisnosti.
„Čak je kineski filozof bio dovoljno mudar da pojedinca smatra osnovom
carstva“, navodi Thoreau 9, misleći na Konfucija, koji je isticao važnost
individue u odnosu na vlast.
4
„Vladavina mnogih ne valja“, Homerov je stih naveden u Aristotelovoj „Politici“(Aristotel, Politika, IV,4, Kultura, Beograd, 1970:124) gdje je Aristotel problematizirao
mogućnost degeneracije ideje dobra u trenutku kad sam narod preuzima u svoje ruke moć monarha/odlučivanja. (Paić, Ž. Moć nepokornosti, str. 196-197)
5
...zapadnih društava.
6
...što je povijesna priča Europe.
7
Thoreau, D. H. Walden/Građanski neposluh, str. 310.
8
http://www.alfa-portal.com/deklaracija-o-pravima-covjeka-i-gradanina-222-godinaposlije
9
Thoreau, H.D. Građanski neposluh, str. 310.
79
Vesna Ivezić
Zamke i hipokrizija multikulturalizma
Ideja i pojam multikulturalizma pojavio se 70-tih godina u Kanadi, zatim u
Australiji10, a u široku upotrebu ušao je 80-tih godina minulog stoljeća, i postao
omiljenim terminom kojim su se počeli služiti napredni političari i intelektualci
u želji za prevladavanjem neprijateljstava, koja su mnogi starosjedioci zapadnoeuropskih zemalja počeli osjećati prema doseljenicima11 Iako se sama riječ,
zajedno sa svojim izvedenicama (multikulturalnost, multikulturalan, multikulturalistički) već udomaćila u diskursu istraživača društvene stvarnosti, političara,
javnosti, medija, javili su se i glasovi protiv. Prvenstvena zamjerka je da pojam
nije precizno definiran, te da ga se koristi u različitim značenjima, da se veže uz
govor o etnicitetima, kulturi, svim manjinskim grupama, politici, identitetu, i
mnogim drugim segmentima društvene stvarnosti. Druga zamjerka se javlja
zbog toga što se uvriježilo mišljenje da je multikulturalizam mrtav, potpuno
promašen projekt, da ne postoji više. Društveni problemi su se nagomilali u
tolikoj mjeri da je primjena ili objašnjenje situacije multikulturalizmom
nemoguća misija.
Aktualan je primjer Njemačke, jedne od vodećih zemalja EU, isto tako poznate po tome da je 60-tih godina pozvala veliki broj stranih radnika („gastarbeitera“12), pri čemu nije bilo predviđeno da bi oni ostali, što je ne tako davno,
16.listopada 2010., na sastanku podmlatka njene vladajuće konzervativne stranke CDU, konstatirala i Angela Merkel, izjavivši pri tome da je multikulturalizam propala opcija. Znakovito je međutim, da je dobar dio njemačke
javnosti za tu izjavu nije osudio(!)13, što ukazuje na činjenicu da je u Njemačkoj,
velikom broju stanovništva dosta stranaca. Prema statističkim podacima iz
2006.,u toj zemlji je bilo 6.751.002 stranaca (8,2% ukupnog stanovništva). U
Njemačkoj je u upotrebi termin „osobe s migracionom pozadinom“, i odnosi se
na sljedeće skupine:
- strance rođene u inozemstvu
- strance rođene u Njemačkoj
- „Aussiedler“, što se odnosi na etničke Nijemce koji su živjeli u drugim
zemljama, najviše ih je nakon pada Berlinskog zida pristiglo iz Istočne Njemačke, te nakon 1990. iz zemalja istočne Europe i bivšeg SSSR-a.
- djecu naturaliziranih državljana koja nemaju osobno iskustvo imigracije,
i to su mahom osobe koje su već drugi ili treći naraštaj potomaka doseljenika
Sveukupno to nosi oko 15,3 milijuna ljudi s „migracionom pozadinom“.
Doseljenici iz Turske su na drugom mjestu po brojnosti, odmah nakon grupacije
10
Mesić, M. Multikulturalizam, str. 68.
Lasić, M. Od „multikulturalizma“ ka (post)sekularističkom (inter)kulturalizmu, Diskursi, str.14
12
Ti došljaci koji su došli pomoći njemačkoj privredi odmah su prozvani „gostujućim
radnicima“, čime se željelo istaknuti da Njemačka ne računa na njihov dulji, ili stalni
ostanak.
13
http://www.novosti.com/2010/10/angela-merkel-mrtvozonica-multikulturalizma
11
80
Kriza demokracije u Europi
- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma aussiedler, i dok djeca etničkih Nijemaca-doseljenika mahom ostvaruju visoko
obrazovanje, visoku stopu zapošljavanja, turski imigranti su u pravilu slabo obrazovani, loše plaćeni, viša im je stopa nezaposlenosti. Djeca turskih imigranata
često slabo razumiju i govore njemački jezik, tako da se to odražava na kvalitetu
i stupanj obrazovanja.14 Posljedica je to načina života turskih imigranata, koji
često žive u zatvorenim sredinama, i Nijemci smatraju da se oni sami ne žele
uklopiti u društvo u kome žive.
Njemačka je počela „uvoziti“ privremenu radnu snagu još od 1955. godine, i smatralo se da će se oni nakon nekog vremena vratiti u svoje zemlje, tako
da Nijemci nisu ulagali napore u smjeru njihove integracije. Veći imigrantski val
pogodio je Njemačku krajem 80-tih i početkom 90-tih godina prošlog stoljeća,
kad je nakon pada Berlinskog zida u cijeloj Europi došlo do velikih političkih
previranja i promjena, te su se stanovnici „nesigurnog“ Balkana i istočne Europe
mahom počeli preseljavati na Zapad, gdje je Njemačka tradicionalno bila najviše
na udaru. Počele su se doseljavati i cijele obitelji imigranata, koji su do tada živjeli sami. Tada su se prvi put pojavila i pitanja multikulturalizma, etničkih,
ljudskih državljanskih prava imigranata. Do tada se ta pitanja nisu postavljala,
jer strani radnici su bili zadovoljni zaradama, zbog čega su na kraju i boravili u
zemljama Zapada, posla je bilo dovoljno, oni nisu mali namjeru ostajati u tim zemljama, tako da se nije postavljalo pitanje njihove integracije.15
Prava „kriza multikulturalizma“ se javila u drugoj generaciji imigranata,
koji su ili rođeni u Njemačkoj, ili su doselili u ranoj dobi, tako da su se našli u
raskoraku između društva porijekla, i društva u kome sada žive16. Oni se mahom
ne namjeravaju vratiti u domovinu svojih roditelja zbog toga što su socijalizirani
i prošli proces akulturacije u zemlji primitka, u kojoj opet često puta nemaju
državljanstvo, a u pravilu su marginalizirani17, što im otežava opstanak, i dokida
u europskoj zajednici proklamiranu maksimu o „jednakim uvjetima za sve“.18 U
Njemačkoj, ipak, djeca stranih radnika rođenjem stječu pravo na dvojno državljanstvo, ali se u 18-toj godini trebaju opredijeliti za jedno od njih, čime Njemačka jasno pokazuje da želi stanovnike koji su opredijeljeni za Njemačku, kad već
u njoj žive. Čuju se prigovori da Njemačka nikad i nije imala razrađenu integracijsku politiku baziranu na multikulutralizmu, koji je na kraju sa najviše državne
instance proglašen „krivcem“ za neuspješnu integraciju (posebice muslimanskih)
imigranata19, 20. Pojam multikulturalizma u Njemačkoj je kritiziran i na desnici i
14
Elger, K., Kneip, A. i Theile,M.(2009): Useljevanje. Istraživanje pokazuje alarmantan
nedostatak integracije u Njemačkoj, www.spiegel.de/international/germany/immigration
15
Erceg, T. Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni srpski
tjednik, 29.10.2010.
16
Ta pojava se zove kros-identitet (Mesić, Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 243-262.)
17
Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 243-262.
18
Naime, slijedom maksime o „jednakim uvjetima za sve“, EU ima razrađene, i financirane programe podrške „skupinama u nepovoljnom položaju“ u obrazovanju,
zapošljavanju i sl, i taj se program odnosi na: Rome, osobe s invaliditetom, žene.
19
Misli se na spomenuti istup Angele Merkel.
81
Vesna Ivezić
na ljevici, te osuđen ud strane šire javnosti kao uzrok za mnoge nevolje koje su
snašle društvo. Multikulturalizam se čak osuđuje kao uzrok nastanka tzv. „paralelnog društva“ (Parallelgesellschaft) u njemačkom okružju, koje čine pripadnici
drugih etniciteta i religija, i što u njemačkim imigrantskim gradovima i gradskim
četvrtima tvori etnokulturno segregiranu manjinu, koja živi u uvjetima samoizolacije.21
Predsjednik turske zajednice u Njemačkoj, Kenan Kolat, izjavio je da bi
turski emigranti trebali imati mogućnost dobivanja dvojnog državljanstva, jer bi
to, kako smatra, doprinijelo njihovoj boljoj integraciji u njemačko društvo22
Izjava Angele Merkel o smrti multikulturalizma koja je obišla svijet, nije
se pojavila niotkuda, nije „grom iz vedra neba“ (prema medijskim navodima o
tome da je „odjeknula kao grom iz vedra neba“), nego takvo shvaćanje kruži Europom barem jedno desetljeće, od rušenja njujorških „Blizanaca“, otkad su se
pojačale ksenofobične reakcije stanovništva zapadne hemisfere. Prema istraživanju koje je krajem godine 2008. proveo njemački Institut fur Demoskopie Allensbach, o stavu Nijemaca prema imigrantima, ustanovljena je prisutnost ksenofobije kod više od 50% Nijemaca, koji smatraju da u zemlji ima previše imigranata. Veća je percepcija različitosti Turaka ( općenito muslimana), u odnosu na
druge. Istraživanje je pokazalo da je 76% Nijemaca tada smatralo da turski doseljenici „imaju potpuno različitu kulturu“, a 73% se izjasnilo da „misle potpuno
drugačije nego mi“. U periodu nakon 11.rujna u Njemačkoj, kao i u drugim zemljama zapadne Europe počelo problematizirati mogućnost integracije muslimana,
te prisutnost islama u zapadnim zemljama općenito percipirati kao opasnost za
društvo.23
Ravnatelj berlinskog Instituta za stanovništvo i razvoj, Reiner Klingholtz,
također se prilikom jednog intervuja za njemački Der Spiegel osvrnuo na problem prevladavanja kulturnih barijera istaknuvši da „djeca imigranata moraju naučiti jezik, te prihvatiti njemački pravni poredak i kulturne norme“, jer, kako je
rekao, „kod turskih imigranata religioznost se povećala“, i njemačko društvo/
Nijemci, više „ne može prihvatiti da netko odbija sudjelovati u sportskim aktivnostima iz vjerskih razloga.“24
Također je znakovita pojava Thila Sarrazina, člana opozicijske socijaldemokratske stranke SPD, i njegovog bestselera „Njemačka se dokida“, odmah
rasprodanog u 800.000 primjeraka, koje je izgleda pogodio „pravu žicu“ raspoloženja velikog broja Nijemaca prema strancima. Ta knjiga, koja se ustvari
može okarakterizirati kao rasistički napad na multikulturalizam, iznosi strah za
20
Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 243-262.
Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj,str.255
22
Elger, K., Kneip, A. i Theile,M.(2009): Useljevanje. Istraživanje pokazuje alarmantan
nedostatak integracije u Njemačkoj, www.spiegel.de/international/germany/immigration
23
Institut fuer Demoskopie Allensbach,(2009) German Public Opinion. http://www.migrationpolicy.org/pubs/TCM-GermanPublicOpinion.pdf
24
Klingholtz, R. (2010.) Der Spiegel, http://spiegel.de/international/zeitgeist/immigration-debate-german
21
82
Kriza demokracije u Europi
- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma njemačku budućnost koja je demografski, socijalno i ekonomski ugrožena od
stranaca. „Očuvanje dominantne njemačke kulture“, prema T. Sarrazinu, najugroženije je od strane imigranata iz kultura poput turske i arapske, jer „većina
Turaka i Arapa nema nikakvu produktivnu funkciju osim u trgovini voćem i
povrćem; imigranti cijede državu, konstantno proizvode zabrađene djevojčice“25.
Ono što ustvari istinski zabrinjava je veliki uspjeh te knjige.
Probuđeni nacionalizam Nijemaca koji se u novije vrijeme pojavio uz bok
zahtjeva za multikuluturalizmom, smatra se, izazvan je prvenstveno porastom
nezaposlenosti u Njemačkoj, što se dešava u cijeloj zapadnoj Europi, kao
uostalom i u ostatku svijeta. Pritisak imigranata koji ruše cijene rada doživljava
se ugrožavajućim. Iako se čak čuju glasovi o potrebi uvoza određenog broja
novih imigranata za obavljanje poslova koje Nijemci ne žele raditi, te zbog mogućnosti isplaćivanja manjih nadnica nego što bi bilo potrebno u slučaju da su na
tim radnim mjestima Nijemci, što se smatra povoljnim za Njemačku privredu,
opća društvena klima za strance je nepovoljna. Ksenofobični osjećaji porasli su
nakon što je Njemačka uputila pomoć posrnuloj grčkoj privredi, te je izazvala
val reakcija od strane Nijemaca koji „više ne žele biti oslonac za države s kojima
EU ima financijske probleme“.26
Postoje političke opcije koje se suprotstavljaju ideji multikulturalizma zato
što inzistiraju na etnički „čistom“, homogenom društvu, gdje se državljani
smatraju oni koji su rođenjem, ili srodništvom („krvlju“) vezani za to društvo
(poznati Blut und Boden princip), i koji zagovaraju vrlo ograničenu, selektivnu
politiku, ili traže da stranci koji, po upravo navedenom principu, ne pripadaju
tom društvu- odu. Čini se da, usprkos svim naporima zajednice u smjeru prihvaćanja „Drugog“, volksgeist još uvijek kruži Europom.27
Strah od ugrožene etničke čistoće Njemačke, i uopće etničke opstojnosti
Nijemaca, kako se može čuti od strane radikalnijih grupacija, povećan je činjenicom da, generalno gledano, njemačka nacija stari. Životni vijek je sve dulji,
a rađa se sve manje djece. Prosječna dob stanovnika mogla bi se uskoro produžiti na 60 godina, a sve je više onih starijih od 80. Prema procjenama, predviđa
se da će se u ne tako udaljenoj budućnosti broj radno sposobnih Nijemaca smanjiti za 30%, te se može očekivati da će radna mjesta popuniti djeca useljenika, i
novi useljenici. Povećanje prosječne starosne dobi i starenje stanovništva nije
samo problem Njemačke, nego i drugih europskih zemalja (Hrvatska također nije od toga izuzeta), gdje jedino imigranti, često iz neeuropskih zemalja, imaju
25
Thilo Sarrazin, „Njemačka se dokida“, u Erceg,T.: Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni srpski tjednik, 29.10.2010
26
Erceg,T.: Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni srpski
tjednik, 29.10.2010.
27
Ipak, u novije vrijeme Njemačka je vlada poduzela korake prema suzbijanju desnog
ekstremizma, osnivanjem Centra protiv desnog ekstremizma koji bi se bavio i istraživanjem neonacističkih zločina, i slučajeva rasizma, i koji bi trebao okupiti stručnjake iz različitih područja. 25.1.2012.
83
Vesna Ivezić
pozitivnu stopu nataliteta, što onda zapadni Europljani28 doživljavaju kao
prijetnju. Strah od neeuropskih naroda u Europi nije novijeg datuma, često je
iskazivan, primjerice, navođenjem Nostradamusovih proročanstava, prorokovim
upozorenjem da će „žuti val preplaviti Europu“, i ta se misao često navodi u kontekstu europske (također vrlo prisutne i u Hrvatskoj) „sinofobije“, koja se javila
s povećanjem broja imigranata iz Kine, o kojima kruže priče da ih je previše, da
će ih biti još više, i da će preplaviti Europu (kako je Nostradamus i predvidio...29).
No nije potrebno ići tako daleko i zadržavati se samo na primjeru
Njemačke, zbog toga što niti Hrvatska nije pošteđena ksenofobnih napadaja. U
razmatranju ćemo se ograničiti na ispade netrpeljivosti prema Romima, koji se
povremeno javljaju u Hrvatskoj, i što je godine 2010. bio slučaj i u Francuskoj,
kad se Srkozyjeva vlada obrušila na imigrante, pod opravdanjem da i među
Francuzima vlada nezaposlenost, i na meti kao nepoželjni, najviše su se našli
Romi30.
Vratimo se Hrvatskoj: Poznat je slučaj Škabrnje, gdje je u svibnju 2012.,
romska obitelj Đenija, nakon prijetnji domicilnog stanovništva, ograđivanja
žicom njihove parcele, u strahu za vlastitu sigurnost, i pod pratnjom policije,
napustila taj kraj i svoje imanje. Tom prilikom je gradonačelnik Škabrnje, Luka
Škoro, nakon što je priveden na policiju na obavijesni razgovor u slučaju, izjavio: “To je sramota, da jedan Rom ovako može posvađati cijelu Hrvatsku.
Kako ćemo na takav način u Europsku Uniju?!“31 Ovakva izjava govori sama za
sebe, nije potreban komentar osim da spada u područje elementarnog ksenofobnog, rasističkog diskursa. Jednake kvalitete je i postojanje Kriznog stožera za
obranu Like od romskog rasizma, osnivanog 2.travnja 2012. u Lici, i kako
osnivači ove „vrijedne“ institucije navode, „osnovane da bi nadležna državna tijela upozorili na teror koji se provodi Likom od strane nepravedno i nezasluženo
privilegirane i favorizirane etničke skupine Roma“, uz sljedeću, isto tako
„vrijednu“ napomenu: „Ovdje u Lici, Romi su manjina s pravima većine.“ Ta
sprega o pravima manjine i odnosu s pravima većine, spada u raspravu o elementarnim, univerzalnim ljudskim pravima, za sve. Kao neposredni ciljevi
europske i hrvatske demokracije definirana su ljudska prava, ljudsko dostojans28
Tu se misli na one koje sebe smatraju Europljanima po slijedećim mjerilima: stanovnici su neke zemlje zapadno europske jezgre već generacijama, bijeli su, i po mogućnosti kršćani, također zapadne provenijencije
29
Uvjerenje u neprikosnovenost Nostradamusovih proročanstava povećala se nakon
izborne pobjede Barracka Obame, jer znameniti je prorok predvidio dolazak „crnog Pape“, dakle, nezamislivog, te se pojam tog crnog Pape veže uz Barracka Obamu, zbog
shvaćanja da su SAD „Vatikan 21.stoljeća“
30
Donesen je zakon kojim se oduzima državljanstvo građanima koji su nedavno naturalizirani.
www.tportal.hr/vijesti/svijet/88825/Francuska-bez-milosti-za-imigrante 30.9.2010.
31
Jutarnji list, „Zbog prijetnji Romima uhićen gradonačelnik Škabrnje: 'Pa zar da nas Rom posvađa? Kako ćemo u EU?“'“, 4.5.2012.
84
Kriza demokracije u Europi
- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma tvo, jednakost, sloboda, pravda i državljanska prava za sve, a teza o nekakvim
većim pravima na koje etničke manjine nemaju pravo u odnosu na druge, ukazuje na shvaćanje o većoj vrijednosti i većim pravima vlastitog etniciteta, što je tipična demonstracija ksenofobne svijesti.
I još jedan primjer: Slučaj prijetnji romskoj djeci prilikom polaska u školu,
u međimurskom selu Gornji Hrašćan, u rujnu 2012. godine.32 Mještani, „nimalo
skloni Romima“, kako se navodi u dnevnom tisku33, tom prilikom su izjavili da
„će djeca živa ući u školu, ali da neće iz nje izići“. Radi se o romskoj djeci –
šestogodišnjacima, koja su bila izložena neprijateljstvu, prijetnjama od strane
mještana da će zapaliti školu, i koja su na kraju ušla u školu pod policijskom
pratnjom. Novinari su navodili izjave mještana o tomu da njihova netrpeljivost
prema Romima nije neutemeljena, jer Romi „kradu, uništavaju, hodaju bosi(!)“,
a jedna mještanka se također, ne želeći se predstaviti, žalila da u njihovom kraju
trenutno ima 120 trudnica Romkinja.34 Prebrojavanje trudnica, čije je etničko
porijeklo različito od onog domicilnog stanovništva, dio je shvaćanja o prevelikom broju stranaca, o čemu je bilo riječi i u navedenom istraživanju u Njemačkoj.
Prigovori mutikulturalizmu dolaze i s druge strane, strane onih koji zagovaraju univerzalizam, univerzalna prava za sve pripadnike društva, bez obzira na
etničko porijeklo, religijsku pripadnost, ili bilo koji drugi manjinski atribut.
Smatra se da se usmjeravanjem pažnje na kulturne različitosti, ta ista pažnja
svraća sa stvarnih problema ljudi (imigranata u ovom slučaju), a to su univerzalna ljudska prava, politička i državljanska.
„Multi- kulti“, podrugljiva je sintagma koja se koristi u opisivanju različitih događaja i akcija koje se provode u cilju afirmacije multikulturalnosti, a
najčešće se radi o „folklorno-kulinarskom slavljenju različitosti i glorifikaciji
egzotičnosti“35, tako da na kraju, sad planetarno popularan multikulturalni svijet
podsjeća na smotru folklora36.
Još je jedna razina prigovora tako javno proklamiranoj, popularnoj i sveprisutnoj multikulturalnosti, što ukazuje na površnost takvog pristupa koji „izvikuje pohvale multikulturalnosti, no istodobno je lišen svake svijesti o nužnosti
isticanja duhovnih temelja na kojima svaka različitost opstaje37, tako da bi se
slijedom različitih izraza nastalih na temu banalizacije, komercijalizacije i jeftinog umnožavanja gotovo svih društvenih segmenata, termina takvih kao što je
„mekdonaldizacija društva“, mogao uvriježiti i pojam „multikulturalizacije“
stvarnosti.
32
Jutarnji list: „Opet sukob u Međimurju: romsku djecu ne puštaju u školu“, 18.9.2012.
Jutarnji list: „Opet sukob u Međimurju: romsku djecu ne puštaju u školu“, 18.9.2012
34
„Za šest godina to je još 120-oro romske djece u našim školama. To je previše..“, Jutarnji list, 18.9.2012.
35
Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 256.
36
Paić, Ž. Politika identiteta
37
Abadžić- Navey, A. Mevlanina misao: moguća paradigma za novi vijek, Behar
33
85
Vesna Ivezić
Čini se da je suvremeni svijet uhvaćen u zamku različitih „izama“, u
kojima se vrti, bez volje (ili uvida) za iskorakom u područje novih promišljanja
stvarnosti, i traženja sasvim novih pristupa problemima u kojima se našao. To je
kao „kavkaski krug kredom“, u kome dobrovoljno boravimo unutar imaginarnih
granica raznih teorija, ideologija, slike svijeta koju smo sami stvorili.
Primjer Njemačke, koji bi se mogao, u većoj ili manjoj mjeri, odnositi na
mnoge europske zemlje, pokazuje da je to zemlja koja je već odavno multikulturalna, ali da još nije postala mutikulturalistička. „U Njemačkoj je pojam multikulturalizam ostao nedorečen u političkom i teorijskom smislu“38.
Čini se da je u Staroj Europi, unatoč demokratskom naslijeđu na koje je
ponosna, unatoč trijumfu zbog činjenice da su se sve nove zemlje koje su ušle u
članstvo EU prihvatile model demokracije po uzoru na onaj koji postoji u zemljama europske jezgre, i sve su prošle procese adaptacije čime su zadovoljile
kopenhaške kriterije39 za prijem u članstvo, u koje između ostalog spada
vladavina prava i poštivanje općih ljudskih prava, poštivanje različitosti40, ipak
prisutan strah od „Drugog“41, „različitog“, koji je u posljednje dvije dekade generirao porast ksenofobije u Europi. Usprkos tome, danas je neupitno da je uz
demokratsko naslijeđe, EU neosporno multikulturalna, zatim duboko zahvaćena
procesima glokalizacije, ali i da postoji velika potreba za uspostavom interkulturalnog dijaloga.
Nije na odmet spomenuti i svojevrsnu pasivnost, nezainteresiranost građana za događanja na političkoj i društvenoj sceni, koja se pojavila na suprotnoj
strani radikalizacije društva. Posavec42 to vidi kao problem demokratskog
deficita u Europskoj uniji, koji se odnosi na ustroj i funkcioniranje demokratskih
38
Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, Migracijske i etničke teme, 26/3, Zagreb, 2010.
str.243-262
39
Kopenhaški kriteriji su pravila koja definiraju podobnost zemalja koje se žele pridružiti EU. Godine 1993., nakon zahtjeva bivših komunističkih zemalja za članstvom u EU,
Europsko vijeće donijelo je tri glavna kriterija koje države kandidatkinje moraju zadovoljiti ako žele postati članicama. To su:
1. Politički kriteriji, a zahtijevaju stabilnosti institucija koje osiguravaju demokraciju, vladavinu prava, poštivanje ljudskih prava i prava manjina, te prihvaćanje
političkih ciljeva EU.
2. Gospodarski kriteriji, koji zahtijevaju postojanje djelotvornog tržišnog
gospodarstva.
3. Pravni kriteriji, koji se odnose na usvajanje cjelokupne pravne stečevine EU.
40
„The peoples of Europe, in creating an ever closer union among them, are resolved to share a paceful future based on common values“, Charter of Fundamental Rights of the
European Union/ preamble
41
Termini „Drugi“ i „različitost“ od strane raznih autora, vrlo se često koriste u diskursu
o demokraciji, ljudskim pravima, i sl.
42
Posavec, Zvonko, hrvatski politolog, u Grubiša, D.(2012.), Konstitucionalizacija
demokracije u EU-u: demokratski deficiti i poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god.49., br.1, 2012., str. 41-63.
86
Kriza demokracije u Europi
- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma institucija, a još više, i kao veći, problem političke alijenacije građana43,
otuđenosti od demokratskih institucija EU, koje deklarativno počivaju na demokratskim vrijednostima, ali se kod određenog broja građana, u praksi, ne doživljavaju tako. Otuđenost građana prema Europskoj uniji kao cjelini, te njenim
ciljevima, vrijednostima, idejama i konkretnoj praksi, javila se još 60-tih godina
kao izraz krize građanskog društva, a očituje se kao osjećaj političke nemoći,
osjećaj da se ionako ne može ni na što utjecati. Zatim politička besmislenost,
koja proizlazi iz nerazumijevanja političkih odluka, politička izvannormiranost,
kao shvaćanje da se norme i vrijednosti u političkim djelovanjima ne poštuju, te
na kraju politička izolacija, kao rezultat takvih shvaćanja44. Posljedica političke
alijenacije je, primjerice, neizlazak velikog broja građana na izbore, što je problem i u Hrvatskoj.
Globalizacija i glokalizacija- slika suvremenog svijeta
Globalizacija je također pojam koji se često spominje u svakoj prilici, i
kojim se objašnjava stvarnost. Sve je danas „globalno“, jednako kao što je i
„multikulturalno“.Ta dva pojma i pojave koje označavaju su povezani. Jedna
pojava uzrokuje drugu. Globalizacija je uzrokovala veću pokretljivost ljudi, migracije, miješanje svjetskog stanovništva. Gotovo da više i nema etnički „čistog“
mjesta na svijetu!
U novije vrijeme se pojavio i pojam glokalizacije, koji sažima globalno i
lokalno, malo i veliko, opće i posebno. Hologramske je prirode, zbog toga što u
svakom segmentu lokalnog, pojedinačnog, malog, sadržan je i princip velikog,
globalnog, općeg, u kome sve opstoji. Pojam predstavlja integraciju lokalnog i
globalnog konteksta, i naglašava potrebu isticanja i naglašavanja lokalnog
okvira, kao referentnog „mjesta“ u kojem se pojedinac nalazi, kreće, i koje
doživljava svojim, i složenica predstavlja pokušaj povezivanja globalne i lokalne
razine.45
Današnja društva su multikulturalna, u njima se razmatra mogućnost uspostave interkulturalnog dijaloga u cilju upoznavanja različitosti, integracije,
zbližavanja, mirnog suživota, i ono na što se u europskoj politici obraća velika
pažnja je afirmacija lokalnih kulturnih vrijednosti, koje se opet uklapaju u
globalnu sliku EU. Europa, nekad rascjepkana na mnoštvo malik kraljevina,
carevina, kneževina, razjedinjenih, često i međusobno zaraćenih, nepovezanih,
43
U Grubiša, D. (2012.), Konstitucionalizacija demokracije u EU-u: demokratski deficiti
i poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god. 49, br.1, 2012.,
str.52.
44
U Grubiša, D. (2012.), Konstitucionalizacija demokracije u EU-u: demokratski deficiti
i poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god. 49, br.1, 2012.,
str.52.
45
Čaldarović, O. i Šarinić, J. Utjecaj suvremene komunikacijske tehnologije na suvremenu urbanu sredinu-prostor, mjesta, vrijeme, Informatol., 43., 2010., 1, str. 58-62.
87
Vesna Ivezić
nakon ujedinjenja tog mnoštva u nekoliko nacionalnih država, opet doživljava
proces regionalizacije, ali ovaj put pod patronatom EU.
Vijeće Europe i Europske unije (Program kulture) pokrenuli su početkom
2008. projekt mreže interkulturnih gradova, čiji je osnovni cilj naglašavanje uloge umrežavanja i stvaranje mreže koja upućuje na povezivanje raznolikih kultura. Naglašena je važnost spoznaje o međuzavisnosti kultura, gdje je postavljeno pitanje može li se raznolikost razumjeti kao šansa a ne kao prijetnja. Naglasak
je na afirmaciji raznolikosti, različitih kultura, lokalnog. Veliki broj projekata
koje financira EU, usmjereni su na jačanje lokalnih zajednica, te međusobnu
suradnju lokalnih zajednica iz nekoliko europskih zemalja. Globalizacija, uz nju
sukladna glokalizacija, dakle, šansa su malim narodima i malim kulturama za
afirmaciju na svjetskoj kulturnoj sceni46.
U slijedu novih socioloških pojmova, nije od viška spomenuti još jedan,
koji ocrtava karakter suvremenog neoliberalističkog društva, u kome se i
događaju svi spomenuti procesi. Kovanica grobalizacija (od grow/rasti, i globalisation)47 odnosi se na društvo koje svojim imperijalističkim ambicijama teži
nametnuti se u različitim geografskim područjima, a u svrhu rasta (growth)
moći, bogatstva, utjecaja u cijelome svijetu.
Ideologija štednje
Na nedavnom Subversive Film Festivalu48 održanom u svibnju 2012. u
Zagrebu, posvećenom kritičkom preispitivanju društvenih odnosa današnjice, uz
popratna događanja u vidu panel diskusija na suvremene društvene teme i
promocije recentnih književnih izdanja koja se bave sličnom problematikom,
gostovao je i Tariq Ali, Pakistanac rođenjem i podrijetlom, danas jedan od
ključnih intelektualaca moderne ljevice, koji je tom prilikom predstavio svoju
novu knjigu “Obamin sindrom“, u kojoj analizira prvih 18 mjeseci vladavine
američkog predsjednika Barracka Obame, gdje tvrdi da se unatoč najavi promjene, Obamina vladavina gotovo nimalo ne razlikuje od one njegova prethodnika
G. Busha, i da se u cjelokupnoj svjetskoj politici još nije dogodilo ništa novo.49
46
Slavoj Žižek, Nedjeljom u 2, HRT 1, 17. 05. 2012.
Autor pojma je G. Ritzer, koji ju je razvio u svojim radovima o „mekdonaldizaciji“
društva
48
Organizatori ga opisuju kao „projekt na temu filmskih mutacija, definira se kao interdisciplinarni, hipertekstualni, politički pokušaj demistifikacije vizualnih tabua, te je
cjelokupni festival je organiziran kao događanje koje ukazuje na materijalne i društvene
tenzije i sukobe“.
49
Autori kao što su Tariq Ali ili, primjerice, Slavoj Žižek mogli bi se svrstati u grupu autora koji izražavaju euroskepticizam, no ako uzmemo u obzir da se spomenuti pojam odnosi na „nelagodu“, negativan stav prema europskim integracijama, koji se onda argumentira : prijetnjom gubitku nacionalnog suvereniteta i etničkog identiteta, strahom od
gubitka radnih mjesta, blagostanja, vlastitih vrijednosti, strahom od globalizacije, itd.,
kod ovih autora navedeni euroskepticizam nije ključni pojam kojim se bave. Njihov rad
se odnosi više na kritiku suvremenog, kapitalističkog društva, (post ili neo) liberalizma
47
88
Kriza demokracije u Europi
- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma Tariq Ali je prilikom svog gostovanja u Zagrebu upozorio da danas u
Europi nema niti jednog političara koji bi imao viziju o nekakvoj promjeni u
smislu bolje budućnosti, nego da političari vode politiku financijskih institucija
(MMF-a...)50. Prema njegovom mišljenju, Europa je danas nedemokratična,
Europski parlament nema stvarnog utjecaja na donošenje političkih odluka, nego
ih donose istaknuti političari nekoliko najjačih europskih zemalja (Njemačke,
Francuske, V. Britanije), mali narodi nemaju nikakvu političku moć, i vlast je u
rukama centraliziranih bankarskih institucija.
„Europska Unija je zemlja bankara, a ne zemlja ljudi“, ističe Ali, te smatra
da bi umjesto bankarskih prava, na prvo mjesto trebala doći socijalna i zdravstvena prava, te pravo na rad i školovanje, koja su sve više ugrožena, i da bi to
trebao biti glavni program i smjer angažmana za promjenama koje bi se trebale
desiti u Europi. Autor smatra da je financijska kriza instrument vladanja, a
štednja koja se proklamira i propisuje za sve europske zemlje je operativni
program koji provodi neoliberalni kapitalizam za svoje potrebe. I zaista, situacija
u suvremenoj Europi 21. stoljeća podsjeća na onu iz vremena industrijalizacije u
19. stoljeću, kad je smanjenjem nadnica i produženjem radnog dana, kapitalizam
nastojao očuvati i povećati stvaranje profita. Samo, unatoč velikim potresima i
prosvjedima u nekim europskim zemljama (Grčka, Španjolska), te manjih,
pojedinačnih prosvjeda u nekoliko drugih zemalja, ništa se još bitno ne mijenja.
Čini se da nezadovoljstvo još nije kulminiralo i proizvelo kritičnu točku s koje bi
se dogodili pokreti većih razmjera s ciljem poboljšanja stanja u društvu. Tariq
Ali to tumači beznađem, pasivnošću koja je nastupila u novije vrijeme. U 60-tim
i 70-tim godinama prošloga stoljeća dominantan osjećaj bila je nada, nada da se
nešto može promijeniti, stvoriti bolji svijet, i to se nije događalo samo u Europi,
nego i u drugim krajevima svijeta (Africi, Aziji), ali nakon kolapsa revolucionarnih pokreta, čini se da je prevladalo mišljenje da se ništa ne može dogoditi, da
nema alternative.51
Govorka se da je u Europi demokracija u krizi, a mogući uzroci traže se,
uz stalno isticanje financijskog ćorsokaka u kome se našao kapitalizam te najavu
mogućeg financijskog kolapsa, i u sve većem prilivu stranaca. Takvo ozračje pogoduje političkim akterima koji nude nedemokratske platforme, i mogu se učiniti
privlačnima jer nude uvođenje „reda“ u nastali kaos, što i nije povijesna novina.
Europske zemlje u pravilu imaju višestranački pluralizam, jake stranke, što je u
direktnom recipročnom odnosu sa snagom civilnog društva, a Ustav za Europu
iz 2004, tada smatran velikim dostignućem na polju demokracije, prema nekim
mišljenjima znači trijumf neoliberalizma. To je „neokapitalistička povelja za 21.
stoljeće“52.
sa svim njegovim aporijama, čime dublje zahvaćaju cjelokupnu problematiku suvremenog društva.
50
HRT 1, Drugi format, 16.svibnja 2012.
51
Ali, T. Drugi format, HRT 1, 16.svibnja 2012.
52
Grubiša, D. Kriza demokracije u Europi.između nacionalne države i europske vladavine, str. 125.
89
Vesna Ivezić
Proklamirana politika štednje koja se razvila do epidemijskih razmjera,
ima karakteristike ideologije. „Dovoljno puta izrečena laž postaje istina“, rečenica je koji je izrekao ideolog nacističke Njemačke Joseph Goebbels, nakon toga
citirana puno puta, a u praksi jedna od tehnika svih ideologija, princip je koji
datira još od najstarijih početaka ljudskog udruživanja i prvih društvenih tvorevina. Uz stalno ponavljanje floskula o recesiji, politici „zatezanja remena“,
„kresanja“ dohodaka i drugih fondova, uz teške uvjete života većine
stanovništva, u kojima se sve vrti oko problema preživljavanja, pažnja se
usmjerava na jednu te istu stranu, i ne ostavlja prostora za promišljanje nekog
drugog modela života. Umjesto pitanja možemo li što promijeniti, osnovno pitanje koje se nameće je kako izići iz recesije, što praktički znači: kako opet
osloboditi put daljnjem pravolinijskom hodu kapitalizma. To podsjeća primjerice
na teorije o održivom razvoju, gdje je središnji predmet bavljenja upravo štednja
prirodnih resursa, kako bi dulje trajali, ali nema naznake o korjenitoj promjeni
načina proizvodnje, potrošnje, stvaranja profita. Održivost razvoja znači njegovu
izdržljivost53, jednako kao što izlazak iz krize, u suvremenom neoliberalističkom
diskursu znači oslobađanje kapitalizma iz vlastite zamke u koju je upao.
U takvim uvjetima doseljenici u zapadnoeuropske zemlje, prema mišljenju
mnogih nisu dobrodošli, jer se smatra da zauzimaju radna mjesta starosjediocima
i snižavaju cijenu rada, zbog toga što pristaju na puno manje nadnice i lošije
uvjete rada, samo da bi opstali.
Bricolage političkih, državljanskih, kulturnih i etničkih prava
„Ljudi se rađaju i ostaju slobodni i jednaki u svojim pravima54“, ali čini
se da su u Europi neki još uvijek jednakiji od drugih55.
Državljanska prava ili pravo na različitost, dilema je koja se nametnula u
javnoj sferi političkog i društvenog života u novije vrijeme. Naime, sve se češće
čuju prosvjedi s raznih strana o nepostojanju državljanskih, političkih i civilnih
prava za doseljenike, umjesto kojih se proklamiraju pravo na kulturnu različitost
i vlastiti kulturni identitet, ali „u mjeri“. Vlastiti kulturni identitet da, ali tako da
ne narušava miran život mainstream kulture zapadnih zemalja, gdje, na primjer,
javno mišljenje često izriče da je nošenje marame na glavi muslimanskih žena i
djevojaka „prejako“, te da narušava “duševni“ mir nemuslimanskih starosjedilaca Europe.
Bricolage je termin posuđen iz francuskog, i šire mu je značenje „učiniti
kreativnom i izvornom upotrebu bilo kojeg materijala bez obzira na originalnu
svrhu“.
Derrida56 ističe da je „ako bolje pogledamo, danas sve bricolage, jer svaki
suvremeni koncept, svaka kultura ili kulturni identitet, dio su nekog koherentnog
53
Šimleša, D. Četvrti svjetski rat
Francuska deklaracija o ljudskim pravima, čl.1.
55
Orwell, G. Životinjska farma
54
90
Kriza demokracije u Europi
- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma ili već oštećenog nasljeđa, i danas egzistiraju u nekom nama poznatom obliku“.
Izraz se najčešće koristi za opisivanje suvremene sklonosti povezivanja naizgled
nepovezanih i neusklađenih kulturnih obrazaca i stilova, što se najlakše očituje u
glazbi, stilovima odijevanja, ali se može odnositi i na opis pojedinih segmenata
kulturne stvarnosti. Pojam se dalje može proširiti i na pitanja koja se tiču cjelokupnog položaja pojedinca u društvu, gdje se „spajanjem naizgled nespojivog“, uvažavanjem komponenti koje se tiču kulturnog naslijeđa, te afirmacijom univerzalnih ljudskih prava u svrhu održivosti Europe kao integralne
zajednice, može odgovoriti na „izazove multikulturalizma“.
Promjena paradigme- prema integralnoj održivosti Europske unije
„Je li demokracija kakvu poznajemo posljednji mogući napredak u
vladanju? Zar nije moguće otići korak dalje prema priznavanju i uređivanju
čovjekovih prava? 57
Thoreau je, kao i mnogi drugi mislioci kroz povijest, problematizirao
mogućnost ostvarenja najbolje moguće društvene zajednice, organizacije vlasti
(najbolja je ona vlada koja uopće ne vlada58) i položaja pojedinca u državi.
Trebaju li državu voditi najsposobniji, ili to treba biti vladavina naroda, pitanje
je koje je još uvijek ostalo otvoreno. Mnogi suvremeni mislioci smatraju, da je,
unatoč visoko ocijenjenim dostignućima na polju demokracije, stvarna vlast u
rukama nekolicine najmoćnijih, Tariq Ali čak precizira – bankara, te da se funkcioniranje društvene zajednice usmjerava prema potrebama kapitala, a ne čovjeka.
Ujedinjena Europa, zamišljena praktički kao politička zajednica koja je
transcendirala klasičnu državu, u uvjetima kad se u cijelom svijetu događa
univerzalni proces miješanja različitih utjecaja i ujedinjavanja cjelokupnog materijalnog, komunikacijskog i simboličkog prostora, našla se pred izazovom, da
ipak tako kažemo, multikulturalizma, gdje se uvijek aktualno pitanje ostvarenja
univerzalnih ljudskih prava na koje je pozivaju razvijena zapadna društva kao na
svoje najveće dostignuće, zapliće u rasprave oko prava onih koje se smatra „različitima“. Inzistiranje na poštivanju prava na različitost, vodi prema razlikovanju
„njih“ od „nas“, što onda znači da „oni“ nisu „mi“. Primjerice, neki autori (Cohn- Bendit, Schmid, Radthe59) navode da je u takvom isticanju kulturnog plurali56
Jacques Derrida, francuski filozof postmodernizma, začetnik pokreta dekonstrukcije,
jedna od vodećih figura suvremene filozofije. Teorija dekonstrukcije govori da je svijet
sačinjen, iskonstruiran, da ništa nije stvarno, te da se javila potreba dekosntrukcije tih
lažnih privida, koji uzrokuju probleme. Jedna od konstrukcija je i shvaćanje pojedinca na
bilo koji način, osim kao egzistencijalno jedinstveno biće. Prema toj teoriji, ako se izvrši
dekonstrukcija u tom smislu, onda će na povijesnu scenu stupiti istinska borba za prava
čovjeka.
57
Thoreau, H. D. Građanska neposlušnost, str. 310.
58
Thoreau, H. D. Građanska neposlušnost, str. 289.
59
U: Mesić, Multikulturalizam u Njemačkoj
91
Vesna Ivezić
zma na djelu „dualni pluralizam“, gdje se u pokušajima reguliranja odnosa s
etnički ili vjerski „različitima“, vlastita (u ovom slučaju mainstream) kultura
postavlja nasuprot kulture Drugog, na djelu je svojevrsni „kulturni rasizam“, i s
visina uvjerenja o vlastitoj višoj vrijednosti u odnosu na ostale, svojevrsna etika
milosrđa60. Uostalom, sve zemlje koje su stekle pravo pridruživanja Uniji, morale su potpisivanjem kopenhaških kriterija pristati na onakav model društvenog
uređenja kakav je u zemljama Europske unije. Isto tako se od useljenika očekuje
da se, iako se njihova različitost prihvaća, moraju uskladiti s načinom života u
zemljama prihvata. Paić to zove „pravom na inetrkulturalni cirkus, koji je zbiljska perverzija temeljnog načela slobode i prava.“61
Podcrtavanje kulturnih prava „različitih“, isticanje veće važnosti kulturnog
identiteta u odnosu na važnost ostvarenja univerzalnih ljudskih prava, svraćanje
je pažnje sa stvarnih životnih potreba neeuropskih doseljenika u europske zemlje.
Tu se onda nameće Derridina misao da je bitak nesvediv na bilo kakav
identitet, te da ono na čemu treba inzistirati nisu prava Drugog, nego prava Istog,
kao univerzalna politička i državljanska prava pojedinca.62 Paić ukazuje na to da
doba globalizacije obilježavaju sukobi između kultura, koji se dešavaju i na tlu
Europe u obliku otpora starosjedilaca prema došljacima s područja koja pripadaju drugačijem kulturnom miljeu, i koje onda inzistiranje na vladavini multikulturalnosti nastoji prevladati.
U umreženom društvu kakvo je danas, kultura može biti samo hibridna,
ustvrdio je Castells, i još mnogi drugi nakon njega, jer „čisti“ etnički i kulturni
identiteti u stvarnosti više ne postoje. Utjecaji iz cijeloga svijeta međusobno su
isprepleteni, nemoguće je stvoriti izolirane otoke. Amiši su možda primjer
takvog nastojanja, ali niti uza sav trud ne mogu izbjeći utjecaje svijeta koji okružuje njihovu zajednicu.
Po uzoru na potrebu korjenite promjene paradigme u slučaju pitanja ekološke održivosti, čije je rješenje naslutila dubinska ekologija A. Naessa, i koja
održivost vidi u integralnom pristupu problemu, tako i društvena zajednica, u
ovom slučaju zajednica europskih država, može odgovore tražiti u rješavanju
svog problema prvenstveno kroz definiranje i mogućnost ostvarenja političkih i
državljanskih prava za sve, prava „Istog“, „Jednog“, što naravno ne vodi
unifikaciji, homogenizaciji različitosti, nego sukladno integralnom pristupu u
ekologiji, gdje sva živa bića na planetu imaju jednako pravo na opstanak, gdje se
smatra da su jednakopravna sa svim svojim različitostima koje se naprosto
podrazumijevaju, isti princip onda važi i za sve ljude, čije se različitosti isto tako
podrazumijevaju, jer ionako na svijetu ne postoje dva potpuno identična pojedinca, niti među jednojajčanim blizancima, i onda, ne zanemarujući te razlike,
ali ne inzistirajući na njima kao ključnom problemu, treba težiti ostvarenju uni60
Paić, Ž. Politika identiteta,str. 183. Žižek,S. Frst as Tragedy, Then as farce, RSA
Animate, http://www.youtube.com
61
Paić, Ž. Traume razlika, str. 10.
62
Paić, Ž. Politika identiteta, str. 143.
92
Kriza demokracije u Europi
- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma verzalnih prava za sve (što Paić zove pravima Istog). Kymlicka, opet, navodi da
liberalna demokratska država svim pojedincima garantira sva prava, a da ono što
je potrebno jest „proširenje razine javnog priznanja i podrške za etnokulturne
manjine u održavanju i izražavanju svojih distinktivnih identiteta i praksi“ 63. Na
tom tragu su prijedlozi za praktičnom primjenom načela multikultiralnosti u vidu
njegovog uvođenja u školske programe, prisutnost etničke senzitivnosti u javnim
medijima, obrazovanje na materinskom jeziku ili dvojezično, doživotno dvostruko državljanstvo, iznimka pri kodeksu odijevanja, i sl. Nešto od toga je već
zaživjelo u praksi, ali na nivou getoizacije „različitosti“ u vidu posebnih programa za manjine u medijima umjesto principa multikulturalizma kao ingredijentnog medijskom diskursu. Fakultativne školske nastave za djecu – pripadnike
etničkih manjina, informiranja o kulturnim razlikama u školskim programima,
ali ne kao dio diskursa nastavnog programa, itd. Činjenica je da djeca doseljenika, iako su rođena u zemljama primitka, nisu nikada u potpunosti prihvaćena kao integralni dio zajednice, a još manje njihovi roditelji, i bilo bi zanimljivo
izvršiti temeljita istraživanja o prisutnosti diskriminacije prema pripadnicima
drugih etniciteta, vjera, različitima uopće.
Dakle, kad je rečeno da se prava na razlike podrazumijevaju, to ne znači
da su ona već naprosto dana, ali osnovno je za sve pojedince, pripadnike neke
društvene zajednice, prvenstveno ostvariti uvjete za život i razvoj do granica vlastitih mogućnosti i sposobnosti, bez obzira na, ili podrazumijevajući kulturnu
posebnost. Univerzalna ideja pojedinca kao rodno-spolno, kulturno, etnički,
rasno različitog, ali priznatog kao egzistencijalno jedinstvenog bića, otvara područja drugačijeg pristupa uređivanju odnosa pojedinca i društva. Integralna, demokratska društva trebaju biti bazirana na“ logici univerzalnog, kozmopolitskog
državljanstva“64, i tu se onda otvara prostor istinskoj demokraciji.
Literatura
Abadžić- Navey, A. Mevlanina misao: moguća paradigma za novi vijek, Behar,Zagreb, god. XVI, I-IV, 2007., br.80-81
Ali,T. Drugi format, HRT 1, 16.svibnja 2012.
Anderson, B. Nacija. Zamišljena zajednica, Školska knjiga, Zagreb,1990.
Banting, K. i Kymlicka,W. Introduction. Multiculturalism and the Welfare State. Setting the Context, u Multiculturalism and the Welfare State:
Recognition and Redistribution in Contemporary Democracies, Oxford University press, Oxford, 2006.
Barry, B. Kultura i jednakost, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2006.
Cvjetičanin, B. Interkulturalni gradovi, Zarez, 226, Zagreb,2008.
63
Banting, K. i Kymlicka,W. Introduction: Multicultiralism and the Welfare State, str.
10.
64
Paić, Ž. Politika identiteta, str. 183.
93
Vesna Ivezić
Čaldarović, O. i Šarinić, J. Utjecaj suvremene komunikacijske tehnologije na suvremenu urbanu sredinu-prostor, mjesta, vrijeme, Informatol, 43, 2010.,
Zagreb, 1, 58-62
Deklaracija o pravima čovjeka i građanina, 222 godina poslije, http://www.alfaportal.com/deklaracija-o-pravima-covjeka-i-gradanina-222-godina-poslije
Elger, K., Kneip, A. i Theile,M.(2009): Useljevanje. Istraživanje pokazuje alarmantan nedostatak integracije u Njemačkoj,www.spiegel.de/international/germany/immigration
Erceg, T. Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni
srpski tjednik, 29.10.2010.
Gellner, E. Nacije i nacionalizam, Politička kultura, Zagreb,1998.
Grubiša, D. Konstitucionalizacija demokracije u EU-u: demokratski deficiti i
poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god. 49, br.1, 2012., str.41-63
Grubiša, D. Kriza demokracije u Europi: Između nacionalne države i europske vladavine, Europska demokracija i europski ustav, Anali Hrvatskog
politološkog društva, Zagreb,2007.
Jutarnji list: „Opet sukob u Međimurju: romsku djecu ne puštaju u školu“, 18.9.2012.
Jutarnji list, „Zbog prijetnji Romima uhićen gradonačelnik Škabrnje: 'Pa zar da
nas Rom posvađa? Kako ćemo u EU?“'“, 4.5.2012.
Katunarić, V. Kultura, nacija, razvoj: stvaralački projekt i retorika reakcije, u Kultura, etničnost, identitet, Institut za migracije i nerodnosti, Naklada
Jesenski i Turk, Hrvatsko sociološko društvo, Zagreb, 1999.
Katunarić, V. Lica kulture, Antibarbarus, Zagreb, 2007a
Katunarić, V. Od povijesnog rascjepa ka „miroljubivom pluralizmu“: noviji
teorijski pristup nacionalizmu i etničkim sukobima, Revija za sociologiju,
Vol.38, No 1-2, str.25- 42, Zagreb, 2007b
Kymlicka, W. Multikulturalno građanstvo, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb,
2003.
Lasić, M. Od „multikulturalizma“ka (post)sekularističkom (inter)kulturalizmu,
Diskursi, 2, 2011., str. 11-29
Mesić, M. Multikulturalizam, Školska knjiga, Zegreb, 2006.
Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, Migracijske i etničke teme, 26,3, Zagreb, 2010. str.243-262
Paić, Ž. Moć nepokornosti, Antibarbarus, Zagreb, 2006,
Paić, Ž. Politika identiteta:Kultura kao nova ideologija, Antibarbarus, Zagreb,
2005.
Paić, Ž. Traume razlika, Meandar, Zagreb,2007.
Paić, Ž. U žrvnju identiteta, Zarez, 249,Zagreb,2009,str.4-5
Šimleša, D. Četvrti svjetski rat, Što čitaš, Zagreb, 2006
Thoreau, H. D. Walden. Građanski neposluh, DAF, Zagreb,2006.
Žižek, S. Frst as Tragedy, Then as farce, RSA Animate, http://www.youtube.com
Žižek, S. Nedjeljom u 2, HRT 1, 17.05.2012.
94
Kriza demokracije u Europi
- pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma -
Vesna Ivezić
THE CRISIS OF DEMOCRACY IN EUROPE:
THE QUESTION OF HUMAN RIGHTS UNDER
THE SHADOW OF MULTICULTURALISM
Summary
The processes of globalization and the association of the European states has
shaken the sovereignty of national states. There is an urgent need for the revival of the
state of democracy, human rights, and freedoms under the new conditions of
multiculturalism. European democracy is in crisis, and the causes to be considered are
not just financial, but are in increasing influx of immigration. Insisting on cultural rights
(i.e. the realization of the right to diversity and cultural pluralism), is now at the forefront
of European policy. These rights have increasingly been expressed in relation to
immigration policy but at the expense of individual rights.
Key words: multiculturalism, diversity, cultural rights, universal human rights,
democracy, Europe, crisis
95
Pregledni rad
Желимир Вукашиновић1
РЕЦЕСИЈА И ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА2
- о кризи идеологије капитала и другим
подвалама историје У раду се настоји указати да догађај рецесије није сводив на економски феномен; да је рецесија израз цјелокупне историје Запада која је свој наводни крај докучила у оној епохи у којој је идеја слободе корумпирана идејом капитала.
Либерални капитализам, дакле, обиљежава вријеме краја револуција, а демократизација, као његов modus operandi, процесуира чињеницу да су класне разлике
укинуте, а тиме и услов за класну борбу која би водила у револуцију. Преакумулирана фрустрација идентитета који разлику поставља као де-формацију остаје да се
растерети кроз реваншистичке сукобе, а културна (пост)индустрија се развија као
глобална манифактура утвара: фантома кризе и пријетње... Личну кризу третира
фармацеутска индустрија, колективну (која више није класна него национална) –
су-дејство тероризма и система надзирања, социјалну – нео-анархизам у виду постметафизичке компилације симболичког пражњења нео-љевице и нео-деснице, а
глобалну – пријетња нуклеарног рата/катастрофе. На крају (нам) преостаје питати
се: који је смисао историје?
Кључне ријечи: капитал, рецесија, демократизација, криза, побуна, слобода
1. Субјект, криза, егзистенција
Појам кризе, грч. κρίση, κρίσις, односи се на мишљење, процјену,
одлуку, проблематичну ситуацију, преломну тачку која захтјева доношење
одлуке. Стање кризе, имајући овај навод у виду, разумијевам као стање егзистенције у неодлучности. Одлучност, при томе, не гарантује исправност
нити разрјешеност. Смисао одлуке извире из фактицитета небиране слободе живљења или из чињенице да се људско постојање затиче у извјесности
рађања, умирања и слободе живљења између ове двије одреднице егзисте1
zelimir@fil.bg.ac.rs
Oвај рад је дио истраживања која се изводе на пројекту 178018 Друштвене кризе
и савремена српска књижевност и култура: национални, регионални, европски и
глобални оквир који финанисира Министарство за науку и технолошки развој Републике Србије, а објављен је у цјеловитој верзији у зборнику Друштвене кризе и
(српска) књижевност и култура, Филолошко-уметнички факултет, Крагујевац,
2011.
2
Желимир Вукашиновић
нције. Слобода као појам је одржива само на конформистичком плану њена пројектовања, а као тјескоба неодвојива је од човјека који је и њоме
гурнут у бригу и одговорност за сопствено постојање и бивствовањење у
цјелини. Ескапистички дух свакодневнице припада егзистенцијалном ескивирању слободе доживљене преко осјећаја одговорности; тај бијег је и метафизички, и конформистички, и идеолошки... – онолико колико се креће
ка слободи као појму. Колективни појам слободе компензира кризу личног
искуства слободе, па културна политика постаје културна индустрија дизајнирањем колективног пројекта ослобођења.3 У региону бивше
Југославије овај је пројект током 90-тих година прошлога вијека остварен
кроз синтезу националне еманципације и еманципације капитала. До тада
је, од 40-тих до краја 80-тих, колективни појам слободе индустриран путем
латентне функције акумулирања (капитала). Показало се да насиље бива
неопходно тамо гдје признавање капитала нема идеолошку потпору, а досеже ниво акумулације који се не може порећи поретком социјалне праведности. Културна политика, као културна индустрија, зато мора акомодирати рат као опцију из које, потом, генерише хуманистичке програме и идеологију помирења. У Дијалектици просвјетитељства културна индустрија је означена као финални стадиј постављања апсолута имитације.
Сведен на стил, овај апсолут разоткрива своју тајну у послушности друштвеној хијерархији.4 Једна од кључних тачака раскринкавања оваквих и
других подвала историје бива освједочење да је исходиште социјализма
капитализам, а не комунизам, а основно својство сазнавања историје касни
пацифизам. Исходиште није могло бити друкчије јер, очигледно,
метаморфоза организације друштва, у суштини, бива метаморфоза
капитала. Да није тако комунизам би био реалност историјског климакса
колективног појма слободе, а капитал би био превазиђен као утемељујући
принцип људских односа. Како се капитализам, међутим, постварио и у виду крајње фазе социјализма, остаје препознати да је СФРЈ социјализам био
облик адаптације капитала у споменичку и парадну културу. Без идеолошке потпоре није се, наравно, могао испољити у непосредном власничком
манифестирању. За то је већ био потребан пројект колективног нео-ослобођења у националном идентитету. Уколико је кретање историје Запада,
од нововијековне појаве субјекта преко Декартовог рационализма до 19.
вијека и довршења Хегеловог апсолутног идеализма, било одређено
кретањем човјека ка слободи, онда је наводни крај историје могуће
констатовати у оној епохи у којој је идеја слободе корумпирана идејом
капитала. Питање које посљедично остаје гласи: да ли је ослобађање капитала значило и ослобађање човјека? Ослобађање капитала трасирањем његова прелаза из акумулације у циркулацију доводи до тржишта у коме се,
3
Културном индустријом се производи стање технолошког оптимизма који суштину умјетности одваја од судбине човјечанства. Губљење смисла умјетности је синдром заборава личног искуства слободе и вјере у њену могућност.
4
в. Хоркхајмер, M.-Адорно, T. Дијалектика просвјетитељства, стр. 143.
98
Рецесија и демократизација
- о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје што је императив, (пре)акумулирани капитал може растеретити, односно
неометано кретати. Либерални капитализам јесте, номинално очигледно,
тренутак објаве краја историје, односно коначни организацијски склоп
капитала и слободе, а рецесија јесте стање довршења тога краја у реалности неодрживих односа заснованих на принципу штедње или себе-очувања
субјекта. Ма колико да је нова онтологија неутрализовала подручје тубивствовања, обезбјеђујући ту позицију етичким позитивизмом, субјект се
маскира у апсолут Другог. Камуфлирање традиционалних идеолошких
позиција у буђењу капитала кроз нео-националне еманципаторске програме не пориче субјект нити га панорамом мултикултурализма трансцендира,
него се субјект прикрива у модернизацији традиције преко демократски
валидних модела. Ову варијацију можемо назвати демократизацијом (колективног и индивидуалног) субјекта који не може поднијети терет крајње слободе или апсолутне одговорности у свијету. Рецесија се при томе не
може разумјети као економски феноменен, а појачавање њена дејства кроз
неразумијевање води интензивирању демократизације друштва. Рецесија и
демократизација нуде либералистичку доктрину као солуцију за кризу, а да
криза, при томе, није израз реалитета живљења него догађај који указује на
довршеност једног модела живљења и позива на одлуку кроз промјену
начина живљења и мишљења као живљења. Истовремено, треба имати у
виду да производња кризе има виталистичку функцију оправдавања егзистенције као такве. Егзистенције која истрајава упркос свему... Како одлучност не обезбјеђује исправност, тако ни ово истрајавање није живљењем одрживо у непромјењивој истости субјекта чији се модус опстајања правда
идентитетом. Деструкција (културне политике) идентитета представља
утолико одбацивање пркосног темеља његове конструктивистичке експанзије. Развој чињеничне науке јесте један од региона експанзије као и искључиво теистичко рангирање религиозности. Прије но што детаљније
размотрим однос између културне индустрије, кризе и идентитета, вриједи
издвојити Хусерлов став из Кризе европских наука (1936) и Деридин из
Вјере и знања (1996). Како Хусерл у овом свом позном раду елаборира проблем науке није само недостатак њена утемељења у философском искуству свијета живота што захтјева радикалнију рефлексију услова сазнања,
него се криза науке очитава у губљењу њена значаја за живот. Питање које
се мора изнова поставити из искуства кризе науке јесте шта је наука уопште људској егзистенцији значила и шта може да јој значи?5 Дерида,
дјелује да се његов став овдје може компариративно извести, потенцира да
се о религији мора изнова говорити и на религиозан и на арелигиозан
5
Данас, примјерице, доминирају философије окружења и идеологија одрживог
развоја које промовишу еколошку свијест, а у основи су интерсна зона науке као
капитала чија је посљедња ријеч претворба φύσις-а у окружење. Без нововијековне
инвенције субјекта, ова претворба, наравно, не би била могућна. Са овом инвенцијом метафизика постаје објективистичка наука, мишљење каликулација, а дјеловање машинска техника.
99
Желимир Вукашиновић
начин и то с обзиром на оно што у времену чинимо или смо чинили у име
религије. Дакле, питање је конотирано, налик Хусерлу, у односу на вриједност свијета живота, а не тиче се стања кризе теоријског ума него стања
кризе живљења унутар једног модела живота који је резултат људског
дјеловања. Криза се, дакле, производи кроз саму суштину прогреса или
било ког облика експанзије.
2. Криза, револуција, тероризам или о љубави, слободи и другим
митовима
„Маркс ће такође жељети да проклиње фантоме и све што није ни
живот ни смрт, наиме поновно појављивање неке појаве која неће никада
бити ни појављивање ни ишчезавање, ни феномен ни његова супротност.
Он ће хтјети да егзорцизује сабласт као и завјеренике старе Европе којима
је Манифест објавио рат. Ако тај рат остаје незаустављив и ако је нужна та
револуција, он с њима склапа завјеру да би путем анализе егзорцизовао
утварност утваре. То је данас, а можда ће бити и у будућности, наш проблем.“6
Берлински зид је пао са временском удаљеношћу од двјеста година
од Француске револуције, са удаљеношћу у којој су се исцрпиле илузије
револуција модерног доба: идеје слободе и љубави. Либерални
капитализам обиљежава вријеме краја револуција. Његов modus operandi –
демократизација, процесуира чињеницу да су класне разлике укинуте, а
тиме и услов за класну борбу која би водила у револуцију. Комунистичке
партије су извршиле своју номиналну транзицију што је показало да су
трансформације политичког превасходно стилистичке метаморфозе
уклопљене у културну индустрију модернизације, односно мануфактурисања тренда у демократизацији друштва. То значи, демократија не може да
продре до људских односа. Истовремено, корумпирање слободе идејом капитала треба обезбиједити разочарење у идеју љубави изражену преко
идеје праведности, солидарности и једнакости. Разочарење у револуцију
враћа реалитет егзистнције у инерцију свакодневнице и летаргију дигиталног и медијског произвођења догађаја који испуњава празнину рутине.
Идеја слободе се материјализује у синдрому индивидуализма чија је суштина фантом чисте размјене, тзв. економска независност, а идеја љубави
као бол субјекта отуђеног индивидуализмом. Као опште стање, индивидуализам изражава колективистички дух или утварну преоблику заједнице. У
инверзији остаје доминантна прикривена чежња за припадањем, одређеније – чежња за изгубљеном стварношћу заједнице.
Како је класна разлика наводно укинута, национална разлика се експлоатише до нивоа еклектичке размјене, туристичког сусрета и реваншистичких сукоба. Дакле, након смрти револуције, борбеност се испољава у
6
Дерида, Ж. Марксове сабласти, стр. 60-61.
100
Рецесија и демократизација
- о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје облику националних сукоба и тероризма, а суживот на нивоу фестивалског
пира и егзотике путовања. Криза више не води промјени, јер је криза постиндустријског доба криза обиља – симболичког вишка. Садржај и значење
су овим обиљем потпуно испражњени, тако да промјена није могућа на
колективном плану. Промјена, дакле, не може бити, јасно је, ни индивидуалистичка ни колективистичка... То не значи да промјена, у било ком
времену, не може бити лична. Тачније, промјена као битни позив кризе
јесте промјена у истом колико бива лична, колико прожима доживљај
субјекта који се не може ни објективизирати, ни трансцендирати, ни неутралисати, ни пренијети на колективни план, нити индивидуализирати...
Камијев Сизиф је најочигледнији примјер промјене у истом преко личне
побуне. Ова је побуна, уз слободу, посљедица апсурда: нема циљ, нема
саучесника, нема издајника,...; ова побуна чува свијет (и Другог) у његовој
неподударности са логичком представом, ...антагонизам, чак и онај дијалектички, расклапа у садржају, квалитету бесмисла властите егзистенције.
Слободна од идеје о слободи, од сваке наде, егзистенција се открива у
отворености свога ту-бивствовања. Камијев револт је побуна против свих
револуција које траже жртве, побуна против свих метафизика који су
негирале живот у име идеје, побуна против касног пацифизма... Овај је револт једна правовремена побуна! Пошто смо се освједочили да је свака
револуција производ идеализма и материјализма, практичког захтјева за
оправдавање теоријског ума, онда свака револуција, у свом унутрашњем
антагонизму, тежи само-укидању. Практиковање теоријског постава
свијета механистички запоставља отолошко једниство мишљења и дјеловања у којему је свака интервенција сувишна. Само-укидање револуције
доводи до кризе обиља пошто преакумулирана фрустрација идентитета,
који разлику поставља као де-формацију, мора да се растерети кроз реваншистичке сукобе. Тероризам треба, на концу, насиљем да врати изгубљени
реалитет егзистенције, стварност живљења – рађања и умирања, који је
потрошила дигитална култура. Повратак реалитету путем реванша има историјски контекст свога учитавања са функцијом да оправда негацију
живота у име „више стварности“, тј. Идеје. Дакле, ријеч је о идеализму
фатално синтезираном са материјализмом, односно практицизмом.
Фатална синтеза продукује фантома завјере, утвару, сабласт... Егзорцизам
утваре, уводни цитат даје прилику да се то препозна, отклања из историјске стварности све што није ни живот ни смрт, а јесте представа која
узрокује, а јесте појава која никада неће бити ни појављивање ни ишчезавање, ни феномен ни његова супротност. На концу, културна је (пост)индустрија глобална манифактура утваре, фантома кризе и пријетње...
Личну кризу третира фармацеутска индустрија, колективну (која више није
класна, него национална): су-дејство тероризма и система надзирања, социјалну: нео-анархизам – пост-метафизичкa компилација симболичког
пражњења нео-љевице и нео-деснице, глобалну: пријетња нуклеарног
рата/катастрофе. У свему томе, рецесија је, званично, економски проблем
101
Желимир Вукашиновић
све док нас пријетња подсјећа да може бити горе... Wall Street криза припада само симболичком вишку за пражњење значења кризе чије је подручје
довршење слободе у идеји капитала која узрокује преакумулираност
корумпираног капитала у пуританистичкој култури. То већ није лако
оправдати, али ту је демократизација да нас охрабри: сви имамо једнако
право на исти сан. У епохи економског рационализма, изведено постиндустријског материјализма, праведност је задовољена на идеалистичкоромантичарски начин. У парадоксу овом, евидентно, ништа није изгубљено. У апсолутној реалности више нема шта да се деси – ни живот ни
смрт. Апсолутна реалност чини утварност утваре пред којом полазни мотив овога рада који се јавља из егзистенцијалног искуства кризе, а захваћен је цитатом из Марксових сабласти „хтио би најзад научити да живим“,
дјелује бесмислено... У томе је, можда, и његов једини, а пошто је лични –
онда и нужно довољни квалитет. Уосталом, сваки додатни би, чак и као
хипотетички признат, био вишак.
***
„У свом застрањивању, у свом ноћном бунилу (Hirngesprinst) тврдица, згртач новца, шпекулант, постају мученици прометне вриједности. Они
више не размјењују јер сањају о чистој размјени.“7
Литература
Дерида, Ж. Марксове сабласти, Јасен, Никшић, 2004.
Дерида, Ж. Вера и знање - век и опроштај, Светови, Нови Сад, 2001.
Ками, А. Есеји, „Мит о Сизифу“, Paideia, Београд, 2008.
Сартр, Ж. П. Филозофски списи, „Егзистенцијализам је хуманизам“, Нолит,
Београд, 1981.
Хајдегер, М. Мишљење и певање, „Начело идентитета“, Нолит, Боград,
1982.
Хоркхајмер, M.-Адорно, T. Дијалектика просвјетитељства, Веселин Маслеша, Сарајево, 1974.
Хусерл, Е. Криза европских наука, Дечје новине, Горњи Милановац, 1991.
7
Исто, стр. 58-59.
102
Рецесија и демократизација
- о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје -
Želimir Vukašinović
RECESSION AND DEMOCRATIZATION
- on a crisis of the ideology of capital and
other frauds of history Summary
This paper, in part, presents an introspective search for understanding (a) the origin of existential crisis; and (b) the relation between the cultural industry, identity design,
and the production of crises. The outcome of this research is an affirmation of personal
rebellion, a rebellion which does not require a victim, has no goal, no followers, no traitor ... a rebellion that cherishes the world (and the Other) in its illogical consistency and
which demolishes every antagonism by the revealed quality of meaninglessness of existence. The experience of economic recession is not reducible to an economic
phenomenon; it is an expression of the entire history of the West that has arrived to its
end by reaching the epoch in which the idea of freedom has been corrupted by the idea
of capital. Liberal capitalism designates the end of the time of revolution as much as
democratization as its modus operandi, and in promoting an abolition of class difference
neutralizes the requirement for the class struggle that would lead to revolution. Over-accumulated frustration of identity that sets difference as a de-formation remains to be
relieved through revanchism, and cultural (post)industry develops itself as a global manufacture of specters: phantoms of crises and threats ... Personal crisis is treated pharmaceutically, collective crisis is adjusted by a co-relation between terrorism and surveillance systems, social crisis is subsided by neo-anarchism in a form of a post-metaphysical
symbolic compilation of discharge of neo-left and neo-right, and the global crisis is
tuned by the threat of nuclear war or catastrophe. At the end, the question remains: what
is the meaning of history?
Key words: capital, recession, democratization, crisis, rebellion, freedom
103
Originalan naučni rad
Станислав М. Томић1
АКТУАЛИТЕТ ХУСЕРЛОВОГ ВИЂЕЊА
КРИЗЕ ЕВРОПСКОГ ЧОВЈЕШТВА У
УСЛОВИМА КРИЗЕ САВРЕМЕНОГ
ДЕМОКРАТСКОГ ДРУШТВА
Имајући у виду кризу у којој се налази модерна цивилизација, овај рад представља намјеру да се прикаже један аспект те кризе, који може бити врло значајан
за њено разумијевање. Пошто је наука суштинска компонента савремене
цивилизације, управо од ње треба почети разматрање те кризе. У томе ће се аутор
ослонити на Хусерлову критику европске науке, како би испитао кризу европског
човјештва као њен крајњи исход. Дакле, криза ће се овдје осмотрити са феноменолошког аспекта. Испоставиће се да је криза субјективитета у ствари заједничка црта кризе науке и кризе демократије. На крају ће се успоставити условна паралела између кризе науке и кризе демократског друштва, те констатовати актуалитет
Хусерловог становишта.
Кључне ријечи: криза, наука, феноменологија, субјективитет, човјештво,
ум, демократија
Увод
Егзистенцијални изазови, онако како их у неким моментима свог
развоја са собом доноси савремена цивилизација, изазвивају различите кризе, које се напосљетку у својој узајамности и међузависности обједињују
у једну већу кризу, која, како видимо, поприма све шире размјере. Дакако,
то више није само криза човјека који живи у одређеном друштву, него,
испоставља се, истовремено и криза цјелокупног човјечанства. Истина,
економска криза је због утицаја глобалних медија данас, ипак, најизраженија, али постоје и друге кризе које је прате и које су такву кризу,
можда, чак, на неки начин и условиле. О томе би овдје требало бити
ријечи. Говорити о неким аспектима кризе о којима се данас јако мало говори у јавности, примарна је задаћа овог рада.
Криза је постала чињенично стање цивилизације. То ће нам послужити као полазиште у настојању да темељније сагледамо проблем кризе савременог демократског друштва, са посебним освртом на европску ци1
stanislav t@yahoo.com
Станислав М. Томић
вилизацију. Будући да је демократија доминанти облик владавине данас у
свијету, свједоци смо, дакле, не само кризе демократије као политичког
система, него и кризе човјечанства у цјелини, како је то већ примјећено.
Ипак, нама је овдје од посебног интереса да прикажемо један врло важан
аспект те кризе у условима демократског друштва, а то је криза науке као
суштинске карактеристике европске културе и онога што је, у извјесном
смислу, обезбиједило надмоћ и доминацију те културе, која је управо у
науци налазила оправдање за своју претензију на универзалност. Наиме,
наука је темељ развоја савременог друштва. Управо на крилима науке, која
су неоспорно у огромном замаху посљедњих стољећа, ова цивилизација се
винула у вртоглаве висине са којих је на друкчији начин почела да
посматра свијет око себе – а може се рећи и испод себе – и тиме научну
перспективу, као централну, ставила у функцију човјековог свјетоназора.
Зато можемо закључити да је криза европске цивилизације, уколико је она
темељна, истовремено и криза европске науке, која лежи у њеном темељу.
О томе је још у прошлом вијеку говорио Едмунд Хусерл, експлиците у
свом позном, а за нас и те како релевантном дјелу: Криза европских нуака и
трансцендентална феноменологија. „Хусерл повезује анализу читавог
животног свијета с критиком еуропског развоја знаности.“2
Испитивање актуалитета Хусерлове критике европске науке, која
важи за основну црту европског човјештва, поставља се овдје као главни
мотив њеног промишљања у намјери да се што боље и што дубље схвати
криза савремене демократије.
Криза европске културе у перспективи Хусерлове феноменологије
Већ је речено да помоћу Хусерловог схватања кризе европске науке,
а самим тим и европског друштва, треба да размотримо један аспект кризе
демократије као политичког амбијента у коме се криза науке испољава у
нашем времену. „Наука је Европу обликовала у њеном историјском бићу и
настанку, и то баш у оним границама у којима се нешто назива европским.“3 Поставља се, коначно, питање: у чему је проблем модерне науке
и зашто она као таква запада у кризу и за собом повлачи европски
хуманитет? Шта о томе каже Хусерл? Он, наиме, вели: „ако се за полазиште узме општа јадиковка због кризе наше културе и улога која је ту
приписана наукама, можда ће се јавити мотиви да се научност свих наука
подвргне озбиљној и неопходној критици, а да се при том не жртвује њихов
први смисао научности, неоспоран с обзиром на легитимност методских
поступака.“4 Имајући у виду доминацију позитвних наука у савременом
добу, та критика ће код Хусерла понајвише бити усмјерена на позитивне
2
Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, стр. 113.
Гадамер, Х. Г. Европско наслеђе, стр. 24.
4
Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 14.
3
106
Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског
човјештва у условима кризе савременог демократског друштва
науке. Зашто? „Искључивост с којом је модерни човјек у другој половини
19. века пустио да његов целокупан поглед на свет одређују позитивне
науке и да га заслепи њима постигнут ’prosperity’ значила је равнодушно
одвраћање од питања која су пресудна за истински хуманитет.“5 Модерна
наука се, како поентира Хусерл, удаљила од свијета живота. „Тако се свако повремено (или, такође ’филозофско’) промишљање стварног смисла
техничког рада стално зауставља код идеализоване природе а да се та
промишљања не спроводе радикално до последње сврхе, којој је од почетка имала да служи нова природна наука, са геометријом неодвојивом од ње,
израсла из преднаучног живота и његовог околног света; једне сврхе,
наиме, која би, ипак, морала почивати у самом овом животу, и морала би
бити повезана са својим светом живота.“6 Штавише, назив једног поглавља
у дјелу Криза европских наука и трансцендентална философија носи назив: Свет живота као заборављена основа смисла природне науке.
„Тиме што знаност захтјева да може ’објаснити’ живот и свјетску
збиљност, она је непосредно животно важна.“7 Упркос томе што се упорно
труди да на рачун природе олакша човјеку живот, савремена наука, ипак,
не успјева да олакшава човјеку сусрет са најтемељнијим и најтежим
питањима његовог постојања, која га неминовно обузимају, нарочито у кризним ситуацијама којих је, из дана у дан, све више. „Ова наука нам у нашој животној угрожености – тако чујемо – нема шта да каже. Она принципијелно искључује управо она питања која су од горућег значаја за човека,
изрученог најсудбоноснијим превратима у нашим злосрећним временима:
питања о смислу или бесмислености читаве ове људске егзистенције. Не
захтевају ли она у својој општости и нужности да сви људи то опште
такође промишљају и да на основу рационалног увида одговарају на њих?
Она се коначно тичу човека као оног ко се слободно одлучује у свом
понашању према људском и ванљудском околном свету, као слободног у
својим могућностима да умно обликује себе и свој околни свет. Шта наука
може да каже о умности и неумности, шта о нама људима као субјектима
ове слбоде? Пука наука о физичком телу наравно ништа, пошто она апстрахује од свега субјективног.“8 Примат објективитета над субјективитетом
који управо због тога доживљава кризу, јесте оно што се у овој критици
поставља као примједба модерној науци, коју због тога, у извјесном
смислу, треба ревидирати. „Научна, објективна истина састоји се искључиво у томе да се утврди шта свет, како физички тако и духовни, стварно јесте. Могу ли, међутим, свет и људска егзистенција у њему уистину имати
смисла ако за науке важи као истинито само оно што се на овај начин
објективно може утврдити, ако историја нема ничему другом да поучава
него да се сви облици духовног света, све животне околности у којима су
5
Исто, стр. 15.
Исто, стр. 48.
7
Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, стр. 121.
8
Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 15.
6
107
Станислав М. Томић
људи икада налазили ослонац, идеали, норме, формирају и поново
распадају као нестални таласи, да је одувек тако било и да ће тако бити, да
се ум увек изнова мора претварати у бесмисао, доброчинство у муку?
Можемо ли се помирити с тим, можемо ли живети у овом свету чије историјско догађање није ништа друго до непрекидан сплет илузорних полета и
горких разочарења?“9
Хусерл критикује позитивистичко редуковање појма науке и одрицање значаја ума у том смислу. „Позитивизам тако рећи обезглављује
филозофију,“10 сматра Хусерл. Да постоји нераскидива веза између науке и
човјештва најбоље потврђује једна Хусерлова реченица: „Пуке чињеничке
науке стварају пуке чињеничке људе.“11 Ту се прави разлика између науке
која се бави само чињеницама и науке која се бави суштинама. Може се рећи да се модерна наука више окренула чињеницама које налази истраживајући објективну стварност, него суштинама које треба да истражи
човјек испитујући смисао те стварности. То подручје традиционално
припада метафизици, која је, довођењем у питање њене могућности, у
модерној науци изгубила свој ауторитет. „Сва та ’метафизичка’ питања,
широко схваћена, специфично филозофска питања у обичном разумевању,
прекорачују свет као универзум пуких чињеница. Прекорачују га управо
као питања која смерају на идеју ума. И сва она претендују на виши
дигнитет од чињеничних питања, која и у поретку питања стоје испод
њих.“12 Но, питање могућности метафизике са којим се суочила философија довело је у питање смисао и могућност цјелокупне проблематике ума.
То питање као велико оптерећење које је на своја плећа преузела философија, а којег су биле поштеђене позитивне науке, омогућило је, дакако,
да се много брже креће онај ко није под теретом тог питања, него онај који
тај терет носи. Захваљујући томе, између осталог, имамо напредовање
позитивних наука. „Пољуљана је била вера у идеал филозофије и методе,
који је од почетка новог доба управљао кретањима; и то не само из спољашњих разлога, зато што је контраст између непрекидног неуспеха
метафизике и сталног и све силнијег бујања теоријских и практичних успеха позитивних наука достизао огромне размере. Исти тај контраст утицао
је како на заинтересоване посматраче тако и на научнике, који су се
специјалистичким погонима позитивних наука све више претварали у нефилозофске стручњаке.“13
Каква је будућност науке која је метафизици скинула круну.
„Образован народ без метафизике упоредио је Хегел, још 1812. године, са
храмом коме недостаје светиња.“14 Није ли онда данашња европска наука
9
Исто.
Исто, стр. 17.
11
Исто, стр. 15.
12
Исто, стр. 17.
13
Исто, стр. 18.
14
Гадамер, Х. Г. Ум у доба науке, стр. 70.
10
108
Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског
човјештва у условима кризе савременог демократског друштва
храм без светиње, без идеала и вриједности утемељених на истини, уму,
смислу. У храму европске науке заправо је умност, а са њом и субјективитет жртвована на олтару објективизма у позитивистичкој служби. „Крајњи слом Хегеловог империјума апсолутног духа одлучна је потврда краја
метафизике, а ово опет значи промоцију искуствених наука на прво место у
царству мислећег духа. Јесу ли оне у стању да то место попуне? Питати ово
значи испитати да ли филозофија уистину представља човекову прирођену
склоност или је она само фаза незрелости сазнајног духа који се није још
довољно ослободио за сопствену рационалност.“15 Овдје морамо примијетити да је философија темељ европске научности. Урођена склоност ка
философији је нешто из чега се развила наука као таква, будући да је тежња за истином нешто што свакако припада човјеку и његовој природи.
„Али оно што је пружала стара, метафизиком крунисана наука – целовитост оријентације у свету, која је природно искуство света и његово
језички посредовано тумачење доводила до јединства довршења – то нововековна наука није могла да понуди. Као што човек више не види себе у
средишту васионе, тако ни његова наука није више природно проширење
његовог искуства света, већ нешто што он сам продукује, па и атак на природу који је подвргава јендој новој, макар само делимичној владавини.“16
Феноменолошки смисао проблема односа човјека и свијета огледа се
у томе да ствари не постоје по себи, одвојено од људске свијести. Објекти
се конституишу тек у односу са субјектима који им дају смисао. „Субјектитет, предмет и рефлексија припадају једно другом.“17 Другим
ријечима, ствари добијају смисао тек у односу са човјеком који им тај
смсао даје, захваљујући чињеници да има ум. „То ’ја мислим’ је subiectum.
У поретку трансценденталне генезе предмета субјект је први објект
онтолошког представљања.“18 Како би рекао Морис Мерло-Понти, један од
представника феноменолошког правца, „Ја сам бачен у природу и природа
се не појављује само изван мене, у објектима без повијести, она је видљива
у средишту субјективности.“19 Код Хусерла смо могли примијетити – криза
једне културе подразумијева корелације кризе науке, ума, смисла и на
крају самог субјективитета. Стога је та криза предмет критичког преиспитивања трансценденталне феноменологије. „Само радикално испитивање
субјективности, и то субјективности која у последњој инстанци производи
целокупно важење света са његовим садржајем и на све преднаучне и научне начине, као и оног ’Шта’ и ’Како’ умских делатности може учинити
разумљивом објективну истину, и досегнути последњи смисао бивства
света. Оно прво није, дакле, бивство света у његовој саморазумљивости, и
не сме се постављати пуко питање шта му објективно припада; него је субј15
Исто, стр. 71.
Исто, стр. 74.
17
Хајдегер, М. Мишљење и певање, Нолит, Београд, 1982. стр. 23.
18
Исто, стр. 11.
19
Мерло-Понти, М. Феноменологија перцепције, стр. 400.
16
109
Станислав М. Томић
ективност оно по себи прво, и то као субјективност која бивство света
најпре наивно даје, а онда рационализује, или, што значи исто: објективизује.“20 При томе, треба нагласити да се „чиста субјективност се не
смије (како се то често чини) бркати са доживљајном субјективношћу.“21
Феноменологија кризе европског човјештва као кризе ауторитета ума
Криза европске науке је у ствари криза ума, који је изгубио своју некадашњу улогу. Ум у модерној науци као да је остао без посла и проглашен
технолошким вишком. „Скепса у погледу могућности метафизике, слом
вере у једну универзалну филозофију као водитељицу новог човека, значи
управо слом вере у ’ум’, схваћен у оном смислу у коме су стари
супростављали episteme и doxa. Управо он коначно даје смисао свему што
се сматра за бивствујуће (das Seinde), свим стварима, вредностима, циљевима, наиме, његова нормативна упућеност на оно што се од почетка
филозофије означава речју истина – истина по себи – и корелативно речју
бивствујуће (Seinde) – οντως ον. Тим се распада вера и у ’апсолутни’, ум на
основу кога свет добија свој смисао, вера у смисао историје, смисао човека,
његову слободу, наиме, као способност човека свом индивидуалном и општем људском постојању прибави умни смисао.“22
Сада нам је битно да видимо како ум, који је подлијегао критици и
скептицизму, запада у кризу и како се та криза рефлектује на европску
науку, а самим тим и на европско човјештво. Говорећи о вјери у ум, као
ономе што недостаје модерној европској науци, Хусерл каже: „Ако човек
изгуби ову веру, онда то значи: он губи веру ’у себе самог’, у својствено му
истинско бивство (Sein), које он нема одувек, нема већ самом евидентношћу оног ’Ја јесам’, него га има и може имати само у форми борбе за
своју истину, да се самог себе учини истинитим.“23
Погрешно би било одрицати значај скептицизма за науку, јер свака
наука почиње са истраживачком скепсом. Међутим, поред истраживачког
скептицизма, коме је циљ истина или извјесност, имамо и радикални
скептицизам који испољава сумњу рада сумње, односно доводи у питање
могућност сазнања у коријену. Скептицизам је мач са двије оштрице, некад
се тог мача лати ум, а некад искуство, често за међусобна нападања, ријетко за заједничку борбу против заблуда у име истине. Стога је скептицизам
велики изазов за свако истраживање, иако се захваљујући њему развила
европска наука. „Ми, људи савремености, настали из овог развоја,
налазимо се у највећој опасности да потонемо у општем потопу скепти20
Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 63.
Хусерл, Е. Идеја за чисту феноменологију и феноменологијску филозофију, стр.
115.
22
Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 20.
23
Исто, стр. 20.
21
110
Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског
човјештва у условима кризе савременог демократског друштва
цизма и да тако изгубимо властиту истину.“24 Споменути вид скептицизма
паралише тежњу ка универзалном сазнању, чији је циљ тоталитет, и самим
тим дисквалификује ум и потенцира стварно доживљени свијет, свијет
стварног искуства, у коме ум нема позицију која му традиционално припада. „Све загонетнији постаје сам ум и његово ’бивствујуће’ (Seinde) или
ум – као онај који сам од себе даје смисао бивствујућем свету, или, посматрано са супротне стране, загонетан постаје свет – као оно што полазећи од
ума бивствује; док коначно стварна тема није нужно постао свесно
наступајући светски проблем најдубље суштине повезаности ума и бивствујућег уопште, загонетка свих загонетки.“25 У питању је проблем односа човјека и свијета, који вијековима оптерећује човјечанство. Да ли ће
тај однос развити онтолошки монизам или дуализам и какве ће то посљедице имати по културу, ствар је прије свега ума. Криза ума је у ствари криза овог односа, како смо имали прилике да примијетимо код Хусерла. Она је,
дакле, криза човјештва и криза смисла. Да би се то боље разумјело, треба
видјети шта човјештво заправо значи код Хусерла. „Човештво уопште по
својој суштини значи бити човек у генеративно и социјално повезаним
човечанствима, и ако је човек умно биће (animal rationale), онда то он јесте
само уколико је његово целокупно човечанство умско човечанство – латентно усмерено на ум или отворено усмерено на ентелехију која је доспела до
саме себе, самој себи постала откривена, и која сада по суштинској нужности свесно руководи процесом људског постојања. Филозофија, наука, у
том случају би биле историјско кретање испољавања универзалног ума,
’урођеног’ човеку као таквом.“26 Видимо из овога да је умственост квидитет човјештва. Зато је криза ума истовремно и криза човјештва. Та
криза подразумијева борбу са скептицизмом. Као бенигни или малигни
тумор, скептицизам се појављује у науци. Наука која се одриче философског третмана, игнорише дијагнозе ума и не жели да се позабави својим
суштинским проблемима, споровима човјештва као таквог, прије или касније запада у кризу. „Истинске, једино значајне борбе нашег времена јесу
борбе између једног већ у себи сломљеног човештва и човештва које још
увек има упориште али мора да се бори за њега, односно, за једно ново
упориште. Стварне духовне борбе европског човјека као таквог одвијају се
као борбе филозофијâ, наиме, између скептичких филозофија – или пре нефилозофија, оних које су задржале само назив, али не и задатак – и стварних, још животних филозофија. Њихова животност се, међутим, састоји у
томе што се оне боре за свој непатворени и истински смисао и тиме за смисао истинске човечности.“27 У утемељењу модерне науке, а са њом и човјечности, униврзална философија је поклекла. „Један одређени идеал
универзалне филозофије и њој одговарајуће методе стоји на почетку, тако
24
Исто, стр. 21.
Исто, стр. 20-21.
26
Исто, стр. 22.
27
Исто, стр. 21.
25
111
Станислав М. Томић
рећи као празаснивање филозофске нове епохе и свих њених развојних
низова . Али, уместо да је заиста дејствовао, он је доживео унутрашњи
распад.“28 Хусерл, у том погледу, види философе као функционере човјечанства, који ће дјелотворном критиком вратити достојанство уму,
прибавити смисао науци у односу на свијет живота и извући тако науку, а
са њом и европско човјештво из кризе. „Довести латентни ум до
саморазумевања његових могућности и показати могућност метафизике
као истинску могућност – то је једини пут да се метафизика, односно универзална филозофија доведу до делатног процеса остварења. Једино ће тако
бити одлучено да ли telos, од рођења грчке филозофије урођен европском
човеку, наиме хтење да се буде човештво на основу филозофског ума и
могућност да се буде само као такво у бескрајном кретању од латентног ка
откривеном уму и бескрајној тежњи за самонормирање помоћу сопствене
људске истине и непатворености.,“29 вели Хусерл, који историју модерне
философије види као борбу за смисао човјека. У тој борби за смисао човјека, феноменологија, конституисана од стране Хусерла, би требала да
послужи као ваљано оружје. Кроз феноменологију ваља превладати тај традиционални дуализам између објективизма и трансцендентализма који се
провлачи кроз читаву историју философије, што апострофира Хусерл. „То
је, како ћу овде настојати да покажем, усмереност на коначну форму трансценденталне филозофије – као феноменологије – у којој се као превладан
момент налази коначна форма психологије, која искорењује натуралистички смисао нововековне психологије.“30 Ревидирање нововјековне психологије, према томе, захтјева феноменолошку интервенцију. „Између
свијести и реалности зјапи истински бездан смисла.“31 Управо ту на сцену
ступа феноменологија. „Феноменологија поступа тако да сагледа и објашњава, одређује и разликује смисао.“32 „То је посматрање које не полази
извана, од факта – као да је временски развој, у коме смо и ми сами настали, пуки спољашњи каузални след – него изнутра.“33
Прелазак са метафизике објективитета на метафизику субјективитета
и трансцендентлну философију, што је резултат нововјековне духовности,
треба само поставити на чвршће основе. „Сазрели трансцендентализам
протестује против психолошког идеализма и претендује да – оспоравајући
објективну науку као филозофију – заснује потпуно нововрсну научност,
као трансценденталну. О субјективизму овог трансценденталног стила
претходна филозофија није имало још никакву представу.“34
28
Исто, стр. 19.
Исто, стр. 21-22.
30
Исто, стр. 63.
31
Хусерл, Е. Идеја за чисту феноменологију и феноменологијску филозофију, стр.
110.
32
Хусерл, Е. Идеја феноменологије, стр. 75.
33
Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 64.
34
Исто, стр. 63.
29
112
Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског
човјештва у условима кризе савременог демократског друштва
„У чему се дакле састоји криза еуропског човјечанства, криза која је
по Хусерловој тези изазвана нововјековном знаношћу? Она настаје управо
у оној дискрепанцији коју је проузрочила математичка знаност захтјевајући, с једне стране, да буде универзална знаност, и, с друге стране, тиме
што није могла испунити тај захтјев. Њој је та дискрепанција остала
скривена; она се очитује тек у феноменима који се могу интерпретирати
као феномени кризе. За Хусерла је притом у центру неуспјеха изградња
чисте психологије.“35
Размјере кризе су огромне, „криза није остала ограничена на подручје
знаности, као што то и није само криза саме знаности.“36 Постоји есенцијални однос науке и свијета живота. „Криза знаности се тако неочекивано
проширује у кризу цјелокупног живота. У том смислу се треба размјети
Хусерлов захтјев да феноменологија, која тежи за тим да испуни предзначени telos знаности у откривању животосвјетовне фунгирајуће субјективности, у том озбиљењу једне универзалне знанствене филозофије треба
омогућити право човјештво – човјечанство које се разумије и претпоставља
из својега цјелокупног битка као човјечанство ума.“37
Власт ума је изгубила легитимитет код појединачних наука, као што
власт у демократском друштву губи легитмитет код појединаца. Условно
речено, философија је изгубила суверинтитет и тај суверенитет сада припада појединачним наукама, као што владар губи суверенитет у демократском друштву. Однос философије и науке подсјећа на процес емепципације у демократском друштву. То је уједно и наговор на сљедеће
поглавље.
Криза науке и криза демократије
Коначно се треба запитати, ако се криза науке због њене позиције и
значаја за развој, преноси на читаву европску културу, не значи ли то да се
она у том случају преноси и на политички систем који влада у тој култури?
Другим ријечима, да ли криза европског човјешта која, како сматра
Хусерл, са извориштем у кризи европске науке, изазива и кризу демократије? Криза европских наука је у ствари криза субјективитета. То би
могла бити заједничка каратктеристика кризе науке и кризе демократије. У
демократији, као и у науци, постоји однос појединачног и општег. Традиционално схватање грађанске врлине, успостављено у античкој грчкој и
републиканском риму, значило је спремност грађана да даје предност општем добру у односу на појединачна. То је јако слично традиционалном
односу између опште науке, односно философије, условно речено, и појединачних наука. Модерно доба доноси промјену парадигме, како у
политичкој култури. Поред класичног републиканизма, који је давао
35
Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, Бреза, Загреб, 2005. стр. 121.
Исто.
37
Исто, стр. 121-122.
36
113
Станислав М. Томић
примат општем добру у односу на појединачна, јавља се либерализам који
значај придаје појединачном добру. За разлику од класичног републиканизма по коме се до појединачног добра долазило тако што је добро цјелине
истовремено и добро свих њених дијелова, с друге стране, по либерализму
се до општег добра долази тако што се задовољи свако појединачно добро.
Оваква политичка култура нарочито је погодовала развоју људских права
од 17. вијека до данас, на чему се базира модерна демократија. Оно што је
нама ту од посебне важноси јесте да примијетимо сличност те промјене са
промјеном која се догодила у модерној науци. Модерна наука ће дати примати појединачним наукама у односу на општу науку или философију, као
што је то учинио либерализам у политичкој сфери. Међутим, умјесто да то
доведе до развоја субјективности, то на крају доводи до актуелне кризе
субјективности, како у науци, тако и у савременом демократском друштву.
Главна разлика између философије и науке јесте то што свака наука
има своје подручје истраживања, док философију интересује цјелина. Стога индивидуализам либералног друштва подсјећа на позитивизам модерне
науке. Шта још можемо да видимо заједничко у кризи науке и демократског друштва? Једна од главних карактеристика савремене науке је константно напредовање, којим субјект постаје оптерећен и на крају запада у
кризу, а криза субјективност, како смо видјели, доноси не само кризу науке
него и кризу читаве културе. Управо то напредовање је карактеристика и
демократског политичког система, коју можемо препознати рецимо у
тржишту, плурализму, конкуренцији, гдје човјек да би опстао мора стално
да напредује. На крају и то изазива кризу субјеткивности која, такође, има
своје консеквенце по демократску културу. Затим, закон је за демократију
исто толико важан као и за науку. Те законе прате проблеми и у демократском друштву и у науци. Општа криза ауторитета је још нешто што прати и кризу демократије. У науци имамо кризу ауторитета ума. Суверенитет не припада метафизици, већ појединачним наукама, као што суверенитет
у демократији припада народу. Крајњи слом апсолутног духа, који се десио
рушењем Хегеловог философског система, прати крајњи слом апсолутне
политичке власти који се одвија рушењем недемократског политичког система. И као што је модерна наука метафизици скинула круну, тако је и
демократија сувереним владарима скинула њихову круну.
Закључак
На крају треба констатовати актуалитет Хусерловог схватања кризе
европске науке, а самим тим и европске културе у условима савременог
демократског друштва. Наиме, може се рећи да је Хусерлова критика
актуелна и данас. Философија и даље нема ауторитет у позитивистички
оријентисаном систему наука. Више него икад потребна је критика модерне науке, која све више угрожава свијет живота. Некада је наука критикована зато што не дотиче свијет живота, а данас она мора бити кр114
Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског
човјештва у условима кризе савременог демократског друштва
итикована зато што тај исти живот угрожава. „Природи насупрот стављају
се ум и слобода.“38 Нарушавање природе има свој коријен у дуализму човјековог односа према свијету и објективизму који управо критикује
Хусерл, у погледу кризе европског човјештва. „То је криза која не дотиче
теоријске и практичне успехе онога што је стручно-научно, па ипак из
темељу уздрмава смисао читаве њихове истинитости. При томе овде није
реч о проблемима једне специфичне форме културе , ’науке’ односно
’филозофије’ као једне међу осталима у европском човечанству. Јер исконско заснивање нове филозофије је, по оном до сада реченом, исконско
заснивање нововековног европског човека, и то човека који, у односу на
дотадашњег, средњовековног и античког, жели да изврши радикалну
самообнову преко своје нове филозофије, и само преко ње. У складу с тим,
криза филозофије значи кризу свих нововековних наука као делова филозофске универзалности, најпре латентну, а потом све отворенију кризу самог европског човека, целокупног смисла његовог културног живота, његове
укупне ’егзистенције’.“39 Услови савременог демократског друштва
погодују кризи европске науке, како је описује Хусерл. Модерни човјек све
теже осмишљава своје постојање, па се јавља криза смисла, односно криза
ума. Морамо бити забринути како ће човјек изгледати у будућности и како
ће субјективитет обликовати научни и политички системи. „Додуше,
будућег човека масе можемо замислити као правог генија у прилагођавању
и доследном неодступању од правилâ. Али ипак остаје питање да ли таква
социјална дресура, без буђења и неговања човекових снага слободе, има
изгледе на будућност. Ту би културни садржај духовних наука могао опет
да буде неопходни животни чинилац у будућности.“40
Криза субјективности и даље остаје на снази и велико је питање како
ће се она даље развијати. Нема сумње да су пред њом велики изазови.
Модерно доба извор сваког ауторитета тражи у човјеку. Нешто слично чини и модерно демократско друштво. Али, да ли ће у таквој култури субјективност доживјети дебакл, или ће када се исцрпе ресури, опет посегнути
за Богом као метафизичким принципом, остаје да видимо. У сваком случају субјективност мора остати конститутивна, јер, како каже Хусерл:
„Божанска или људска, то је ипак субјективност.“41
Литература
Гадамер, Х. Г. Европско наслеђе, Плато, Београд, 1999.
Гадамер, Х. Г. Ум у доба науке, Плато, Београд, 2000.
38
Хајдегер, М. Мишљење и певање, стр. 14.
Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 1920.
40
Гадамер, Х. Г. Европско наслеђе, стр. 33.
41
Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 57.
39
115
Станислав М. Томић
Козелек, Р. Критика и криза, Плато, Београд, 1997.
Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, Бреза, Загреб, 2005.
Мерло-Понти, М. Феноменологија перцепције, Веселин Маслеша-Свјетлост, Сарајево, 1990.
Крстић, П. Субјект против субјективности – Адорно и филозофија субјекта, Институт за филозофију и друштвену теорију, Београд, 2007.
Хајдегер, М. Мишљење и певање, Нолит, Београд, 1982.
Хајдегер, М. Онтологија: херменеутика фактичности, Академска књига, Нови Сад, 2007.
Хусерл, Е. Идеја феноменологије, БИГЗ, Београд, 1975.
Хусерл, Е. Идеја за чисту феноменологију и феноменологијску филозофију,
Бреза, Загреб, 2007.
Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија,
Дечје новине, Горњи Милановац, 1991.
Stanislav Tomić
ACTUALITY OF HUSSERL'S APPROACH TO THE CRISIS OF
EUROPEAN HUMANITY WITHIN THE CONDITIONS OF
CRISIS OF CONTEMPORARY DEMOCRATIC SOCIETY
Summary
Taking into account the crisis of modern civilization, this paper intends to analyze
one aspect of this crisis, which can be of utmost importance for its understanding. For
the science is an essential component of contemporary civilization, starting from the
science the analysis of modern crises should begin. In his analysis, the author relies on
Husserls’ critics of European science, in order to explain the crisis of humanity as the
consequence of this crisis. It turned out that crisis of subjectivity is the common feature
of both crisis of science and crisis of democracy. At the end, the parallel between the
crises of democracy and crises of science will be made, and actuality of Husserls’ approach will be confirmed.
Key words: crisis, science, phenomenology, subjectivity, mind, democracy
116
Pregledni rad
Nikola Knežević1
POLITIČKA TEOLOGIJA
UNUTAR APSOLUTISTIČKOG DISKURSA
KARLA ŠMITA
Bez sumnje, Karl Šmit (Carl Schmitt), nemački teoretičar prava u savremenim
naučnim krugovima pobuđuje sve veću pažnju. Njegov teorijski doprinos podjednako je
zanimljiv i desno i levo orijentisanim istraživačima što nije iznenađujuće kada se uzme u
obzir da je Šmit imao određenog uticaja i na Voltera Bendžamina, Taubesa, Agambena i
druge. Imajući u vidu diskurs političke teologije, Šmit je naročito zanimljiv zbog njegovih pravno-religijsko-političkih premisa, naročito ako se posmatraju iz ugla projekta
nove političke teologije izniklog šezdesetih godina iz diskursa Moltmana i Meca. Šmitov
teo-politički sistem iako nosi isti epitet u suprotnosti je sa projektom nove političke teologije jer predstavlja klasičnu pretprosvetiljsku politizaciju religije, apsolutistički diskurs
koji sledeći snažan rimokatolički kontrarevolucionarni nus devalvira demokratski sistem
vrednosti, ističući centralistički uticaj države ujedinjen u ličnosti vođe – diktaturu kao
jedini ispravni model suverenosti.
Ključne reči: politička teologija, diktatura, apsolutizam, demokratija, suverenost,
kat-echon
Uvodne napomene
Politički diskurs nemačkog teoretičara prava Karla Šmita (Carl Schmitt,
1888–1985) do današnjih dana opterećen je balastom njegove prošlosti i političkog angažmana. Podrška nacističkom režimu tridesetih godina prošloga veka,
antisemitizam, ozloglašena pozicija "vrhovnog pravnika" Trećeg Rajha, bacaju senku na njegovu političko-pravnu refleksiju, što je rezultiralo da se njegovi
spisi za vreme Vajmarske republike, ali i oni koji su nastali nakon Drugog svetskog rata u nekim krugovima, posmatraju i tumače u kontekstu nacionalsocializma i njegovih implikacija. Tokom svoje karijere, kao uspešan akademik
i nastavnik, postao je priznat kao oštar kritičar Vajmarskog ustava, kojeg je smatrao liberalnim i navodio ga kao razlog za slabljenje države. „Šmit je Vajmarski
demokratski ustav okarakterisao kao simbol Nemačke kapitulizacije pred neprijateljem“.2 Ustav je, po mišljenju Holmsa, „bio nesposoban za rešavanje probl1
nikola.knezevic@cirelstud.org
v. Holmes, S. Schmitt: The Debility of Liberalism - The Anatomy of Anti Liberalism,
str. 38.
2
Nikola Knežević
ema savremene demokratije. Unutar njegovog diskursa, liberalizam, pluralizam,
individualizam i pravni pozitivizam, ističu se kao praktično – teorijski arhineprijatelji.“3 Šmit je pristupio Nacional-socijalistima 1933. godine, čiji angažman u
partiji kasnije rezultira dolaskom na mesto predsednika Nacionalsocialističko
udruženja pravnika4. Bio je jedan od glavnih ideologa Trećeg Rajha i teorijsku
podršku i inspiraciju je pronalazio u filosofiji Tomasa Hobsa (Thomas Hobbes),
ali i delima rimokatoličke kontrarevoluciarne misli. Primetan je bio uticaj i Žan
Žak Rusoa (Jean-Jacques Rousseau), sa razlikom da je odbacivao Rusoove ideje
slobode i jednakosti5. Jedan od najvećih kritičara Šmita, Dejvid Dizenhaus
(David Dyzenhaus) smatra da je Šmitova pravna teorija i polarizacija prijateljneprijatelj dovela do neprijateljstva prema drugome i u krajnjoj liniji progonu
Jevreja.6 Šmitov političko- pravni diskurs se može rezimirati u sledećem: Država
predstavlja jedini entitet koji je u stanju da prepozna neprijateljske elemente i da
zatraži od svojih građana spremnost da za nju polože i sopstveni život. To je ono
što je izdiže iznad svih drugih organizacija. Da bi sačuvala poredak, mir i stabilnost, oružane snage i zakonodavni sistemi trebaju garantovati pravno konstituisan poredak i autoritet države.7 Šmit je bio ubeđen da liberalni individualizam podrazumeva pluralizam, a on podriva politiku i potencijalno vodi ka
uništenju države.8 Uprkos svojoj istorijskoj poziciji, Šmitov politikološki diskurs
bio je predmet rasprava poznatih teoretičara i filozofa, uticao je i na velikane
poput Voltera Bendžamina9 (Walter Benjamin). Značajan utisak ostavio je na
3
Isto, str. 49-50.
Zanimljivo je napomenuti da je SS 1936. godine vodio istragu protiv njega. Razlog za
to bila je konferencija pod nazivom „Pravna nauka u ratu sa jevrejskim duhom“, čiji je
antisemitizam od strane SS-a bio okarakterisan kao licemeran. Šmitov antisemitizam koji se ogledeo u izjavama poput ove da se „nemačka pravna nauka mora osloboditi od
svake zaraze jevrejske misli“ očigledno nije bio dovoljno ubedljiv. Zvaničan dokument
ove istrage zabeležen je u dokumentu Reichsführung SS SD Hauptamt koji se čuva u biblioteci Wiener Instituta u Londonu.
5
„Uprkos odličnim intencijama i brilijantnim zaključcima, Rusoova teorija je bila ‘inficirana' za njegovo vreme karakterističnim preokupacijama slobodom i jednakošću.“,
Molnar, A. Rusoistički temelji šmitovog shvatanja (totalne) države, str. 226.
6
v. Dyzenhaus, D. Legality and Legitimacy: Carl Schmitt, Hans Kelsen and Hermann
Heller in Weimar, str. 100.
Sa druge strane važno je istaći da su stavovi o uticaju Šmita na te događaje oprečni, kako
ističe i Šmitov biograf, Benderski (Bendersky): Dizehhausov argument ignoriše činjenicu da nikada nije dokazano da je Šmitova teorija ideološki, politički u vezi sa odlukama
koje su se odnosile na Jevreje. Dokumentacija koju je Benderski dostavio, pokazuje da je
Šmitova teorija prijatelj-neprijatelj eksplicitno odbačena od strane Trećeg Rajha upravo
zbog njene neutralnosti i ne-rasne prirode. v. Bendersky, J. New Evidence, Old Contradictions: Carl Schmitt and the Jewish Question, str. 66.
7
Shwab u Schmit, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty.
8
v. Schmitt, C. The Concept of the Political, str. 45 i Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology, str. 57.
9
Tridesetih godina prošloga veka Bendžamin u svome pismu Šmitu govori o uticaju koji na njega ostavila njegova Politička Teologija. Zanimljivo je da je posle Adorno pori4
118
Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita
Jakova Taubsa (Jacob Taubes), koji ga naziva i „apokaliptičarem kontrarevolucije“10, kasnije i Đorđa Agambena,11 a danas u naučnim krugovim pobuđuje sve
veću pažnju.12
Teo-politički diskurs Karla Šmita
Nesumnjivo je da je Šmitov diskurs uveliko zanimljiv za predmet istraživanja ovog rada, pre svega zbog toga što se kroz njega oslikava ona negativna
pozicija političke teologije od koje će se kasnije jasno distancirati rimokatolički
cao da je takvo pismo ikada postojalo. O ovome govori i Jakob Taubes (Jakov Taubes) ,
vidi Taubes, J. Pavlova politička teologija, str. 178.
10
Isto, str. 129.
11
v. Agamben, G. Homo Sacer: Suverena moć i goli život
12
Značajno je pomenuti članke i eseje pozntih teoretičara koji su se bavili Šmitov političkom teorijom: Jürgen Habermas, „Bestiality and Humanity: A War on the Border between Legality and Morality“, Constellations 6:3 1999: 263-227, Jürgen Habermas, Jacques Derrida, Giovanna Borradori, Philosophy in a time of terror: dialogues with Jürgen
Habermas and Jacques Derrida, University of Chicago Press, 2003., Jürgen Habermas,
“The Horrors of Autonomy: Carl Schmitt in English,” The New Conservatism: Cultural
Criticism and the Historians Debate, trans. Shierry Weber Nicholsen (Cambridge, Massachusetts: M. I. T. Press, 1989), 133, 137. Habermas, “Carl Schmitt and the Political Intellectual History of the Federal Republic,” A Berlin Republic: Writings on Germany,
trans. Steve Randall (Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press, 1997), 107-117;
Richard Wolin, “Carl Schmitt, Political Existentialism, and the Total State,” Th e Terms
of Cultural Criticism: Th e Frankfurt School, Existentialism, Poststructuralism (New
York: Columbia University Press, 1992), 83-104; i Wolin, “Carl Schmitt: The Conservative Revolution and the Aesthetics of Horror,” Labyrinths: Explorations in the Critical
History of Ideas (Amherst, Massachusetts: University of Massachusetts Press, 1995),
103-122. Žižek, Santer, Reinhard, The Neighbor, The University of Chicago Press, Ltd,
2005., Bredekamp, Horst, From Walter Benjamin to Carl Schmitt, via Thomas Hobbes,
Critical Inquiry, Vol. 25, No. 2, "Angelus Novus": Perspectives on Walter Benjamin,
247-266, The University of Chicago Press, 1999. Agamben, Giorgio, Homo sacer: sovereign power and bare life, Stanford University Press, 1998., Agamben, Giorgio, State of
exception, University of Chicago Press, 2005., Derrida, Jacques, Anidjar, Gil, Acts of religion, Routledge, 2002.
Na srpskom jeziku: Agamben Đorđo, Vanredno stanje, Nova srpska politička misao, vol.
12, br. 1-4, str. 135-143, 2006., Molnar, Aleksandar, Rusoistički temelji Šmitovog shvatanja (totalne) države, Sociologija, vol. 52, br. 3, str. 225-236, 2010, Molnar Aleksandar,
Stav Karla Šmita o totalnom ratu i totalnom neprijatelju uoči izbijanja Drugog svetskog
rata, Filozofija i društvo, vol. 21, br. 1, str. 31-49, 2010, Cvetićanin Neven, Šmitovo
shvatanje države, društva i demokratije, Nova srpska politička misao, vol. 12, br. 1-4,
str. 51-84, 2006, Samardžić, Slobodan, “Obnova spora oko Karla Šmita”, časopis “Gledišta”, Beograd, br. 11-12, 1988., Samardžić, Slobodan, “Karl Šmit – aktuelnost njegove političke misli”, časopis “Treći program”, Beograd, br. 102, 1995., Samardžić, Slobodan, “Karl Šmit – savremeni mislilac apsolutne države”, uvodna studija za knjigu
Karl Šmit, Norma i odluka, Filip Višnjić, Beograd, 2001. Interesantno je pomenuti da je
poznati levičarski časopis u Americi, „Telos“, nekoliko brojeva posvetio njemu.
119
Nikola Knežević
bogoslov Johan Baptist Mec (Johann Baptist Metz). Drugi razlog, svakako, predstavlja i sam pojam političke teologije koji se prvi put spominje u čuvenom
istoimenom eseju Karla Šmita "Politische Theologie: Vier Kapitel zur Lehre von
der Souveränität" (Prvo nemačko izdanje datira iz 1922. godine), čija glavna
teza oslikava vezu između političke organizacije društva i religiozne svesti koju
to društvo poseduje. Drugim rečima, političko društvo uvek oslikava njegova
verska ubeđenja, pa čak i kada je ono sekularno, ono neizbežno implicira na
određenu formu građanske religije. Sledeći Tomasa Hobsa13 (Thomas Hobbes) i
rimokatoličke kontrarevolucionarne filosofe politike, Bonalda (Louis Gabriel
Ambroise de Bonald) i Donoso Korteza (Juan Donoso Cortés) i njihov politički
romantizam, Karl Šmit je postavio danas čuvenu tezu da “svi značajni koncepti
moderne teorije države predstavljaju ustvari sekularizovane teološke koncepte
koji su tokom njihovog istorijskog razvoja od teoloških sistema prešli u teoriju o
državi. Jedan od takvih primera jeste slika Svemogućeg Boga koji postaje
Svemogući Zakonodavac.“14 Sa tom značajnom tezom dosta kasnije složiće se i
nemački bogoslov Jirgen Moltman.15
Unutar Šmitove refleksije političkog, Božiji autoritet se prenosi na politički neograničen i vrhovni autoritet osobe na kojoj počiva državna vlast i koja u
kriznim – vanrednim situacijama može da opravda donošenje "posebnih mera".16
Vanredno stanje u pravnoj nauci ravno je fenomenu čuda u teologiji, smatra
Šmit. Intervencija suverenoga organa u toku vanrednog stanja upravo odgovara
toj analogiji.17 Pojam Apsoluta18 u državi se posvećuje sa političkim apsolutizmom.19 Naslanjajući se na Hobsov filozofski legat, Šmit je smatrao da legit13
Saglasno poznatom filosofu iz sedamnaestog veka, Šmit je bio ubeđen da je čovek u
osnovi opasan i da mu je stoga potrebna jaka država koja će omogućiti red, mir i stabilnost.
14
Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 36.
15
v. Moltmann, J. The Coming of God, str. 133.
16
Posebne mere predstavljaju uputstva sa kojim se prevazilazi vanredno stanje. Vanredno stanje u Šmitovom kontekstu podrazumeva veći ekonomski ili društveni potres koji
ugrožava stavilnost države i njenu suverenost. v. Schmitt, C. Political theology: four
chapters on the concept of sovereignty, str. 5.
17
v. Isto, str. 36-37.
18
Na marginama je interesantno napomenuti psihološku analogiju koju navodi Kenet
Rajnhard (Kenneth Reinhard) „Vrlo lako se može primetiti snažna paralela između Šmitove teorije o izuzetku i Frojdovog opisa primarne horde u Totemu u Tabuu i Lakanove
teorije o muškoj seksualnosti. Tako na primer, unutar Lakanovog opisa, svi muškarci su
podređeni kastraciji osim jednog koji nije. Paralelizam sa mitskim Ocem u Totemu je jasan. Tako dolazimo do zaključka da ljudi mogu da prihvate zakon samo onda ako znaju
da postoji osoba koja je iznad zakona. Ovde se tako primećuje jasan model kolektiviteta
koji se zasniva sa strukturalnoj jednakosti ali sa druge strane i topološke različitosti koja
se nalazi izvan tog kolektiviteta“, Reinhard, K. There is something of one (God): Lacan
and political theology, str. 46.
19
v. Gray P. Political, Theology and the Theology of Politics: Carl Schmitt and Medieval
Christian Political Thought, str. 175.
120
Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita
itimitet političke suverenosti proističe upravo iz Božije suverenosti.20 Poznato je
da je Tomas Hobs autoritet suverene vlasti, koja je apsolutna i strogo
centralistička, nalazio upravo u jednom od božanskih atributa – božanskoj svemogućnosti – neograničenoj moći. Ta moć je istovremeno i garant očuvanja
društvenog ugovora između suverenog nosioca vlasti i podređenih toj vlasti, jer
sam nosilac vlasti ne može da povredi ugovor kao ni što Bog ne može da učini
nešto što je protivno njegovoj prirodi.21 Upravo suveren nosilac vlasti može da
arbitrira između dobra i zla i bude izvor zakonodavne vlasti.22 Autoritas non
veritas facit legem23 – Hobsov pojam podrazumeva da politički-pragmatičnu
istinu, to jest da se samo ono što je ustanovljeno od strane autoriteta može smatrati politički relevatnom istinom. U osvrtu na De Mestra, Šmit naglašava važnost
odnosa između nepogrešivosti i suvereniteta. Za De Mestra ove reči su predstavljale sinonime. Značaj države po njemu je u tome da ona počiva na mogućnosti da donosi odluke. Uticaj Crkve je tu nesumnjiv i ona (Crkva) predstavlja
organ na čija se odluka ne može osporiti, upravo zbog pojma nepogrešivosti
(infalibility). Upravo u tome se nalazi značaj suverenosti i autoriteta.24 Važno je
naravno napomenuti da je De Mestrov diskurs uveliko opterećen antropološkim
pesimizmom u kojem je čovek po definiciji iskvaren. Pojedini kritičari su De
Mestra optuživali da je pao pod uticaj protestantske dogme o potpunoj iskvarenosti (eng. total depravitiy), ipak, Šmit poriče to, objašnjavajući taj pesimizam dubokim uvidom u stanje ljudskog bića koje je lišeno bilo kakvih iluzija o
njegovim moralnim kvalitetima.25 Poznato je i Kortezovo mišljenje da u liberalnim sistemima ne postoji mogućnost odlučivanja. „Poredak u kome se odluke donose razmenom putem rasprava jeste poredak u kome se želi izbeći donošenje odluka. Parlament nije mesto gde se mogu rešavati društveni konflikti“,
tvrdio je Kortez.26 Kao rešenje ovakvoj vrsti političke relativizacije Kortez je
kao rešenje predlagao diktaturu.27 Suvereni kod De Mestra je upravo Monarh
neograničene vlasti kod Korteza.28
Racionalizam Rimokatoličke crkve moralno obuhvata psihološku i sociološku prirodu ljudskog bića i za razliku od industrije i tehnologije nije usmerena prema dominaciji i eksploataciji dobara.29 Sa druge strane, ekonomski rac20
v. Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 33.
Treba naglasiti da u delu Diktatura, on kaže „da se poredak može urušiti ukoliko Suvereni odstupi od vlastitih fundamentalnih principa. U tom slučaju, prekoračenje tih pincipa preti da uništi norme i vanredno stanje može da postane pravilo a ne izuzetak“. (v. De
Wilde, M. Violence in the State of Exception, str. 193.)
22
Hobbes, T. Leviathan, 1651, II, XX
23
Isto, II, XVI
24
v. Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty , str. 55.
25
v. Isto, str. 58-59.
26
v. Isto, str. 35, 59.
27
v. Isto, str. 63.
28
v. Isto, str. 66.
29
Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, str. 12.
21
121
Nikola Knežević
ionalizam koji čitav svet svodi na nivo materijalističkih kalkulacija jednog „pobožnog i privrženog katolika užasava svojim sistemom neodoljivog materijalizma“.30 Pojam ekonomije i politike Šmit postavlja u svojevrstan antinomičan
odnos. Za njega striktno ekonomičan pogled na svet obuhvata isključivo materijalističku dimenziju dok je pojam političkog stavlja u sferu nematerijalnog. U
tako postavljenom polariretu, unutar sfere političkog, on sagledava i samu ulogu
Rimokatoličke crkve.31 „Politička moć Rimokatoličke crkve nije u ekonomskoj
ili vojnoj snazi, već u apsolutnoj realizaciji autoriteta“32, smatra Šmit. Ona predstavlja civitas humana, i samim tim unutar nje ostvaruje se istorijska veza i
kontinuitet između utelovljenja i raspeća Hristovog. „Crkva Hristova nije od
ovoga sveta ali je u svetu. Ona otvara mogućnosti i stvara prostor, a prostor
zapravo predstavlja sferu javnog i društveno-političkog delovanja.“33 Budući da
je ona istinsko oličenje konkretne ličnosti, ona predstavlja i samu ličnost Hrista.
Utelovljenje se dogodilo upravo unutar istorijskog realiteta. Upravo u tome se
nalazi i superiornost nad ekonosko-konzumerističkim poimanjem sveta.34 Savez
između Rimokatoličke crkve sa tadašnjim oblikom industrijskog kapitalizma nije bio moguć.35 Njegovu tezu će praktično osporiti upravo grupa teologa36,
pravnika i sociologa, koji će u narednoj deceniji na Univerzitetu Frajburg
osmisliti koncept tržišne privrede. Ovaj koncept će nakon Drugog svetskog rata
Hrišćansko demokratska unija (CDU) uvesti u političku diskusiju i postaviti kao
privredni poredak u Nemačkoj.37 Rimokatolička crkva za Šmita predstavlja
„complexio oppositorum“ – kompleks suprotnosti i poseduje neverovatnu sposobnost da obuhvata oprečne stavove, ne podređujući ih jedne drugima. Crkva
je tako „autokratska monarhija čijeg poglavara bira aristokratija sačinjena od
kardinala“ i koja poseduje velik demokratski kapacitet.38
Pojam katechon-a
Zanimljivo je napomenuti da je Šmit video vezu između Reformacije i Francuske revolucije kao dijalektičan proces koji poseduje kontinuitet. Tako ius
revolutionis Francuske revolucije ustvari je nastavak ius reformandi pro30
Isto, str. 14.
v. Isto, 16.
32
v. Isto, 18.
33
Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political theology, str.
63.
34
v. Isto, 18-19.
35
v. Isto, 24.
36
Ovde je značajno napomenuti ideju ulogu Vilhelma fon Ketelera. Јеdan od „najvažnijh
katolički društvenih mislilaca devetnaestog veka i čovek koji je odlučujuće doprineo da
se formira katolička socio-ekonomska doktrina trećeg puta iz koje su nastali i angloamerički distributizam i nemačka socijalno-tržišna privreda“, ističe Dr Miša Đurković,
Djurković, M. Hrišćanska demokraтija – ideja, razvoj do 1950. i osnovni principi.
37
v. Crawford, C. Socijalna tržišna privreda: Osnovne ideje, principi i koncept, str. 9
38
v. Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, str. 7.
31
122
Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita
testantske Reformacije.39 Njegovo viđenje istorije impliciralo je lineranan tok
započet Hristovim utelovljenjem i njeno ispunjenje sa Hristovim drugim dolaskom – parusijom. Tako na primer stihovi iz Druge Poslanice Solunjanima, 2
Sol 2, 1-840 imaju posebno značenje za Šmita. Eshatološka percepcija istorije za
Šmita ogleda se u devtero-pavlovskoj koncepciji katechon-a.41 Kathechon predstavlja osobu (ili silu) koja usporava dolazak Antihrista na kraju istorije, drugim
rečima, „haos koji dolazi odozdo.“42 Katechon iz sebe ishodi istoriju, bez njega,
vremenu bi odavno došao kraj, to je "zauzdavajuća snaga suverene moći".43
Zaustavlja se tok vremena koje vodi ka pojavi Antihrista, metaforičke predstave
dijaboličkog političkog sistema, u njegovom tučenju, „Komunizma ili
mehanizacije sveta“.44 Carevi Rimskog i srednjovekovnog Nemačkog carstva
mogu se tumačiti u ovom kontekstu, jer ustanovljavajući politički poredak unutar sekularnog domena upravo usporavaju dolazak Antihrista.45 Ovakvo
tumačenje Šmit je preuzeo od Tertuliana koji projektovao ovaj pojam na Rimsko
carstvo.46 Smisao politike je da bude realistična, što se oslikava u prepoznavanju
i obuzdavanju sila haosa koje prete da obesmisle i unište političku egzistenciju.47
Jak metafizički polaritet primetan je u Šmitovom diskursu. Pojam haosa,
nedostatka jasnog i autoritarnog političkog poretka, jeste projekcija duhovne –
metafizičke stvarnosti koja se transponira u našoj materijalnoj egzistenciji.
Božanska intervencija upravo sprečava poredak haosa, a pojam katechon-a je
upravo projekcija Božanskog upliva unutar istorijskog konteksta, jer drugi način
poimanja istorije za Šmita je apsolutno nemoguć.48 Metafizička projekcija sveta
i zakona, prava i države, kao i koncepti transcendencije iznova su prisutni u
Šmitovom diskursu.49 Ističe to i Jirgen Maneman (Jürgen Manemann): “Šmitova
teološka refleksija gravitira u okvirima bliskim gnosticizmu, opterećena onto39
v. Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political theology,
str. 51.
40
„I sad znate šta zadržava da se ne javi u svoje vreme. Jer se već radi tajna bezakonja,
samo dok se ukloni onaj koji sad zadržava. Pa će se onda javiti bezakonik, kog će Gospod Isus ubiti duhom usta svojih, i iskoreniti svetlošću dolaska svog;“, korišten prevod
Vuka Karadžića.
41
Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology, str. 54.
42
Taubes, J. Pavlova politička teologija, str. 187.
43
Agamben, G. Homo Sacer: Suverena moć i goli život, str. 31.
44
v. Bredekamp, H. From Walter Benjamin to Carl Schmitt, via Thomas Hobbes, str.
253.
45
Hohendal, P. Political Theology Revisited: Carl Schmitt’s Postwar Reassessment, str.
19.
46
Hell, J. Katechon: Carl Schmitt’s Imperial Theology and the Ruins of the Future, str.
286.
47
v. Ostovich, Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology, str. 64.
48
„Ich glaube nicht, daß für einen ursprünglich christlichen Glauben ein anderes
Geschichtsbild als das des Kat-echon überhaupt möglich ist.“ Schmitt, C. Nomos der
Erde im Völkerrecht des Jus Publicum Europaeum, str. 29.
49
Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 50.
123
Nikola Knežević
loškim dualizmom između palog - materijalnog, koji stoji nasuprot duhovnog
sveta.“50 Pravno-juridičko poimanje istorije jednostavno proizilazi iz njegovog
profesionalnog poziva, te ga u jednom apologetskom tonu opisuje i Jakov Taubs:
“To je teolozima i filozofima teško prihvatiti, ali važi za pravnika: dokle god je
moguće pronaći makar kakvu pravnu formu […] treba to bezuslovno i učiniti, je
će u suprotnom da zavladati haos. Šmita je zanimalo samo jedno: Da Partija,
haos, ne isplivaju na površinu, nego da ostane država. Po svaku cenu.“51 Vidljivo
je to u paralelizmu između Velikog inkvizitora kod Dostojevskog i Šmitove
teopolitičkog totalitarizma. Ovde vidimo dijametralne suprotnosti između poimanja Rimske crkve kod Dostojevskog i Šmita. Prvi pretpostavlja Rimokatoličku
crkvu kao instituciju moći koja utelovljuje apokalipsu, dok drugi smatra da je ista usporava, te predstavlja društveno – politički subjekat koji može da sačuva
postojeći poredak od anarhističkih tendencija i haosa. Šmit Dostojevskog smatra
jednim od posljednjih nosilaca antirimskog afekta koja u ličnosti Velikog
inkvizitora posmatra Rimokatoličku crkvu kao „sekularnu snagu“, i „kompleksni
administrativni aparatus“ čiji identitet moći i kontinuitet postulira iz Rimskog
Carstva.52 Šmit, shodno njegovom teo-političkom diskursu, sebe svrstava na stranu Velikog inkvizitora, budući da upravo Veliki inkvizitor, predstavlja poredak skladnog društveno –političkog poretka, nasuprot liku Isusa koji zapravo
nije Isus u pravom smislu reči već samo anarhističko – ateistička projekcija
autora poeme. Štaviše, njegovu poemu smatra anarhističkim i revolucionarnim
traktatom u kojem provejava duh ateizma. Da poema nosi izvesni revolucionarni i anarhistički nus, smatrao je i Berđajev.53
Drugi deo Šmitove Političke teologije odražava kritiku teze Erika Petersona koji u svom fundamentalnom delu – Der Monotheismus als politisches
Problem54, tačnije, postulira tezu o nemogućnosti postojanja političke teologije.
Petersonov glavni argument predstavlja upravo učenje o Sv. Trojici kod Sv.
Grigorija Niskog i Avgustinove nauke o slobodi koja ne dozvoljava da se iz
odnosa ličnosti podrazumeva odnos između Crkve i države.55 Čitava knjiga zapravo predstavlja jedan apologetski napor da se jasnije definiše i elaborira odnos
između teologije i pravno-političke nauke, ali i da se kroz kritiku raznih teologa
koji su podržavali Petersonovu tezu reafirmiše, nakon svojevrsno društvenog i
akademskog egzila. U takvom kontekstu, Šmit će Novu političku teologiju,
Johana Baptist Meca prihvatiti kao diskurs analogan sa njegovim. Politička teologija Meca, koja je u to vreme bila tek u povoju i na rastanku od transcendetal50
Manemann, J. „Beschleuniger wider Willen?“ Zur Katechontik Carl Schmitts, Jahrbuch Politische Theologie 3, str. 110.
51
Taubes, J. Pavlova politička teologija , str. 186.
52
v. Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, str. 2,4.
53
v. Berđajev, N. „Veliki inkvizitor“, u: F. M. Dostojevski, Legenda o Velikom inkvizitoru
54
v. Peterson, E. Der Monotheismus asl Politisches Problem. Ein Beitrag Zur Geschichte der Politischen Theologie im Imperium Romanum
55
v. Isto, str. 100.
124
Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita
nog tomizma njegovog mentora Karla Ranera, predstavlja po Šmitovom mišljenju mogućnost da svoje ideje rehabilituje.56 Šmit je u određenom smislu i rehabilitovan, između ostalog zahvaljujući i doprinosu Jakova Taubsa koji Šmitov
aktivizam u Nacional-socijalističkoj partiji, često svodio na eufemizme, a samog
Šmita je poredio sa Hajdegerom.57
Šmit i Bendžamin
Dvadesetih godina prošloga veka, između ova dva mislioca koji su se
nalazili na različitim ideološko-političkim stranama, odvijao se jedan tihi, na
prvi pogled neprimetan ali svakako značajan i kontraverzan dijalog. Ono što taj
dijalog čini značajnim za ovaj rad jeste prisutnost religijskih simbola unutar njihovog diskursa, ali i određena teološko-politička ubeđenja koji su ovi autori
delili.58 Poznato je Benžaminovo mišljenje da se svet konstantno nalazi u
određenoj vrsti vanrednog stanja (Ausnahmezustand).59 Svakako, stavovi su se
uveliko razilazili po pitanju da li je fašizam model koji može da izvede zemlju iz
vanrednog stanja, jer ga po Benžaminovom mišljenju nije bilo moguće kontrolisati. Sa druge strane, oba autora shvatala su da vanredno stanje podrazumeva
određenu božansku intervenciju. Autoriteti koji se bave Bedžaminovim opusom
smatraju da Bendžamin i Šmit prepoznaju mogućnost direktne manifestacije božanskog nasilja unutar pravno-političke sfere.60 Drugim rečima, Benžamin traži
da oslobodi jednu vrstu nasilja od zakona. To nalazi u konceptu zakona koje niti
konstituiše zakon niti je proizvedeno od strane zakona. "Božansko nasilje" jeste
forma nasilja koje nema referenci unutar zakona, već samo artikuliše svoje
postojanje. „Dok mitsko nasilje konstituiše zakon, božansko ga uništava; dok
prvo postavlja granice, drugo ih ukida.“61 U praksi to može biti primer mase koja
linčuje korumpiranog vođu objašnjava Slavoj Žižek.62 U Deridinoj interpretaciji
Bendžamina (Jacques Derrida) božansko nasilje nalazimo u tihom pozivu da
upamtimo specifičnu drugost – drugost koja ostaje ne ostaje u potpunosti definisana u poretku opštih zakona.63
56
Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political theology,
str.20.
57
Isto, str. 19.
58
v. De Wilde, M. Violence in the State of Exception, str. 190.
59
v. Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings, 1913–
1926, str. 697.
60
v. Isto, str. 191.
61
v. Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings, 1913–
1926, str. 249.
62
Žizek, S. Divine Violence and Liberated Territories: Soft Targets talks with Slavoj Žižek, 2007.
63
v. Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings , str.
192.
125
Nikola Knežević
Za Bendžamina teologija nije u potpunosti odsutna iz pravno-političkog
domena, ali isti nije moguće opisati eksplicitno teološkim terminima. U kontekstu toga „on shvata pravno-politički poredak uz pomoć teološke simbolike ali
izbegava korišćenje eksplicitno teoloških koncepcija“.64 Iako su oba autora koristili religijske simbole i analogije u svom diskursu, stavovi su im bili oprečni po
pitanju političkog značenja religijskog. Dok je Šmit teološke analogije inkorporiao u svoje pravno-političke premise, Benžamin je smatrao da, kao što to i
Taubs navodi, da se „poredak profanoga ne može graditi na analogijama kraljevstva Božijega i da teokratija nema politički nego isključivo religijski smisao.“65
Mec i kritika Šmitovog teo-političkog diskursa
U kontekstu naglašavanja diskurzivnog diskontinuiteta između Mecovog
projekta Nove političke teologije i Šmitove politizacije religije želeo bih da
dodam nekoliko osnovnih kritičkih crta. Jedna od osnovnih Mecovih kritika u
odnosu na Šmita jeste apsolutizam i totalitarizam koji provejavaju iz njegovog
poimanja Crkve i njene društveno-političke uloge.
Opasnost upravo leži u totalitarizmu religioznih sistema i Crkve, dakle u
opasnosti da institucije Crkve postanu totalitarne i teokratske. Sekularizacija i
procesi koji su započeti sa erom prosvetiteljstva jesu do određene mere privatizovali religiju, međutim, procesi sekularizacije nisu apriori štetni već otvaraju
novi prostor za redefinisanje odnosa Crkve i društva te garantuju slobodu pojedinca.66 Problem slobode i jednakosti kod Šmita evidentan je u njegovoj kritici
Rusoovog društvenog ugovora,67 ali mora se jasno naglasiti da su principi
slobode i jednakosti osnovni postulati savremenog društva ali i savremenih hrišćansko socijalnih učenja Crkve.
Sa pravom primećuje i sociolog Aleksandar Molnar da Šmitova Politička
teologija gaji izrazit antagonizam prema liberalizmu i da je u takvoj refleksiji
paradigmatično da sve „što deluje normalno, sređeno i rutinirano podozreva
neku vezu sa pogubnim liberalizmom i da, samim tim, u tome prepoznaje nešto
iskvareno i osuđeno na propast.“68 Istorija to naravno demantuje, jer u
savremenoj svetskoj društveno-političkoj konstelaciji padaju i poslednje diktature, te celokupna politička svest čovečanstva generalno teži kao demokratizaciji
i unapređenju prava pojedinca, što govori u prilog tezi Frensisa Fukujame.69
Svakako, postojanje latetnih diktatura bi mogao da bude predmet druge rasprave.
64
v. Isto, str. 192.
Taubes, J. Pavlova politička teologija, str. 131.
66
Metz J.B i Ashley M. A passion for God: the mystical-political dimension of Christianity, str. 35.
67
v. Molnar, A. Rusoistički temelji šmitovog shvatanja (totalne) države , str. 226.
68
Isto, str. 228.
69
v. Fukuyama, F. Crossroads: Democracy, Power, and the Neoconservative Legacy,
str. 287.
65
126
Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita
Dok Šmitova politička teologija počiva na univerzalizmu praroditeljskog greha i
antropološkom pesimizmu koji proizilazi od uticaja Korteza i Hobsa, Mecova
politička teologija polazi od univerzalizma patnje, i oslobođenja čovečanstva od
patnje. „Skepticizam prema sposobnosti čovečanstva da vlada demokratskim
putem jeste i polazna tačka stvaranja fundamentalnog političkog aksioma prijatelj-neprijatelj i samim tim uvek imanentne opasnosti za izbijanjem vanrednog
stanja, što je i glavni razlog za uspostavljanje i afirmaciju apsolutističke i decisiontičke vlasti koja ovo stanje može da predupredi i kontroliše“70, smatraju
Mec i Ešli. Paralelizam između Meca i Šmita možemo naći u tome da i jedan i
drugi posmatraju Crkvu kao „instituciju društvenog kriticizma“, ali se razilaze u
načinu na koji ta kritika treba da bude kanalisana unutar društveno-poličkih
procesa. Tako za Meca procesi Prosvetiteljstva predstavljaju dostignuće zrelosti
ljudske slobode dok za Šmita oni podrazumevaju ne samo odsustvo mogućnosti
vladavine Suverenoga već i metafizičkih pojmova političkog71 svodeći sve na racionalizaciju, mehanizaciju i vladavinu tehnokratije. Mec, dakle, kategorički
odbija grubu politizaciju religije koja provejava u Kortezovom i Šmitovom
diskursu kao i svako poistovećivanje političke teologije sa diskursima koji apriori odbijaju kritičke procese religije koji dolaze kao posledica Prosvetiteljstva.
Pojam katechon-a sa bogoslovke tačke suviše je apstraktan, nedefinisan i upitan
da bi se na osnovu njega mogle graditi političke projekcije. Pored Manemanove
kvalifikacije da je Šmitova politička refleksija suviše dualistička i naginje ka
gnosticizmu i Markionizmu, treba dodati i to da je sam pojam katechon-a
enigmatičan koliko i njegov novozavetni pandam, te tako ostaje podložan raznim
spekulativnim razmatranjima.
Literatura
Agamben, G., Homo Sacer: Suverena moć i goli život, Multimedijalni Institut,
Zagreb, 2006.
Bendersky, J. New Evidence, Old Contradictions: Carl Schmitt and the Jewish
Question u:Telos, Fall 2005, Dept. of Philosophy, State University of New
York., 2005.
Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings,
1913– 1926, The Belknap Press Harvard University Press, MA, 2003.
Berđajev, N. „Veliki inkvizitor“, u: F. M. dostojevski, Legenda o Velikom inkvizitoru, Cid i Romanov, Podgorica i Banja Luka, str. 319-370., 2002.
Bredekamp, H., From Walter Benjamin to Carl Schmitt, via Thomas Hobbes,
Critical Inquiry, Vol. 25, No. 2, "Angelus Novus": Perspectives on Walter
Benjamin, 247-266, The University of Chicago Press, 1999.
70
Metz J.B i Ashley M. A passion for God: the mystical-political dimension of Christianity, str. 146.
71
Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 36.
127
Nikola Knežević
Crawford, C. (izd.), Socijalna tržišna privreda: Osnovne ideje, principi i
koncept, Fondacija Konrad Adenauer, Beograd, 2008.
De Wilde, M. Violence in the State of Exception u H. u: De Vries i L. E.
Sullivan, Political Theologies: Public religions in Post-Secular World,
Fordham University Press, str. 188-200, 2006.
Dyzenhaus, D. Legality and Legitimacy: Carl Schmitt, Hans Kelsen and
Hermann Heller in Weimar, Oxford University Press, Oxford, 1999.
Đurković, M. Hrišćanska demokraтija – ideja, razvoj do 1950. i osnovni
principi u Hrišćanstvo i demokratija: između antagonizma i mogućnosti,
Fondacija Konrad Adenauer, Beograd, 2011.
Gray, P. W. Political, Theology and the Theology of Politics: Carl Schmitt and
Medieval Christian Political Thought u: XX, Humanitas, National
Humanities Institute, 2007.
Fukuyama, F. Crossroads: Democracy, Power, and the Neoconservative Legacy,
Yale University Press, New Haven and London, 2006.
Hell, J. Katechon: Carl Schmitt’s Imperial Theology and the Ruins of the Future,
Germanic Review, Heldref Publications, 4, (84) 2009.
Hobbes T. Leviathan, Forgotten Books, 1950.
Holmes, S. „Schmitt: The Debility of Liberalism” - The Anatomy of Anti
Liberalism, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1993.
Hohendal, Peter, Political Theology Revisited: Carl Schmitt’s Postwar Reassessment u: Konturen I, 2008.
Manemann, J. „Beschleuniger wider Willen?“ Zur Katechontik Carl Schmitts u:
Jahrbuch Politische Theologie, 3/1999.
Metz, J. B. i Mathew-Ashley, J. A passion for God: the mystical-political dimension of Christianity, Paulist Press, 1998.
Molnar, A. Rusoistički temelji šmitovog shvatanja (totalne) države u:
Sociologija, vol. 52, br. 3, 2010.
Moltmann, J. The Coming of God, SCM Press, London, 1996.
Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology u: Kronoscope,
(7), Brill Publishing, 2007.
Peterson, E. Der Monotheismus asl Politisches Problem. Ein Beitrag Zur Geschichte der Politischen Theologie im Imperium Romanum, Jakob Hegner,
Leipzig, 1935.
Reinhard, K. There is something of one (God): Lacan and political theology u:
Political Theology 1 (11), Equinox Publishing, 2010.
Schmitt, C. Der Nomos der Erde im Völkerrecht des Jus Publicum Europaeum,
Duncker & Humblot, Berlin, 1974.
Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty,
Cambridge, MIT Press, Massachusetts and London, 1985.
Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, Greenwood Press Westport,
London, 1996a.
Schmitt, C. The Concept of the Political, trans. George Schwab, University of
Chicago Press, Chicago/London, 1996b.
128
Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita
Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political
theology u: Volume 2, Polity, 2008.
Taubes, J. Pavlova politička teologija, Ex-Libris, Rijeka, 2008.
Žizek, S. Divine Violence and Liberated Territories: Soft Targets talks with
Slavoj Žižek, 2007. http://www.softtargetsjournal.com/web/zizek.php.
03.19.2010.
129
Nikola Knežević
Nikola Knežević
POLITICAL THEOLOGY IN
THE TOTALITARIAN DISCORSE OF CARL SCHMITT
Summary
Doubtless that Carl Schmitt, the famous German legal theorist is increasingly
drawing attention in both right-wing and left-wing circles. This is not surprising when
one considers that Schmitt influenced Benjamin, Taubes, Agamben, and others. Having
in mind the project of new political theology, which originated from Metz and Moltmann
in the second half of 20th century, it is important to emphasize Schmitt’s theo-political
discourse which is radically different because it represents the classical preEnlightenment politicization of Religion. This approach incorporates a strong counterrevolutionary spirit aimed at devaluing democracy, for it posits that the totalitarian and
centralistic influence of a State encompassed by one leader (i.e. dictatorship) is the only
possible model of Sovereignty.
Key words: Political theology, Dictatorship, Apsolutism, Democracy, Sovereignity, Kat-echon
130
Naučna polemika
Roozbeh (Rudy) B. Baker1
INDIVIDUALIZAM I DEMOKRATSKA
DRŽAVA
Kako definisati koncept „individualizma / individualnosti“ unutar slobodnog demokratskog društva, i, što je još važnije, kakva je njegova prava uloga u slobodnim državama? Suprotstavljeni odgovori, koje na ova dva povezana pitanja daju politički filozofi Alexis de Tocqueville i J.S Mill, odražavaju različite tačke gledišta koje je svaki od
njih uneo u navedenu problematiku. Za Tocquevillea, koji je definisao „individualizam“
kao tendenciju čoveka da usmerava osećanja i misli prema unutra, prema privatnom krugu uže porodice i prijatelja, individualizam je stanje inherentno svim demokratskim društvima, odnosno nusproizvod društvene jednakosti na kojoj su zasnovani. Po Tocquevilleu, ovaj prirodni nusproizvod demokratskog društva je, u isto vreme, pretnja po
njegov opstanak, pretnja koja se mora prevazići. Dok Tocqueville vidi individualizam
kao pretnju demokratskom društvu, J.S Mill, sasvim suprotno, vidi demokratiju kao pretnju onome što je nazvao „individualnost“. Za Milla, nusproizvod demokratije nije
sadržan u težnji građanstva ka individualizmu, nego pre u sklonosti većine društva da teroriše one koji se ne povinuju njihovim gledištima. Prema Millu, problem može biti rešen samo ako prihvatimo opštu ideju da demokratsko društvo treba da ostane izvan
privatnih poslova pojedinaca, osim u onim slučajevima kada ti poslovi vode ugrožavanju
ostalih. Mudrost takvog pravca delovanja zavisi od stepena prihvatanja obeju Tocquievilleovih definicija individualizma i njegovog načina posmatranja opasnosti koju individualizam predstavlja za demokratsko društvo ukoliko se ne ograniči.
Ključne rеči: individualizam, demokratija, jednakost, sloboda, J.S. Mill, A. de
Tocqueville
Uvod
Kako definisati koncept „individualizma / individualnosti“ unutar slobodnog demokratskog društva, i, što je još važnije, kakva je njegova prava uloga u
slobodnim državama? Suprotstavljeni odgovori, koje na ova dva povezana
pitanja daju politički filozofi Alexis de Tocqueville i J.S Mill, odražavaju različite tačke gledišta koje je svaki od njih uneo u navedenu problematiku. Za
Tocquevillea, koji je definisao „individualizam“ kao tendenciju čoveka da usmeri osećanja i misli prema unutra, prema privatnom krugu uže porodice i prijatelja, individualizam je stanje inherentno svim demokratskim društvima, odnosno
nusproizvod društvene jednakosti na kojoj su zasnovani. Po Tocquevilleu, ovaj
1
Rudy.Baker@yahoo.com
Roozbeh (Rudy) B. Baker
prirodni nusproizvod demokratskog društva je, u isto vreme, pretnja po njegov
opstanak, pretnja koja se mora prevazići. Individualizam, onako kako ga je Tocqueville opisao, doveo je do odvraćanja čoveka od građanske vrline i zajedništva interesa koji su neophodni u demokratskom društvu. Prema Tocquevilleu,
genijalnost Amerike na početku 19. veka leži u činjenici da je uspela da kroz
decentralizovane strukture demokratskih institucija obuzda destabilizujuće
efekte takvog individualizma.
Dok Tocqueville vidi individualizam kao pretnju demokratskom društvu,
J.S Mill, sasvim suprotno, vidi demokratiju kao pretnju onome što naziva
„individualnost“. Za Milla, nusproizvod demokratije nije sadržan u težnji građana ka individualizmu, nego pre u sklonosti većine društva da teroriše one koji se
ne povinuju njihovim gledištima. Stoga, po Millu, demokratija nužno dovodi do
toga da se ljudi prilagođavaju osrednjem javnom mnjenju koje nema težinu. Iz
tog razloga, demokratija potiskuje slobodu misli onih koji žele da ispolje trunku
nezavisnosti ili, po Millovom rečniku, „individualnosti“, bilo u mislima ili
delima. Prema Millu, problem može biti rešen samo ako se povinujemo opštoj
ideji da demokratsko društvo treba da ostane izvan privatnih poslova pojedinaca,
osim u onim slučajevima kada ti poslovi vode ugrožavanju ostalih. Rešenje koje
nudi Mill, prema tome, dovodi do individualizma kog Tocqueville smatra
opasnim. Insistiranjem na tome da demokratsko društvo ostane izvan privatnih
poslova, Mill traži da građani, ukoliko tako odluče, usmere osećanja ka krugu
uže porodice i bliskih prijatelja. Mudrost takvog pravca delovanja zavisi od stepena prihvatanja obeju Tocquievilleovih definicija individualizma i njegovog
shvatanja o opasnosti koju individualizam predstavlja za demokratska društva
ukoliko se ne obuzda.
I. Tocquevilleov individualizam
Za Tocquevilla, centralni problem demokratije sastoji se u tome kako da
obuzda sklonost građana demokratskog društva prema procesu koji je označio
kao „individualizam“. Tocqueville je posmatrao proces individualizma kao
neizbežan nusproizvod demokratskog društva koji je, u isto vreme, predstavljao
opasnost po opstanak društva. Tocquevilleova fascinacija Amerikom sa početka
19. veka, sastojala se, delimično, u jedinstvenoj sposobnosti da obuzda proces
individualizma kroz decentralizovane demokratske institucije.
A. Definicija individualizma
Za Tocquevillea, koncept individualizma povezan je sa slikama introspekcije. Kako bi unapredio svoju definiciju, Tocqueville je uporedio individualizam sa „sebičnošću“, koju je opisao kao „preteranu ljubav prema sebi“ koja
dovodi to toga da čovek svojim interesima podredi sve drugo.2 Individualizam
2
de Tocqueville, A. Democracy in America, Volume II (preveo Henry Reeve), str. 98.
132
Individualizam i demokratska država
nije sebičnost, iz razloga što je kod njega pre u pitanju pogrešna procena nego
preveliki zahtevi ega.3 Prema tome, za razliku od sebičnosti, individualizam nije
jednostruk poduhvat. Građanin koji prolazi kroz proces individualizma udaljava
se od demokratskog društva u kojem živi i, umesto toga, ulaže svoje vreme i energiju u porodicu i prijatelje.4 Dakle, za razliku od građanina koji prolazi kroz
proces sebičnosti, građanin koji prolazi kroz process individualizma ne usmerava fokus isključivo ka sebi, nego pre ka odabranom unutrašnjem krugu. U tom nastojanju, veza sa onima izvana, po prirodi stvari, slabi. Tocqueville oštro opisuje građanina koji prolazi kroz proces individualizma:
[O]ni građani koji prolaze kroz proces individualizma] nisu
dovoljno bogati ni moćni da izvrše uticaj na svoje sugrađane, ali su,
bez obzira na to, stekli ili zadržali dovoljno obrazovanja i sreće da
zadovolje svoje potrebe. Ne duguju ništa nikome, ne očekuju ništa
ni od koga; imaju naviku da se posmatraju kao borci za sopstvene
potrebe, i skloni su uverenju da je njihova sudbina u njihovim
rukama.5
Oni koji prolaze kroz proces individualizma, dakle, mogu sebe i neposredno okruženje da zazidaju od ostatka društva. Time prekidaju komunitarne
odnose sa sugrađanima, jer, zatvarajući se, dolaze u situaciju da im se niko neće
obratiti za saradnju u bilo čemu što prevezilazi njihove lične interese koji se tiču
dobrobiti uže porodice. Logičan rezultat ovakvog stanja jeste postepeni raspad
građanskog života. Prema Tocquevilleovim rečima:
Sebičnost zatire klice svih vrlina; individualizam, u početku,
slabi samo vrline javnog života; ali na duge staze, on napada i uništava sve druge vrline, i uveliko je zasnovan na sebičnosti. Sebičnost
je porok, stara kao i svet, i ne vezuje se za određeno društveno
uređenje; individualizam je demokratskog porekla, a preti da se širi
istim tempom kao i jednakost uslova.6
Kontrast koji je Tocqueville prvobitno prikazao kada je definisao individualizam, delimično ga suprotstavljajući sebičnosti, polako nestaje, budući da
Tocqueville sada opisuje način na koji se nekontrolisani individualizam može,
putem postepenog izjedanja građanskog života, transformisati u sebičnost. Dakle, proces koji u početku izoluje građanina od ostatka društva i fokusira ga ka
užem krugu porodice i prijatelja, postepeno ga može vremenom izolovati od svih
osim njega samog, što je introspekcija transformisana u izolaciju i otuđenje. „Otcepljenjem“ od društva, zajedno „sa porodicom i prijateljima“, građanin koji
prolazi kroz proces individualizma postepeno se otcepljuje od svih osim samog
sebe. Dakle, individualizam je komponenta sebičnosti za Tocquevillea, ali
komponenta sa potpuno drukčijim poreklom: onom koje počiva u demokratskom
društvu.
3
Isto.
Isto.
5
Isto, str. 99.
6
Isto, str. 98.
4
133
Roozbeh (Rudy) B. Baker
B. Demokratsko poreklo individualizma
Za Tocquevillea, demokratsko poreklo individualizma leži u činjenici da
upravo jednakost ljudi, kao i proces nestanka naslednih privilegija, koji je podstakla demokratija, služi kao sredstvo za presecanje veza između ljudi koje su
zasnovane na dužnosti. Svrstavajući ljude u iste klasne pozicije kao i njihove
očeve pre njih, aristokratsko društvo usmeravalo ih je ka obavezama koje je društvo zahtevalo od njih.7 Takvo društvo, sa fiksiranim i nepromenljivim klasnim
odnosima, institucionalizovalo je odnos sponzorisanja i pokroviteljstva i stvorilo
„lanac svih članova zajednice, od seljaka do kralja“.8 Kao što to Tocqueville
bliže opisuje:
[U] aristokratskim zajednicama svi građani zauzimaju učvršćene pozicije, jedan iznad drugoga; posljedica toga je da svaki od
njih uvek vidi čoveka iznad sebe kao onoga čije mu je pokroviteljstvo potrebno, a onoga ispod sebe kao čoveka čiju saradnju može
zahtevati. Ljudi koji su živeli u doba aristokratije gotovo uvek su
bili usko vezani za nešto što je izvan njihove sfere. [.]9
Institucionalna struktura aristokratskog društva, njegovo raslojavanje u
klasne slojeve koji stoje u odnosu međuzavisnosti i uzajamne obaveze, onemogućili su proces individualizma za građane ovakvih društava. Veze koje su držale
članove ovakvog društva zajedno bile su nasledne i nije ih bilo lako prekinuti,
jer su granice između klasa bile čvrste. Nasuprot tome, u demokratskim društvima klasne granice nisu takve; samim tim, jasno utvrđene obaveze koje bi se prenosile sa generacije na generaciju praktično ne postoje.10 Dolaskom i odlaskom
novih generacija menja se sastav društva u demokratskim društvima. Porodice
koje su bile na vrhu ili dnu strukture, po svemu sudeći, više to nisu. Prema Tocquevilleovim rečima, „zvuk vremena je svaki slomljeni trenutak i praćenje
brisanja generacija“ ; prema tome, veze sponzorstva i pokroviteljstva koje su
institucionalizovane u aristokratskim društvima, to ne mogu biti u demokratskim, jer to onemogućava fluidnost klasnih granica.11
C. Individualizam u decentralizovanim demokratskim institucijama
Snaga američkog demokratskog sistema sa početka 19. veka, prema Tocquevilleu, sastojala se u njegovoj sposobnosti da obuzda uticaj individualizma na
građane. Prema Tocquevilleu, sposobnost Amerike da to postigne, uprkos
činjenici da je kao demokratsko društvo bila ranjiva zbog procesa individualizma, u velikoj meri zasnivala se na decentralizovanim demokratskim institucijama Sjedinjenih Država, naročito federalizmu, čiji je vodeći princip bio da se
7
Isto.
Isto, str. 99.
9
Isto.
10
Isto.
11
Isto.
8
134
Individualizam i demokratska država
lokalni problemi rešavaju na lokalno proizvedenim i kontrolisanim polugama
vlasti.12
Tocqueville je smatrao da ključ za prevazilaženje procesa individualizma
u demokratskom društvu leži u prisilnom preusmeravanju građana sa njihovih
privatnih odnosa i društvenih veza ka vršenju javnih poslova. Prema Tocquevilleu, takav postupak mogao bi primorati građane da se suoče sa stvarnošću
činjenice da zaista postoje bitni odnosi izvan uskog kruga porodice i bliskih prijatelja koji su izgradili za sebe:
Kada članovi zajednice moraju da se bave javnim poslovima,
njihova pažnja, po prirodi stvari, udaljava se od kruga ličnih interesa, čime se na određeno vreme zaustavlja i proces samoposmatranja. Čim čovek počne da se javno bavi javnim poslovima,
odmah shvati da nije toliko nezavisan od svojih prijatelja kao što je
prvobitno mislio, i ako želi da ima njihovu podršku mora često da
sarađuje sa njima.13
Ulazeći u carstvo javnih poslova, građanin koji je introspektivno okrenut
ka sebi prinuđen je da pevaziđe privatne odnose koje je uredio prema svom ukusu. Institucionalizovane veze sponzorstva i pokroviteljstva koje preovlađuju u
aristokratskim društvima sada se ponovo pojavljuju, ali u nešto drukčijem ruhu.
Mreže odnosa više se ne formiraju putem vekovima učvršćivanih struktura, već
pre putem odnosa koje politika uređuje između onih koji su prisiljeni na saradnju. Sebičnost se modifikuje, kao i ostale emocije povezane sa njom, kao neophodne komponente procesa individualizma:
Kod vladavine javnosti nema čoveka koji ne oseća vrednost
javne naklonosti, odnosno koji ne nastoji da joj se dodvori putem sticanja poštovanja i privrženosti onih među kojima treba da živi.
Tada mnoge od strasti koje tinjaju u čoveku i prete da mu raspolute
srce, moraju da se povuku ispod površine. Ponos mora biti sakriven;
prezir se ne usuđuje da izbije; sebičnost se plaši same sebe.14
Politička praksa nužno implicira izgradnju odnosa koji vode ka drukčijem
načinu razmišljanja od onog koji podtiče proces individualizma. Ulaskom u
javni život, građanin ne može biti prepušten sebi i svojim mislima; umesto toga,
on mora učestvovati u javnoj sferi, gde je uslovljen da se ponaša na društveniji,
koperativniji način. Kao što ćemo uskoro videti, politički filozof J.S Mill video
je ovaj proces kao koren neizbežne tendencije demokratskih društava da prisile
građane na društveni konformizam i da terorišu one koji ne žele da se povinuju.
Kao što se može videti, za Tocquevillea je ovaj proces u suštini pozitivan.
Demokratsko učešće nije prisilno dovelo do konformizma, već je podstaklo
drukčiji skup osećanja i vrednosti.
Prema Tocquevilleovoj proceni, genijalnost Amerike ležala je u činjenici
da je Amerika bila u stanju da primora građane da učestvuju u javnim poslovima
12
Isto, str. 103-104.
Isto, str. 102.
14
Isto, str. 103.
13
135
Roozbeh (Rudy) B. Baker
(čime je mogla da obuzda proces individualizma) na održivi način. Ovaj podvig
postignut je kroz decentralizovane demokratske institucije Sjedinjenih Država,
naročito federalizma, čiji je vodeći princip bio da se lokalni problemi rešavaju
lokalnim polugama vlasti:
Američki zakonodavci nisu mogli ni da pretpostave da će sistem opšteg predstavljanja naroda biti dovoljan da odagna pojavu koja
je unutar demokratskog društva istovremeno prirodna, ali i fatalna
po njega; oni su takođe smatrali da bi bilo dobro da se politički život
ubrizga u svaki deo teritorije, kako bi se višestruko umnožile mogućnosti delovanja u skladu sa potrebama svih članova zajednice, a
članovi zajednice primorali da konstantno osećaju međuzavisnost.
Bio je to mudar plan. Opšti državni poslovi obično isključivo zaokupljaju pažnju vodećih političara, koji se s vremena na vreme okupljaju na istim mestima; s obzirom na činjenicu da se vodeći
političari naknadno ređe sastaju, ne postoji mogućnost stvaranja
trajnijih veza između njih. Međutim, kada bi se cilj formulisao tako
da lokalne poslove okruga treba da vodi deo lokalnog stanovništva,
onda bi uvek isti ljudi ostajali u kontaktu, a oni su, u neku ruku,
primorani da se upoznaju i prilagode jedan drugom.15
Ohrabrivanjem vođenja lokalnih poslova na lokalnom nivou putem federalizma, američki sistem mogao je da podupre uspostavljanje građanskih međuodnosa koji se nisu mogli tako lako raskinuti. Samom svojom prirodom, lokalizam je stvorio isprepletenu mrežu obaveza koje su reflektovale generacijske
obaveze sponzorstva i pokroviteljstva, tako jednostavno uspostavljenih institucionalnom strukturom aristokratskih društava. Iako je klasni status u Americi bio
nestalan i podložan promenama, lokalizam se delimično mogao suprotstaviti ovome procesu, tako što je na lokalnom nivou podsticao građane na međuzavisnost. Dodatna pogodnost takvog sistema bila je da nije bilo potrebe za dopunskom prinudom da bi se ubrzalo učešće građana u lokalnim javnim poslovima,
jer su se manje značajna dnevna pitanja lokalne samouprave sasvim prirodno pretvorila u privatne probleme građana.16
Genijalnost američkog sistema u ohrabrivanju vođenja lokalnih poslova na
lokalnom nivou putem federalizma u podsticanju demokratskog učešća, može se
još bolje videti ako se direktno uporedi sa drevnom atinskom vizijom države i
njenog odnosa sa građanima. U okviru Periklove Nadgrobne besede Atinjanima,
kao što je zabeležio Tukidid u svojoj Istoriji Peloponeskog rata, može se videti
opis stanja koje se veoma razlikuje od onog koje je predstavio Tocqueville. Za
Perikla, država je postojala kao organska jedinica za sebe, sa građanima čiji je
zadatak bio da joj služe i da usmere svoju energiju spolja. Komentarišući
jedinstveni atinski sistem oblik vladavine, putem neposredne participativne
demokratije, Perikle je primetio da njena prednost leži u činjenici da je
15
16
Isto.
Isto, str. 103.
136
Individualizam i demokratska država
omogućila državi da iskoristi sposobnosti i talente svih svojih građana, bez
obzira na kastu. Prema Periklu: „Sve dok je sposoban da služi državi, niko zbog
siromaštva neće biti gurnut u politički zapećak“.17 Sistemska struktura države
tada je konstruisana kako bi mogla da u potpunosti obuzda energiju građana i
usmeri je ka potrebama i ciljevima države. Komentarišući sveobuhvatni domet
sistema, Perikle je izjavio da učestvovanje i doprinošenje poslovima države nisu
bile stvar izbora za građane Atine:
Ovde se svaki pojedinac podjednako interesuje za domaće
poslove, kao i za državne, čak su i oni, koji se uglavnom bave
svojim poslom, izuzetno dobro upoznati sa državnom politikom;
ovo je zaista naša osobina: mi ne kažemo da je onaj koga ne zanima
politika čovek koji gleda svoja posla, već kažemo da ovde nema šta
da traži.18
Prema tome, odabrati da se odustane od državnih interesa i poslova, po
Periklu, bio je sam po sebi politički čin, tj. čin čija je krajnja kazna, za svakog
Atinjanina, bila izgnanstvo. Baš kao i američki sistem kojeg je opisao Tocqueville, atinski sistem vladanja zahtevao je učešće građana unutar sistemske
mašinerije kako bi funkcionisao. Bez generala i vojnika koji bi je zaštitili, građana-zakonodavaca koji bi upravljali civilnim poslovima i građanske porote koja
bi omogućila sprovođenje zakona, država Atina bi propala. Atinski sistem
neposredne participativne demokratije nije bio ustanovljen iz smisla za pravdu i
moralno dobro, nego je bio odabran zato što je smatran najboljim instrumentom
za iskorišćavanje energije građana za potrebe države. Demokratija koja je bila na
snazi u atinskoj državi bila je dizajnirana da prinudi na službu državnim potrebama, a ne da podstiče pravdu ili moralno dobro pojedinaca. Sama država prisiljavala je na učešće (građana) u okviru javne sfere poslova. Naime, od mnogih
atinskih vrlina koje je Perikle pohvalio u Nadgrobnoj besedi, ništa nije u toj meri
istaknuto kao slepa poslušnost zakonima i normama Atine:
[Što] se tiče javnoga života, držimo se zakona. Razlog je taj
što zakon zavređuje naše najdublje poštovanje.
Poslušnost ukazujemo onima na poziciji moći, a pridržavamo
se zakona, naročito onih koji štite ugnjetavane, kao i onih nepisanih
za koje važi opšteprihvaćeno pravilo da je sramota kršiti ih.19
Insistiranje na slepoj poslušnosti zakonima i normama Atine, koja se smatrala vrlinom (više nego manom), služi kao ključni metod kojim je atinsko građanstvo uslovljeno da stavi državu i njene potrebe ispred ličnih potreba. Lična
energija kanalisana je spolja. Dok takav metod uspeva u proizvođenju građana
bespogovornih u posvećenom ispunjavanju zahteva atinske države, on nastaje na
račun građana koji su dobro obučeni da vide i ocenjuju svet unutar sistema aps-
17
18
19
Thucydides, History of the Peloponnesian War (preveo Rex Warner), str. 145.
Isto, str. 147.
Isto, str. 145.
137
Roozbeh (Rudy) B. Baker
olutnih vrednosti. Tako su dobro i zlo transformisani iz relativnih u apsolutne kategorije:
Ne trebamo pohvale Homerove niti koga drugoga čije će nas
pesme na čas razveseliti, a čija činjenična ocena istinosno podbaciti.
Naš avanturistički duh natera nas na ulazak u svako more i zemlju; i
svuda iza nas ostaše večni spomenici učinjenog dobra i spomenici
patnje nanesene neprijatelju.20
„Avanturistički duh“ kojeg je Perikle opisao nije ništa drugo do slepo
pokoravanje vlasti. Ulazak je „prisilan“, jer u svetu apsolutnih vrednosti, za
Atinjanina su potrebe države iznad svih drugih. Kao što i priliči apsolutističkoj
tradiciji, spoljni svet je podeljen na dva tabora: na onaj „prijateljski“ i onaj
„neprijateljski“, pri čemu se onaj neprijateljski dio tretira na najgrublji način.
Time je atinska vizija o ljudskom stanju kompletirana. Čovek je postao ništa više
do obično sredstvo u rukama ogromne organske jedinice države. Za Amerikanca, kao što je to Tocqueville opisao, potrebe države nisu nešto što je postavljeno
nasuprot njemu i što mora obuhvatiti njegove potrebe, već su jedno te isto. Ovo
je osnovni genije koji Tocqueville vidi u američkoj demokratiji: to je njena sposobnost da interese pojedinačnih građana ujedini sa interesima države.
II. Millova individulnost
Dok Tocqueville glavni problem demokratije vidi u pitanju kako pojačati
komunitarno učešće u njoj i kontrolisati posledice onoga što je označio kao
„individualizam“, J.S. Mill pošao je od Tocquevilleovih procena i u potpunosti
ih preokrenuo. Prema Millu, glavni problem demokratije nije u tome što građane
podstiče da se povuku u izgrađenu mrežu porodice i prijatelja, nego što demokratsko društvo traži od građana da se prilagode osrednjem, sveoubuhvatnom
javnom mnjenju, koje nema nikakvu težinu, i društvu koje teroriše sve koji
odbiju da se povinuju i time pokušaju da sačuvaju ono što je Mill označio kao
„individualnost“. Jedino rešenje takvog stanja stvari za Milla je da država ostane
izvan privatnih poslova svakog građanina, osim ako ti poslovi nisu usmereni ka
povređivanju drugog.
A. Uloga demokratije u datom problemu
Opisujući ulogu demokratije u progonu onih građana koji pokušavaju da
sačuvaju svoju individualnost i da se odupru onome što je nazvao „tiranijom“
većine, Mill je žestoko kritikovao demokratiju:
„Ljudi“ koji vrše vlast, nisu uvek isti ljudi nad kojima se vlast
vrši; i „samouprava“ o kojoj smo govorili nije uprava pojedinca za
sebe, nego uprava nad pojedincem od strane svih ostalih. Štaviše,
20
Isto, str. 148.
138
Individualizam i demokratska država
volja naroda praktično podrazumena volju većine ili volju najaktivnijeg dela naroda; većina, ili oni koji uspeju u tome da budu prihvaćeni kao većina; narod, samim tim, može ugnjetavati jedan svoj
deo; a mere predostrožnosti su podjednako potrebne protiv ovoga
kao i protiv zloupotrebe vlasti.21
Millova kritika demokratije ne odnosi se na njen idealizovani tip, već pre
na njeno funkcionisanje u praksi. U praksi, demokratija, ili barem predstavnička
demokratija, nije pravilo učešća za sve, nego pravilo najjače većine, i ne postoji
ništa inherentno demokratiji što je čini manje podložnom tiraniji. Tiranija može
da proistekne iz aktivnosti demokratskog većinskog vladara, podjednako lako
kao što može nastati iz aktivnosti apsolutnog monarha, ukoliko nema kontrole
nad oba suverena. Za Milla, tiranija većine u okviru demokratije podjednako je
korozivna za misli i aktivnosti slobodnog pojedinca, ili individualnost, koliko i
neograničenost apsolutnog monarha.22 Dakle, kao što je inherentni pomak prema
tiraniji u okviru aposlutne monarhije bio regulisan i kontrolisan, ta ista kontrola
morala je postojati kod tiranije većine u okviru demokratije za terorisanje svih
onih koji se nisu povinovali.23
Za Milla, izgradnja politike u demokratskim društvima predstavlja dizajn
zasnovan na centralnoj ideji primoravanja građana da se prilagode mediokratskom sveobuhvatnom javnom mnjenju koje ne nosi nikakvu težinu, a na račun
sopstvene jedinstvene individualnosti. Zadatak je bio u tome da se pronađe način
za izlazak iz ovog procesa:
U današnje vreme, pojedinci su izgubljeni u masi. U politici,
skoro je trivijalnost reći da javno mnjenje vlada svetom. Samo moć
mase zaslužuje da se nazove moć, ali i moć vlade, ukoliko se stavi u
službu sklonosti i instinkata masa … Čini se, međutim, da kada mišljenje skupine prosečnih ljudi postane dominatna sila, protivteža toj
tendenciji biće sve više i više izražena individualnost onih koji stoje
na višim eminencijama misli. Naročito u takvim okolnostima, izuzetni pojedinci, umesto da se destimulišu, treba da se ohrabruju da se
ponašaju drugačije od mase.24
To znači da se, kako to opisuje Mill, demokratsko društvo ne upravlja
pojmom različitosti, već osrednjim javnim mnjenjem društva u celini. Millova
odbrana i ohrabrenje onih koji se opiru takvom konformizmu misli, možda ukazuje na shvatanje politike ne toliko kao traganja za istinom, jer je ona sredstvo za
individualnost koja nastaje izlaskom iz „mase“ i usmerenjem ka sopstvenim mislima i mišljenjima. Zaštitni mehanizam trebao bi postojati s ciljem zaštite individualnosti od mase konformističkog javnog mnjenja, jer demokratija, ako je
konstruisana sa pravim mehanizmima zaštite, može poslužiti kao idealno
21
Mill, J.S. „On Liberty“, u John Stuart Mill: On Liberty and Other Essays (ur. Gray,
J.), str. 8.
22
Isto, str. 9.
23
Isto.
24
Isto, str. 73-74.
139
Roozbeh (Rudy) B. Baker
okruženje za stalne „eksperimente življenja“ koji mogu, kroz konstantnu debatu
i evaluaciju, ukazati na put ka „društvenom napretku“.25
B. Rešenje
Mere zaštite koje Mill predlaže za problem konformizma na koji demokratska društva prisiljavaju svoje građane, konkretna je i precizna u svojoj primeni. Za Milla, osnovni problem je kako konstruisati mere zaštite od demokratske vlasti kako bi se ublažila njena moć nad društvom, slično kao što su u prošlosti mere zaštite uspostavljene prema apsolutnoj monarhiji, kako bi se ublažila
njena moć nad polugama vlasti.26 Millovo rešenje leži u legitimizaciji intervencije društva nad individuom, da bi se sprečilo međusobno nanošenje povreda.27
Prema Millovom shvatanju, građani u „civilizovanom“ demokratskom društvu,
onom koje sadrži sveoubuhvatnu moć većine, moraju da pruže građanima
apsolutno pravo da rade šta žele sa svojim umom i telom dokle god ne povređuju
drugog.28 Dok je Mill ukazao na nekoliko izuzetaka ovom opštom pravilu, kao
što je izuzetak za aktivnosti koje uključuju precizirane i dodeljene obaveze,29
suština pravila važi – društvo mora biti podvrgnuto strogim standardima kada je
u pitanju mešanje u aktivnosti građana.
Zaključak
Različite koncepcije „individualizma / individualnosti“ koje su predstavili
Tocqueville i Mill, stoje kao dve tačke gledišta koje ultimativno vode suprotstavljenosti. Ako se sledi Tocquevilleovo gledište „individualizma“, naime
tendencija da se svoja osećanja i planovi usmere ka unutra, odnosno ka krugu
uže porodice i prijatelja, što je neizbežan nusproizvod demokratije ali, u isto
vreme, i pretnja za njeno postojanje, tada se ne može prihvatiti Millova odbrana
„individualnosti“. Millova ideja individualnosti uključuje ispoljavanje nezavisnih misli i aktivnosti od strane čoveka ili građanina koji se ne želi povinovati
sveobuhvatnom javnom mnjenju kakvo se može zateći u demokratskim društvima, odnosno javnom mnjenju zasnovanom na bledim zaključcima većine. Mill
želi da osmisli mere zaštite koje garantuju da nezavisno mišljenje građanina u
okviru demokratije neće biti terorisano od strane većine. Rešenje koje nudi Mill
– da društvo treba da dozvoli ljudima da slobodno delaju sve dok nikoga ne
vređaju – vraća problem na početni individualizam koga Tocqueville smatra
opasnim. Ako bi demokratsko društvo ostalo izvan ličnih poslova građana, Mill
bi bio zadovoljan kada bi ti isti građani, ako tako odluče, okrenuli svoja osećanja
ka unutrašnjem krugu porodice i bliskih prijatelja. Iako se veliki broj kritika koje
25
Isto, str. 63.
Isto, str. 9.
27
Isto, str. 14, 17.
28
Isto, str. 14.
29
v: Isto, str. 90.
26
140
Individualizam i demokratska država
Mill upućuje na račun sklonosti demokratije da odražava mišljenja i želja većine
njenih građana može uvažiti, on ne uspeva da primeti da je sveobuhvatno javno
mnjenje, koje on tako opisuje, danas jedva sveobuhvatno, bar u današnjem
modernom društvu, da bi se jedno većinsko mišljenje moglo podesiti na jedno od
važnih pitanja dana. Današnja demokratska društva više su sklona ekstremno
različitim mišljenjima o velikom spektru tema. S obzirom na to, opasnost ne leži
u masovnoj usklađenosti i suzbijanju individualizma kao što je je to izrazio Mill,
već u težnji ljudi da se u takvoj situaciji povuku iz kontroverzne rasprave u javnoj sferi, u svoj izgrađeni skup porodice i prijatelja. To znači da upozorenja koja
nudi Tocqueville izgleda da imaju najviše smisla, s obzirom na realnost savremenog društva.
Literatura
de Tocqueville, A. Democracy in America, Volume II. Prevod sa francuskog Henry Reeve. New York: Vintage, 1990 (1840).
Mill, J. S. „On Liberty.“ u John Stuart Mill: On Liberty and Other Essays, ur.
John Gray. Oxford: Oxford University Press, 1991.
Thucydides, History of the Peloponnesian War. Prevod sa starogrčkog Rex Warner. New York: Penguin Classics, 1972.
141
Roozbeh (Rudy) B. Baker
Roozbeh (Rudy) B. Baker
INDIVIDUALISM AND THE DEMOCRATIC STATE
Summary
How is one to define the concept of “individualism / individuality” within free
democratic societies, and more important still, what is its proper role within such
polities? The conflicting answers reached to these related questions by noted political
philosophers Alexis de Tocqueville and J.S. Mill reflect the differing perspectives each
philosopher brought into the examination. For Tocqueville, who defined “individualism”
as a tendency for man to turn his feelings and thought of action inwards towards his own
private inner circle of close family and friends, individualism was a condition inherent in
all democratic societies, a byproduct of the social equality in which they are based. In
Tocqueville’s calculation, this naturally occurring byproduct of democratic society was,
at the same time, a danger to its very existence that had to be overcome. Whilst Tocqueville saw individualism as a threat to democratic society, J.S. Mill reversed the equation and saw democracy itself as the threat to what he termed “individuality.” To Mill, a
byproduct of democracy was not the tendency towards individualism on the part of citizenry, but rather the ability of the majority of society to terrorize those who would not
conform to its views. The problem could be solved, according to Mill, only if one
subscribed to the general idea that democratic society stay out the personal affairs of the
individual unless such conduct is directed towards the harming of another. The wisdom
of such a course of action ultimately rests upon how strongly one accepts both
Tocqueville’s definition of individualism and his contention of the danger it poses to democratic society if left unchecked.
Key words: individuality, democracy, equality, J.S. Mill, A. de Tocqueville
142
Naučna polemika
Selvira Draganović1
BOSANSKOHERCEGOVAČKO DRUŠTVO,
PSIHOPATOLOGIJA I DEMOKRATIJA
Poželjni oblik vladavine i temelj savremenog društva je predstavnička demokratija u koju se ulaže istinski trud i napor što zauzvrat rezultira liberalnim društvom. Liberalno društvo promoviše liberalno orijentiranu ličnost koja zauzvrat rezultira zdravim društvom. Bosna i Hercegovina je, nažalost, još uvijek daleko od demokratskih principa iako
se bosanskohercegovački politički lideri često pozivaju na demokratiju u praksi. Ovaj
rad analizira postojeće psihosocijalne faktore na individualnom i kolektivnom nivou koji
održavaju nedemokratsku vladavinu u BiH. Bosanskohercegovačko društvo, a posebno
njegovi lideri/političari, okarakterizirano je mnogim psihopatološkim osobinama koje
zahtijevaju temeljito iskorjenjivanje ukoliko želimo napredovati ka zdravom društvu.
Ostavštine ranijih vladavina su rezultirale pasivnošću, nemotivacijom, kolektivnom
(ne)sviješću/neodgovornošću, naučenom bespomoćnošću, te snažnom potrebom za
istinskom demokratijom koja se treba naučiti. Činjenice govore da, unazad par desetljeća
bosanskohercegovačku političku scenu okupiraju mnogi političari nepoželjnih psihopatoloških karakternih osobina (primatelj, nagomilavatelj, prodavač, izrabljivač) koji
pričaju o demokratiji, ali je ne prakticiraju. Rezultat takve vladavine su slabi psihosocijalni uvjeti koji održavaju stanje takvim kakvo jeste. Bosna i Hercegovina treba dugoročne planove obrazovanja pojedinaca a posebno političara o demokratiji i njenim temeljnim načelima. Osim toga, da bi istinski bilo demokratsko, bosanskohercegovačko društvo
treba zdrave pojedince koji su se riješili prošlosti, ali i obezbjeđeno zdravo okruženje sa
zdravim političarima na vrhu.
Ključne riječi: bosanskohercegovačko društvo, zdrava ličnost, zdravo društvo,
demokratija, psihološki profil bh. političara
„Demokratija je najlošija državna forma ako izuzmeno sve ostale“
Winston Churchil
Uvod
Osvrt i pogled na bh. stvarnost i političku scenu ukazuje na to da postojeće
stanje još uvijek ne oslikava postojanje istinske i prave demokratije koja njeguje
liberalizam i promovira liberalno orijentiranu ličnost koja rezultira zdravim
1
sdraganovic@ius.edu.ba
Selvira Draganović
društvom. S jedne strane, ovo je zabrinjavajuće, a s druge je to ipak normalno s
obzirom na historiju Bosne i Hercegovine.
Historijski gledano, BiH dugo vremena nije bila samostalna/nezavisna država. Recimo, samo prije par stoljeća ona je bila dio Osmanske carevine (na neki
način njena kolonija). Poslije Osmanlija, BiH pada u ruke Austro-Habsburške
vladavine koja diktira svoja pravila. Nakon toga, BiH pripada Kraljevini Srba,
Hrvata i Slovenaca a potom ulazi u sastav Jugoslavije kad u BiH nastupa period
socijalizma i komunističke vladavine. Niti jedan od ovih perioda kad BiH nije
bila samostalna nije bio okarakteriziran demokratijom.
Ovim kratkim osvrtom na historiju BiH želim ukazati na korijene jednog
posebnog stanja svijesti njenih naroda. Naime, ako se sjetimo da, kako se čovjek
mijenja i razvija, tako se mijenja i razvija i društvo, a samim tim i načini vladavine, poznati su i primjetni napreci od totalitarnih, autoritatnih diktatorskih ka
demokratiji. Danas imamo dvije uopćene klasifikacije vladavine: demokratsku i
nedemokratsku.
Demokratska vladavina je jedan od tradicionalnih oblika vladavine. Pojam
potječe od grčke riječi demokratía (vladavina naroda). Sve u svemu, starogrčko značenje demokratije kao vladavine naroda održalo se i danas kao osnovno značenje tog pojma. Ali ovo značenje je preširoko i zato bi trebalo, kako tvrdi Bojanović2, općenito razlikovati politički aspekt demokratije od kulturnog aspekta.
Politička demokratija je sistem vladavine koji se realizuje kroz predstavnička
tijela i kroz glasanje za predstavnike naroda koji će vladati u njegovo ime. Demokratija kao kulturni sistem pretpostavlja, prije svega, značajan i važan stepen
autonomije, to jest samoodređenja društvenih institucija. To znači da kulturna
demokratija ima društvo u kojem postoji raspodjela moći na mnoge institucije,
to jest moć nije u rukama malog broja ljudi niti samo jedne osobe. Stoga, dok je
političku demokratiju moguće odrediti kao politički sistem koji obezbjeđuje
kontrolu onih koji vladaju od strane onih u čije ime vladaju, kulturnu demokratiju bismo mogli odrediti kao splet društvenih okolnosti, uslova i institucija čija je
krajnja svrha da obezbjede ravnopravan položaj svih članova društva u pogledu
svih materijalnih i kulturnih dobara i uslova za razvoj i sreću pojedinca3.
Savremena demokratija je poprimila oblik predstavničke demokratije gdje
se od građana očekuje aktivno učešće u vlasti. Međutim, da bi to aktivno učešće
bilo uistinu takvo u jednoj državi koja je najednom postala demokratska (a niti
njeni lideri niti građani prije toga nisu iskusili taj oblik valdavine) neophodno
je, prije svega, znanje/educiranost lidera i građana, pa onda osiguravanje ostalih
psihosocijalnih faktora.
Naime, svaki način vladavine ili tip političkog poretka ima svoje posljedice te se općenito smatra da nedemokratski, totalitarni, autoritarni poreci
(koji se smatraju zastarjelim oblicima vladavine) rezultiraju mnogim negativnostima. Na primjer, autoritarni tip vladavine obično podrazumijeva: ko2
3
Bojanović, R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 77
Bojanović, R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 78
144
Bosanskohercegovačko društvo, psihopatologija i demokratija
nvencionalnost, tj. rigidno podržavanje vrijednosti određenih od strane vladajuće
klase; autoritarnu pokornost tj. nekritičko prihvatanje autoriteta i zavisnost od
njih; agresivnost, prije svega u odnosu na osobe koje krše konvencionalne vrijednosti; neprihvatanje subjektivnog i imaginarnog i nesklonost ka bavljenju vlastitim doživljajima; poštovanje vlasti uvijek i u svakoj odluci; destruktivnost i
egoizam tj. negativan odnos prema humanim vrijednostima; često korištenje
mehanizma odbrane koji se zove projekcija (projekcija vlastitih mana i nedostataka na druge); rigidnost/krutost mišljenja i sklonost praznovjerju i
stereotipima; sklonost razmišljanju o seksualnim nastranostima i njihovoj osudi4.
Uzevši u obzir koliko dugo je BiH i njeni narodi bila pod autoritarnom i
njoj bliskoj vladavini, nije teško zamisliti razmjer njenih posljedica. S druge strane, najbitnije karakteristike demokratije i demokratske vladavine su: vladavina
naroda, individualna sloboda, odgovornost pojedinca da sarađuje sa grupom i
njegova zainteresovanost za blagostanje grupe te razvoj, blagostanje, sreća i dostojanstvo pojedinca5.
Međutim, i demokratski oblik vladavine može imati svoje negativnosti
posebno u slučaju da se pod njom podrazumijevaju "jednaka prava svih da učestvuju u upravljanju državom", što se najčešće dešava. Opravdano se onda postavljaju pitanja kao što su: kada je zapravo narod spreman da učestvuje u vlasti,
koliko direktno treba narod da vlada i koliko zreo/zdrav treba da bude pojedinac
da bi bio sposoban da vlada? Zapravo, postojanje individualnih sloboda je
neophodno da bi jedno društvo bilo demokratsko, ali te individualne slobode
trebaju biti bazirane na zdravoj ličnosti6 i ta sloboda „ne može biti neograničena“
jer u suprotnom se može desiti da individualna sloboda jedne osobe ugrožava
individualne slobode drugih ljudi, te dolazi do podređenosti jednoj grupi u kojoj
se vođa/vođe mora/ju povoditi interesima iste pri odlučivanju7.
Kao takva, demokratija podrazumijeva i uključuje sudjelovanje koje njeguje liberalno društvo i promoviše liberalno orijentiranu ličnost/i koja/e rezultira
zdravim društvom. Liberalizam i zdravo društvo se dešava i moguće je ukoliko
postoje i drugi neophodni psihosocijani faktori kao što su postojanje zdravog
okruženja i “zdravih/normalnih” političara/lidera/vođa (pod pojmom zdrav u
ovom kontekstu mislim na zdrave osobine ličnosti).
Pitanje koje se logično nameće je: gdje smjestiti Bosnu i Hercegovinu u
ovom kontekstu?
Bosanskohercegovačko društvo i demokratija
Imajući u vidu gore navedena svojstva demokratije te trenutno stanje u
Bosni i Hercegovini koje oslikava nedemokratsku vladavinu te građansko neučestvovanje u vlasti (slabu motiviranost BiH naroda da zahtijevaju odgovornost
4
Isto.
Bojanović R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 79-82
6
Fromm, E. The Psychology of normalcy, str. 2.
7
Bojanović R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 80.
5
145
Selvira Draganović
političara na vlasti) te građansku naučenu bespomoćnost, navest ćemo važne
psihosocijalne (individualne i kolektivne) faktore koji održavaju ovakvo stanje.
Kao prvo, kratkim osvrtom na historiju naroda u BiH želim ukazati na to
da su posljedice ranijih vladavina još uvijek prisutne u BiH. Uzmimo u obzir
postavke demokratije: vladavina naroda, individualna sloboda, odgovornost
pojedinca da sarađuje sa grupom i njegova zainteresovanost za blagostanje grupe
i razvoj, blagostanje, sreća i dostojanstvo pojedinca. Koliko je moguće očekivati
da bh. narodi koji nisu iskusili učešće u vlasti, koji nisu vladali, nisu bili
samostalni/nezavisni, najednom uspiju u svojoj demokratskoj vladavini i još
budu uspješni u tome? Povrh toga, kad toj vladavini još dodamo skoriji rat koji
je ostavio svoje posljedice te postojeću konstrukciju bh. vlade i tri naroda koja
“vuku na svoju stranu”, te složenost zakonskih precedura i odgovornosti vlasti
(gdje se često desi da civilne/građanske inicijative završe neuspješno), naravno
da će treće načelo demokratije biti vrlo upitno. Bosna i Hercegovina u vlasti ima
pojedince čija se odgovornost da sarađuju sa grupom svodi na saradnju sa grupama van BiH umjesto grupama unutar nje, što je pak u direktnoj vezi sa četvrtim
demokratskim načelom- blagostanjem, srećom i dostojanstvom pojedinca. Osim
toga, pokušaji i nastojanja da se nešto promijeni koja ne polučuju rezultate imaju
za posljedicu osjećaj bespomoćnosti koji kasnije prerasta u naučenu bespomoćnost uz istovremeni osjećaj superiornosti nad drugim etničkim skupinama (da bi
se ta bespomoćnost kompenzirala, jer lideri na vlasti često potpiruju osjećaj krivice „onog drugog“ za pasivnost i održavanje statusa quo). Na primjer, rezultati
nedavnog istraživanja profila glasača i apstinenata u Bosni i Hercegovini
pokazuju da glasači sebe i svoje ideje vide kao etički superiorne, imaju izraženiju potrebu za vođom te da su netolerantni prema novim idejama8.
Dakle, Bosni i Hercegovini i njenim narodima je potrebno vrijeme da
nauče sta znači vladavina naroda, da nauče vladati (isto kao što je hroničnom
alkoholičaru potrebno vrijeme da nauči biti trijezan, a to je jedan proces koji
zahtijeva istinsko ulaganje, rad i trud i naravno edukaciju), da cijene svoju individualnu slobodu koju neće vezati samo za grupe van BiH (i da je ne zloupotrebljavaju), da se nauče odgovornosti (svi smo mi odgovorni, svako za svoja
ne/djela pojedinačno, te da konačno prevaziđu ostavštinu ranijih vladavina, onu
“ briga me“, i „nije moje nego državno”) da svaki pojedinac sarađuje sa bh.
grupom unutar nje a ne grupom van nje i da pokaže istinsku zainteresovanost za
blagostanje/dobrobit bh. grupe i njen razvoj (čime će se zapravo i on pojedinačno okoristiti). Drugim riječima, Bosni i Hercegovini je potrebna individualna i
kolektivna promjena svijesti. Tek kad ovo naučimo i uspijemo možemo očekivati blagostanje, sreću i dostojanstvo pojedinca kao jedan od temelja demokratije.
Drugo, Bosni i Hercegovini su kolektivno potrebni savjesni “zdravi političari” koji će biti primjer/uzor i voditi ovu državu u njenim demokratkim nastojanjima, te obezbjediti zdravo okruženje/društvo (dobre psihosocijalne uvjete).
Zdravo društvo Fromm opisuje kao „društvo koje odgovara čovjekovim objekti8
v. Puhalo, S. Socio-psihološki profil glasača i apstinenata u BiH.
146
Bosanskohercegovačko društvo, psihopatologija i demokratija
vnim potrebama (ne onome što čovjek osjeća jer većinu patoloških ciljeva čovjek može osjetiti potrebnim/željenim)9. Ove kolektivne faktore u koje su utkani
individualni smatram važnijim jer ukoliko njih omogućimo, individualni će lakše uslijediti.
Šta se dešava u uvjetima postojanja slabih socijalnih faktora kao što su
ekonomska nestabilnost, siromaštvo, velika stopa nezaposlenosti, neriješena
socijalna i zdravstvena pitanja i slično? U društvima u kojima su građani opterećeni ovakvim problemima oni se na Maslowljevoj hijerarhiji potreba nalaze na
niskom nivou. Podsjećanja radi, pogledajmo Maslowljevu piramidu u kojoj je on
hijerarhijski prikazao osnovne ljudske potrebe.
Tamo gdje su građani još uvijek okupirani zadovoljavanjem osnovnih potreba koje su hijerarhijski niže kao što su hrana i sigurnost nema kretanja ka višoj hijerarhiji dok se one ne zadovolje. Dakle, građani postaju okupirani samima
sobom, tj. zadovoljavanjem svojih osnovnih potreba, te, niti mogu sudjelovati u
vlasti, niti mogu tražiti odgovornost političara, niti su motivirani za to jer objektivno ne mogu, a često ne vide ni svrhu (misli su mu „nemam ja vremena da se
bavim politikom“). To sve na kraju kreira vladavinu i vladare/lidere koji su neodgovorni, na koje se ne može računati (možda je njima zapravo to i cilj). Zbog
čega imamo ovakve političke vlasti? Pored već navedenog, lideri u Bosni i Hercegovini nemaju kvalitete i osobine na koje se građani u BiH mogu ugledati. Kakve to karakterne osobine politički lideri trebaju imati i kakvi su bosanskohercegovački politički lideri?
Psihološki profil lidera u BiH
Prava demokratska društva kao što su Evropa i Amerika imaju dosta lidera
koji zrače istinski zdravim osobinama kao što su: intelektualnost, disciplina, in9
Fromm E. The psychology of normalcy, str. 4.
147
Selvira Draganović
teligencija, iskrenost, ustrajnost, rezilijencija, kreativnost, vjerodostojnost, razumnost, domoljublje, jasnoća uma, čestitost i altruizam, dosljednost. Nažalost,
mnogim bh. političarima nedostaju ovakve osobine, a kod mnogih su primjetne
osobine kao što su: pohlepa, „glad“ (ne u fizičkom smislu), nezajažljivost, korumpiranost, manipulativnost, prevrtljivost, neodgovornost, neiskrenost i sl, koje
su bliže patologiji nego zdravim osobinama.
Lasswell još davne 1935. opisujući politiku kao „Ko dobija šta, kada i kako?“ navodi osam osnovnih vrijednosti/mjerila kojima ljudi općenito teže a to
su: moć, prosvjećivanje, bogatstvo, psihičko ili fizičko blagostanje i zdravlje,
vještine, ljubav, čestitost ili iskrenost (koja podrazumijeva pravednosti i pravdu)
i poštovanje. Povrh toga, Deutsch nešto kasnije ove vrijednosti na neki način sumira, te kaže: “Ljudi žele biti moćni, imaju prirodnu znatiželju, žele povećati
svoje znanje, žele bogatstvo, cijene zdravlje i uživaju u dobro obavljenom a teškom poslu, te posjeduju ono što Thorestein Veblen naziva 'instinkt vještine' a
svim ljudima je potrebna ljubav. Ljudi se isto tako žele osjećati pravednim u odnosima sa svojim komšijama a da zauzvrat od njih dobiju poštovanje”?10 Gdje su
bosanskohercegovački lideri u ovome neka svako zaključi.
Mogli bismo iznaći mnoge metafore da opišemo bosanskohercegovačke lidere jer metafore nekako bolje dočaravaju pravo stanje. Metafore su, prema
Morrisu, postale vrlo važne kod psihologa koji se bave ličnošću posebno kad
opisuju nečiju ličnost/osobnost. Tako Morris navodi šest vrsta metafora koje se
općenito različito koriste, a to su metafora gradnje, metafora inžinjeringa, agrikulturna/poljoprivredna metafora, zoološka metafora, medicinska metafora i pozorišna metafora11. Pozorišnu metaforu sam Morris koristi kad opisuje tri aspekta osobe u socijalnom životu dok pozorišna metafora može potpomoći “istinsko
rasvjetljavanje ljudskih stanja te pomaže da se ljudi sagledaju u svojoj ljudskosti”.12 Međutim, ove Morrisove metafore ne uspijevaju predstaviti ljudske instinktivne motive i narav koja ljude ne mora neminovno činiti ljudskim, ali bez
kojih ljudi jednostavno ne mogu biti ljudi.
Imajući u vidu nedostatak ovih Morrisovih metafora Cadwallerder13 koristi metafore životinja da opiše četiri osnovna pristupa životu. Drugi psiholozi
kao što su Kelly14 i Erich Fromm15 su naizmjenično koristili metafore naučnika i
poslovnu metaforu. Fromm prepoznaje pet poslovnih orijentacija od kojih su četiri neproduktivne, a to su: receptivna/prihvaćajuća orijentacija, izrabljivačka
orijentacija, nagomilavateljska orijentacija, marketinška orijentacija i produktivna/proizvodna orijentacija.
10
Deutsch, K. Politics and Government, str. 14.
Morris, J. Three aspects of the person in social life, u R. Ruddock (Ed). Six approaches to the person.
12
Isto, str. 70-93.
13
Cadwallerder, E. H. Person, tiger, lapdog, and antelope – four approaches to life.
14
Kelly, G. A. The Psychology of Personal Constructs.
15
v. Fromm, E. The sane society.
11
148
Bosanskohercegovačko društvo, psihopatologija i demokratija
Nastojat ćemo koristeći ove metaforske orijentacije okarakterizirati tipove
bh. političara:
Bh. političar kao primalac: ovakav političar vidi izvore sveg političkog
dobra kao vanjski faktor, kako svo dobro dolazi izvana, od „tamo nekog“. To
vanjsko može biti vojska, druga dominantna etnička skupina, kolonijalni gospodar i slično. Političar kao primalac bira političke objekte jer je za njega/nju politička prepoznatljivost neodoljivo iskustvo tako da se lahko predaje svakome ko
mu to omogući. Ovakav političar je poslovan, dobar slušalac i dobro se prilagođava, te prima ali ne proizvodi ideje. Osobine ličnosti ovakvog lidera su: pasivnost, bezinicijativnost, slijepo slijeđenje, neimanje mišljenja, samoporicanje, kukavičluk, lahkovjernost, sentimentalnost i slično.
Bh. političar kao izrabljivač: Izvor sveg političkog dobra za političara
kao izrabljivača je vani i mora se tamo i tražiti. Ovakav političar ne očekuje da
mu političke zasluge budu servirane na tanjiru ljubavi, on/ona radije stavlja svoje političke prednosti ispred drugih političara i sljedbenika tako što „grabi“ za
sebe. Drugim riječima, ovakav političar je natjecateljskog duha, agresivan, egocentričan, sujetan i uobražen, navalentan i arogantan. Političar-izrabljivač vodi
brigu o sebi i ne mari za druge političare niti za biračko tijelo ako mu to daje političku prednost, a povrh svega, nije ga briga za narod.
Bh. političar kao nagomilavatelj: Političar-reklama smatra da svako dobro dolazi od njeg i pokušava nagomilati taj izvor. On/ona nije sklon slušanju niti uvažavanju ideja drugih političara niti nudi svoje ideje. Nagomilavatelj je političar koji ne vjeruje novim stvarima/idejama, želi zadržati postojeće stanje i dominaciju svoje etničke skupine nad drugima i nastaviti biti na vlasti po cijenu
otuđivanja od drugih. Karakterno, ovakav političar je nemaštovit, škrt, sumnjičav, hladno letargičan, tjeskoban, tvrdoglav, lijen i opsesivno kompulsivan.
Bh. političar kao prodavač: Ovakav političar vidi svaku političku transakciju iz ugla prodaje, a prodaja mu je njen/njegov dominantni motiv. On/ona
tvrdi da ima svojstva koja zapravo nema sve dok se može „prodati“ i ništa drugo
nije bitno jer nema obavezujućih vrijednosti niti principa. Ono što on/ona smatra
da treba znati je „koja ličnost se najviše traži“ te se „pakuje“ da zadovolji potražnju. Ovakav političar je sličan mladenki koju mnogi prose a njen kriterij nije ni
ljepota ni čestitost nego samo bogatstvo. Stoga je ovakav političar sredstvo za
kukavičke aktivnosti drugih političara. Karakterno, ovakav političar posjeduje
osobine prodavača kao što su oportunizam, nedosljednost, djetinjastost, impulsivnost, besciljnost, netaktičnost, relativizam, rasipništvo, neimanje ličnog stava.
Ovakav političar je danas u koaliciji sa jednom, a sutra sa nekom drugom strankom sa devizom „nema stalnih prijatelja“.
Bh. političar kao proizvođač: Političar kao proizođač uživa u svojoj slobodi i ne zavisi od drugih a ima visok proizvodni kapacitet. Proizvodni političar
je razuman i koristi svoju moć razumno. On/ona je proizvodno vezan/a za svoj
vlastiti svijet, u stanju je živjeti i može probiti granice koje političaru primaocu,
izrabljivaču, nagomilavatelju i prodavaču djeluju neprobojne. Ovakav političar
149
Selvira Draganović
kao lider/vođa je kreativan, transcedentalan, lahko se prilagođava i maštovit je.
Kao kruna svega, proizvodni tip političara je moralni uzor.
Prve četiri metafore predstavljaju psihopatološke/nezdrave osobine općenito, a kod političara/lidera posebno jer oni trebaju biti uzori u društvu onima
koji su ih izabrali i koje predstavljaju te pokazujući zrelost i odgovornost i šireći
demokratske principe, opravdati povjerenje. Bh. politička scena ima puno političara/lidera koji se mogu svrstati u ove četiri kategorije. Jedino metafora političara-proizvođača može oslikavati političara demokratu. Imamo li takvih?
Ostavljam svakom čitaocu da sam za sebe analizira bosanskohercegovačke
političare kao i njihove profile ličnosti i pripadnost navedenim metaforama.
Smatram da će mnogi doći do zaključka da bosanskohercegovački političari imaju vrijednosti koje su suprotne onima koje je Lasswell naveo. Umjesto
pravde, bh. političari se često pozivaju na Dejtonski sporazum zagovarajući mir
a istovremeno plašeći građane, umjesto prosvijećenosti, oni bh. javnosti daju lažne informacije, umjesto iskrenosti, oni su, nažalost, često neiskreni, umjesto poštovanja oni, nažalost, sami sebe često pobijaju, umjesto da sarađuju, oni, nažalost, često jedni druge izbjegavaju, umjesto da budu prilagodljivi, oni su postali
korumpirani i umjesto nacionalizma oni su zapravo etnocentrični i egocentrični.
Zaključak i preporuke
Iz gore navedenog se da zaključiti da predstavnička demokratija u koju se
ulaže istinski trud i napor proizvodi liberalno društvo a liberalno društvo promoviše liberalno orijentiranu ličnost koja zauzvrat rezultira zdravim društvom. Bosna i Hercegovina je, nažalost, još uvijek daleko od demokratskih principa a
prakse pogotovo zbog individualnih i kolektivnih psihosocijanih faktora. Bh.
društvo (posebno njeni lideri/političari) je okarakterizirano mnogim psihopatološkim osobinama koje zahtijevaju temeljito liječenje i iskorjenjivanje ukoliko želimo napredovati ka zdravom društvu. Potrebni su, dakle, zdravi pojedinci, ali i
zdravo okruženje i, naravno, zdravi poličari. Očito je da, od 90-tih proteklog stoljeća bosanskohercegovačku političku scenu okupiraju mnogi političari nepoželjnih/patoloških karakternih osobina (primalac, nagomilavatelj, prodavač, izrabljivač) koji pričaju o demokratiji ali je ne prakticiraju. Ipak, osobine ličnosti političara treba uzeti sa rezervom jer su političkim akterima nasumično dodijeljene
uloge, stoga se njihove ličnosti “poništavaju”, političko djelovanje je više određeno političkom sredinom nego samim osobinama aktera u politici, socijalne karakteristike političkih aktera mogu biti važnije od psiholoških, pojedinci općenito imaju slab utjecaj na političke rezultate16. Ali, ponekad se učini da bh. političari na vlasti djeluju u skladu sa onom pričom sa naslovom “Čiji je ovo posao?”
u kojoj se Neko, Svako, Biloko i Niko prepiru čiji je ovo/to posao, tako zadržavajući status quo nauštrb građana Bosne i Hercegovine.
16
Greenstein, F. I. Can personality and politics be studied systematically, str. 105-128.
150
Bosanskohercegovačko društvo, psihopatologija i demokratija
Literatura
Bojanović, R. Psihologija međuljudskih odnosa. Impresum, Naučna knjiga, Beograd, 1988.
Cadwallerder, E. H. Person, tiger, lapdog, and antelope – four approaches to life. U.S.A. Today, III (2482), 1985., str. 90 – 92.
Lasswell, H. D. Politics; who gets what, when and how, Whittlesey house,
1936.
Deutsch, K. Politics and Government, Houghton Mifflin, New York, 1974.
Fromm, E. The sane society, Routledge and Kegan Paul, London, 1967.
Fromm, E. Man for himself, Holt, Rinehart and Winston, New York, 1947.
Fromm, E. The Psychology of normalcy, Dissent, Vol. 1. 139 - 143. New York,
1954a-e.
Kelly, G. A. The Psychology of Personal Constructs, Norton, New York, 1955.
Maslow, A. H. A theory of motivation: the biological rooting of the value-life.
Journal of Human Psychology, 1976., 793 – 127.
Morris, J. Three aspects of the person in social life. In R. Ruddock (Ed). Six approaches to the person, Routledge & Kegan Paul, London, 1972.
Greenstein, F. I. Can personality and politics be studied systematically? Political
psychology, Vol. 13. No. 1., 105-128
Puhalo, S. Socio-psihološki profil glasača i apstinenata u BiH, Art print, Banja
Luka, 2007.
151
Selvira Draganović
Selvira Draganović
BIH SOCIETY, PSYCHOPATHOLOGY AND DEMOCRACY
Summary
The Desired type of governance in contemporary society is participatory democracy which requires genuine effort. This results in a liberal society which promotes a liberally oriented personality which in turn results in healthy society. Unfortunately, Bosnia and Herzegovina is far from democratic, although Bosnian politicians often use this
term in practice. This paper analyses current individual and collective psychosocial factors which maintain non-democratic governing in Bosnia-Herzegovina. Bosnian-Herzegovinian society, and its political leaders especially, are characterized by many psychopathological characteristics which require thorough eradication if the country is to progress towards a healthy society. Leftovers of the previous system of governance in Bosnia-Herzegovina resulted in passivity, demotivation, irresponsibility, and learned helplessness. Reality shows that during the past two decades the Bosnian political scene has
been occupied by politicians who speak of democracy but do not practice it. The results
of such governance is the maintenance of the status quo. As such, Bosnia and Herzegovina needs long term educational plans for its both citizens and politicians about democracy. In order to become truly democratic, Bosnian-Herzegovinian society needs healthy
individuals who have solved their past issues and a healthy society with healthy politicians at the top.
Key words: Bosnian-Hercegovinian society, healthy personality, healthy society,
democracy, psychological profile of Bosnian politicians
152
Originalan naučni rad
Srđan Puhalo1
PERCEPCIJA GLASAČA I POSLANIKA SDS,
SNSD I PDP U NARODNOJ SKUPŠTINI
REPUBLIKE SRPSKE NA IDEOLOŠKOM
KONTINUUMU LIJEVO, CENTAR I DESNO
Ovo istraživanje se bavi percepcijom ideoloških pozicija partija na skali lijevo,
desno i centar, u čijoj osnovi je pretpostavka da se pojedine grupe poslanika u Narodnoj
skupštini Republike Srpske i njihovi glasači međusobno ne razlikuju u opažanju sebe i
drugih partija na pomenutom ideološkom kontinuumu. Istraživanje je urađeno u prvoj
polovini 2008. godine na uzorku od 395 glasača SDS, PDP i SNSD i 42 poslanika ovih
partija u Narodnoj skupštini Republike Srpske. Rezultati istraživanja pokazuju da među
glasačima i poslanicima SNSD postoji najveća razlika u pozicioniranju pojedinih političkih partija na skali lijevo, desno i centar. Ta razlika je vidljiva, prije svega, u pozicioniranju sopstvene stranke. Glasači i poslnici SDS se međusobno ne razlikuju kada je riječ
o pozicioniranju sopstvene ali i drugih političkih partija na skali lijevo desno i centar.
Glasači PDP svoju partiju vide kao partiju ljevice, za razliku od poslanika PDP koji je
smještaju u centar. Samoprocjena glasača SNSD, SDS i PDP na skali lijevo, desno i centar je u skladu s ideološkim profilom partija za koje glasaju. Glasači SNSD sebe vide kao
lijevi centar, dok glasači SDS sebe pozicioniraju desno od centra. PDP- ovci sebe smještaju oko centra.
Ključne riječi: lijevo, desno, centar, SNSD, PDP, SDS.
Uvod
Pluralizam u Bosni i Hercegovini nema dugu tradiciju. Pojavio se krajem
osamdesetih godina 20. vijeka kada su se formirale tri stranke s nacionalnim
predznakom: Stranka demokratske akcije (SDA), Srpska demokratska stranka
(SDS) i Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine (HDZ BiH). Kao
njihova protivteža javljaju se partije lijeve orijentacije: Socijaldemokratska partija, Savez reformskih snaga, Demokratski socijalistički savez, Liberalna stanka i
dr. Na prvim višestranačkim izborima u Bosni i Hercegovini, u novembru 1990.
godine, tri nacionalne stranke (SDS, HDZ i SDA) imaju razvijenu saradnju jer
1
puch@inecco.net
Srđan Puhalo
su imale zajednički interes da pobjede stranke ljevice i liberale2, što im i polazi
za rukom.
Danas, dvadeset godina kasnije, u Bosni i Hercegovini djeluje veliki broj
stranaka, oko 503. Najveći broj njih nije jasno isprofilisano u ideološkom i političkom smislu4, što je do sada dobrim dijelom zbunjivalo birače. Dosadašnje iskustvo pokazuje nam da je djelovanje stranaka u Bosni i Hercegovini, dobrim i
većim dijelom, određeno etničkom pripadnošću. Većina stranaka, bez obzira na
profil, zastupa interese etničkih grupa iz kojih su potekle.
Ovakvo političko okruženje u Bosni i Hercegovini u velikoj mjeri problematizuje odnos između političkih partija, ideologija koje te partije promovišu i
glasača koji za te partije glasaju. Mada, imamo slične probleme i u drugim zemljama bivše Jugoslavije, a i u zemljama cijelog Istočnog bloka. To su primijetili neki zapadni, ali i naši, istraživači političkog života5.
U okviru ovog istraživanja htjeli smo da vidimo kako glasači i poslanici u
Narodnoj skupštini Republike Srpske, tri najveće partije u Republici Srpskoj
SNSD, SDS i PDP, pozicioniraju pojedine političke partije na kontinuumu ljevica, desnica i centar; ali i kako sebe smještaju na tom kontinuumu.
Određenje lijevice i desnice
Kada se govori o politici, političkim partijama i političkim ideologijama
često se mogu čuti termini ljevica, desnica i centar. Podjela na ljevicu i desnicu u
politici je prilično nepouzdana, ali je istovremeno najuočljiviji i najstalniji način
na koji šira publika i partijske elite percipiraju politiku. Istraživanja ljevice i desnice prate problemi operacionalizacije samih pojmova. Ne postoje precizni, univerzalni i trajni ideološki obrasci lijevo-desno polarizacije, pa se često postavlja
pitanje koji je to minimalni kriterijum koji određenu političku partiju svrstava lijevo ili desno. Svjedoci smo da mnoge partije mijenjaju svoje ideološko pozicioniranje, što može biti posljedica promjene identiteta ili strategije partije u izmjenjenim društvenim i političkom okolnostima, promjene političkih ciljeva, promjena ciljnih grupa kojima partija upućuje poruke, a sve u cilju ostvarivanja boljih izbornih rezultata. Svejsni svih zamki koje donosi definisanje ljevice i desni2
Pejanović, M. Geneza razvoja političkog pluralizma u Bosni i Hercegovini, u: Z. Lutovac (ur.), Političke stranke i birači u državama bivše Jugoslavije
3
http://www.izbori.ba/documents/2006/Adrese_ps.pdf?.asp
4
http://www.grozd.ba/v2/index.php?id=151&grozd=0
5
Brader, T. & Tucker, J. A. The Emergence of Mass Partisanships in Russia 19931996,
American Journal of Political Science. Vol. 45. No. 1, p. 69-83; Miller, A.H. & Klobucar, T. F. The Devalopment of Party Identification in Post-Soviet Societies, American
Journal of Political Science, Vol. 44, p. 667-685; Antonić, S. Rascepi i stranke u Srbiji,
u: Z. Lutovac (ur.), Ideologija i političke stranke u Srbiji, str. 5166; Milas, G. i Burušić,
J. Ideološki i sociodemografski profili glasača hrvatskih političkih stranka: u susret stabilnom političkom grupiranju, Društvena istraživanja., God. 13 (2004). Br. 3 (71),
347362.
154
Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj
skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar
ce, pokušaćemo kroz dvije vrste definicije učiniti ova dva pojma, što je moguće
jasnijim.
Neven Cvjetićanin daje veoma široku definiciju ljevice: „to su sve one
snage koje, nošene novovekovnim silama akcije, dolaze odozdo iz društva i koje
teže menjanju društvenih odnosa u smislu ostvarivanja veće političke i ekonomske jednakosti, tj. ravnopravnosti.”6 Ovakvom definicijom ljevice, autor pokušava da obuhvati što je moguće širi spektar političke ljevice, tj. obuhvaćajući time
sve političke opcije bez obzira da li su ateističke ili religiozne, revolucionarne ili
reformističke, prosvećene ili iracionalne. Naglasak se stavlja na društvene promjene i političke i društvene jednakosti tj. ravnopravnosti. Autor daje definiciju i
desnice: „sve one snage reakcije koje su težile stabilizaciji političkih prilika i koje su se menjanju društvenih odnosa i silama akcije suprostavljale prihvatanjem
ideje nejednakosti i uz ideju hijerarhijskog reda, shodno kojoj se politički legitimitet formirao sa samog vrha hijerarhije”7.
Za razliku od Cvjetićanina, Orlović pojmove ljevice i desnice operacionalizuje na drukčiji način: „Lijevo se poistovjećuje sa isticanjem horizontalne dimenzije, sa jednakošću i socijalnom pravdom, društvenim ‘promjenama’ i ‘pokretima’ i usmjerenošću ka budućnosti. To znači i veću državnu kontrolu i intervenciju. Ljevičarske vlade zahtijevaju progresivno oporezivanje i izdvajanje većih doprinosa za centralnu vlast. One teže većem izjednačavanju dohotka i smanjenju nezaposlenosti. Prema socioekonomskim kriterijumima i socijalnoj politici, lijevo nastoji da smanji socijalne razlike i vodi socijalnu politiku. Ljevica tradicionalno vidi vladin zadatak u promovisanju mogućnosti i nuđenju servisa građanima u cilju smanjenja nejednakosti, odnosno, u pravcu egalitarizma. Iz tih
razloga, preuzima se značajan dio redistribucije. Danas se na ljevici socijaldemokratske i ekološke stranke (koje se svrstavaju u novu ljevicu) prepoznaju po
zalaganju za vrijednosti socijalne pravde i zaštite životne sredine u modernom
industrijskom društvu. Sada mnogi na ljevici pragmatično prihvataju modifikovanu tržišnu ekonomiju kao jednu od tačaka u kojoj su se reformisali i odbacili
marksističko nasleđe.”8
„Desno se više shvata vertikalno, kao nešto što prihvata društvenu i vjersku hijerarhiju i što je usmjereno na kontinuitet i status quo. Desno upućuje na
tržište koje se temelji na privatnom vlasništvu. Desnica vidi državu kao instrument koji obezbjeđuje sigurnost, zakon i poredak i štiti postojeći način života.
Ona se dovodi u vezu sa sistemom nejednakosti i hijerarhije. Desnica obično zagovara niže poreze i promoviše protržišnu orijentaciju (konkurenciju) gdje god, i
koliko god je to moguće, (osim nekih važnih oblasti kao što su nacionalna odbrana i unutrašnja bezbjednost). Desnica defavorizuje socijalnu politiku.”9
6
Cvjetićanin, N. Epoha s one strane levice i desnice, str. 85
Ibid, str. 180
8
Orlović, S. Ideologija i programi u partijskim sučeljavanjima, u: Z. Lutovac (ur.), Ideologija i političke stranke u Srbiji, str. 16-17
9
Ibid
7
155
Srđan Puhalo
Danas na vođenje politike sve manje utiču ideološka uvjerenja, a sve više
se vodi računa oko određenih konkretnih politika i vrijednosti. Otuda i najave
nekih inostranih naučnika o kraju ideologije i istorije.10 Sve češće možemo čuti
da su političke partije deideologizirane11 i da po svojoj strukturi i načinu djelovanja sve više liče na kompanije.12 Postoje i drukčija mišljenja koja kažu da je
podjela na ljevicu i desnicu još uvijek aktuelna, jer se u njima prelamaju različito viđenje pitanja jednakosti, što ih čini potpuno različitim.13 Ne smijemo zaboraviti da se danas značajan broj tema i pitanja ne može tako jednostavno ugurati
u podjelu lijevo desno, npr. mnoga neekonomska pitanja, kao što su građanska
prava, građanske slobode, pravo na pravedan proces, privatnost i slično, odnosno, pitanja zakona i pravne sigurnosti.
Problem ljevice i desnice se znatno komplikuje u bivšim komunističkim
zemljama, gdje se može govoriti o nekim drugim dominantnim podjelama npr.
nacionalno- građansko14. Bez obzira na to što danas ne postoji klasična ideološka
distanca između ljevice i desnice, ta razlika postoji i smatramo da bi bilo korisno to istražiti na našim prostorima. U narednoj tabeli daćemo profil političkih
stranaka koje su procjenjivane na kontinuumu lijevo, desno, centar.
10
V. Bell, D. The End of Ideology; Fukuyama, F. The End of History, The National Interest, Summer 1989.
11
Orlović, S. Op. cit.
12
V. Šiber, I. Politički marketing
13
V. Bobbio, N. Desnica i ljevica
14
V. Dellebrant, pr. Slavujević, Z. Razvrstavanje biračkog tela i relevantnih stranaka Srbije na osi „Levica- desnica“, u: J Komšić et al (ur.), Osnovne linije partijskih podela i
mogući pravci političkog pregrupisavanja u Srbiji
156
Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj
skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar
Tabela 1.
Neke odrednice političkih partija koje imaju svoje predstavnike u Narodnoj skupštini Republike Srpske
Etnička
pripadnost
glasača
Savez nezavisnih socijaldemokrata (SNSD)
Srpska demokratska
stranka (SDS)
Partija demokratskog
progresa (PDP RS)
Socijalistička partija
(SP)
Demokratski narodni
savez (DNS)
Srpska radikalna
stranka Republike
Srspke (SRS RS)
Socijaldemokratska
partija BiH (SDP BiH)
Stranka demokratske
akcije (SDA)
Stranka za BiH
Srbi
Pripadnost
nadnacionalnim
federacijama
Socijalističke internacionale
Srbi
Srbi
Evropskoj narodnoj partiji
Srbi
Ideološka
samopercepcija
stranke
Lijevi centar/
Socijaldemokrati
Desni centar/
Narodnjaci
Centar/
narodnjaci
Ljevica/
Socijalisti
Srbi
Desnica/
Nacionalisti
Srbi
Bošnjaci
Bošnjaci
Bošnjaci
Socijalističke internacionale
Evropskoj narodnoj partiji
Lijevi centar/
Socijaldemokrati
Centar/
narodnjaci
Centar/
Konzervativni
populizam
Metod
Istraživanje sa glasačima je sprovedeno u prvoj polovini marta 2008. godine, metodom anketiranja licem u lice. Ispitanici nisu samostalno popunjavali
upitnik, već su odgovarali na pitanja koja im je čitao anketar. U Republici Srpskoj ispitano je 395 glasača u 36 opština. U uzorku glasača iz Republike Srpske
najveći broj ispitanika je srpske nacionalnosti (97,2%), slijede Hrvati (2,3%) i
ostali (0,5%). Nešto je više muškaraca nego žena. Najveći broj ispitanika je starosti između 30 i 44 godine (33,4%) i između 45 i 59 godina (31,9%). Najviše je
ispitanika sa završenom četvorogodišnjom srednjom školom (36,2%), a potom
višom i visokom školom (33,2%) i zanatom (treći stepen) (20,5%).
Istraživanje na poslanicima je sprovedeno u periodu od 1. do 15. juna
2008. godine u prostorijama poslaničkih klubova Narodne skupštine Republike
Srpske. Poslanici su samostalno popunjavali upitnik. Za vrijeme sprovođenja istraživanja u Narodnoj skupštini Republike Srpske djelovalo je šest poslaničkih
157
Srđan Puhalo
klubova i 83 poslanika i poslanica. Upitnik je popunilo 42 poslanika, a od toga
28 poslanika SNSD, 8 poslanika SDS i 6 poslanika PDP.
Od ispitanika se zahtijevalo da procjene ideološku poziciju određene političke partije na kontinuumu lijevo, centar, desno, a nakon toga da sebe pozicioniraju na desetostepenoj skali lijevo, desno. Ako je ispitanik sebe opažao kao ljevičara onda je bio bliži broju jedan, dok su desničari bili bliži broju 10. Ispitanici
koji su sebe opisivali brojem 5, sebe su svrstavali u centar.
U obradi podataka su korišćeni različiti statistički postupci: deskriptivna
analiza u vidu frekvencija i procenata korištena je za pregled uzorka. Razlike između opažanja poslanika i glasača u pozicioniranju političkih partija na kontinuumu lijevo, desno i centar, utvrdili smo Hi- kvadrat testom. Samoprocjenu
glasača na skali lijevo, desno i centra, kao razlika između glasača i poslanika na
ovom kontinuumu radili smo t- testom. U pojedinim slučajevima, gdje su se pokazale velike razlike u broju ispitanika u pojedinim kategorijama, uradili smo
test homogenosti varijanse. Tamo gdje se razlika među varijansama pokazala
statistički značajnom uradili smo neparametrijski Mann-Whitney U-test.
Rezultati
Percepcija glasača i poslanika SNSD političkih partija na skali ljevica – desnica
Glasači i poslanici SNSD partije, SDA, SDS, HDZ BiH svrstavaju u partiju desnice. Između ove dvije kategorije ispitanika ne postoji statistički značajna
razlika.
Glasači i poslanici SNSD partije različito pozicioniraju svoju partiju na
kontinuumu lijevo, centar i desno. Glasači SNSD-a partiju opažaju skoro podjednako kao partiju ljevice (38,7%) i partiju centra (42,7%). Istovremeno najveći broj poslanika SNSD svoju partiju opaža kao partiju ljevice (71,4%), a 21,4%
kao partiju centra. Razlika između glasača i poslanika ove partije je statistički
značajna (Hi- kvadrat=,11.315 df=3, p=.010). Imamo li u vidu da SNSD sebe
svrstava u socijaldemokratske partije tj. Ljevicu, postavlja se pitanje otkud ovolike razlika u opažanju ove partije kao ljevice od strane njihovih glasača, ali i poslanika. Prije svega možemo se zapitati da li je SNSD kroz svoje dosadašnje aktivnosti u vršenju vlasti odstupio od socijaldemokratskih načela i iz pozicije ljevice skrenuo ka centru, što je dovelo do ideološke zbrke među njihovim glasačima, ali i poslanicima.
Percepcija Stranke za BiH, od strane glasača i poslanika SNSD, interesantna je i zanimljiva. Možemo reći da glasači SNSD partije nisu u potpunosti sigurni gdje tačno ideološki da smjeste Stranku za BiH. Najveći broj glasača ovu partiju vidi kao desnicu (36%), potom kao partiju centra (20,4%), a 14,2% kao partiju ljevice. Pri tome moramo da imamo u vidu da 29,3% glasača nije znalo gdje
bi ovu partiju tačno smjestili. Kod poslanika SNSD partije situacija je nešto
drukčija. Dvije trećine poslanika Stranku za BiH pozicionira kao desnu partiju,
158
Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj
skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar
dok 14,3% ih vidi na poziciji centra. Razlika između glasača i poslanika SNSD
je statistički značajna (Hi- kvadrat=11.075, df=3, p=.011).
HDZ 1990 je ideološka nepoznanica za veliki dio glasača SNSD-a. Polovina glasača ove partije (49,8%) HDZ 1990 opaža kao partiju desnice, dok 8,4%
ih svrstava u centar. Kao partiju ljevice vidi ih 13,3% glasača SNSD-a, dok
28,4% ih nije znalo smjestiti u jednu od ponuđenih kategorija. Poslanici SNSD
nemaju toliko nedoumica kao njihovi glasači. Oni HDZ 1990 opažaju kao desnu
partiju (71,4%) ili partiju centra (17,9%). Razlika između glasača i poslanika
SNSD je statistički značajna (Hi- kvadrat=11.252, df=,3 p=.010).
Glasači i poslanici SNSD-a, PDP opažaju kao partiju centra, ali između
njih postoji statistički značajna razlika u stepenu tog uvjerenja (Hi- kvadrat=19.366, df=3, p=.000). Glasači PDP vide kao partiju centra u 43,1% slučajeva, dok ih 28% opaža kao partiju ljevice, a 10,7% kao partiju desnice. S druge
strane poslanici SNSD nemaju tih dilema i njih 85,7% PDP opaža kao partiju
desnice.
Između glasača i poslanika SNSD ne postoji statistički značajna razlika u
opažanju SDP BiH, ali postoji izvjesna konfuzija u pozicioniranju ove partije na
ideološkom kontinuumu ljevica, centar i desnica. Najveći broj glasača SNSD,
SDP BiH opaža kao kao partiju ljevice (36,9%), dok ih 25,8% smješta na poziciju centra. Poslanici SNSD ovu partiju vide prije svega kao partiju centra
(46,4%), potom kao partiju ljevice (25%) i partiju desnice (17,9%).
Percepcija glasača i poslanika SDS političkih partija na skali ljevica –
desnica
Ne postoji statistički značajna razlika između glasača i poslanika SDS, kada je riječ o ideološkom pozicioniranju SDA. I glasači (59,8%) i poslanici
(75%) SDA vide kao partiju desnice. Ipak među glasačima SDS-a ima 17,5%
onih koji SDA opažaju kao partiju lijeve orijentacije.
Glasači i poslanici SDS svoju partiju opažaju donekle različito, ali ta razlika između njih nije statistički značajna. Glasači SDS svoju partiju vide kao desno orijentisanu (43,3%), ali i partiju centra (27,8%). Interesantno je da 15,5%
glasača SDS ovu partiju vidi kao ljevičarsku. S druge strane, poslanici SDS svoju partiju smještaju desno (62,5%) ili u centar (25%). Razlika između glasača i
poslanika SDS nije statistički značajna.
Postoje izvjesne razlike u opažanju HDZ BiH od strane glasača i poslanika
SDS, ali ta razlika nije statistički značajna. Najveći broj glasača (48,5%) i poslanika (75%) HDZ BiH opaža kao desničarsku partiju, dok je kao partiju centra
doživljava 12,4% glasača i 12,5% poslanika. Interesantno je da među glasačima
SDS-a nalazimo i 14,4% onih koji ovu partiju vide kao ljevičarsku.
SNSD se različito ideološki opaža od strane glasača i poslanika SDS, ali ta
razlika nije statistički značajna. Za najveći broj glasača SDS-a, SNSD se opaža
kao partija centra (40,2%) ili partija ljevice (29,9%), dok ih 15,5% opaža kao desničarsku partiju. Istovremeno polovina (50%) poslanika SDS ovu partiju opaža
159
Srđan Puhalo
kao ljevičarsku. Interesantno je da 12,5% SDS poslanika ovu partiju smješta u
centar, a 25% ih vidi kao desničarsku partiju.
Ne postoji statistički značajna razlika između glasača i poslanika SDS u
opažanju Stranke za BiH. I za glasače (39,2%) i za poslanike (62,5%) Stranka za
BiH je desničarska stranka. Kao partiju centra opaža ih 20,6% glasača i 12,5%
poslanika, dok su ljevičari za 16,5% glasača i 12,5% poslanika SDS.
Glasači SDS se statistički ne razlikuju od poslanika te partije u pozicioniranju HDZ 1990 na skali ljevica, centar i desnica. I poslanici (75%) i glasači
(47,4%) HDZ 1990 opažaju kao desničarsku partiju. Interesantno je da jedan
broj glasača SDS-a HDZ 1990 opažaju kao partiju ljevice (17,5%).
PDP se opaža kao partija centra od strane glasača (47,4%) i poslnika SDS
(62,5%). Dok pojedini glasači SDS-a PDP vide i kao ljevicu (13,4) i kao desnicu (19,6%), među poslanicima nailazimo na mišljenje da je ova partija ljevičarska (25%).
Iako se glasači i poslanici SDS ne razlikuju kada je riječ o ideološkom pozicioniranju SDP BiH, dobijeni rezultati su veoma interesantni naročito kada je
riječ o glasačima. Glasači SDS nisu načisto gdje bi SDP BiH svrstali. Za 20,6%
oni su desnica, a 21,6% ih stavljaju na poziciju centra, dok 30,9% ih doživljava
kao ljevičarsku partiju. U prilog gore navedenoj konstataciji ide i procenat glasača SDS koji nisu mogli SDP BiH da svrstaju ni u jedan ideološki „tor“. Kod poslanika SDS ta dilema je znatno manja jer 62,5% SDP BiH vidi kao ljevičarsku
partiju, ali ima i onih koji ih percipiraju kao desnicu (12,5%) ili partiju centra
(12,5%).
Percepcija glasača i poslanika PDP političkih partija na skali ljevica
– desnica
Za glasače i poslanike PDP nema dileme, ali ni statistički značajne razlike,
SDA, HDZ BiH su partije desnice i sao ovm konstatcijom se slaže oko 80% ispitanika.
Glasači i poslanici PDP-a, SDS opažaju donekle različito, ali ta razlika između njih nije statistički značajna. Za najveći broj glasača PDP-a (61,3%), SDS
je desnica, ali svaki četvrti ispitanik ovu partiju smješta u centar. Kod poslanika
je situacija nešto drukčija. Najveći broj poslanika PDP-a opaža SDS kao desnu
partiju, dok 16,7% nije mogao da ih smjesti u neku od kategorija ljevica, centar i
desnica.
O ideološkoj poziciji SNSD-a, među glasačima i poslanicima PDP-a, postoji podijeljeno mišljenje, mada se ove dvije kategorije statistički značajno ne
razlikuju. Za najveći broj glasača (58,1%) SNSD je partija ljevice, dok 32,3%
ovu stranku poziciniraju na centar. Kod poslanika PDP situacija je mnogo komplikovanija. Za jednu trećinu poslanika SNSD je stranka ljevice, a za drugu trećinu partija desnice. U centar ih smješta 16,7% poslanika PDP.
160
Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj
skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar
Između glasača i poslanika PDP-a ne postoji statistički značajna razlika u
opažanju Stranke za BiH, ali donekle postoji neslaganje u pozicioniranju ove
partije na ideološkom kontinuumu ljevica, centar i desnica. Kod poslanika PDP
preovladava mišljenje da je Stranka za BiH stranka desnice (66,7%), dok je
16,7% vidi kao partiju centra. Među glasačima ove partije, takođe, preovladava
mišljenje da je Stranka za BiH partija desničarske provinijencije (38,7%), ali i
partija ljevice 16,1%.
Gdje smjestiti HDZ 1990 na ideološkoj skali lijevo, centra i desno je veći
problem za glasače PDP nego za poslanike ove partije. Za dvije trećine poslanika PDP-a, HDZ 1990 je partija desnice, dok ih 16,7% opaža kao partiju centra.
Glasači PDP-a u najvećem procentu HDZ 1990 smještaju u desnicu (38,7%),
potom u ljevicu (22,6%), a najmanje u centar (12,9%). Interesantno je da i kod
glasača i poslanika imamo veli broj onih koji HDZ 1990 nisu znali gdje da svrstaju. Razlika između glasača i poslanika PDP nije statistički značajna.
Parcepcija PDP od strane sopstvenih glasača i poslanika se poprilično razlikuje, a ta razlika je statistički značajna (Hi- kvadrat=8.435, df=3, p=.038). Oko
polovine glasača PDP ovu partiju smještaju u ljevicu (54,8%), dok ih 29% stavlja u centar. Za 9,7% glasača ova partija je desničarska. Poslanici PDP svoju
partiju opažaju sasvim drukčije. Za njih 83,3% poslanika ova partija je partija
centra, dok 16,7% poslanika nije odgovorila na ovo pitanje.
Glasači i poslanici PDP, stranku SDP BiH, najviše percipiraju kao partiju
ljevice (oko 50%), potom kao partiju centra (oko 30%), dok 9,7% glasača ovu
partiju vidi kao desničarsku. Razlika izmešu glasača i posalnika PDP nije statistički značajna.
Samoprocjena glasača i poslanika SNSD, SDS i PDP na skali ljevicadesnica
Tabela 2.
Glasači i poslanici SNSD
Glasači
Poslanici
N
225
27
M
4.05
3.07
SD
2.468
2.018
SEM
.165
.388
Tabela 2.1
Mann-Whitney Test
Glasači
Poslanici
Total
N
225
27
252
MR
129.75
99.43
SR
29193.50
2684.50
161
Srđan Puhalo
Tabela 2.2
Test Statistics
Mann-Whitney U
Wilcoxon W
Z
p
2306.500
2684.500
-2.063
.039
Kao što možemo da vidimo iz tabele 2.2 postoji statistički značajna razlika
između glasača i poslanika SNSD, kada sami sebe smještaju na kontinuumu ljevica, centar i desnica. Glasači SNSD sebe smještaju bliže centru, u odnosu na
poslanike SNSD u Narodnoj skupštini Republike Srpske, koji sebe vide kao ljevičare.
Izgleda da je uspjeh SNSD na Opštim izborima 2006. godine uslovljen
sposobnošću ove partije da privuče glasače koji sebe smještaju u centar i lijevo
od centra. S obzirom na sve ono što se dešavalo pred izbore 2006. godine možemo da tvrdimo da je SNSD napustio pozicije ljevice i sebe pozicionirao ka centru, a u nekim segmentima i prema desnici, što mu je omogućilo da postigne najbolji izborni rezultat od kada djeluju kao politička partija (oko 250 000 hiljada
glasova)15.
Tabela 3.
Glasači i poslanci SDS
Glasači
Poslanici
N
97
7
M
6.07
8.00
SD
2.728
1.826
SEM
.277
.690
Tabela 3.1
Mann-Whitney Test
Glasači
Poslanici
Total
15
N
97
7
104
MR
51.04
72.79
SR
4950.50
509.50
http://www.izbori.ba/rezultati/konacni/narodna_skupstina_rs/index.htm
162
Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj
skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar
Tabela 3.2
Test Statistics
Mann-Whitney U
Wilcoxon W
Z
p
197.500
4950.500
-1.859
.063
Između glasača i poslanika SDS ne postoji statistički značajna razlika u
opažanju sopstvenog ideološkog pozicioniranja. Glasači SDS sebe pozicioniraju
u centru i desno od centra, dok se poslanici ove partije u Narodnoj skupštini RS
jasno stavljaju na desno krilo.
Na Parlamentarnim izborima 2006. godine, SDS je zabilježio svoj najlošiji rezultat i možemo da pretpostavimo da su za njih glasali njihovi najvjerniji
glasači. Ti glasači u potpunosti prihvataju vrijednosti ove partije, koja sebe jasno
pozicionira kao partiju desnice.
Tabela 4.
Glasači i poslanici PDP
N
31
5
Glasači
Poslanici
M
4.52
5.20
SD
2.204
1.304
SEM
.396
.583
Tabela 4.1
Mann-Whitney Test
Glasači
Poslanici
Total
N
31
5
36
MR
18.00
21.60
SR
558.00
108.00
Tabela 4.2
Test Statistics
Mann-Whitney U
Wilcoxon W
Z
p
62.000
558.000
-.718
.473
163
Srđan Puhalo
I glasači i poslanici PDP sebe pozicioniraju u centra, a među njima ne postoji statistički značajna razlika. Kao što možemo da vidimo iz tabele 4.2 glasači
i poslanici PDP sebe pozicioniraju u centar, što je u skladu s programskom orijentacijom ove partije.
Diskusija i zaključci
Ovo istraživanje se bavi percepcijom ideoloških pozicija partija na skali lijevo, desno i centar, u čijoj osnovi je pretpostavka da se pojedine grupe poslanika u Narodnoj skupštini Republike Srpske i njihovi glasači međusobno ne razlikuju u opažanju sebe i drugih partija na pomenutom ideološkom kontinuumu.
Moramo imati na umu da danas u Bosni i Hercegovini, kao i u zemljama regiona, istraživati ideologije je prilično nezahvalan posao, ali istovremeno i izazov,
iz nekoliko razloga. Prije svega što su demokratija i pluralizam na našim prostorima još uvijek u povoju i trenutno proživljavaju sve „dječije bolesti”, karakteristične za demokratije u razvoju. S druge strane, treba imati na umu da je politički kontekst u Bosni i Hercegovini takav da političke partije iz Republike Srpske
na uštrb drugih ideologija moraju imati, manje ili više, izražen nacionalizam u
svojim programima i djelovanju, da bi uopšte opstale u političkoj igri. Na kraju,
ne treba zaboraviti da su sadašnje političke partije prije svega pragmatične, što
svakako utiče na njihovu ideološku, namjernu ili nenamjernu, „zamućenost” u
očima građana.
U istraživanju su učestvovali punoljetni stanovnici Republike Srpske koji
su glasali za jednu od tri političke partije: SNSD, SDS, PDP i poslanici ove tri
partije u Narodnoj skupštini Republike Srpske.
Rezultati istraživanja pokazuju da među glasačima i poslanicima SNSD
postoji najveća razlika u pozicioniranju pojedinih političkih partija na skali lijevo, desno i centar. Ta razlika je vidljiva, prije svega, u pozicioniranju sopstvene
stranke. Za glasače SNSD, ova partija je podjednako partija ljevice i partija centra, dok je poslanici vide kao partiju ljevice. Postavlja se pitanje šta je u osnovi
ove nedoumice glasača SNSD? Postoji nekoliko mogućih odgovora: politička
neobrazovanost samih glasača, ideološka neprofilisanost SNSD kao partije ljevice i konkretne aktivnosti partije u vršenju vlasti koja nije kompatibilna s partijskim programom. Glasači i poslanici SDS se međusobno ne razlikuju kada je riječ o pozicioniranju sopstvene, ali i drugih političkih partija na skali lijevo, desno i centar. Glasači PDP svoju pariju vide kao partiju ljevice, za razliku od poslanika PDP koji je smještaju u centar. Zbog čega je to tako teško je reći. Možemo reći da SNSD i PDP imaju „problem“ u percepciji stranke na kontinuumu lijevo, centar i desno, od strane sopstvenih glasača.
Samoprocjena glasači SNSD, SDS i PDP na skali lijevo, desno i centar je
u skladu s ideološkim profilom partija za koje glasaju. Glasači SNSD sebe vide
kao lijevi centar, dok glasači SDS sebe pozicioniraju desno od centra. PDP- ovci
sebe smještaju oko centra.
164
Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj
skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar
Interesantno je da poslanici sve tri političke partije, na skali samoprocjene,
zauzimaju nešto ekstremnije pozicije u odnosu na svoje birače. Tako su poslanici SNSD nešto više lijevo, a poslanici SDS nešto više desno u odnosu na svoje
birače. Poslanici PDP sebe smještaju skoro u centar, za razliku od glasača koji su
neznatno lijevo od centra. Pretpostavljamo da je razlog tome prije svega veća
upoznatost poslanika u Parlamentu Republike Srpske u odnosu na glasače tih
partija, sa partijskim programima i zvanično proklamovanom ideološkom pozicijom svoje partije i nepoznavanje toga istog od strane birača.
Literatura
Antonić, S. Rascepi i stranke u Srbiji, u: Z. Lutovac (ur.), Ideologija i političke
stranke u Srbiji, Friedrich Ebert Stiftung i Fakultet političkih nauka, Beograd, 2007., str. 5166.
Bell, D. The end of ideology, Free Press, Glencoe, IL, 1960.
Bobbio, N. Desnica i ljevica, Feral Tribune d.o.o., Split, 1988.
Brader, T. & Tucker, J. A. The Emergence of Mass Partisanships in Russia
19931996, American Journal of Political Science. Vol. 45. No. 1., Bloomington, pp. 6983
Cvjetićanin, N. Epoha s one strane levice i desnice, Službeni glasnik i Institut
društvenih nauka, Beograd, 2008.
Fukuyama, F. The End of History, The National Interest, Summer 1989.
Milas, G. i Burušić, J. Ideološki i sociodemografski profili glasača hrvatskih političkih stranka: u susret stabilnom političkom grupiranju, Društvena istraživanja, God. 13 (2004). Br. 3 (71), Zagreb, 347362.
Miller, A.H. & Klobucar, T. F. The Development of Party Identification in PostSoviet Societies, American Journal of Political Science, Vol. 44, Bloomington, pp. 667685.
Orlović, S. Ideologija i programi u partijskim sučeljavanjima, u: Z. Lutovac,
(ur.), Ideologija i političke stranke u Srbiji, Friedrich Ebert Stiftung i Fakultet političkih nauka, Beograd, 2007, str. 1150.
Pejanović, M. Geneza razvoja političkog pluralizma u Bosni i Hercegovini, u: Z.
Lutovac (ur.), Političke stranke i birači u državama bivše Jugoslavije, Friedrich Ebert Stiftung i Institut društvenih nauka, Beograd, 2006., str. 237–
252.
Slavujević, Z. Razvrstavanje biračkog tela i relevantnih stranaka Srbije na osi
„Levica- desnica“, u: J Komšić et al (ur.), Osnovne linije partijskih podela
i mogući pravci političkog pregrupisavanja u Srbiji, Friedrich Ebert Stiftung i Fakultet političkih nauka, Beograd, 2003., str. 129158.
Šiber, I. Politički marketing, Politička kultura, Zagreb, 2003.
165
Srđan Puhalo
Internet izvori
http://www.izbori.ba/Documents/Rezultati%20izbora%20962002/Rezultati2006/Odziv20i%20broj%20registrovanih-Opšti-opći%20izbori%202006.pdf pristupljeno 25. maja 2007 godine.
Nisu svi isti – grozdova ocjena programa političkih stranka!
http://www.grozd.ba/v2/index.php?id=151&grozd=0 pristupljeno 15. januara
2008 godine.
Rezultati izbora za Narodnu skupštinu RS
http://www.izbori.ba/rezultati/konacni/narodna_skupstina_rs/index.htm pristupljeno pristupljeno 15. januara 2008 godine.
Srđan Puhalo
THE PERCEPTION OF VOTERS AND PARTY MEMBERS OF
SDS, SNSD, AND PDP IN THE ASSEMBLY OF THE REPUBLIC
OF SRPSKA ON THE IDEOLOGICAL CONTINUUM
LEFT, CENTER, AND RIGHT
Summary
This research paper is concerned with the perception of ideological positions of
political parties on the left, right, and center of the scale. The basis of analysis is the assumption that individual groups of members in the Assembly of the Republic of Srpska
and their voters are alike in perceiving themselves and other parties on the mentioned
ideological continuum. The study was done in the first half of 2008 on a sample of 395
voters of SDS, PDP, and SNSD and 42 Assembly members belonging to these parties in
the National Assembly of the Republic of Sprska. The results of this study show that the
most significant variation in the positioning of individual political parties on the left,
right, and center on the scale is present among voters and members of SNSD. The voters
and members of SDS do not vary when it comes to the positioning of their own, as well
as of other political parties on left, right, and center on the scale. The self evaluation of
the voters of the SNSD, SDS, and PDP on the left, right and center on the scale is in line
with the ideological profile of the parties for which they vote. Voters of SNSD perceive
themselves as left of center, while the voters of SDS place themselves right of center.
PDP voters see themselves around the center.
Key words: left, right, center, SNSD, PDP, SDS
166
Originalan naučni rad
Saša Gavrić1
SLUČAJ „SEJDIĆ I FINCI PROTIV
BOSNE I HERCEGOVINE“
- strukturalna greška nedovršene demokratije
u Bosni i Hercegovini Dejtonskim ustavom u Bosni i Hercegovini zaustavljen je rat i stvoren je jedan od
najkomplikovanijih političkih sistema na svijetu. Ovaj politički sistem je okvalifikovan
različitim terminima: “frankenštajnovska država”, “failed state”, “nedovršena demokratija”, “luđačka košulja” itd. Nametnutim ustavnim uređenjem takođe je uvedena široka
diskriminacija svih onih građana i građanki koji/e se ne ubrajaju u većinske narode. Kao
rezlutat toga došlo je do tužbe pred Evropskim sudem za ljudska prava u Strazburu koja
je poznata kao “slučaj Sejdić i Finci”. Sud u Strazburu je svojom odlukom naredio izmjenu ustava i izbornih pravila, kada je u pitanju izbor Predsjedništva i Doma naroda
Parlamentarne skupštine BiH. Više od dvije godine nakon donošenja te presude ista još
uvijek nije sprovedena, iako se već duže vrijeme vode različite rasprave u politici ali i
akademskom svijetu. Ovaj rad predstavlja alternativni model implementacije, po ugledu
na švajcarsku konsocijaciju, pretvarajući BiH iz dvodomnog – polupredsjedničkog u jednodomni skupštinski politički sistem.
Ključne riječi: slučaj “Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine”, "Ostali", diskriminacija “Ostalih”, jednodomni skupštinski sistem, parlament, Savjet ministara
Uvod
Evropski sud za ljudska prava (ESLjP) u Strazburu donoseći odluku u slučaju ”Finci i Sejdić protiv Bosne i Hercegovine”2 potvrdio je ono što se već duže vrijeme zna. Politički sistem Bosne i Hercegovine (BiH) onemogućava manjine da aktivno učestvuju na izbornima, zašta ne postoji objektivna opravdanost i
time je zabrana protivna slovu i duhu Evropske konvencije o ljudskim pravima.
BiH su pred Sudom za ljudska prava tužili predsjednik Jevrejske zajednice BiH i
bosansko-hercegovački diplomata Jakob Finci i Dervo Sejdić, nekadašnji član
1
sasa@soc.ba
European Court for Human Rights (2009): Case of Sejdić and Finci vs. Bosnia and
Herzegovina. Applications nos. 27996/06 and 34836/06. Judgement, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=Sejdic%20|%20Finci&sessionid=84400484&skin=hudoc-en (posljednji put posjećeno
5.1.2011. godine)
2
Saša Gavrić
Vijeća Roma BiH. Finci i Sejdić su tužili BiH jer su kao pripadnici manjinskih
zajednica u BiH diskriminisani. Sjetimo se, po Dejtonskom ustavu samo pripadnici konstitutivnih naroda – Bošnjaci, Srbi i Hrvati, mogu biti birani u Predsjedništvo BiH i "gornji dom" – Dom naroda Parlamentarne skupštine BiH. Manjinskim zajednicama pristup je onemogućen, jer je postdejtonska, bosansko-hercegovačka država izgrađena jasnim etničkim, ali i entiteskim proporcom3. Ta trojna podjela vlasti ne karakteriše naravno samo Predsjedništvo BiH i Dom naroda
PS BiH, nego i mnoge druge institucije i upravna tijela vlasti na državnom, entitetskom i kantonalnom nivou. Pravilo etničko-entitetskog proporca trebalo je
(o)jačati mir i poštovanje među trima većinskim etničkim grupama. Za manjine i
one koji se etnički ne opredjeljuju (npr. tzv. “Bosanci”) nije bilo mjesta. No, baš
taj check-and-balance4 danas često predstavlja prepreku u daljnem razvoju zemlje, naročito u kontekstu izgradnje funkcionalne države koja teži članstvu u
Evropskoj uniji.
Osnovna karakteristika modernog ustavnopravnog razvoja BiH (u odnosu
na Ustav Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine) i ono što ga razdvaja od
kontinentalne i bosanskohercegovačke ustavnopravne tradicije jeste činjenica da
je isti de facto donesen na mirnovnim pregovorima i formalno predstavlja dio
međunarodnog sporazuma5 (Šarčević 2009: 57). Ustav BiH je ugovoren kao dodatak međunarodnom ugovoru – Dayton Peace Agreement i to u Aneksu 4.
Ustavni karakter mu je priznat autoritetom Dejtonskog mirovnog sporazuma, bosanskohercegovačkom ustavnom naukom i odlukama Ustavnog suda BiH. No
ipak ne može se ozbiljno tvrditi da je Aneks 4 ustavnopravni tekst bosanskohercegovačkog demosa (državnog naroda)6. Kroz analizu evolucije promjene ustavnog sistema BiH, od socijalističkog ustava, pa sve do današnjeg Dejtonskog
ustava, moguće je vidjeti te promjene u sljedećem:
 utvrđivanje konsenzusa kao načina odlučivanja (prvo kao praksu utvrđenu kroz djelovanje političkih partija, a kasnije i uvođenjem u ustavni tekst)7, i
 utvrđivanje etnikuma kao nosioca suvereniteta i bazu gradnje čitavog sistema na istom, a na uštrb apstraktnog građanina8,9;
Ove promjene uslovljene su promjenama na socijalnoj bazi i kolektivnoetničkoj identifikacija naroda u BiH. Naime, preambula Ustava BiH navodi narode kao donositelje Ustava BiH, i to Bošnjake, Srbe i Hrvate, kao i Ostale i građane BiH i određuje ih kao konstitutivne narode. Princip apstraktnog građanina
nije predviđen u dejtonskim ustavnim rješenjima, a državljanstvo predstavlja sa3
Ibrahimagić, O., Seizović, Z., Arnautović, S. Politički sistem Bosne i Hercegovine
Bieber, F. Bosna i Hercegovina poslije rata: Politički sistem u podjeljenom društvu
5
Šarčević, E. Dejtonski ustav: Karakteristike i karakteristični problemi, str. 57.
6
Ibid, str. 61.
7
Banović, D. Neki aspekti utjecaja politike na pravo, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, 2008., str. 70.
8
Seizović, Z. Konstitutivni narodi i ustavne promjene, u: D. Jerinić (ur.), Ustavne promjene u BiH: Platforma BiH
9
Haverić, T. Ethnos i demokracija, str. 16.
4
168
Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“
- strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini mo uslov uživanja političkih prava konstitutivnih naroda. O Ostalim Ustav BiH
ne govori ništa, ali tumačenjem se dolazi do zaključka da se radi o:
 nacionalnim manjinama, njih ukupno sedamnaest trenutno zakonom priznatih u BiH i
 širem smislu – osobe koje se etnički ne identifikuju (npr. "Bosanci" i/ili
"Hercegovci"), a koji su državljani BiH.
Princip pariteta zastupljenosti tri konstitutivna naroda10, te konsenzus kao
način odlučivanja predviđeni su u tijelima zakonodavne, izvršne i sudske vlasti
na državnom, entitetskom, kantonalnom, te gradskom i opštinskom nivou, a prema Popisu stanovništva iz 1991. godine. Ipak, često ti principi u praksi nisu realizovani. U slučajevima preglasavanja jedne od grupe postoji mehanizam blokiranja donošenja odluka i to putem sistema vitalnog nacionalnog interesa (član 4,
tačka 3e Ustava BiH)11. No, razvoj principa konstitutivnosti naroda na cijelom
teritoriju BiH pratila je aktivna djelatnost Ustavnog suda BiH, konkretno kroz
ovo uvodno poglavlje spomenute odluke o konstitutivnosti naroda. Krećući se od
ranijeg koncepta prema kojem se konstitutivnost naroda iscrpljivala na dijelovima teritorija BiH (Srba u Republici Srpskoj i Bošnjaka i Hrvata u Federaciji
BiH), do koncepta da su tri etničke grupe konstitutivne na cijeloj teritoji BiH,
Ustavni sud je djelovao kao faktički ustavotvorac mijenjajući ustavni sistem u
BiH12. Odnosno, mijenjajući ustavne sisteme entiteta i kantona. No iako je ustavni sistem evoluirao i nakon tih ustavnih promjena postojala je generalna ocjena o
diskriminaciji i to:
 konstitutivnih naroda u onim dijelovima BiH gdje su oni manjina i
 nacionalnih manjina i etnički neidentificiranih osoba.
Diskriminacija je rezultat nepotpune implementacije Odluke o konstutivnosti naroda u BiH, kao i diskriminatorskog odnosa Ustava BiH prema konstitutivnim narodima, a s obzirom iz kojeg entiteta dolaze, te nacionalnih manjina i
etnički neidentificiranih u pogledu uživanja političkih prava na cijelom teritoriju
BiH. In concreto, Srbin iz Federacije BiH, odnosno Bošnjak ili Hrvat iz Republike Srpske idalje nemaju pasivno biračko pravo u smislu da ne mogu biti birani
za članove Predsjedništva BiH. Mogućnost da budu birani za istu funkciju formalnopravno je onemogućeno i pripadnicima nacionalnih manjina i osobama koje se etnički neidentifikuju u BiH. Pored ove nemogućnosti koja se odnosi na izvršnu vlast, diskriminacija se idalje odnosi i u pogledu prava na izbor u Dom naroda PS BiH. Ovo nije samo ocjena šire akademske zajednice, već i Evropske
komisije za demokratiju kroz pravo (Venecijanska komisija 2005) i Evropske
komisije (Progress Report 2009, 2010, 2011). Oba izvještaja konstatuju diskriminaciju u pogledu uživanja političkih prava na cijeloj teritoriji BiH. Ona je di10
Šarčević, E. Ustav iz nužde: konsolidacija ustavnog prava Bosne i Hercegovine
Više o vitalnom nacionalnom interesu vidi u Trnka, K. et al. Proces odlučivanja u
Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine
12
Keil, S. Mythos und Realitaet eines ethnischen Foederalismus in Bosnien und Herzegowina, Suedosteuropa-Mitteilungen, Volume 1/2010
11
169
Saša Gavrić
rektno navedena u odnosu na konstitutivne narode i nacionalne manjine, ali ne i
na osobe koje se etnički neidentifikuju. No diskriminacija bi i dalje postojala
ukoliko bi i druge osobe – državljani BiH – ostale van kruga uživanja političkih
prava.
Odluka Evropskog suda za ljudska prava u slučaju "Sejdić i Finci protiv
Bosne i Hercegovine" je potvrdila i svojim autoritetom manifestivala kršenje
političkih prava nacionalnih manjina kroz diskriminirajući ustavni teksta BiH. U
ovom radu ćemo predstaviti jedan model implementacije ove presude.
Reforma parlamenta Bosne i Hercegovine
Kad je u pitanju parlament Bosne i Hercegovine, treba se na početku otkloniti lingvistički nedostatak: pleonazam u imenu parlamenta – Parlamentarna
skupština, što bi značilo: Skupštinska skupština.13 U pitanju je lingvistički neispravan način nazivanja, te se Parlament jednostavno treba nazvati Parlament,
Skupština ili Sabor Bosne i Hercegovine. Imajući na umu istorijsku tradiciju Bosne i Hercegovine bilo bi interesantno da se PARLAMENT nazove SABOROM,
referirajući između ostalog i na prvi moderni bosanski parlament početkom 20.
vijeka. S druge strane, s obzirom da taj pojam podsjeća previše na zakonodavnu
instituciju susjedne Hrvatske (kao što i u ostalom pojam Skupština podsjeća na
Narodnu skupštinu Srbije) možda bi bilo najneutralnije da se parlament nazove
jednostavno Parlament Bosne i Hercegovine.
A sada dolazimo do suštinskog pitanja: na koji način ukloniti diskriminaciju “Ostalih” kada je u pitanju nemogućnost njihovog izbora i punopravnog
učešća u zakonodavnom procesu u Domu naroda? Da bi se na to pitanje odgovorilo, smatram neophodno da odgovorimo na pitanje: Dom naroda, kakav je to
uopšte dom i koja je njegova uloga u političkom sistemu a samim tim i zakondavnom procesu BiH?
Član IV Ustava predviđa dvodomni sistem, sa Predstavničkim domom i
Domom naroda, oba sa istim ovlaštenjima. Bikameralizam tipičan je za federalne države, te stoga i ne iznenađuje da se Ustav BiH opredijelio za dva doma.
Međutim, uobičajena svrha drugog doma u federalnim državama je da se osigura
jača zastupljenost manjih entiteta. Jedan dom sastavljen je na osnovu brojeva
stanovništva, a u drugom svi entiteti tj. federalne jedinice imaju isti broj mjesta
(Švajcarska, SAD) ili su barem manji entiteti sa većom zastupljenošću (Njemačka) u odnosu na broj stanovnika. U BiH je ovo sasvim drukčije: u oba doma dvije trećine članova dolaze iz FBiH, s razlikom da su u Domu naroda iz Federacije
zastupljeni samo Bošnjaci i Hrvati, a iz RS Srbi. Prema tome, Dom naroda nije
odraz federalnog karaktera države, već je to dodatni mehanizam koji ide u korist
interesa konstitutivnih naroda. Osnovna funkcija Doma naroda po Ustavu je da,
ustvari, bude dom gdje će se koristiti veto na osnovu vitalnog interesa (Venecijanska komisija 2005). Nedostatak ovakvog aranžmana je da Predstavnički dom
13
Marković, G. Bosanskohercegovački federalizam, str. 424.
170
Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“
- strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini postaje dom gdje se obavlja zakonodavni rad i donose neophodni kompromisi da
bi se postigla većina. Uloga Doma naroda je samo negativna, kao doma za veto,
gdje članovi vide odbranu interesa svoga naroda kao svoj isključivi zadatak, bez
učešća u uspjehu zakondavnog procesa.
Imajući ovo na umu, analiza Fondacije Konrad Adenauer, koju su izradili
grupa autora i autorica i koja je pokrila period istraživanja od 1996. do 2007. godine, pokazala je slijedeću (iznenađujuću) stvar: Dom naroda u posmatranom periodu nije ostvarivao ni svoju osnovnu funkciju – zaštite vitalnih nacionalnih interesa. Za 11 godina u svega četiri slučaja pokrenut je postupak zaštite tih interesa. Osim toga, stranačka struktura ovog doma najčešće je identična strukturi vodećih političkih snaga zastupljenih u Predstavničkom domu. Otuda je dosta rijetka situacija nesaglasnosti domova. Dom naroda, što je suprotno njegovoj prirodi,
mnogo češće se koristio instrumentom entitetskog glasanja i time i sam uticao na
blokadu parlamentarnog odlučivanja14. Stoga, kao što je to i Venecijanska komisija (2005) predložila, djeluje da bi moglo biti bolje korištenje veta na osnovu vitalnog nacionalnog interesa premjestiti u Predstavnički dom i ukinuti Dom naroda. Ovo bi uskladilo procedure i omogućilo usvajanje zakona bez ugrožavanja
legitimnih interesa bilo kog naroda. To bi i riješilo problem diskriminatornog sastava Doma naroda.
Rezultat takvih ustavnih promjena, kada je u pitanju Dom naroda, bi bio
slijedeći:
 ukida se diskriminacija "Ostalih", s ozbirom da diskriminatorni dom,
Dom naroda, ne bi više postojao, a da su izbori za Predstavnički dom opšteg karaktera i da ne predviđaju bilo kakve etničke paritete tj. isključivanje građana na
bilo kojoj osnovi,
 ukida se diskriminacija Bošnjaka i Hrvata iz Republike Srpske, te Srba
iz Federacije Bosne i Heregovine, koji su, kao i "Ostali" do sada bili diskriminsani i kojima nije bio omogućen izbor u Dom naroda, čime se ovakvim preustrojem parlamenta Bosne i Hercegovine dolazi do rješavanja dodatnog problema,
 državna zakonodavna procedura se fokusira na jednu instituciju, što bi
omogućilo da se zakonodavni proces uopšte učini više transparentnim za javnost, da dođe do jačanja kapaciteta naučnih i savjetodavnih, stručnih i administrativnih tijela u parlamentu, što bi sve zajedno trebalo rezultirati bržim, efikasnijim i demokratičnijim radom zakonodavne vlasti,
 zakonodavni proces bi bio u rukama legitimnih predstavnika naroda, s
obzirom da je Predstavnički dom biran na direktnim izborima, a da je Dom naroda do sada često bio dom koji se popunjavao onima koji nisu uspjeli ući u druga
tijela koja se biraju direktno. Imamo veliki broj primjera da su u Dom naroda bili
birani neuspjeli kandidati za članove Predsjedništva BiH (npr. Mladen Ivanić iz
PDP, Sulejman Tihić iz SDA, Borjana Krišto iz HDZ itd). Delegati u Domu naroda su često bili predstavnici političkih stranaka i njihov izbor je bio rezultat interesa velikih političkih stranaka a ne volje naroda,
14
Trnka, K. et al, op. cit., str. 142.
171
Saša Gavrić
 Bosna i Hercegovina bi izgubila jednu karakteristiku federalnog uređenja, s obzirom da je dvodomni parlament u većini slučajeva odlika složenih država. No, kao što je već i rečeno, Dom naroda u njegovoj postojećoj strukturi ne
predstavlja klasični drugi dom, jer nije dom federalnih jedinica nego se radi o
Domu konstitutivnih naroda. Time bi se simbolično radilo na integraciji države,
jer iako suštinski Bosna i Hercegovina kroz svoja dva entiteta i Distrikt Brčko
predstavlja federalno uređenu državu, ukidanjem Doma naroda, umanjila bi se
jedna od bezbroj karakteristika federalizma, te bi se potencijalno doprinijelo ujedinjenu Bosne i Hercegovine i
 ukidanjem Doma naroda Bosna i Hercegovina bi postala jednodomni
politički sistem, kada je u pitanje ustroj državnog nivoa vlasti, čime se mijenja
jedna značajna stavka njezinog konzensualnog sistema, koji u slučaju “složenih”
država ipak predviđa bikameralne parlamente15.
U slučaju da dođe do ovakve implementacije presude Sejdić i Finci protiv
Bosne i Hercegovine ostaje jedno otvoreno pitanje: kako zadovoljiti interese pojedinih nacionalnih stranaka koje se ne bi željele odreći instrumenta "zaštite vitalnog nacionalnog interesa"? Jedna od mogućnosti jeste da se "zaštite vitalnog
nacionalnog interesa" presele u Predstavnički dom, i to tako, da bi se Ustavnopravnoj komisiji Predstavničkog doma, tj. budućeg jednodomnog parlamenta, da
pravo da odlučuje o ovome pitanju. Zašto? S jedne strane, ustavnopravna komisije jeste ta komisija kroz koju svaki zakon treba proći, jer ona upravo utvrđuje
koliko je jedan zakon u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine, a sa druge strane u njoj imamo zagarantovanu zastupljenost svih konstitutivnih naroda, ali zastupljenost "Ostalih" teoretski nije onemogućena. Takođe, "vitalni nacionalni interes" bi se u tom slučaju trebao definisati kao oblik "pozitivne diskriminacije"
koji je zagarantovan konstitutivnim narodima kao specijalnim etničko-kulturnim
kolektivitetima u BiH, koji su jedan od stubova državnosti BiH. Ustavnopravna
komisija bi u tom slučaju odlučivala da li postoji povreda, a u slučaju da postoji,
prijedlozi zakona bi, kao što je to do sada bio slučaj sa Domom naroda, bili proslijeđivani Ustavnom sudu Bosne i Hercegovini koji bi donosio konačni sud o
tome da li se radi o istinskoj povredi "vitalnih nacionalnih interesa" ili ne. Pretpostavljam, kao što je to prethodno spomenuta studija Fondacije Konrad Adenauer16 za period 1996. do 2007. i pokazala, da bi se instrument zaštitete vitalnih
nacionalnih interesa rijetko ili nikako koristio, s obzirom da Predstavnički dom
podrazumijeva druge mehanizme, kao što je "entitetski veto" i koji je glavni
uzrok neusvajanja velikog broja zakona. Čak 59% zakona koji nisu usvoji u periodu od 1996. do 2007. godine su oboreni zahvaljujući odsustvu entitetske podrške17. Nažalost, iako bi bilo od značaja, zbog nedostatka prostora, ovdje nije moguće ulaziti u detalje oko problematike "entitetskog veta", te mogućeg međuod15
Lijphart, A. Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in ThirtySix Countries
16
Trnka, K. et al, op. cit.
17
Trnka, K. et al, op. cit., str. 143.
172
Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“
- strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini nosa "entitetskog veta" i "zaštite vitalnih nacionalih interesa".
Kao što je Venecijanska komisija u svojoj analizi iz 2005. godine ukazala,
neophodno je precizna i stroga definicija vitalnog nacionalnog interesa. Iako je
Ustavni sud svojom odlukom od 25. juna 2004.18 godine počeo tumačiti taj pojam. S obzirom na postojanje veta, grupa poslanika koja ima posebno krut stav i
odbija kompromis je u jakoj poziciji. Tačno je da dalja sudska praksa Ustavnog
suda može dati definiciju vitalnog interesa i smanjiti rizik koji inherento postoji
u tom mehanizmu. To bi, pak, moglo potrajati, a i djeluje neprimjereno da se takav zadatak, sa značajnim političkim implikacijama, prepusti samom Sudu, a da
mu se ne da nikakva smjernica u tekstu Ustava. Vitalni nacionalni interes bi mogao, kao što je to bilo predviđeno „Aprilskim paketom“ ustavnih reformi, uključiti slijedeća prava: prava sva tri konstitutivna naroda da budu zastupljeni u zakonodavnim, izvršnim i sudskim organima (možda kroz minimalne kvote) i da
imaju jednaka prava učešća u procesima donošenja odluka; prava koja se tiču:
identiteta konstitutivnog naroda, teritorijalne organizacije, organizovanja javnih
organa vlasti, obrazovanja, upotrebe jezika i pisma, nacionalnih simbola i zastava, duhovnog naslijeđa, posebno njegovanja i potvrđivanja vjerskog i kulturnog
identiteta, tradicija, očuvanja integriteta Bosne i Hercegovine, sistema javnog informisanja i predlaganje amandmana na Ustav BiH.
I pred sami kraj trebalo bi se ukazati na neke specifičnosti oko veličine,
strukture i načina izbora budućeg jednodomnog parlamenta. Parlament jeste
predstavništvo građana. Veoma važno pri tome jeste određenje područja izbornih jedinica za izbor članova Parlamenta. Izborne jedinice, kao u mnogim federacijama, u sadašnjoj se Bosni i Hercegovini formiraju unutar federalnih jedinica. Rješenje koje je predviđeno Ustavom i Izbornim zakonom ne predstavlja odstupanje od poznatih rješenja u federalnim državama, pa ne bi predstavljalo kuriozitet i negativnost ni ako bi se i dalje zadržalo. No s druge strane ako bi se kreirale nadentitetske izborne jedinice, koje bi uključivale područja iz oba entiteta,
onda ti izabrani predstavnici ne bi bili predstavnici građana entiteta nego u istinskom smislu građana Bosne i Hercegovine. To bi uticalo na rušenje dominacije
etničkog principa glasanja, zato što bi te izborne jedinice ujedno bile i multinacionalne i zahtijevale bi i preorijenataciju izbornih programa nacionalnih stranaka
u svrhu dobijanja glasova pripadnika različitih etničkih grupa te izborne jedinice
u svrhu dobijanja poslaničkih mjesta u Parlamentu. U kontekstu samog rada Parlamenta neophodno je povećanje broja poslanika Parlamenta. Sa dosadašnja 42
zastupnika Bosna i Hercegovina može se porediti sa evropskim “patuljastim” državama: Andorom, Lihtenstajnom ili San Marinom. Država sa više od tri miliona stanovnika mora imati parlament sa najmanje duplo više zastupnika, jer jedino na takav način možemo govoriti o istinski "radnom" parlamentu. Samo sa
adekvatnim brojem poslanika moguć je rad u komisijama parlamenta, kako parlament ne bi bio mjesto izvršenja vladinih prijedloga i vanparlamentarnih dogo18
Odluka U-8/04, o vetu na osnovu vitalnog interesa protiv Okvirnog zakona o visokom
obrazovanju.
173
Saša Gavrić
vora političkih stranaka, nego da utiče na proces donošenja političkih odluka.
I za kraj: u duhu presude u slučaju Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine PARLAMENT bi trebao uzeti u razmatranje uvođenje obaveznih mjesta za
predstavnike naciolnalnih manjina kao što je to slučaj u mnogim evropskim državama. Naravno, sam način implementacije takve jedno odluke bi se trebao raditi u međunarodnoj uporedbi i uz konsultacije značajnih međunarodnih savjetodavnih tijela, kao što je to Venecijanska komisija i drugi.
Reforma izvršne vlasti Bosne i Hercegovine
Kako bi mogli odgovoriti na pitanje na koji način se kolektivno Predsjedništvo Bosne i Hercegovine može reformisati, te tako uklonili diskriminatorne
elemente koje su ustanovljenje presudom suda u Strazburu, neophodno je da se
osvrnemo na samu prirodu kolektivnog šefa države, ali njegov odnosu prema Savjetu ministara Bosne i Hercegovine, s obzirom da ove dvije institucije zajedno
vrše izvršnu vlast na državnom nivou.
Venecijanska komisija je u svojoj analizi iz 2005. godine zaključila:
Kolektivno predsjedništvo je izuzetno neuobičajen aranžman. Što se tiče
predsjedničkih funkcija šefa države, to obično lakše vrši jedna osoba. Na vrhu
izvršne vlasti već je jedno tijelo tipa kolegija, Vijeće ministara, i drugo takvo tijelo ne djeluje kao pogodno za djelotvorno donošenje odluka. To stvara rizik od
dupliciranja procesa odlučivanja i postaje teško razlučiti ovlaštenja Vijeća ministara i Predsjedništva. Uz to, Predsjedništvo ili nema potrebno tehničko znanje
kakvo je dostupno kroz ministarstva, ili mu treba takvo ključno osoblje, čime se
stvara dodatni nivo birokratije. Kolektivno predsjedništvo, prema tome, ne djeluje da je ni funkcionalno, ni efikasno. U kontekstu BiH, njegovo postojanje djeluje, opet, motivirano potrebom da se osigura učešće predstavnika svih konstitutivnih naroda u svim bitnim odlukama. (…) Najbolje rješenje bi, prema tome, bilo
da se izvršna vlast koncentrira na Vijeće ministara kao tijelo tipa kolegija, u kojem su zastupljeni svi konstitutivni narodi. (Venecijanska komisija 2005: paragraf 38 i 39).
I, upravo, vodeći se ovim zaključkom da se izvršna vlast treba koncentrisati u Savjetu ministara, kao kolegijalnom tijelu u kojem su zastupljeni svi konstitutitivni narodi, a koje opet po članu 6 Zakona o Savjetu ministara ostavlja
mogućnost izbora jednog ministra iz reda "Ostalih" i time po svome sastavu nije
diskriminatorno, u ovom radu predlažem da se Predsjeništvo Bosne i Hercegovine u potpunosti ukine. Ovaj prijedlog naravno ne dolazi iz čiste teorije niti predstavlja eksperimentalni primjer, nego ima i svoju praktičnu utemeljenost u političkom sistemu Švajcarske. Kao što je poznato, iako politički sistemi Švajcarske
i Bosne i Hercegovine ukazuju na velike razlike, određen broj autora ipak ukazuje na velike sličnosti19, te se paralele zasigurno mogu povlačiti.
19
Npr. Moeckli, S. Politički sistem Švajcarske: kako funkcioniše, ko učestvuje, čime rezultira
174
Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“
- strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini Rezultat takvih ustavnih promjena bi bio:
 izvršna vlast u Bosni i Hercegovini bi se koncentrisala na jedno tijelo,
tako da više ne bi dolazilo do blokada ili nesuglasica kao što je to slučaj između
dosadašnjeg Savjeta ministara i Predsjedništva Bosne i Hercegovine, npr. kada
je u pitanju usvajanje državnog budžeta, koji nakon stručne pripreme administracije ministarstava biva predložen od strane Savjeta ministara, zatim zbog razlika
u političkim pogledima biva izmijenjen u Predsjeništvu, da bi treća verzija toga
zakona bila usvojena u dosadašnjoj Parlamentarnoj skupštini. Kratko rečeno, izvršna vlast bi bila koncentrisana na jedan organ,
 dosadašnji nedostaci u radu slabo organizovanog i skromno opremljenog
Predsjedništva bi bili uklonjeni, jer bi sve politike, koje su do sada na primjeru
vanjske politike bile podijeljenje između Predsjedništva i Savjeta ministara, sada
bile u Savjetu ministara koji je kadrovski u boljoj poziciji,
 političke krize, koje mogu biti izazvane time što jedna grupa stranaka drži većinu ili dio većine vlasti u Parlamentu a samim tim u Savjetu ministara, a
druga grupa stranaka ima svoje predstavnike u Predsjeništvu, bi bile uklonjene
ili umanjene,
 ukidanjem Predsjedništva Bosna i Hercegovina bi u formalnom smislu
izgubila "šefa države", instituciju koja je vrhovni predstavnik "naroda", što u bosanskohercegovačkom slučaju i ne nosi tolike negativne posljedice, s ozbirom da
na dominantni multietnički karakter države i ne možemo govoriti o postojanju
"državne/ustavne nacije" (njem. Verfassungsnation), kao što je to slučaj u monoetničkim zemljama Evrope i
 ukidanjem Predsjedništva Bosne i Hercegovine i fokusiranjem izvršne
moći na Savjet ministara Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina bi iz sadašnjeg polupredsjedničkog političkog sistema prešla u grupu država sa skupštinskim političkim sistemom. Imajući na umu da smo već gore spomenuli da bi ukidanjem Doma naroda BiH postala i jednodomni politički sistem, može se sumirati da bi BiH nakon ovakvih reformi postala skupštinski, jednodomni politički
sistem,
Ovakve ustavne promjene bi imale velike posljedice i za pitanja nadležnosti "ojačanog" Savjeta ministara, za način njegovog izbora i zastupljenosti
"Ostalih", kao i za proceduralna pitanja rada i odlučivanja unutar samog Savjeta ministara.
Savjet ministara bi preuzeo nadležnosti koje su do sada ustavnim odredbama bile kod dosadašnjeg Predsjedništva Bosne i Hercegovine. Te odredbe definisane su u članu V.3 Ustava, a odnose se na:
 vođenje vanjske politike Bosne i Hercegovine i imenovanje ambasadora
i drugih međunarodnih predstavnika Bosne i Hercegovine;
 predstavljanje Bosne i Hercegovine u međunarodnim i evropskim organizacijama i institucijama i traženje članstva u onim međunarodnim organizacijama i institucijama u kojima Bosna i Hercegovina nije član;
175
Saša Gavrić
 vođenje pregovora za zaključenje međunarodnih ugovora Bosne i Hercegovine, otkazivanje i, uz saglasnost Parlamentarne skupštine, ratifikovanje takvih ugovora; izvršavanje odluka Parlamentarne skupštine;
 predlaganje godišnjeg budžeta Parlamentarnoj skupštini uz preporuku
Vijeća ministara, podnošenje izvještaja o rashodima Predsjedništva Parlamentarnoj skupštini na njen zahtjev, ali najmanje jedanput godišnje;
 koordinaciju, prema potrebi, sa međunarodnim i nevladinim organizacijama u Bosni i Hercegovini i
 vršenje drugih djelatnosti koje mogu biti potrebne za obavljanje dužnosti
koje mu prenese Parlamentarna skupština ili na koje pristanu entiteti.
Dalje, današnje Predsjedništvo ima ulogu da imenuje Predsjedavajućeg
Savjeta ministara (kojeg potvrđuje Predstavnički dom) (član V.4 Ustava), raspušta Dom naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovineprima (član 44.
Poslovnika), prima akreditivna pisma od diplomatsko-konzularnih predstavnika
(član 6. Poslovnik o radu Predsjedništva BiH), može slati predstavke Ustavnom
sudu (član 10. Poslovnika), zatim vrši civilnu komandu nad oružanim snagama,
te simbolične nadležnosti poput potvrđivanja simbola Bosne i Hercegovine, nakon što Parlamentarna skupština odluči o njima (član 40. Poslovnika), imenovanja pet članova Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika (član 41. Poslovnika)
i imenovanje pet članova Upravnog odbora Centralne banke Bosne i Hercegovine (član 54. Poslovnika).
Kada se sagledaju ove nadležnosti Predsjedništva može se jednostavno zaključiti da se u većini slučajeva radi o dva oblika djelovanja. Prvi se odnosi na
vođenje i praktično implementiranje vanjske politike što Savjet ministara te samo Ministarstvo vanjskih poslova mogu vrlo jednostavno preuzeti, poštujući postojeće principe (po mogućnosti donošenje odluka konzensualnim putem i poštujući ravnopravnu zastupljenosti konstitutivnih naroda, ali i "Ostalih"). Druga
oblast rada jesu klasična imenovanja i potvrđivanja koja takođe mogu biti izvršena od strane Savjeta ministara kao kolektivnog tijela ili od strane pojedinih ministarstava. Otvoreno ostaju samo pitanja imenovanja predsjedavajućeg Savjeta
minsitara, što može biti učinjeno od strane predsjedavajućeg budućeg jednodomnog parlamenta, te pitanje civilne kontrole oružanih snaga. Pošto se kod posljednje djelatnosti radi o vrlo komplikovanoj oblasti, ostaviću ovo pitanje otvorenim
jer bi ono trebalo biti predmet posebno istraživanja. No, za pretpostaviti je da
Savjet ministara, Parlament ili treće nezavisno tijelo može vršiti civilnu kontrolu
oružanih snaga.
Današnji status Savjeta ministara po ustavu je vrlo nejasno definisan. Zakonska definicija da je Savjet ministara izvršna vlast treba biti i u samom ustavu
potvrđena. Pri tome, ustavnim promjenama Savjet ministara bi postao, kao što je
već rečeno, jedini organ izvršne vlasti, vršeći veliki dio nadležnosti koje je do
sada vršilo Predsjedništvo BiH, a to se odnosi naročito na predlaganje budžeta i
vođenje vanjske politike. To bi ujedno za sobom povuklo i formiranje novih ministarstava. Naročito u kontekstu evropskih integracija, neupitno je da će državni
nivo morati postati nadležan za niz oblasti. Za njihovu regulaciju dosadašnji broj
176
Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“
- strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini ministarstava nema kapacitet upravljanja. U sastavu Savjeta ministara trebaju biti zastupljeni oba entiteta, svi konstitutivni narodi, ali i pripadnici nacionalnih
manjina i onih koji se etnički ne identifikuju. Proporcijalna zastupljenost je moguća, ali ne bi trebala biti isključivi princip izbora. U tom kontekstu opet je interesantan primjer Švajcarske. U članu 175. stav 4 Ustava Švajcarske konfederacije stoji slijedeće: "Pri izboru Saveznog vijeća (tj. vlade) potrebno je voditi računa o tome da su zemaljska područja i jezički regioni prikladno zastupljeni". Zanimljivo je da je, iako je Švajcarska država sa velikim jezičkim, geografskim,
religijskim, ideološkim i ekonomskim razlikama, to jedina pisana kvota kod
imenovanja savezne vlade. No, politička kultura i konzesualni pristup demokratskom odlučivanju rezultirali su slijedećim nepisanim pravilima:
Reprezentacijski kriterij Kvota
Jezička regija
Najmanje dva člana moraju potjecati iz „latinske“
Švajcarske (Tessin ili zapadna Švajcarska)
Geografska regija
Treba imati u vidu različite dijelove države
Spol
Ne treba biti zastupljen samo jedan spol
Stranačka pripadnost
Najvažnije stranke trebaju biti zastupljene u odnosu na
svoju „snagu“ (tzv. čarobna formula)
Tabela 2: Kvota zastupljenosti u švajcarskom Saveznom vijeću20
U Švajcarskoj u praksi ovo znači da od sedam članova državne vlade (Saveznog vijeća) uvijek najmanje 2 ili 3 člana vlade potiču iz frankofonog ili italijanskog govornog područja, iako oni čine manje od 30% stanovništva. Geografski gledano, zastupljene su sve regije, a kada je u pitanju ravnopravnost spolova,
da se primIjetiti da trenutno imaju četiri ministra i tri ministrice. I ono po čemu
je Švajcarska širom svijeta poznata i što je osnova njene konzesualne demokratije jeste stranački sastav savezne vlade. Od 1959. godine četiri najjače, i ideološki
suprotstavljene stranke, zajednički vode vladu, a od 2009. godine je čak i pet
stranaka21. One zajedno imaju većinu od više od 70% u parlamentu.
Bosanskohercegovačke stranke moraju raditi da izgrade slične principe,
tako što bi budući Savjet ministara, koji bi u sebi preuzeo ulogu i današnjeg
Predsjedništva, dijelio slične vrijednosti, koje i u našem slučaju trebaju postati
nepisana pravila, a koja bi rezultirala većim brojem žena ministrica, decentralizacijom porijekla ministara (oni ne trebaju biti samo iz centara moći: Sarajeva,
Banje Luke i Mostara), te pravilom uključivanja i balansiranja između svih velikih stranaka. Kako bi ovaj prijedlog mogao biti usvojen u parlamentarnoj proceduri pretpostavljam da u sadašnjim okvirima ne bi mogli izbjeći fiksiranje etnič20
21
Moeckli, S., op. cit., str. 73.
Moeckli, S., op. cit., str. 74.
177
Saša Gavrić
kih kvote. U tom slučaju predlažem minimalne kvote, tj. da svaki konstitutivni
narod bude zastupljen sa minimalno 25% ministarskih mjesta, dok bi se jedna
četvrtina mjesta dijelila u ovisnosti od uspjeha najvećih stranaka uz jasno obaveznu zastupljenost "Ostalih". Po aktuelnom Zakonu o Savjetu ministara predviđena je samo mogućnost ali ne i obaveza da jedno ministarsko mjesto ili mjesto
Generalnog sekretara Vijeća ministara bude popunjeno iz grupe "Ostalih" (član
6. Zakona). Ali, bilo bi interesantno da "pisana pravila" (etničke kvote) pređu u
političku kulturu bosanskohercegovačkih stranaka i naroda.
Naime, da bi se u novom Savjetu ministara garantovao etnički balans i
uklonio strah od toga da bi pripadnik samo jedne etničke grupe predsjedavao četverogodišnjim mandatom predlažem da se i u tom pitanju ugledamo na švajcarski politički sistem. Švajcarska poznaje instituciju predsjedavajućeg, tzv. "Saveznog predsjednika", koji se bira na mandat od godinu dana od strane Savezne
skupštine Švajcarske (član 176. Ustava Švajcarske konfederacije). Savezni predsjednik vodi rasprave Saveznog vijeća (vlade), predstavlja vijeće prema drugim
institucijama, te ceremonijalno zastupa Švajcarsku u inostranoj politici (član
184. Ustava Švajcarske konfederacije). U slučaju da se ovakav princip odabere i
u Bosni i Hercegovini, povećala bi se i odgovornost Savjeta ministara prema legitimnim predstavnicima naroda, tj. Parlamentu Bosne i Hercegovine, jer bi
Predsjedavajući Vijeća ministara, koji bi ujedno i zastupao Bosnu i Hercegovinu, bio osoba koja bi se birala na godinu ili možda na mandat od dvije godine.
Nakon isteka manadata, Parlament Bosne i Hercegovine bi odlučivao ko će naslijediti dodatašnjeg Predsjedavajućeg, poštujući princip rotacije. Tako bi se trebalo regulisati da dva Predsjedavajuća uzastopno ne mogu dolaziti iz istog konstitutivnog naroda ili iz "Ostalih", čime se daje mogućnost ravnopravne zastupljenosti svih naroda i "Ostalih" ali opet se ne fiksiraju krute rotacije, koje nekad
mogu ići na račun kvalitete rada tj. mogu dovesti do toga se mora birati pripadnik jedne grupe, ali da ponuđeni kandidati ne predstavljaju najbolji izbor za vođenje državne politike.
I za kraj dotaći su se pitanja načina odlučivanja unutar Savjeta minsitara.
Kritičari ovog prijedloga bi mogli reći da s obzirom na etničke podjele u državi i
ideološke razlike parlamentarnih većina koje biraju Savjet ministara u velikom
broju slučajeva ne bi došlo do željenog konzenzusa. Ta kritika itekako je opravdana, ukoliko se pogleda rad dosadašnjih Savjeta ministara, ali sa druge strane se
postavlja pitanje: da li postoji konzenzus u današnjem Predsjedništvu Bosne i
Hercegovine? Ili kada pogledamo na rad današnje Parlamentane skupštine i njezinih domova, takođe nemamo konzenzus, imajući na umu da veliki broj zakona
nikad ne bude usvojen zbog npr. "entitetskog veta"22. Zbog toga, nepostojanje
konzenzusa ne predstavlja dovoljnu prepreku za ukidanje Predsjedništva tj. spajanje dviju slabih izvršnih institucija (Predsjedništva i Savjeta minsitara) u jednu
relativno jaku izvršnu instituciju, budući Savjet ministara.
22
Vidi Trnka, K. et al, op. cit.
178
Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“
- strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini Zaključna razmatranja
U međunarodnoj literaturi postoji saglasnost da je Bosna i Hercegovina
složena država. Neki idu dalje: eksperti često pripisuju državnim institucijama
manjak funkcionalnosti. Ovaj zaključak ne djeluje čudno. Mnogostruki “checks
and balances“, etnička proporcionalnost u skoro svim oblastima slabe državne
institucije, a ekstremna decentraliziranost takođe otežava efikasno upravljanje.
Pored toga, već mali broj političkih aktera je u stanju da dugoročno blokira odluke institucija. Kratko rečeno: ustav je za političku svakodnevnicu nepraktičan.
Ali šta znači složenost? Koji su to kriteriji pri ocjenjivanju? Nije dovoljno
ukazati na komplikovanost strukture određene države kako bi se donio takav
sud. Postoje mnoge države s višeslojnim ustrojem i Švajcarska se ubraja u iste.
Ali donošenje odluka u tom sistemu je ipak moguće.
Kako bi se došlo do jasnoće, potrebno je sagledati ustavnopravnu strukturu. Tako Ustav Bosne i Hercegovine predstavlja poseban slučaj. Sastavni je dio
Dejtonskog mirovnog sporazuma. Taj sporazum je osnova za zaustavljanje rata u
Bosni i Hercegovini. Ujedno je trebao omogućiti suživot takozvanih konstitutivnih naroda u zajedničkoj državi. Nadgledanje implementacije sporazuma povjereno je visokom predstavniku za Bosnu i Hercegovinu, kojeg imenuje međunarodna zajednica. Koje posljedice nosi sa sobom takva jedna struktura? Koje su
posljedice za demokratski razvoj jedne države?
Mnoga pitanja mogu prozaći iz samo gore postavljane konstalacije pitanja.
Ovaj rad se bavio samo jednim određenim. Koje su to dalekosežne posljedice za
ustavnopravni poredak u Bosni i Hercegovini i daljnu demokratizaciju političkog
sistema Bosne i Hercegovine koje donosi Presuda Evropskog suda za ljudska
prava Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine i na koji način se može doći do
željene “demokratizacije”?
Rezultat rada jeste predstavljanje jednog mogućeg modela promjene izbornog sistema i samim tim određenih državnih organa, a naročito parlamenta (oba
doma) i šefa države tj. izvršne vlasti u političkom sistemu Bosne i Hercegovine.
Rad je predstavio prijedlog jednodomnog skupštinskog sistema, čije uvođenje bi imalo za posljedicu radikalnu reformu državnih institucija, ali i moguće
demokratiziranje i jačanje zakonodavne i izvršne vlasti. Umjesto složenog dvodomnog parlamenta i izvršne vlasti koja se dijeli na Predsjedništvo i Savjet ministara, koji svi zajedno vrše diskriminaciju svih onih koji nisu “većinskih” pripadnici konstitutivnih naroda u određenom entitetu, Bosna i Hercegovine bi dobila
jednostavni politički sistem sa jednodomnim parlamentom i koncentrisanom izvršnom vlašću u ojačanom Savjetu ministara. Ove nove institucije ne bi vršile
diskriminaciju, te bi opet garantovale prava konstitutivnih naroda, što je preduslov da bi se ovakva razmišljanja uopšte uzela u razmatranje. Pripadnici vladajuće koalicije u prvi plan izmjena Ustava i izbornog zakona stavljaju interese konstitutivnih naroda, te se ukidanje diskriminacije mora odvijati u tome okviru.
179
Saša Gavrić
Ovim prijedlogom Bosna i Hercegovina bi ukidanjem Predsjedništva Bosne i Hercegovine i fokusiranjem izvršne moći na Savjet ministara Bosne i Hercegovine iz sadašnjeg polupredsjedničkog političkog sistema prešla u grupu država sa skupštinskim političkim sistemom. Imajući na umu da smo već gore spomenuli da bi ukidanjem Doma naroda BiH postala i jednodomni politički sistem,
može se sumirati da bi BiH nakon ovakvih reformi postala skupštinski, jednodomni politički sistem. Zakonodavni proces bi se time naročito ubrzao i demokratizovao, jer bi se proces odvijao samo u jednom domu, koji se sastoji od direktno izabranih poslanika. Blokade između domova i unutar domova, koje danas imamo, ne bi više postojale. Savjet ministara BiH bi postao centralno tijelo
izvršne vlasti, koji bi bio legitimisan od strane samog parlamenta. Međusobne
blokade između Predsjedništva i Savjeta ministara više ne bi postojale. Takođe,
međusobni odnos između izvršne i zakonodavne vlasti bi bio pojednostavljen,
imajući na umu da bi tada imali samo dva organa, umjesto sadašnjih tri.
Literatura
Knjige i udžbenici
Abazović, D. et al (ur.). Mjesto i uloga «ostalih» u Ustavu Bosne i Hercegovine i
budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu, Institut za društvena istraživanja Fakulteta političkih nauka, Sarajevo, 2010.
Arnautović, S. Političko predstavljanje i izborni sistemi u Bosni i Hercegovini u
XX stoljeću, Promocult, Sarajevo, 2009.
Bakšić-Muftić, J. Sistem ljudskih prava, Fond otvoreno društvo i Migistrat, Sarajevo, 2002.
Bieber, F. Bosna i Hercegovina poslije rata: Politički sistem u podjeljenom društvu, Buybook, Sarajevo, 2009.
Begić, K. Bosna i Hercegovina od Venceove misije do Daytonskog sporazuma
(1991-1996.), Bosanska knjiga, Sarajevo, 1997.
Dizdarević, S. et al. Procjena razvoja demokratije u Bosni i Hercegovini, Fond
otvoreno društvo, Sarajevo, 2006.
European
Court
for
Human
Rights.
Leitfaden
zu
den
Zulässigkeitsvorraussetzungen, Strassbourg, 2010.
European Court for Human Rights. The ECHR in 50 questions, Strassbourg,
2012.
Fink Hafner, D., Pejanović, M. Razvoj političkog pluralizma u Sloveniji i Bosni i
Hercegovini, Promocult, Sarajevo, 2006.
Gromes, T. Demokratisierung nach Buergerkriegen. Das Beispiel Bosnien und
Herzegowina, Campus Verlag GmbH, Frankfurt/Main, 2007.
Haverić, T. Ethnos i demokracija, Rabic, Sarajevo, 2006.
180
Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“
- strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini Hodžić, E., Stojanović, N. Novi-stari ustavni inženjering?: izazovi i implikacije
presude Evropskog suda za ljudska prava u predmetu Sejdić i Finci protiv
BiH, Centar za društvena istraživanja Analitika, Sarajevo, 2010.
Ibrahimagić, O., Seizović, Z., Arnautović, S. Politički sistem Bosne i Hercegovine, Promocult, Sarajevo, 2010.
Lijphart, A. Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in
Thirty-Six Countries, Yale University Press, New Haven, CT, 1999.
Kasapović, M. Bosna i Hercegovina: Podijeljeno društvo i nestabilna država,
Politička kultura, Zagreb, 2005.
Marković, G. Bosanskohercegovački federalizam, University Press, Sarajevo,
2012.
Moeckli, S. Politički sistem Švajcarske: kako funkcioniše, ko učestvuje, čime rezultira, University Press, Sarajevo, 2010.
Pejanović, M. Politički razvitak Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu,
Šahinpašić, Sarajevo, 2005.
Pobrić, N. Ustavno pravo, Slovo, Mostar, 2000.
Šarčević, E. Ustav i politika. Kritika etničkih ustava i postrepubličkog ustavotvorstva u Bosni i Hercegovini, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, Sarajevo, 1997.
Šarčević, E. Dejtonski ustav: Karakteristike i karakteristični problemi, Fondacija
Konrad Adenauer, Predstavništvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2009.
Šarčević, E. Ustav iz nužde: konsolidacija ustavnog prava Bosne i Hercegovine,
Rabic, Sarajevo, 2010.
Tafro, S. Bosna i Hercegovina ka Evropskoj Uniji : razvoj institucija Bosne i
Hercegovine u procesu euro-atlantskih integracija sa posebnim osvrtom
na Vijeće ministara, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 2011.
Trnka, K. et al. Proces odlučivanja u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine, Fondacija Konrad Adenauer, Predstavništvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2009.
Vehabović, F. Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, ACIPS, Sarajevo, 2006.
Živanović, M. (ur.). Ljudska prava u Bosni i Hercegovini 2008. Pravo, praksa i
međunarodni standardi ljudskih prava sa ispitivanjem javnog mijenja,
Centar za ljudska prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2009.
Članci
Banović, D. Neki aspekti utjecaja politike na pravo, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, 2008., str. 63-78.
Dodig, R. Ustavno-gordijski čvor u Bosni i Hercegovini 1990.-1994., Status, 9,
Mostar, str. 86-89.
Fira, A. „Ustavno pravo Bosne i Hercegovine“, u Enciklopedija ustavnog prava
bivših jugoslovenskih zemalja, Tom IV, Novi Sad, 2002.
181
Saša Gavrić
Kulenović, N., Hažialić-Bubalo, I., Korajlić, M. Presuda Sejdić i Finci protiv
Bosne i Hercegovine: Konkretne posljedice - prvi pregled, Sveske za javno
pravo, Volume 1-2/2010, str. 18-35
Keil, S. Mythos und Realitaet eines ethnischen Foederalismus in Bosnien und
Herzegowina, Suedosteuropa-Mitteilungen, Volume 1/2010, str. 76-86
Marko, J. United in Diversity? Problems of State- and Nation-building in Postconflict Situations: The Case of Bosnia and Herzegovina, Vermont Law
Review, Vol. 30/No. 3
Mujkić, A. O perspektivama postdejtonske BiH, u: D. Jerinić (ur.), Ustavne promjene u BiH: Platforma BiH, Nezavisne novine, Banja Luka, 2007., str.
131-155
Seizović, Z. Konstitutivni narodi i ustavne promjene, u D. Jerinić (ur.), Ustavne
promjene u BiH: Platforma BiH. Banja Luka: Nezavisne novine, Banja
Luka, 2007., str. 157-176
Stojanović, N. Konsocijacija – Švajcarska i Bosna i Hercegovina, Pregled. Časopis za društvena pitanja, Volume 3-4/2007, str. 63-88
Vukić, Ž. Srednja razina – tri kantona, Status, 12, Mostar, str. 172-175.
Oslobođenje (2010): 20 dana za akcioni plan, 12.02.2010.
Oslobođenje (2012): Intervju Monika Mijić, zastupnica Vijeća ministara BiH
pred Sudom u Strasbourgu: Ugrožen kredibilitet u Vijeću Europe,
10.01.2012.
Saša Gavrić
THE CASE OF SEJDIĆ AND FINCI VS. BOSNIA AND
HERZEGOVINA: THE STRUCTURAL FAILURE OF
UNFINISHED DEMOCRACY IN BOSNIA AND HERZEGOVINA
Summary
The Dayton Constitution has stopped the war and, as a result, one of the most
complicated political systems in the world has been created. The post-war political
system has been called different names: “Frankenstein State,” “failed state,” “unfinished
democracy,” etc. With the constitution a high level of discrimination has been introduced
against all those who do not belong to one of the three main ethnic groups. The result of
this political system has been the case known as “Sejdic and Finci” at the European Court of Human Rights in Strasbourg. With the court decision Bosnia and Herzegovina is
obliged to change its constitution and electoral rules regarding the election of the State
Presidency and the House of Peoples of the Parliamentary Assembly. More then two
years ago, the Court decided on this case, but the Court’s ruling still has not been implemented. Nevertheless, political parties and academics have been discussing different models of implementation. This paper presents an alternative model of implementation, based on the Swiss consociational model, which would change Bosnia and Herzegovina
from a bicameral semi-presidential to a one-chamber parliamentarian political system.
Keywords: Case of Sejdić and Finci vs. Bosnia and Herzegovina, „Others“, Discrimination of „Others, One-chamber parliamentarian system, Council of Ministres
182
Originalan naučni rad
Lejla Mušić1
MJESTO I ULOGA „OSTALIH“ U USTAVU BOSNE
I HERCEGOVINE I BUDUĆIM USTAVNIM
RJEŠENJIMA ZA BOSNU I HERCEGOVINU
- kako poboljšati položaj žena Jevrejki kao manjinske
grupe u Bosni i Hercegovini - multidisciplinarni
pristup problemu Rad se bavi razmatranjem uloge žena Jevrejki u Ustavu Bosne i Hercegovine. Istraživanje analizira položaj i ulogu žena u društvu uopće s fokusom na istraživanje koje
će se baviti analizom intevjua sa ženama Jevrejkama u Bosni i Hercegovini. Cilj rada je
da se razmotri kakva je uloga i položaj žena u bh. društvu uopće s posebnim fokusom na
Jevrejke kao manjinsku grupu u BiH. Predmet istraživanja će biti analiza njihovih stajališta o svom položaju u bosanskohercegovačkom društvu u poređenju s onim što je
ustavno propisano. Nastojaće se pokazati filozofska, religijska, ekonomska i pravna dimenzija, što će pružiti multidisciplinaran uvid u odnosu na postavljeni predmet istraživanja. U metodološkom smislu uradiće se studija slučaja, čija će fokus grupa biti žene Jevrejke sa područja Kantona Sarajevo. Rad će biti koncipiran u nekoliko poglavlja. Prvo
poglavlje razmatra historijsku ulogu jevrejske zajednice u BiH, dolazak Jevreja na područje Bosne i Hercegovine, te njihov odnos sa domicilnim stanovništvom. Ujedno se razmatra način na koji su se kroz historijat razvoja BiH Jevreji odnosili spram zemlje u koju
su došli, te šta su novo u kulturološkom smislu donijeli. Slijedeće (drugo) poglavlje se
fokusira na interpolaciju roda, etnije i prava sadržanih u Ustavu koja se bave i ženskim
pravima i pravima manjina. Nakon toga slijedi empirijski dio rada, koji se bavi analizom
intervjua sa ženama Jevrejkama, te njihovim mišljenjima o Ustavu i ustavnoj problematici u BiH. Treće poglavlje analizira problem mulitikulturalizma, te da li se isti može provoditi na dosljedan način u BiH, kao i zaključak o tome da li je i na koji način moguće
ostvariti kulturne slobode u BiH.
Ključne riječi: nasilje na osnovu identiteta, rodno zasnovano nasilje, Sefardi, nacionalizam, ustav, multikulturalizam.
Dolazak Jevreja na teritoriju BiH
Za razumijevanje habitualnog kontinuuma postojanja Jevreja na teritoriji
Bosne i Hercegovine neophodno je razmotriti neke od temeljnih značajki i odli1
musicl@fpn.unsa.ba
Lejla Mušić
ka njihovog dolaska u Bosnu i Hercegovinu. Jevreji na teritoriji BiH uz Rome
predstavljaju manjinsku grupu, narod koji je u manjini u odnosu na većinski zastupljena tri konstitutivna naroda: Bošnjake, Hrvate i Srbe. Po jednoj od definicija, pod izrazom „manjina” podrazumijeva se: „Grupa koja je brojčano inferiorna
ostatku populacije države, u nedominirajućem položaju, čiji članovi, državljani
države posjeduju etničke, vjerske ili lingvističke značajke različite od onih koje
ima ostatak populacije, i koji pokazuju, makar samo implicitno, osjećaj solidarnosti prema očuvanju vlastite kulture, tradicije, vjere ili jezika”2. Poznato je da je
još od Horkheimerovog i Adornovog djela Dijalektika prosvjetiteljstva, i Adornove Minime Moralie postavljeno pitanje kako to da prosvjetiteljstvo koje nastaje kao pokret koji vjeruje u snagu ljudskog uma i razuma završava sa masovnim
ubijanjem, genocidom u vidu koncentracionog logora u Aušvicu, pa se postavlja
pitanje: „Ima li smisla pisati poeziju nakon Aušvica?”, što je kasnije jedan eminentni stručnjak pri svojoj posjeti Sarajevu parafrazirao u: „Ima li smisla pisati
poeziju nakon Srebrenice?” Dakle, u eri sve većeg napretka civilizacije, kulture,
nauke i tehnike svjedoci smo poražavanja ljudskog digniteta i kršenja elementarnih ljudskih, moralnih i drugih prava. Pristajanje na polovičnost egzistencije i
pristajanje na život „drugog”, onog koji poznaje bolje širu paradigmu stvarnosti
je život u sjeni, život marginaliziranog, s onu stranu bilo kakve aproprijacije,
otjelovljenja, ostvarenja i ovaploćenja u smislu humanog subjekta koji je svojim
rođenjem dobio pravo da samostalno misli, korača, djeluje i stvara prostor za realizaciju svog intelekta. Holokaust je jedan od najtragičnijih događaja za jevrejski narod i za civilizaciju uopće, gdje se postavilo pitanje kako tako velika civilizacija, s tolikim napretkom koji je ostvarila i ostvaruje, može biti sposobna za takva nehumana djela, za takvu poražavajuću degradaciju svega humanog. Jevreje
su htjeli uništiti kao pripadnike etničke zajednice koja bi trebala nestati da bi
druge arijevske rase mogle da se šire i razvijaju. Kojeg li apsurda na razmeđu između dva stoljeća! Nemoguća vjera u antropocentričnost, u napredak ljudskog
razuma, završava instrumentima za masovno ubijanje nacionalnih manjina. Ovdje se postavlja pitanje kako zaštititi manjine nekog društva, kako da budemo sigurni da su im prava zagarantovana.
Za istraživanje na ovu temu od izuzetnog je značaja istražiti vrijeme dolaska Jevreja na tlo Bosne i Hercegovine. Španija je došla pod vlast katoličkih vladara u XV stoljeću kada počinju masovni progoni Jevreja. Prema Eliju Tauberu
masovne imigracije Jevreja u zemlje pod vlašću Osmanlija su se dešavale jer su
prema njima postupali čovječnije nego u ostalim zemljama3. Moritz Levy je, govoreći o Sefardima u Bosni i Hercegovini, rekao da su doselili u XV stoljeću, a
prema predaji sultan Bajazit je izdao naredbu prema kojoj se prema Jevrejima
mora postupati na najhumaniji način4.
Prvi pisani spomenici o Jevrejima datiraju iz XVI stoljeća, a poznato je da
su Jevreji vrsni trgovci, pa se njihovim dolaskom prihod u zemlji znatno pove2
Anđelić, N. Kratka povijest ljudskih prava, str. 134.
Tauber, E. Ilustrovani leksikon Judaizma, str. 257
4
L. Sefardi u BiH, , str. 9
3
184
Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i
budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu
ćao. Noel Malcolm, poznati pisac koji se bavio presjekom historijskih dešavanja
u Bosni i Hercegovini, posvetio je posebno poglavlje svoga djela upravo bosanskim Jevrejima. Put trgovine kretao se od istoka ka zapadu, iz Raguze ka Foči,
do Novog Pazara i do Skoplja, gdje su jevrejski trgovci trgovali sa Bosancima.
Neposredno pred dolazak Jevreja na teritoriju BiH, Gazi Husrev-beg je izgradio
turbe 1530. godine, koji je bio poznat po trgovini svilom. Trgovina svilom bila
je većinom u rukama Jevreja iz Anadolije, gdje su s njima Turci i trgovali. U Sarajevu su se trgovinom uglavnom bavili Jevreji, što je trajalo do kraja Drugog
svjetskog rata. Jevreji su živjeli u muslimanskim mahalama ili četvrtima, da bi u
XVI stoljeću dobili svoju samostalnu četvrt5(Malcolm 1994:108-109). Malcolm
navodi izvore prema kojima su Jevreji u BiH tog perioda imali jednaku poziciju
kao i kršćani, jer su morali plaćati dadžbine i nisu mogli graditi bogomolje bez
dozvole. Općenito se smatra da je odnos prema Jevrejima u Bosni i Hercegovini
bio bolji nego u zemljama u kojima je kršćanstvo dominiralo, pa je to bio jedan
od glavnih razloga dolaska Jevreja na teritoriju BiH6 (Malcolm 2007:110-111).
Statistički podaci o strukturi jevrejskog stanovništva govore slijedeće:
„Tokom vremena doseljeni Aškenazi dosegli su blizu trećine ukupne jevrejske populacije u Bosni i Hercegovini. Tako je 1895. od ukupno 8.213 Jevreja
na Sefarde otpadalo 5.729 lica ili 69,76%, a na Aškenaze 2.484 osobe ili
30,24%. Ni docnije se ovaj odnos nije bitnije izmijenio. Prema popisu iz 1910.
broj Sefarda7 je iznosio 8.219 a Aškenaza8 3.649 osoba. Pri tome treba imati u
vidu da je aškenaska grupacija bila srazmjerno svojoj brojnosti ekonomski znatno utjecajnija. Zahvaljujući doseljavanju i prirodnom priraštaju broj Jevreja (Sefarda i Aškenaza) porastao je od 1879. do 1910. godine sa 3.426 na 11.868, tj. za
246%. Jevreji su bili gotovo isključivo gradski element (93,66%, i to Sefardi
95,4%, Aškenazi 89,7%). Bili su 1879. nastanjeni u 30, a 1910. godine u 62 bosanskohercegovačka grada, tako da od 66 gradskih općina samo u 4 nije bilo Jevreja (Gornji Vakuf, Glamoč, Čapljina Kreševo). Najviše ih je bilo u Sarajevu
(6.397), gdje je živjelo više od polovine svih Jevreja u Bosni i Hercegovini
(57,55%). U Sarajevu su Jevreji činili 12,32% svih stanovnika grada. Ukupno
uzevši, broj Jevreja u bosanskohercegovačkim gradovima porastao je od 1879.
do 1910. godine za 227%, a bili su posebno zastupljeni u Banjaluci (321), Travniku (472), Bijeljini (429), Zenici (294), Mostaru (254), Višegradu (265) itd. Pri
tome je njihov udio u grupi trgovačko-prometnih i novčarsko-veresijskih zvanja
iznosio 1910. jednu petinu. Položaj Jevreja u trgovačkom prometu nije bio srazmjeran njihovom broju. U njihovim se rukama koncentrisala glavnina uvozne i
izvozne trgovine. Inače, kada je riječ o Jevrejima vlasnicima preduzeća i radnji,
5
Malcolm, N. Bosnia, a Short History, str. 108-109
Malcolm, N., op. cit., str. 110-111
7
Jevreji protjerani iz Španije.
8
Srednjo-europski i istočno-europski Jevreji (V. Imamović, M. Vjerske zajednice u BiH
i Jugoslaviji između dva svjetska rata, Pravni fakultet, Univerzitet u Sarajevu, 2008.
6
185
Lejla Mušić
njih je u Bosni i Hercegovini bilo 1907. godine 1.262 ili 3%, a 1913.godine 1923
ili 3,6%.”9
Iz spomenutih statističkih podataka vidljivo je kakav je procentualni udio
jevrejskog stanovništva u ukupnom stanovništvu Bosne i Hercegovine. Evidentan je porast jevrejskog stanovništva do 2010, a iz razgovora sa osobama koje se
bave promoviranjem jevrejske kulture u Sarajevu, saznala sam da je ubrzano iseljavanje stanovništva uslijedilo nakon napada na Sarajevo 1992. godine. Dakle,
evidentno je da je položaj kulturne manjine u okviru većinskog stanovništva Bosne i Hercegovine bio specifičan i da je zahtijevao izvjesnu dozu asimilacije i
prilagođavanja. Predrag Finci se u okviru svoga djela Umjetnost uništenog (podnaslov Estetika, umjetnost i Holokaust u poglavlju Židovsko pitanje ili O identitetu) detaljno posvetio ovom pitanju naglašavajući slijedeće:
„Jedan strah je uporno opsjedao Židove ranih dijaspora i helenističkog doba- strah da njihovo dijete ne izraste u amaharteza odnosno prostaka, nepoznavaoca Tore ili apikorosa-ciničnog nevjernika koji se odriče židovske vjere zarad
racionalističke spekulacije o smislu egzistencije.”10 Ovo ukazuje na problem koji
sve manjine imaju, jer njihova prava su gotovo uvijek prava manjinske grupe,
koja se postepeno ustavno rješavaju. Ksenofobičnost društva prema drugačijima,
problem prilagodbe i potrebe asimiliranja neminovno dovode do krize identiteta.
Za jednu manjinsku zajednicu od ključnog je značaja da se ostvare njena prava
uz poštivanje kulture u sklopu koje koegzistiraju na temelju načela kulturalnog
partikularizma. Donošenje amandmana na ustav je proces koji jako dugo traje,
ali je nakon toga neophodno da prođe vrijeme za koje će se spomenute ustavne
odredbe i primijeniti u praksi. Upravo je to razlog i osnova za donošenje niza
amandmana na bh. ustav, posebno s obzirom na činjenicu da je romsko pitanje
daleko više analizirano nego jevrejsko u Bosni i Hercegovini. Naredno poglavlje
bavi se upravo prijedlozima i analizom Ustava BiH s obzirom na položaj Jevreja
kao manjinske, etničke i kulturne zajednice na bosanskohercegovačkoj teritoriji.
Iz navedenih historijskih fakata moguće je zaključiti da je u Bosni i Hercegovini
vladala duga tradicija poštovanja različitih kultura, te da je BiH bila pogodno tlo
za prihvatanje drugog i drugačijeg, kao i za razvoj demokratskog mišljenja i ideja. Kakva je situacija sa položajem manjina u BiH danas?
Ustav BiH i prava „Ostalih”
Ustav Kantona Sarajevo sadrži nekoliko amandmana prema kojima i na
osnovu kojih se moguće baviti problemom manjina. To su amandman XLIII,
XXII, XXIX, XLIX i LII. Izdvojiću neke od segmenata navedenih amandmana,
u kontekstu navedenog. Prema prvom spomenutom amandmanu na Ustav Kantona Sarajevo FBiH, navodi se da će konstitutivni narodi i pripadnici grupe
„Ostalih” biti ravnopravno zastupljeni u skladu sa posljednjim popisom stanov9
Zlatar, B. Dolazak Jevreja u Sarajevo, http://www.benevolencija.eu.org/content/view/53/35/
10
Finci, P. Umjetnost uništenog, str. 41.
186
Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i
budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu
ništva (1992), a distribucija fundamentalnih uloga u organima vlasti će se na jednak način raspoređivati između tri konstitutivna naroda, ali pravo na to imaju i
predstavnici grupe „Ostalih”. Konstitutivni narodi i predstavnici grupe „Ostalih”
biće na jednak način zastupljeni u svim državnim i javnim službama. Dakle, prema navedenim amandmanima na Ustav, evidentno je da svi imaju pravnu osnovu za ravnopravan pristup svim organima vlasti. Ukoliko se pogleda stvarni položaj i disproporcija u položajima na kojima se nalaze pripadnici grupe „Ostalih”, a ovdje se bavimo položajem Jevrejki u društvu, postavlja se pitanje koliko
su zakoni ustvari na djelu. Na jedan dio pitanja pokušaćemo dati odgovor u trećem, empirijskom dijelu rada, gdje ćemo se pozabaviti stavovima žena Jevrejki o
njihovom položaju u društvu. Ukoliko se nadalje razmatra Ustav BiH mogu se
primjetiti slijedeće temeljne odredbe koje se striktno tiču prava manjina:
„1. Bosna i Hercegovina je višenacionalna država bošnjačkog, hrvatskog,
srpskog naroda i svih njezinih građana.
2. Bošnjaci, Hrvati i Srbi kao suvereni i konstitutivni narodi i građani Bosne i Hercegovine, ostvarujući svoja suverena prava uređuju Bosnu i Hercegovinu kao decentraliziranu, demokratsku, pravnu i socijalnu državu, sastavljenu od
federalnih jedinica s jednakim pravima i odgovornostima.
3. Bosna i Hercegovina je federalna država koja se sastoji od četiri (4) federalne jedinice i jedinica lokalne uprave i samouprave (općine i gradovi). Jednu
od federalnih jedinica čini Distrikt Sarajevo.
4. Suverenitet Bosne i Hercegovine neotuđiv je, nedjeljiv i neprenosiv.
5. Federalne jedinice se uspostavljaju na temelju povijesnih, etničkih, zemljopisnih i drugih kriterija i ne moraju imati teritorijalni kontinuitet.
6. Federalne jedinice imaju svoj Ustav.
7. U Bosni i Hercegovini i federalnim jedinicama vlast je ustrojena na načelu diobe vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudbenu.”
Ovo su navedene odredbe Ustava Federacije BiH, ali amandmani na Ustav
u određenoj mjeri ispravljaju diskriminaciju koja je evidentna u članu dva, jer se
spominju samo prava svih građana BiH uopće, a navode samo tri konstitutivna
naroda BiH.
Mišljenja sam da bi u amandmanima na Ustav trebalo uključiti ili primijeniti odredbe CEDAW konvencije odnosno Konvencije o eliminaciji svih oblika
diskriminacije žena iz 1979.godine, pa bi se svaka od tih odredbi mogla uključiti
u parametre biti ženom, biti Jevrejkom na teritoriji BiH. Postavlja se pitanje kako se konstituira vlast ukoliko se na čelnim pozicijama ne daje pravo „Ostalima”
da budu birani na vrhovne državne funkcije. Poznata je nedavna presuda pred
Evropskim sudom za ljudska prava u Strassbourgu koju je protiv Bosne i Hercegovine podnio Jakob Finci, u kojoj je odlučeno da Bosna i Hercegovina treba
promijeniti svoj izborni zakon koji najviše diskriminira pripadnike manjinskih
grupa. Prava nacionalnih manjina najviše su diskriminirana u Izbornom zakonu
BiH gdje se pripadnicima grupe „Ostalih” zabranjuje učešće na izborima. Presuda Evropskog suda za ljudska prava (decembar, 2009.) da su manjinske grupe u
BIH diskriminirane (Jevreji i Romi) govori u prilog spomenutom. Protokol 12
187
Lejla Mušić
(sva mjesta na koja se biraju građani moraju biti dostupna bez diskriminacije)
Evropske konvencije o ljudskim pravima iz 1948. godine, koji je ratificiran od
strane BiH, ne poštuje se, pa se u tom smislu Izborni zakon mora mijenjati.
Kao što je poznato, u BiH je vlast konstituirana iz zakonodavne, izvršne i
sudske, u okvirima koje se pominje procentualno učešće nacionalnih manjina.
„U sastavu Vlade osigurat će se jednaka zastupljenost sva tri (3) konstitutivna
naroda i odgovarajuća zastupljenost nacionalnih manjina”. Dakle, nacionalne
manjine su u ustavnom smislu spomenute, međutim, postavlja se pitanje koliko
su prisutne u vrhovnim organima državne vlasti, što ujedno govori o mogućim
pozicijama moći i vlasti u društvu sa kojih se obrazuje i jača identitet određene
grupe.
Neophodno je postaviti pitanje kako promijeniti ustav na temelju već izrečenih ustavnih odredbi i da li je u praksi došlo do izvjesnih promjena. Preporuke
Un tijela Bosni i Hercegovini vezano za prava manjinskih grupa i žena su, prema
utvrđenim kriterijima, slijedeće: neophodno je da se ostvari nediskriminacija i
ravnopravnost, što pojačava strukturalnu diskriminaciju, pristrasnost i netoleranciju. Prava manjina u BiH i zakone vezano uz odnose prema manjinama u bosanskohercegovačkom društvu bi trebalo mijenjati na način da se osigura identificiranje potrebnih mjera i preporuka. Pravo na adekvatan standard života se vrlo
često vezuje uz manjinske grupe, pa je neophodno da se i to promijeni (Kompilacija preporuka Un tijela za ljudska prava, Bosna i Hercegovina). Zakon o ravnopravnosti spolova donesen je 2003. godine i fokusira se na pitanja i prava žena
u BiH, pa se tvrdi da se ne smije vršiti diskriminatorna praksa po osnovu spola,
roda, klase, rase ili po bilo kojoj drugoj osnovi.
Ratifikacija članova CEDAW konvencije koji se vezuju za neravnopravan
položaj žena u svim oblastima društva je nužna. Kako je Bosna i Hercegovina
poznata po svojoj multikulturalnosti, postavlja se pitanje kako se jevrejska kultura asimilirala i uklopila sa domicilnim stanovništvom, a potom i šta se dešava
ukoliko se novi identiteti ne afirmiraju u okviru dominantne kulture. Rezultira li
to svojevrsnom formom nasilja nad identitetom određene grupe? Uvođenje adekvatnih pravnih normi i sankcija predstavlja put ka realizaciji identiteta na principima slobode i jednakopravnosti. Neke od konvencija koje bi mogle promijeniti položaj žena Jevrejki kao manjinske grupe u BiH su slijedeći Un dokumenti
koji štite prava žena:
- Konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije žena
- Konvencije o političkim pravima žena
- Deklaracija o ukidanju nasilja nad ženama
- Deklaracija o ukidanju praksi i institucija sličnih ropstvu
- Deklaracija o ukidanju svih oblika netrpeljivosti na osnovu vjeroispovijesti.
Navedene konvencije bi u velikoj mjeri omogućile da se identitet manjinskih grupa ispolji na adekvatan način, jer nemogućnost ispoljavanja drugačijeg
identiteta predstavlja elementarno kršenje ljudskih prava i sloboda odnosno nasilje, koje je predmet razmatranja slijedećeg poglavlja rada.
188
Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i
budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu
Identitet i nasilje
Bosna i Hercegovina je poznata kao multikulturalna i multilateralna država, što je jedna od temeljnih odrednica njenog društva prema kojoj se poznaje
bosanskohercegovački identitet. Da li je moguće definirati mulitikulturalizam u
državi koja pod utjecajem tranzicije, postratnog perioda ojačanog retradicionalizacijom i ekonomskom krizom još uvijek nema utvrđene ustavne odredbe koje
bi se na adekvatan i potpun način poštovale? Multikulturalizam predstavlja postojanje ili koegzistenciju više različitih kultura uz međusobno poštovanje i toleranciju. U bh. društvu, bez obzira na prava koja su ustavno zagarantovana odredbama prema kojima sva tri konstitutivna naroda imaju jednaka prava na cijeloj
teritoriji BiH, evidentno je da to nije moguće i da ne odgovara realnoj slici. Iz toga proizilazi kao alternativa moguć zaključak, ukoliko je položaj tri većinska
konstitutivna naroda nezavidan, kakav je tek položaj manjinskih grupa, etnija?
Nadalje, ukoliko je pravima zadanim u ustavu dato da se sve grupe na jednak i
ravnopravan način mogu predstaviti u društvu, neophodno je razmotriti kakvo je
stanje u pogledu kulturalnog partikularizma u BiH. Kakav je kulturalni partikularizam u BiH, da li je moguć? Multikulturalizam u BiH bi obuhvatao koegzistenciju Hrvata, Bošnjaka i Srba kao tri konstitutivna naroda i Jevreja i Roma
kao manjinskih naroda u BiH. Šta znači mulitikulturalna zajednica i kako je
ostvariti?
Identitet i nasilje su dva pojma koja su u uskoj vezi i korelaciji. Vrlo često
se dešava da su identiteti, pogotovo različiti, produkt netolerancije, mržnje, nesloge koja rezultira konfliktima i za krajnju konsekvencu ima nasilje u svim njegovim formama. Kako se nasilje ispoljava, i kako ga je moguće latentno ispitati
na primjeru jednog društva koje sebe proklamira i određuje kao multikulturalno?
Vjerski, kulturni, duhovni i bilo koji drugi identitet podrazumijeva postojanje
nekog specifikuma po kojem se razlikujemo od drugih, a u demokratskom smislu riječi sloboda podrazumijeva odgovornost da se drugi i drugačiji i njegovo
pravo ne oštete. Iris Marion Young u svom djelu Teorija pravde spominje postojanje pet grupa prema kojima se definira i određuje njen pojam građanstva, a to
su žene, pripadnici nacionalnih manjina, stare i iznemogle osobe, osobe iz zemalja trećeg svijeta. Ono što je karakteristično za žene Jevrejke jeste da je njihova
potlačenost dvostruka. Potlačene su kao pripadnice manjinske grupe, etnije u bh.
društvu, a s druge strane su pripadnice ženskog spola. Kao što Amartiya Sen u
svom djelu Identitet i nasilje ističe: „Roditi se u nekoj zemlji nije samo po sebi
uživanje kulturne slobode, budući da nije proizvoljan čin.”11 U usporedbi s tim,
odluka o strogom zadržavanju unutar tradicionalnog načina bilo bi uživanje slobode ukoliko je izbor donesen nakon razmatranja drugih mogućnosti. Značajno
je u kontekstu navedenog spomenuti i postojanje kulturalnog partikularizma kao
fenomena koji je problematičan sa pravnog aspekta.
11
Sen, A. Identitet i nasilje , str. 168.
189
Lejla Mušić
Postoje prakse koje su specifične za određene zajednice, poput prakse ritualnog udovišta i sakaćenja žena, gdje se smatra da nakon smrti supruga žena treba da bude spaljena zajedno sa njegovim tijelom. Nada Ler Sofronić naglašava
da je neophodno spriječiti svaki oblik mučenja i zlostavljanja žena bez obzira o
kakvom se kulturološkom činu radi, te da treba poštovati zakonske odredbe i dokinuti sve oblike diskriminacije žena. Feminizam i multikulturalizam bi trebali
biti prakse koje se ne isključuju, a spomenuti primjeri pokazuju da to nije uvijek
slučaj. „Šta liberalna država treba da uradi ako pregovara sa internom etnokulturalnom grupom o kolektivnim pravima, koje učvršćuju nasilje, diskriminaciju i
nejednakosti među polovima u okviru grupe“12. Odgovor na pitanje proizašlo iz
naslova djela eminentne Susan Moler Okin Da li je multikulturalizam štetan za
žene, a koji pruža Odrey13glasi: „Žene trebaju biti uključene u onaj oblik multikulturalizma koji im donosi najviše koristi a najmanje štete.“ Mizoginija kao
produkt svoje ideologije uključuje antifeminizam i antisemitizam kao dva međusobno povezana pojma. „Naše vrijeme nije samo najjevrejskije od svih vremena
nego je i najženskije od svih vremena...vrijeme najlakomislenijeg anarhizma,
vrijeme bez smisla za državu i pravo, život i nauka sve više je ekonomika i tehnika, vrijeme najbesmislenijeg od svih zamislivih društvenih shvatanja historije“14. Tomić razmatra Weiningerove antisemitske ideje i ukazuje na niz autora
koji tvrde da žensko i jevrejstvo imaju zajedničke negativne odrednice, te da
emancipacija žena nije moguća.
Jevrejstvo i rod
Rodna dimenzija opresije vidljiva je u analizi intervjua koji opisuju iskustva žena Jevrejki kao manjinske grupe u Bosni i Hercegovini, a ideologija patrijarhalne dimenzije opresije vidljiva je u binarnim opozicijama koje opisuje Weininger. Binarne opozicije muškog i ženskog principa u Weiningerovom djelu
identificirane su i sa nacionalnim dihotomijama, moralom, karakterom. Mizoginija patrijarhalne ideologije identificira ženskost sa tjelesnošću, odsustvom uma,
odsustvom morala, jevrejstvom. Ideologija nacionalne opresije žena Jevrejki time je u potpunosti demistificirana, a Zorica Tomić u djelu Muški svet15, pojašnjava razumijevanje istog odnosa muškog i ženskog principa u djelima Freuda
gdje se “žena identificira sa prirodom, divljim, nagonima, haosom, idom, samoćom a muškarac sa kulturom, civilizacijom, umom, super-egom, društvom”, a
Weininger 15 vidi dihotomije muškog/ženskog principa u dvanaest binarnih termina, od kojih ću izdvojiti samo nekoliko, na slijedeći način:
12
Kartag, O. Rod i multikulturalizam, str. 376
Ibid, str. 379.
14
Tomić, Z. Muški svet, str. 246.
15
Ibid, str. 186.
13
190
Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i
budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu
Muško
Karakter
Duhovnost
Um
Moral
Arijevac
Žensko
Spol
Tjelesnost
Bezumlje
Nemoral
Jevrej
Tabela 3. Weiningerove binarne opozicije16
Glorifikacija arijevske krvi i Arijevaca u Hitlerovom djelu Mein Kampf
(Moja borba) nužno ukazuje na odsustvo istih termina u binarnom opozitu Jevreja izjednačenog sa ženskim principom:
“Ono što mi danas vidimo kao ljudsku kulturu, kao rezultate umjetnosti,
nauke i tehnike, gotovo je isključivo stvaralački proizvod Arijevaca.... On je
Prometej čovječanstva iz čijeg svetlog čela, je iziskrila božanska iskra genija za
sva vremena, uvek iznova paleći ovu vatru koja kao saznanje osvetljava noć ćutljivih tajni omogućujući ljudima da se vinu putem vladaoca nad svim ostalim
bićima zemljine kugle. Ukoliko se on isključi duboka tama će se možda već posle nekoliko hiljada godina ponovno spustiti na zemlju, a ljudska kultura će propasti i svet opusteti”17. Fromm je u svom dvotomnom djelu Anatomija ljudske
destruktivnosti ukazao na razvoj ideologije arijevske rase. Fašističke ideje ili rani
početak nastanka nacionalne ideologije sadržan je upravo u idejama Martinettija,
osnivača italijanskog futurizma, koji u svom futurističkom manifestu naglašava
elementarne odrednice koje su utjecale na nastanak i izgradnju nacističkog pokreta, od kojih Fromm naglašava samo neke: sklonost prema neustrašivosti, težnja za borbom, preferiranje rata, antifeministički rad i ustrojstvo rada, težnja da
se unište sve tekovine ljudske kulture i civilizacije18.
Fromm je analizirao ličnost Adolfa Hitlera, gdje je pošavši od razlike između čovjeka i životinje, pronašao vezu između nekrofilije i ljubavi prema tehnici, da bi došao do poglavlja koje se bavi malignom agresijom, ili Hitlerom kao
slučajem nekrofilije. Fromm se usuđuje da istraži patologiju normalnog kako bi
istražio „neurotičnost savremene civilizacije”. Zdravo društvo u njegovom sistemu podrazumijeva društvo koje odgovara objektivnim potrebama čovjeka ustanovljenim prema kategoriji humaniteta, a ne prema njegovim subjektivnim potrebama. Revolucionarnost Jevreja u njemu je izazivala oštru pobunu, i ideologija arijevske rase se postepeno zasnovana na darvinističkim idejama počela buditi. Svoju mržnju prema Jevrejima uspoređivao je sa sifilisom i sa tuberkulozom,
što Fromm psihoanalitički tumači kao: „Jevreji su stranci. Stranci su otrovni
(kao sifilis), zbog toga strance treba iskorijeniti” 19. Ovim se ističe homofobija,
16
Ibid.
Hitler, Mein Kampf, str. 206-207.
18
Fromm, E. Anatomija ljudske destruktivnosti I i II, 174-175.
19
Ibid, str. 232.
17
191
Lejla Mušić
antisemitizam, te potreba za razvijanjem jačeg nacionalnog identiteta kao i mržnja prema svemu što je drugačije. Kako se pojašnjava analogija između vječnog
ženskog principa, Jevreja, crnačke duše, sa stanovišta dominirajućeg duha, Simon de Beauvoir20:
“Vječno žensko odgovara crnačkoj duši i jevrejskom karakteru. Jevrejski
problem različit je od ostala dva. Za antisemitu Jevrejin nije toliko inferioran koliko je neprijatelj.......između položaja crnca i položaja žene postoje duboke analogije emancipuju se.....a kasta koja je bila gospodar želi da ih zadrži na njihovom mjestu....pohvale vrlina, dobar crnac, u kojeg je duša bezazlena, djetinjasta,
nasmijana, rezigniranog crnca, i vrline žene odnosno prave žene koja je frivolna,
djetinjasta, neodgovorna, žena potčinjena muškarcu”.
Jedna od dihotomija koju istražuje je i dihotomija bolesno-zdravo. Dihotomije ukazuju na negativne stereotipske predstave o ženskom spolu, koji odlikuje
odsustvo pozitivnih pojmova duha, uma, morala i karaktera, ali i duh mazohiste
ili onog ko je svojim rođenjem osuđen na opresiju, subordinaciju, na život u
svjesnosti o nužnosti trpljenja nasilja. Ipak,Weiningerova koncepcija ovakve
percepcije muškosti rezultira u tri radikalno negativne konsekvence “antifeminizam, antisemitizam, genij”21. Radikalan otpor borbi za ostvarivanje ženskih
prava, mržnja prema Jevrejima, te vjera u muški genij, odnosno genij čovjeka
kao kategorije koja se isključivo pripisuje muškarcu, izrazito su isključivačke
kategorije. Definicija antifeministe odgovara antisemitisti, tvrdi Weininger, pa
time feminista nužno promovira ideju multikulturalizma. Borba protiv antisemitizma je, historijski posmatrano, poprimala različite oblike, a jedan od njih je
predstavljala “pobuna 20.000 žena Jevrejki”. Jedna od organizatorica ove pobune bila je Ester Pelstein Magezis22. Svo vrijeme su bile zlostavljanje i mučene od
poslodavaca i policije. Borba za bolje uslove života i za veću sigurnost kao i prestanak zlostavljanja nije urodila plodom. „1911. godine 146 žena Jevrejki i Italijanki je umrlo u požaru u kompaniji Triangle Shirtwaist zbog neispunjenih zahtjeva štrajkača”23. Otuda, feminizam i nacionalizam ne isključuju jedno drugo
nego se nadopunjuju u feminističkim intervencijama s ciljem ostvarivanja multikulturalizma i bioregionalne saradnje.
Primjer toga je i bosanskohercegovačka grupa žena Jevrejki, čije sam stavove analizirala koristeći istraživačku metodu intervjuisanja u okviru fokus grupe. Doprinos njihovog mišljenja je od izuzetne važnosti jer su potlačene i kao
žene i kao pripadnice manjine. Pitanja koja su najznačajniji pokazatelji koliko se
provode konvencije o ravnopravnom položaju manjina u BiH odnosila su se na
opisivanje oblika diskriminacije koje su one doživjele. Sve četiri Jevrejke su visoko obrazovane, a dvije od njih rade na značajnim pozicijama u okviru jevrej20
De Beauvoir, S. Drugi spol, str. 20.
Ibid.
22
Joy Magezis u djelu Ženske studije, str. 54, piše o svojoj baki organizatorici i aktivnoj
učesnici pobune, predvodnici i organizatorici Ženske sindikalne lige i voditeljici Ženske
unije za proizvodnju veša, 1909.
23
Magezis, J. Ženske studije, str. 54-56.
21
192
Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i
budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu
ske zajednice, dok su ostale dvije penzionisane. Zajedničkog su stava da postoji
habitualni kontinuum u postojanju Jevreja kao naroda od 445 godina, ta činjenica dovodi ih u nivo autohtonog bosanskohercegovačkog stanovništva koje se nije uspjelo na adekvatan način afirmisati, jer se nakon Drugog svjetskog rata zbog
masovnog ubijanja Jevreja/ki njihov broj značajno smanjio. Smatraju da je stanje
u BiH generalno nezadovoljavajuće, a odnosi se na ustav koji se fokusira na prava tri konstitutivna naroda, ne štiteći čak ni njihova prava, a kamoli prava manjina. Neki od oblika diskriminacije se odnose na kršenje prava prve generacije, ali
osjeća se i veliko kršenje ekonomsko-socijalnih prava. Država kao pravna zajednica ne postoji, nema prava ni pravde, Zakon o restituciji imovine najviše ih je
pogodio. Parodirajući situaciju jedna od Jevrejki je rekla da su „za pokaz u momentima kada je važno naglasiti da je BiH multikulturalna, kao za praznične atmosfere”. U svakodnevnom životu, većina njih je nezaposlena, imovinska prava
su im narušena, a dvije od Jevrejki koje rade, rade u Jevrejskoj zajednici što je
opet pokazatelj da su manjinske zajednice i dalje zaštićene u okviru centara za
manjine, a postoje već spomenuti amandmani na ustav koji govore u prilog potrebi da se Jevreji na jednak način inkorporiraju u bh. društvo. Sociologinja Nada Ler-Sofronić smatra da je potrebno da se konzistentnije provedu zakonske
preporuke uz uvođenje i implementaciju protokola 12, što bi imalo za posljedicu
poboljšanje položaja žena Jevrejki u Bosni i Hercegovini. Sociolog Daniel Archibugi uvodi pojam kozmopolitanske demokratije kao naprednog oblika demokratije koja za cilj ima poboljšanje kvaliteta života globalno i ostvarivanje regionalnih odnosa saradnje u cilju regulacije zajedničkih problema u regijama ili
oblastima.
Transverzalna politika identiteta i ekološki nacionalizam kao feministička intervencija u neegalitarne prakse demokratije
Britanska sociologinja Nira Yuval Davis24 razmatra različite nacionalne
diskurse, pri tom razlikujući eugeničke, maltuzijanske diskurse o naciji naspram
diskursa „ljudi kao moć”. Eugenički diskursi promoviraju rast nacija koje su
kvalitetne, negativan primjer toga je hitlerovski diskurs koji je završio masovnim
progonima Jevreja, maltuzijanske smatraju da je nužno kontrolirati rast populacije, dok diskurs „ljudi kao moć” promovira rast populacije zbog reprodukcije
nacije. Žene se u raspravama o naciji najčešće posmatraju kao one koje biološki
reproduciraju naciju, pa je takve perspektive neophodno dokinuti. Nira Yuval
Davis zagovara transverzalnu politiku identiteta, ukazujući da je neophodno da
subjekt zadrži vlastita opredjeljenja, ali i da postane dio većih, nadnacionalnih
identiteta u cilju ostvarivanja bioregionalnih odnosa saradnje zasnovanih na etici
brige. Identitet može postati globalan bez gubljenja partikularnih odrednica.
Ovakav koncept zagovara i sociolog Daniel Archibugi25 kada govori o kozmopo24
Djelo Rod i nacija objavljeno 2004. pokazuje probleme rodne dimenzije nacionalnih
diskursa, str. 44-46.
25
Archibugi, D. Sociology: Introductory Readings, Cosmopolitan democracy, str. 329.
193
Lejla Mušić
litanskoj demokratiji, koja, između ostalog, može imati za interes regionalnu saradnju u cilju napretka i zaštite kvaliteta života. „Potreba za homogenizacijom
onih drugačijih asimiliranjem, ekspulzijom ili čak eliminacijom je dovela do
tamne strane demokracije, njene transformacije u etnokraciju”. 26 Ekološki nacionalizam kao pojam sugerira potrebu za uključenjem indogenih perspektiva, jer
zahtijeva dokidanje etničkog nasilja, rasizma, ksenofobije, militarizma, spolnog
nasilja27. „Etnički rasizam identificiran je sa spolnim rasizmom” 28. Archibugi
podržava spomenuta stajališta sa iskazom da tamna strana demokratije predstavlja etnokratiju, dok kozmopolitizam dokida etnonacionalizam idejom supra(trans) i nadnacionalnog identiteta. Multikulturalizam i ideja multikulturalne
zajednice zabranjuju ekocid29, urbicid30, rasizam, antisemitizam, genocid i queer
bushing31.
Iskrivljene koncepcije nacije završavaju u etnocentrizmu koji je ujedno
identificiran sa praksama spolnog i rasnog nasilja. Queer bushing podrazumijeva
nasilje prema osobama drugačijeg spolnog identiteta, dok etnocentrizam završava u rasizmu, ksenofobiji, militarizmu. Feminizam, ističe Jajawarden Kumari,32zahtijeva punopravno članstvo žena u zajednici, članstvo u lokalnoj, etničkoj, nacionalnoj, nadnacionalnoj zajednici čime se oblikuje „rodno obilježeno
državljanstvo”. Nada Ler Sofronić33 naglašava da: „Prava žena treba da uživaju
sve žene svijeta uprkos i upravo otporu mizogenim društvima, kulturama i tradicijama u kojima žive, a nikako ne u skladu s njima”. Prakse nasilja nad ženama,
predstavnicama dvostruko potlačenih Jevrejki se moraju dokinuti, u rodno ravnopravne i egalitarne demokratske prakse uključenja u sve nivoe vlasti, organizacije vlasti i upravljanja državom na jednak način kao i drugih građanki/a.
Zaključak i preporuke o ustavnim promjenama vezano za položaj Jevrejki u društvu
Konzistentnije provedbe amandmana na Ustav Kantona Sarajevo bi, vjerujem, donijele mnogo toga novog vezano za položaj žena Jevrejki u BiH. Ukoliko
bi se pritom poštovale odredbe CEDAW (Konvencije za eliminaciju svih oblika
diskiriminacije žena) u praksi, mnogo toga bi se značajno promijenilo u bh. društvu. BiH je, kao što je poznato, potpisnica ove konvencije i, prema tome, neophodno je da sve odredbe navedene deklaracije i primijeni. Poznato je da se ova
26
Ibid, str. 330.
Galić, B. Paradoksi globalizacije i multipolarni svijet, str. 34.
28
Vlaisavljević, U. Rod i nauka. Etnički rasizam i spolni rasizam, str. 183.
29
Podrazumijeva različite oblike konflikata koji mogu biti konflikti uzrokovani lošim
odnosom čovjeka prema prirodi, a mogu biti i konflikti subjektivne prirode koji nastaju
neadekvatnim odnosom humane egzistencije prema okolini i prema sebi. Sociolog Myerson govori o psihopatologiji modernog života.
30
Uništavanje urbane strukture gradova.
31
Podrazumijeva nasije nad osobama isključivo zbog njihove seksualne orijentacije.
32
Davis, N. Y., Rod i nacija, 2004, str. 120-140.
33
Vlaisavljević, U. Rod i nauka. Etnički rasizam i spolni rasizam, str. 127.
27
194
Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i
budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu
konvencija bavi pronalaženjem adekvatnog rješenja za neravnopravan status i
položaj žena nastao donošenjem Konvencije o ljudskim pravima iz 1948. godine,
kada se svo vrijeme referiralo na univerzalna ljudska prava uopće, ali su se, pod
plaštom univerzalnosti, promovirala samo univerzalna muška prava. Žene, naime, nisu imale svuda pravo glasa, niti su mogle da budu aktivni princip, princip
koji će dovoditi do promjena u društvu.
Međutim, kako i na koji način utvrditi koje bi ustavno rješenje bilo najprimjerenije nije moguće bez detaljnije analize prostorno-vremenskog okvira i situacije u kojoj se BiH nalazi, pogotovo s obzirom na položaj manjinskih grupa.
Protokol broj 12 Evropske konvencije je prema presudi Evropskog suda za ljudska prava u Strassbourgu donio odluku da BiH krši ljudska prava manjina i da se
u tom smislu Izborni zakon Bosne i Hercegovine mora promijeniti. Jačanje mreže institucionalne povezanosti žena Jevrejki sa ženskim organizacijama u cijeloj
BiH, ali i šire, kao i jačanje međuetničkih i međunacionalnih veza bi u velikoj
mjeri pomoglo da se donesu značajne promjene na nivou cijele Bosne i Hercegovine vezano za problem ove manjine.
Prema nekim autoricama/autorima žene su pogodnije za mirovne susrete,
sklapanje alijansi i saveza, kao i provođenje mirnijeg i tolerantnijeg dijaloga u
odnosu na muškarce, pa je neophodno ove karakteristike iskoristiti u pozitivnom
smislu kako bi se ojačao njihov položaj u zemlji. Sa stajališta žena Jevrejki vidljivo je da se one kao pripadnice manjinske grupe osjećaju podređeno i smatraju da Bosna i Hercegovina nije više multikulturalna kao što je bila. Neophodno
bi bilo kreirati ustav na način da se i nacionalne manjine pojavljuju na vodećim
funkcijama u društvu ili na nekim od čelnih pozicija odlučivanja, kako bi se moglo kreirati mišljenje koje bi moglo biti novo, otvoreno i drugačije od prethodnih.
Literatura
Anđelić, N. Kratka povijest ljudskih prava, ACIPS, Helsinški komitet za ljudska
prava, Sarajevo, 2008.
Anić, R.J. Žene u Crkvi i društvu, Svjetlo riječi, Sarajevo-Zagreb, 2010.
Archibugi, D. Sociology: Introductory Readings, Cosmopolitan democracy, Polity Press, 2010.
Babić-Avdispahić, J., Bakšić-Muftić J., Vlaisavljević, U. (ur.), Zbornik radova:
Rod i nauka, Bemust, Sarajevo, 2009.
Bakšić-Muftić, J. Rod, ljudska prava, mehanizmi implementacije i zaštite ljudskih prava, master program Rodne studije, 2006.
Bohoreta, P. Sefardska žena u BiH, Connectum, Sarajevo, 2005.
De Beauvoir, S. Drugi spol, BIGZ, Beograd, 1986.
Eli, T. , Ilustrovani leksikon Judaizma: istorija, religija, običaji, Jevrejska opština, Sarajevo, 2007.
Finci, P. Umjetnost uništenog, Zagreb, antibarbarus, 2005.
195
Lejla Mušić
Fromm, E. Anatomija ljudske destruktivnosti I i II, 1984.
Galić, B. Paradoksi globalizacije i multipolarni svijet, socijalna ekologija, Zagreb, 2000.
Imamović, M. Vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji između dva
svjetska rata, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, 2008.
Kompilacija preporuka UN tijela za ljudska prava BOSNA I HERCEGOVINA,
UN BIH, UNOHCHR.
Magezis, J. Ženske studije, magistrat, Sarajevo, 2001.
Malcolm, N. Bosnia, a short history, PAPERMAC, 1994.
Moritz, L. Sefardi u BiH, Bosanska biblioteka, Sarajevo.
Muminović, R. Holokaust nad Jevrejima i genocid nad Bošnjacima, DTP, Fojnica, 2007.
Sen, A. Identitet i nasilje, Mas Media, Zagreb, 2005.
Spomenica, 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu, 1566-1966.
Tomić, Z. Muški svet, str. 246.
Vlaisavljević, U. Rod i nauka, Etnički rasizam i spolni rasizam, CIPS, 2009.
Vlaisavljević, U. Rod i politika, modul IV, master program Rodne studije,
2006.godine.
Zlatar, B. Dolazak Jevreja u Sarajevo, http://www.benevolencija.eu.org/content/view/53/35/, preuzeto 12.01.2010.
196
Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i
budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu
Lejla Mušić
THE POSITION AND ROLE OF OTHERS IN THE CONSTITUTION
OF BIH AND FUTURE CONSTITUTIONAL REFORMS IN BIH:
HOW TO IMPROVE THE POSITION OF JEWISH WOMEN AS
MINORITY GROUP IN BIH - MULTIDISCIPLINARY APPROACH
TO THE PROBLEM
Summary
This work reconsiders of the position of Jewish women in the BiH Constitution. The
research was based on an analysis of the role and position of women in society in general,
with a focus on the position of Jewish women in BiH as a minority group. The object of inquiry is analysis of the perception of Jewish women regarding their position in society compared with the Constitution’s propositions. Philosophical, religious, economical, and legal dimensions are explored in order to provide a multidisciplinary insight into the object of inquiry. First, the historical role of Jewish community is considered, the arrival of Jews in BiH,
their relations with the domestic population. The ways in which Jews related to the country
they came to, and what kind of novelty they brought in a cultural sense is also explored. The
second part of this work focuses on the interpolation of gender, ethnicity, and the provisions
contained in the constitution dealing with the gender and minority rights. Further, in the empirical part of the work, interviews conducted with the Jewish women from BiH are
analyzed. The third part of the work analyzes the concept of multiculturalism, whether it can
be completely implemented in BiH, as well as conclusion to the question of whether cultural
freedoms can be achieved in BiH.
Keywords: identity, identity based violence, gender based violence, Sephardi, ethnicity, nation, people, nationalism, constitution, multiculturalism, inter-culturalism, culture
197
Originalan naučni rad
Ivan Hromatko1
STATUS SQUAW
Kao kritička teorija i građanski pokret za emancipaciju, feminizam je posvetio veliki dio svojeg djelovanja dekonstrukciji univerzalnosti i suprotstavljanju prešutnom prihvaćanju muške perspektive - ovdje opisanu kroz igru riječi status squaw. Iako status
squaw perspektiva ima sve više oponenata, ona još uvijek dominira društvenom realnošću - bila to realnost svakodnevnog života ili akademske zajednice. Dapače, ideja univerzalnosti stava se u određenoj mjeri „infiltrirala“ i u feministički pokret te stvorila unutarnje podjele. Bez umanjenja važnost teorijskog krila feminizma, ali ni njegovog aktivističkog krila, ovaj rad postavlja pitanje donosi li ponovna politizacija feminističkog pokreta (u smislu osnivanja političke stranke i ulaska u visoku politiku) išta dobroga feminizmu i društvu? Odnosno, može li ulazak u visoku politiku pomoći fokusirati pokret i
razriješiti neke od podjela unutar feminizma? Može li politizacija dovesti do pragmatičkog pristupanja problemu emancipacije i pomoći postizanja triju prednosti: reprezentativna dobrovoljnost, politička zastupljenost ciljeva emancipacije, te efikasnost?
Ključne riječi: Feminizam, civilno društvo, politika, pragmatizam, univerzalizam
Uvod
Bell Hooks (pravog imena Gloria Jean Watkins) navodi da je feminizam
„pokret za okončanje seksizma, seksističkog izrabljivanja i ugnjetavanja“ (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 13). Autorica koristi ovu
definiciju ne samo zato jer ju smatra najpreciznijom već i zato što ju smatra najotvorenijom. Važnost „otvorenosti“ definicije naslućuje suvremeni problem feminizma koji se u određenoj mjeri zatvorio i (p)ostaje neshvaćen. S jedne strane,
javnost doživljava feminizam kao sektaški i anti-muški pokret dok se, s druge
strane, feminizam zatvorio – poglavito ulaskom u akademske krugove i preferiranjem stručnog/znanstvenog jezika kojim se zapravo distancirao od šire (ženske) publike. To je dovelo do jačanja obrazovno-materijalne podjele unutar feminizma2, zamijenilo izvorne radikalne temelje feminizma onim reformističkim
1
ivan.hromatko@gmail.com
Govoreći iz njezinog iskustva u SAD-u, Hooks kaže da su grupe za osvještavanje (začetnice jačanja feminističkog pokreta i teorije) bile otvorene svim zainteresiranim sudionicima, iako su obično bile sazdane od žena koje su se osobno poznavale. Danas su one
zamijenjene sveučilišnim studijima koji i sami imaju određene prednosti, ali im je slabost što su dostupni samo materijalno situiran(ij)im ženama čime se je oslabio masovni
2
Ivan Hromatko
(orijentiranom ka postizanju jednakosti na tržištu rada) te postupno, uvođenjem
feminizma kao stila života, potpuno uklonilo politiku iz feminizma (Hooks, B.
Feminizam je za sve: strastvena politika). Hooks zaključuje: „Feministička politika gubi zamah jer je feministički pokret izgubio jasne definicije“ (Hooks, B.
Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 19). Gubitak jasnih definicija, u
principu znači gubitak fokusa. No, kako se ponovno fokusirati u današnje doba
koje gotovo da ne priznaje postojanje bilo kojeg polja ljudskog djelovanja osim
ekonomije i politike? Naime, u današnje doba određena tema postaje društveno
interesantna tek ukoliko naglašava svoju direktnu ili indirektnu poveznicu s ekonomijom i politikom. Sukladno tome, ovdje se teorijski propituje bi li se feministički pokret mogao ponovno usredotočiti osnivanjem političke stranke3? Može
li feminizam osnažiti svoju društvenu ulogu i pomiriti unutarnje podjele putem
politike?
Osim određenih svjetskih primjera, pokušaja da se uđe u politiku bilo je
početkom 1990-tih i u Hrvatskoj. No, pokušaj je okarakteriziran kao neuspjeh
(prvenstveno zbog malog broja glasova). Danas bi takva situacija mogla biti drugačija, a ako i nije, vjerojatno je mogla biti - da se ustrajalo i višegodišnjim radom postupno širilo glasačku bazu. Stoga se ovdje prvenstveno pokušava ponuditi odgovor na pitanje: ima li (ponovni) ulazak u visoku politiku nešto za ponuditi feminizmu? Postavljeno na teorijsku ravan, ovo pitanje implicira da ulazak u
politiku nužno znači i zaokret (dijela) feminizma od univerzalizma ka pragmatizmu. Tako postavljeno, pitanje se može formulirati i kao: ima li ulazak u politiku
i prihvaćanje pragmatizma nešto za ponuditi feminizmu koji se, čini se, i sam
upleo u prosvjetiteljsku težnju za univerzalnim značenjem i učinkom? Odnosno,
može li feminizam dovoljno utjecati na društvena i edukacijska kretanja i
promptno reagirati na, za emancipaciju žena, nepovoljne društvene tendencije
bez upuštanja u političko-stranačku bitku? Je li dovoljan pokret – kao teorija i
rad u civilnom sektoru – ili postoji potreba i za stranačkom sferom?
Status squaw: Žene su krive za sve
Iako riječ squaw za pripadnike indigenih naroda nije nužno negativan pojam4, ona se u svijesti bjelačke populacije javlja, posredovana vestern filmovima
potencijal pokreta. „Akademska politika i karijerizam zasjenili su feminističku politiku“
(Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 39).
3
Važnost političkog angažmana možemo navesti citat: „Feministkinjom se postaje, feministkinjom se ne rađa“ (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 21).
4
U SAD-u se rasprava o rasizmu i/ili seksizmu riječi squaw (da li potiče od riječi žena
ili vagina?) intenzivirala 1960-tih i 1970-tih, u doba buđenja civilnih pokreta za prava
žena, afroamerikanaca i inih obespravljenih društvenih skupina. Od tada do danas rasprava nije smanjila svoj raspon: kreće se od onih koji imaju izrazito pozitivan stav prema
tom pojmu (kao tradicionalnom pojmu koji ne vrijeđa žene već služi za očuvanje domorodačkih zajednica i njihovog jezika) do onih koji imaju izrazito negativan stav. No, riječ
squaw postala je prijeporna puno prije pokreta 1960-tih, još od doba prvih doseljenika i
200
Status Squaw
i opisana rječnikom maskulinog kulturnog imperijalizma, kao riječ koja statusno
označava (i ponižava) ženu - ne bilo koju - već pripadnicu „primitivnih“ naroda
sjeverne Amerike koja je manje vrijedna čak i od žena koje posesivno nazivamo
„našima“. Ovdje je taj pojam preuzet u negativnom (ali ne i pogrdnom) smislu te
proširen na dvije razine.
Na prvoj razini, igra riječi - status squaw – proširena je na društvo, pa pojam obuhvaća sve žene i muškarce koji ne samo da se mire sa zatečenim ugnjetavačkim odnosom muškaraca prema ženama, nego ga i odobravaju, perpetuiraju
i doživljavaju kao prirodno ili logično stanje stvari. Pri tome se perpetuacija očituje u pozitivnom ili neutralnom stavu prema muškim ugnjetavačkim praksama,
koju neki od njih (bili muškog ili ženskog spola/roda) prakticiraju i sami. Na
drugoj razini, pojam se proširuje na kulturu - jer se pojedinca ne može potpuno
odvojiti od konteksta u kojem se nalazi i razvija, tj. od općedruštvene i kulturne
klime koja je dominantno muška i ugnjetavačka i koja ih u (diskutabilnoj, ali i
neosporno) određenoj mjeri uvjetuje: unaprijed im namećući svjetonazorske slike o sebstvu, ženama, muškarcima, spolno/rodnim i društvenim odnosima, kao i
o društvenoj pravednosti. Prema tome, status squaw nam, kao i status quo, daje
statičnu sliku društva (ali i svijesti pojedinca!), uokvirenu u paradigmatsku težnju za nepromjenjivošću i nekonfliktnošću, naslikanu rukom konformizma.
Plastičnost navedenoj definiciji daje primjer gledateljice Televizije Slavonije i Baranje koja se 30. prosinca 2008. uključila u emisiju „Tema dana“ i raspravu o odgovornosti za silovanje telefonskom izjavom:
Vi sad znate da su sad ženske gore nego muškarci, to je prvo.
A dok kuja ne mane repom, muško neće krenut. One su njega izazivale dok njemu nije dopizdilo da koju zgrabi pa su onda one njega
živcirale, a on je mlad, neiskusan...nasjeo na minu. Budite pametni
žene i policajci, svi – ženske su krive. I nema više: „Hrvatska“, na
svakom koraku. Bezobrazne i optužuju muževe i tuku muževe i svašta rade. Žene su sada zločaste postale, a ljudi su postali jadni; svugdje žrtva. Tako da znate. Ljudi su žrtva, a žene su poludile. Išamarat i toljagom dat po guzici samo tako, što je nekad prije bilo. Da su
žene bile ponizne ljudima i dobre, a sad muževi jadni moraju bit ponizni. Puše, piju, drogiraju se ko krave neodgojene5.
http:www.index.hr/video/film.aspx?id=5546 (Pregledano 5. veljače 2010.)
Nakon tih riječi, uslijedio je smijeh prisutnih u studiju. Uzme li se smijeh
voditelja kao nešto „tipično muški“ ili „očekivano“, ne može se zanemariti i činjenicu da se u tom trenutku u studiju smijala i voditeljica. Ovaj primjer je indikativan za status squaw, točnije za projekcije o poželjnoj stvarnosti, osobnom
statusu i ideji dobrog života koju zastupa. Ukratko, muškarac ili žena koji podrpogrdnog prizvuka koji joj je pridodao bijeli kolonizator - bilo da je pod pojmom mislio
na ženu indigenih naroda ili ženu-vaginu (usp. Fay, J. The Squaw Word. U: Arts&Opinion, vol.7 no.2.).
5
Izjava gledateljice je prenesena u originalu, sa svim pravopisnim greškama.
201
Ivan Hromatko
žavaju i dio su statusa squaw smatraju da: 1) se društvo po spolno/rodnoj liniji
dijeli na pozitivnu kategoriji Ljudi, iz koje je isključena negativna kategorija žena; da 2) ugnjetavanje žena ili ne postoji ili je prirodno; iz čega slijedi da 3) nasilje Ljudi nad ženama izazivaju žene same; te obično 4) romantiziraju tradiciju i
neko prošlo vrijeme u kojem je sve bilo „bolje“ i „uređenije“ - prvenstveno zato
jer je žena znala svoje mjesto u društvu Ljudi.
Stavovi gledateljice navode na bitna pitanja: koja razina statusa squaw je
utjecajnija? Da li su ti muškarci i žene osobno krivi što podržavaju ili izražavaju
takve stavove? I, ako jesu, u kojoj mjeri? Ili je jedini krivac za takve stavove dominantno muška kultura koja kondicionira žene kao i muškarce? Takva pitanja o
centru odgovornosti zaobići će se (ne umanjujući njihovu važnost) preporukom
Iris M. Young koja smatra da se po pitanju moralne odgovornosti treba razlikovati krivicu i odgovornost, te da normativna i politička teorija moraju uzeti u računicu i nesvjesno, nenamjerno djelovanje, a ne samo ono racionalno i svjesno
(Young, I.M. Pravednost i politika razlike). Tako postavljena, višedimenzionalnost i cirkularnost ugnjetavanja postaje očita: za stav gledateljice krivica pada na
maskulinumom uvjetovano društvo i kulturu, a odgovornost za izjavu na gledateljicu. Drugim riječima, izvor problema sačinjava 1) dominantno muško društvo
i kultura koji nameću i odgajaju takve stavove, ali ni 2) individua nije bespomoćna: ona je ta koja bira hoće li biti ogledalo postojećeg i neravnopravnog ili
mogućeg i ravnopravnog odnosa muškaraca i žena, bila toga svjesna ili ne.
Naravno, nije sve tako jednostavno. Odnosno, generaliziranoj pretpostavci
da se u pitanje moralne prosudbe mora uključiti i nenamjerno ili nesvjesno djelovanje6, potrebno je pridodati i kontekst kao jedinu mogućnost (kakvog-takvog)
realnog zahvaćanja svijeta, morala i pravednosti. Svijeta u kojem je „pretpostavka da feminizam razotkriva i želi promijeniti zajednički položaj svih žena postala...neodrživa“ (Young, I.M. Pravednost i politika razlike, str. 22). Naime, takav
univerzalistički usmjereni feminizam radi dvije pogreške: 1) pretpostavlja da je
univerzalan za sve žene, što je verzija univerzalističke muške perspektive – perspektive koju feminizam opravdano proziva nepravednom, diskriminacijskom i
ugnjetavačkom; i 2) vodi feminizam u generalizaciju zbog koje ponekad ne može zahvatiti partikularnost i kontekst nekog konkretnog problema ili situacije. To
dalje vodi ka krivim ili generaliziranim sudovima - kojima se stječe neprijatelje i
među potencijalnim saveznicima, s obje strane spolno/rodnog „bojišta“7.
Na stranu pitanje je li za feminizam stvaranje neprijatelja nužno negativna
stvar, ovdje je važno pitanje: gubi li feminizam (kao aktivizam) ili dobiva ako
napusti univerzalistički pristup ženama i muškarcima, prizna kontekstualni „poraz“, te odustane od pokušaja osvještavanja svih žena i muškaraca? To jest, gubi
li ako fokusira svoju energiju na postizanje institucionalnih promjena i osvješte6
Kao oruđe samokritičnosti, osobnog razvoja i razvijanja sposobnosti solidarnosti. Solidarnosti kao osviještenosti o postojanju i jednakoj važnosti perspektive „druge“ strane.
7
Judith Butler smatra da je moguće govoriti o interesima žena bez mi-generalizacije koja
isključuje dio biračkog tijela koji želi predstavljati (Butler, J. Nevolje s rodom. Feminizam i subverzija identiteta).
202
Status Squaw
nja onih osoba koje još uvijek nisu u potpunosti internalizirale normativni i vrijednosni okvir muške perspektive8? Za teorijsko krilo feminizma ovakvo je pitanje vjerojatno bespredmetno, ali ima određenu težinu za pitanja aktivističkog
krila. Naime, Castells kaže:
Snaga društvenih pokreta koji se temelje na identitetu ogleda
se u tome što su autonomni spram državnih institucija, logike kapitala i privlačne tehnologije. Zato ih je teško pridobiti da se uključe u
postojeće institucije, iako je, naravno, moguće kooptirati neke od
njihovih sudionika. … Ipak, osnovni problem procesa društvene
promjene što se zbivaju izvan postojećih institucija i vrijednosti društva jest da bi oni prije mogli rascjepkati nego ponovno izgraditi
društvo.
(Castells, M. Kraj tisućljeća, str. 375).
Prema tome, civilni sektor je očito dobra pozicija za feminizam koji (u
svojim radikalnijim formama) teži dekonstrukciji postojećeg društva iz temelja.
No, da bi se i došlo do prilike za dekonstrukciju, pogotovo onu temeljitu, potrebno je politički manevrirati te postepeno, korak po korak, dolaziti do cilja. Idealna
i emancipirana budućnost, ako i je moguća, neće nastati iz samo jednog, presudnog poteza9. S tog stanovišta, feministički aktivizam (koji djeluje u realnom i
ograničenom svijetu) bi trebao prema navedenim riječima gledateljice televizijske emisije pristupiti iz perspektive pragmatizma10: sa stanovišta feminizma kao
pokreta koji ne može samo tražiti put ka nekom budućem društvu jednakosti i
međusobnog priznavanja između Norme i Drugog, već mora tražiti pomake na
bolje - za žene i čovječanstvo – i to danas. Sada se nameće pitanje: da li je priznanje realnosti, tj. da postoji mnoštvo muškaraca i žena koji prihvaćaju tradicionalne spolno/rodne uloge i osjećaju se ugroženi novim idejama, nešto loše za
feminizam? Ili je takav stav upravo ono što oslobađa feminizam nepotrebnog balasta i oslobađa mu višak energije za postepeno postizanje bolje budućnosti?
Drugim riječima, treba li feminizam, ulaskom u politiku kao stranka, usmjeriti
svoju energiju s pomoći svima na pomoć glasačima?
8
Na institucionalnoj razini mislimo prvenstveno na obrazovnu politiku, a na razini pojedinca na mlade osobe oba spola koji, osim što su okrenuti budućnosti, još nisu internalizirali svjetonazor i recepte muške kuhinje svakodnevnog (ugnjetavačkog) djelovanja
prema ženama.
9
Poteza koji bi sličio na onu iz naziva beogradskog benda Neočekivana sila koja se iznenada pojavljuje i rešava stvar.
10
Pristup koji u metodologiji društvenih znanosti i istraživanja neki navode kao najbolji
i najperspektivniji - prvenstveno zbog njegove kooperacijske orijentacije i promoviranja
mogućnosti i potrebe za suradnjom umjesto dogmatske ukopanosti (tipične za ortodoksne metodičare iz doba tkz. paradigmatskih ratova) i isključivosti (Tashakkori, A., Teddlie, C. Mixed methodology. Combining Qualitative and Quantitative Approaches).
203
Ivan Hromatko
Feminizam u zamci univerzalizma i generalizacije?
Feministička teorija se, kao kritička teorija s „povlaštenim stajalištem“,
usredotočila na ukazivanje na činjenicu da „znanje koje ljudi imaju o društvu,
koje drže apsolutnim svjedočenjem o stvarnosti, u biti reflektira iskustvo onih
koji politički i ekonomski upravljaju socijalnim svijetom“ (Ritzer, G. Suvremena
sociologijska teorija, str. 300), tj. muškaraca. Drugim riječima, usredotočio se na
ogoljenje univerzalnosti kao lažne, tj. kao ideologije koja ima funkciju prikrivanja suštinskog i strukturalnog isključivanja i ugnjetavanja žena od strane muškaraca, muškog društva i kulture (koji im služe i kao oruđe za ugnjetavanje i kao
njegovo opravdanje). Onkraj muškog subjektivnog iskustva (koje se predstavlja
kao univerzalno ili kao Norma) nalazi se Drugost: žena, nevidljivi ne-muškarac,
objekt čije se iskustvo i glas ne čuju ili ne žele čuti.
Takva dekonstrukcija univerzalnosti, kroz ukazivanje na postojanje i ženskog subjekta u društvu, nije krajnja točka interesa feminističke teorije. Slijedi
rekonstrukcija kao ustrajanje na „procesu otkrivanja u koji se postupno uključuju
ugnjetene grupe koje istraživači proučavaju, i pomoću kojih se nadaju da će pojedinci i grupe, mali ili velikim koracima, naučiti kako trebaju djelovati da bi postigli kolektivnu emancipaciju“ (Ritzer, G. Suvremena sociologijska teorija, str.
328).
Time je feministička teorija izašla iz sfere misaonog na teren građanskog
aktivizma preko kojeg pokušava ostvariti pomake u svakodnevnom životu, kao i
promovirati žensku perspektivu društva kao legitimnu i poželjnu - ne samo za
žene već i za muškarce (pa i za planetu). Slijedom tog truda, alternativna istina o
društvenoj nepravdi prema ženama i notornom proturječju univerzalizma je, kao
i svaka druga normama potisnuta istina, polako (ali sigurno) napredovala i postigla vidljive rezultate11.
Suvremeno društvo svjedok je mnogih promjena koje su se dogodile u
smjeru priznavanja Drugosti (žena, ali i drugih diskriminiranih i ugnjetavanih
pojedinaca i skupina) od strane (muške) Norme. S druge strane, i daje svjedočimo da se još mnogo toga treba napraviti jer, kao što je pokazao primjer gledateljice, u društvu i dalje postoje status squaw pojedinci koji su internalizirali spolno/rodnu ideologiju do te mjere da ju osjećaju svojim „poslanjem“ i točkom u
kojoj oni zapravo zauzimaju moralnu stepenicu više naspram svih onih koji su te
predodžbe odbacili kao ugnjetavačke. Ako prihvatimo da je vjerojatnije da će u
svijetu uvijek postojati pojedinci tradicionalnih svjetonazora, postavlja se pitanje: treba li se feminizam truditi osvijestiti te pojedince? Iz dosad iznesenog, vidljivo je da na ontološkoj i teoretskoj razini i te kako treba. No, što je sa aktivističkim krilom feminizma koji mora (pre)živjeti u svijetu ograničenih resursa,
svakodnevno se boreći se za financije i prostor (medijski i radni)?
11
Od pozitivnih pomaka u svakodnevnom životu žena pa sve do pomaka u teoriji: na primjer do razvoja „tvrdog“ cyberfeminizma koji smatra muškost tehnologije patrijarhalnim mitom i proglašava suvremenu tehnologiju ženskom (Janković, V. Cyberfeminizam
između teorije i pokreta. Osvrt na Hrvatsku).
204
Status Squaw
Ovdje se nipošto se ne želi reći da je jedna dimenzija feminizma važnija
od druge ili, pak, da ih je moguće u potpunosti odvojiti. Dapače, teoretičarke su
najčešće i aktivistice na terenu koje razvijaju oba smjera feminističkog djelovanja kao pokreta za emancipaciju. Jedno bez drugoga ne mogu postojati: teorija je
želja ili mašta kao „sposobnost mijenjanja iskustva u projekciju onog što može
biti, sposobnost koja dopušta umu da razvija ideale i norme“ (Young, I.M. Pravednost i politika razlike, str. 12), a aktivizam je konkretan rad na otjelovljenju
te želje/mašte u realnom svijetu. No, u svijetu društvene teorije, nužno se javljaju univerzalizacija i generalizacija (kao redukcija stvarnosti zbog nebrojnih subjektivnih i nekoliko objektivnih razloga). Ali, da li je univerzalistički i generalizirajući pristup neophodan u svakodnevnom radu feminističkih aktivista? Mora i
može li se svakoga dotaknuti, osvijestiti i svakoga zastupati?
To pitanje nije novo u feminističkoj teoriji. Seyla Benhabib u djelu Situating the Self govori o potrebi redefinicije univerzalizma koji je prisutan u danas
najpoželjnijem obliku diskursa – liberalnom diskursu. Ona se zalaže za razvoj
interaktivnog univerzalizma koji nužno treba sadržati komponentu spolne osviještenosti, svijesti o kontekstualnosti i koji treba nastajati i konstruirati se svakodnevno, u interakciji (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and
Postmodernism in Contemporary Ethics). U djelu Pravednost i politika razlike,
Young izražava zahtjev za kontekstualnom heterogenom javnošću nasuprot današnjoj građanskoj javnosti - koja se ogleda u univerzalizmu utemeljenom na
pozitivizmu, redukcionizmu i ideologiji nepristranosti (Young, I.M. Pravednost i
politika razlike). Iako su ta dva zahtjeva formom različiti (Young poriče mogućnost univerzalizma, a Benhabib ga vidi, jednom kada se redefinira, kao korektivni i aspiracijski model), suštinski su slični. Obje autorice traže priznavanje Razlike jer „poricanje razlike pridonosi potlačenom položaju društvenih skupina
(Young, I.M. Pravednost i politika razlike, str. 17). Razliku se može priznati samo slušanjem:
Niti se konkretnost, kao niti drugost „konkretnog drugog“,
može spoznati u odsustvu glasa te drugosti…bez angažmana, konfrontacije, dijaloga ili pak, u Hegelijanskom smislu, „borbe za priznanjem“; težimo konstituirati drugost drugoga kroz projekciju,
fantaziju ili ga ignorirati do ravnodušnosti.
(Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and
Postmodernism in Contemporary Ethics, str. 168)
Već ti zahtjevi za priznanjem Razlike ukazuju na zanimljivu mogućnost da
se i feminizam upleo u zamku univerzalizma i generalizacije12, posebice prema
12
Antropolog Shweder to naziva monokulturalnim feminizmom, kao negativnom pojavom koja ne priznaje kulturni pluralizam, tj. uključuje feministkinje koje smatraju da se
rodna jednakost treba nametnuti u cijelome svijetu. On negativnost monokulturnog feminizma vidi u njegovom kulturnom imperijalizmu (Shweder, R.A. Moral maps, First
World conceits and New Evangelists. U: Harrison, L. E. & Huntington, S. P. Eds. Culture matters: How values shape human progress) - koji za druge kulture predstavlja ovo-
205
Ivan Hromatko
ženama. Univerzalizam se definira kao „učenje koje ne priznaje nijedan drugi
autoritet osim općeg suglasja“, a generalizacija kao „mišljenje ili govor u obliku
generalnih, općih postavki“ (Anić, V. i Goldstein, I. Rječnik stranih riječi). Iz toga slijedi definicija univerzalizma kao pozitivizmom legitimiranom svjetonazorskom isključivošću - prema kojoj je naša stvarnost neizbježna, poželjna i normalna, a oni tuđi svjetonazori ili ne postoje ili su nevažni.
Kao što je već rečeno, feministička teorija veći dio svoje energije (s pravom) usmjerava upravo na rušenje lažnog univerzalizma koji je zapravo zastupnik muškog iskustva i ekskomunikator ženskog. No, nakon određenih uspjeha u
prezentiranju ženske perspektive i postizanja realnih pomaka u odnosu institucija
prema ženama (diskutabilno je koliko se odnos muškaraca realno promijenio),
počeli su se javljati i glasovi obespravljenih iz unutra, iz ženske populacije13. Žene druge rase, klase, kulture i geografskog položaja izrazile su svoje neslaganje
sa situacijom u kojoj ih sve predstavlja bjelkinja srednje ili više klase. Oglasile
su svoju Drugost, unutar ženske populacije, koju se također treba čuti. Samim time su pokazale da je i feminizam upao u zamku univerzalizma i generalizacije.
Odnosno da, s jedne strane, feministički pokret ne znači i pokret svih žena i, s
druge, da i unutar feminističkog pokreta ima bitnih razlika koje nisu na pravi način predstavljene i u jednakoj mjeri zastupljene. Feminizam se predstavio kao
univerzalan mislilac koji reprezentira sve žene, pri tome zaboravivši slušati te
iste žene. Ili, kako kaže Benhabib:
Promišljati “iz perspektive svih drugih” znači znati “kako
slušati” što drugi govori ili, u slučaju odsutnosti njihovih glasova, u
sebi zamisliti konverzaciju sa drugim kao dijaloškim partnerom.
(Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and
Postmodernism in Contemporary Ethics , str.137)
Jednostavno, taj se glas zagubio i žene su počele tražiti priznavanje razlike
i unutar ženske populacije. Uz te glasove, postoje i žene koje žive tipično muški
status squaw i uopće ne podržavaju ni feminizam niti bilo kakve promjene u položaju žena, kao što nam je pokazao primjer gledateljice iz prethodnog poglavlja.
To su one žene koje, kao u snu Tereze (heroine Kunderina romana Nepodnošljiva lakoća postojanja), nage stupaju i pjevaju uz bazen pun ženskih leševa, čekajući naredbu Tomášove dirigentske palice ili hitac iz pištolja.
Iako je na teoretskoj razini feminizma određena univerzalizacija i generalizacija (kao i svakoj drugoj teoriji) neizbježna, postoje i primjeri Young, Benhabib, Butler i mnogih drugih koji pokazuju da feminizam uistinu jest kritička teozemaljski pakao, dok je za Zapadnjake nevidljiv (zbog uvjerenja Zapada u svoju superiornost i koncentraciju na popločavanje puta dobrih namjera).
13
Prema Butler, to se dešava zato jer feminizam pojam žena definira kao zajednički
identitet svih žena, kao subjekt koji postoji oduvijek i dijeli istu sudbinu. Takva definicija nastaje zbog političke pretpostavke da mora postojati univerzalna žena, kao i univerzalno tlačenje (Butler, J. Nevolje s rodom. Feminizam i subverzija identiteta).
206
Status Squaw
rija. Odnosno, one pokazuju da feminizam, kao dio obitelji kritičke teorije, ima
volje propitivati i sam sebe, te da to i čini14. Tu poziciju zauzima ne zbog nečijeg
zahtjeva, već zbog želje za poboljšanjem samog sebe, izoštravanja, točnosti, rasta. No, pri djelovanju na terenu, mogu se pojaviti mišljenja i djelovanja aktivist(ic)a koji ne dopuštaju drugačije mišljenje i smatraju naše kao jedino ispravno. Takvi stavovi dovode do novih (i nepotrebnih) sukoba, kako između žena samih, tako i između žena i onih muškaraca koji su otvoreni prema ideji emancipacije. Sljedeće poglavlje će pokušati ukazati na jednu mogućnost izbjegavanja tog
sukoba (ukoliko ga uopće treba izbjegavati), a taj je - ponovna politizacija feminističkog pokreta za emancipaciju.
Politizacija: od pokreta do programa
Mnogi bi se mogli začuditi zbog postavljanja pitanja o politizaciji feminističkog pokreta. Pa zar nije feminizam politički aktivan pokret? Istina je, feminizam jest politički aktivan od samih svojih početaka - prvenstveno u iznošenju
problema žena i ugnjetavanja iz privatne u javnu sferu. Kako smatra Benhabib,
feminizam je prihvatio i promovirao ideju da, u modernom svijetu, trud protiv
ugnjetavanja počinje redefiniranjem privatne sfere (Benhabib, S. Situating the
Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics). Prema
tome, feminizam se trudi kritizirati distinkciju javno/privatno (koja se sve više
urušava15). Prema toj distinkciji, javno je rezervirano za muškarce, a privatno za
žene pa tako i ženske teme/problemi trebaju ostati privatni: unutar obitelji.
U tom pogledu, trud feminizma za izlaskom privatnog u sferu javnog je
pohvalan i doveo je do mnogih pozitivnih pomaka za žene i društvo, ali (!) u današnje vrijeme „javno“ (kao javnosti važno) nužno uključuje i neku poveznicu s
ekonomijom ili politikom. Stoga feminističke teme, suvremenim izbjegavanjem
formalne političke arene, izlaze u javnost i politiku zaobilaznim putem - posredovane u drugim sferama djelovanja (znanstveno-teorijskoj, civilnoj, sferi medija i umjetnosti). Ono što se ovim člankom predlože jest da se feministički pokret
proširi iz tih sfera u ono što (muška i ženska) politička elita - želeći naznačiti
14
Odnosno, sposoban je zauzeti pomičnu poziciju - poziciju koju Shweder smatra pozitivnom – onu koja se temelji na principu konfucionista koji vjeruje da je spoznajni svijet:
1) nemoguće obuhvatiti ako ga se promatra iz bilo kojeg pojedinačnog rakursa; 2) nejasan sa generalizirajuće pozicije te 3) isprazan sa neodređenog, univerzalnog stanovišta
(Shweder, R.A. Moral maps, First World conceits and New Evangelists. U: Harrison, L.
E. & Huntington, S. P. Eds. Culture matters: How values shape human progress). To je
pomična pozicija koja mijenja točke gledišta, svjesna svoje nepotpunosti – pozicija kulturnog pluralista (a i kritičke teorije) – koju je Benhabib opisala: „Što smo sposobniji
identificirati više različitih stanovišta s kojih se situacija može sagledati i konstruirati, to
ćemo biti osjetljiviji na partikularnosti involviranih perspektiva“ (Benhabib, S. Situating
the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics, str. 54).
15
Posredstvom onoga što Benhabib naziva kritičkim modelom diskursa javno-privatne
sfere (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics).
207
Ivan Hromatko
svoju stručnost - naziva „visokom politikom“. Naime, unatoč tome što Young ispravno pokazuje, analizirajući Habermasov pojam birokratske depolitizacije, da
se pravedna politička zastupljenost svih u korporacijskom i birokratskom društvu
može postići samo demokratizacijom institucija i procesa odlučivanja (Young,
I.M. Pravednost i politika razlike), očito je i da feminizam mora postizati uspjehe i u vremenu kada te razine demokratičnosti nema, tj. u predstavničkoj demokraciji. To znači da se već danas treba ući u politiku, kao stranka koja će zastupati emancipaciju, žene (muškarce) i njihove interese. Time bi se postigle: 1) reprezentativna dobrovoljnost; 2) politička zastupljenost ciljeva emancipacije te;
3) efikasnost.
Prva prednost koja se ostvaruje ulaskom u sferu politike jest reprezentativna dobrovoljnost. To znači da bi „Feministička stranka“ (ili kako bi se već zvala) imala legitimno pravo predstavljanja svojih glasača u institucijama vlasti i
politike čime bi se: 1) izbjegao sukob među ženama - zbog nedobrovoljne reprezentacije (koju su oglasile žene druge rase, klase itd.), a i; 2) smanjio prostor kritike tradicionalističkih status squaw umova; kao i kritike kulturnih pluralista i
multikulturalista16 (od kojih neki smatraju da je feminizam monokulturalno orijentiran).
To stvara, prema idealu liberalno-demokratskog političkog sistema, dvosmjernu odgovornost. Odnosno, stranka i njezini mandatari su odgovorni svojim
glasačima, ali su i glasači odgovorni sebi i široj javnosti zbog dovođenja stranke
i stranačkih pulena na položaje političke i ine moći. Dakle, pojedinac je dobrovoljno i (u diskutabilnoj mjeri) samostalno glasao za jednu opciju i, slijedom tog
glasa, sada ga ta opcija ima pravo zastupati. Time se zatvara „začarani krug“ odgovornosti i interkorekcije koja se izražava na slijedećim izborima (ako ne i prije). Feminizam time odustaje od stajališta da su sve žene i svi muškarci isti (svaki u svojim kategorijama), te da feminizam zastupa sve žene17. Feminizam, kao
stranka, zastupa žene i muškarce koji su joj dobrovoljno dali svoj glas i izrazili
podršku. Takav pristup je otvoren jer ne isključuje čak ni status squaw gledateljicu iz prvog poglavlja – ona može biti dio te društvene promjene – ali mora do
toga doći introspekcijskim osvještavanjem i dobrovoljno, glasajući za feminističku opciju. Daleko od toga da se treba slijepo vjerovati u ideale liberalne demokracije, ali čini se da bi se ulaskom feminističke stranke u politiku mogla potpomognuti veća odgovornost (svjesna, pa i nesvjesna) koju priziva Iris Young.
Druga prednost je politička zastupljenost, tj. direktno sudjelovanje u kreiranju politike. Naime, i danas su neki od ciljeva feminizma i emancipacije zastupljeni u politici, ali se u sferi djelovanja obično očituju kao intervencionizam.
16
Jednu takvu kritiku iznio je pobornik multikulturalizma Milan Mesić, smatrajući da
multikulturalizam - prirodni saveznik feminizma - može odbaciti sve kritike feminizma
te dodaje da je feminizam i sam upao u zamku prosvjetiteljskih univerzalija, posebno
prema ženama (Mesić, M. Feministička kritika multikulturalizma. U: Društvena istraživanja 15 (4-5) (84-85).
17
Bitno je uočiti da feminizam odustaje od univerzalističkog stajališta samo u političkoj
sferi, ne i u drugim sferama (primjerice teoriji, edukativnoj sferi ili sferi umjetnosti).
208
Status Squaw
Odnosno, civilni, aktivistički feminizam se politički aktivira tek onda kada institucije vlasti i (muške) politike već donesu neki zakon, propis ili odluku koja je
na štetu žena. Time se feminizam svodi na ulogu „gašenja požara“, a ulaskom u
politiku i institucije vlasti, feminizam dobiva priliku aktivnog sudjelovanja u samom procesu nastanka tih odluka, a time i (su)kreiranje politike. Umjesto čekanja, kao prema teoriji mrvica, da mrvice padnu sa stola bogatih muškaraca
(Bruckner, P. Bijeda blagostanja. Tržišna religija i njezini neprijatelji), zašto ne
stvoriti mogućnost utjecaja na političke odluke i nadzor njezine provedbe? To ne
znači da feminizam treba napustiti ulogu dežurnog vatrogasca, nego da treba
proširiti područje djelovanja i na prevenciju političkih odluka koje te požare izazivaju.
Također, izbjegava se sukob između žena oko pogrešne ili nepravedne zastupljenosti u feminističkoj literaturi i aktivizmu. Suvremeni svijet je ipak i danas, u doba sve veće globalne povezanosti, podijeljen na države kao nositelje suvereniteta i legitimiteta odlučivanja unutar omeđenog teritorija. Ta podjela ne
postoji samo u atlasu svijeta, ona je realna i u svijesti pojedinaca, kao što pokazuje primjer žena koje smatraju da ih ne može sve zastupati bijela žena sa Zapada. Ulaskom feminizma u politiku - između teorijske zastupljenosti koja mora
generalizirati i time (ne)namjerno zanemarivati neke, te civilnog rada na terenu
(čiji opseg često ovisi o volji politike i ekonomskih faktora) - realizirala bi se i
srednja, politička razina preko koje bi emancipacijski rad u civilnoj sferi dobio
političku zaštitu i kojoj bi se konkretna, obespravljena i ugnjetava žena mogla
obratiti sa svojim specifičnim problemom, komunicirajući s ženama svog podneblja i kulture (umjesto da joj se odgovor nudi s druge strane globusa).
Treća prednost je efikasnost. Izlaskom u politiku i sudjelovanjem u procesu kreiranja i donošenja odluka, feminizam bitno dobiva na efikasnosti. S jedne
strane, lakše će i brže postizati ne samo kratkoročne ciljeve (sudjelovanjem u donošenju zakona i propisa) nego i srednjoročne (utjecanjem na obrazovnu politiku). Sudjelovanje u donošenju zakona i (pogotovo) utjecaj na obrazovnu politiku
su preduvjeti za postizanje dugoročnog cilja – realne emancipacije žena i muškaraca. S druge strane, feminizmu se u političkoj sferi otvaraju vrata internacionalne umreženosti feminističkih stranaka diljem svijeta koje bi surađivale, učile jedne od drugih, zajedno izražavale zahtjeve žena i muškaraca koje zastupaju i, prema potrebi, predstavljale „jezičac na vagi“ koji može neku lokalnu pro-mušku
odluku spriječiti ili uskladiti sa potrebama žena.
Odgovornost i napredak
Mnogi će, bili oni simpatizeri feminističkog pokreta ili ne, osuditi stav
gledateljice i slične stavove koje muškarci i poneke žene izražavaju u javnoj i
privatnoj sferi. Sa stajališta legalizma, ovdje se sugerira da je za feminizam bolje
takve osude prepustiti nesavršenim institucijama (iako privatno smatram da je
izjava gledateljice za svaku osudu).
209
Ivan Hromatko
Ipak, današnje institucije su proizvod muškog sjećanja i muškog iskustva,
pa se i izražavaju na štetu ženske perspektive. Iz toga slijedi da bi feminizam,
kao pokret za emancipaciju, trebao imati utjecaj na razvoj tih institucija u poželjnom smjeru. Utjecaj, pak, znači (političku) moć koju feminizmu nitko neće dati
besplatno ili bez borbe. Upravo zato treba ozbiljno razmisliti treba li feminizam
ući u političku arenu? Treba li aktivno utjecati na proceduralnost odlučivanja
(inzistiranjem na transparentnosti)? Treba li aktivno mijenjati postojeće propise i
zakone koji favoriziraju mušku perspektivu i interese?
Drugim riječima, treba se upitati nije li možda bolje registrirati današnju
(za žene) nepovoljnu društvenu realnost, ali bez (!) odustajanja od moguće bolje
društvene realnosti? Da li je bolje prihvatiti da je svijet i dalje - unatoč zamagljivanju vela neznanja18 - mračno (ne i depresivno) status squaw mjesto? Ukoliko
prihvatimo takav stav i biološku uvjetovanost prirode koja nas okružuje i prožima svojom neminovnošću – što se obično dogodi pojedincu u trenutku kada
osvijesti činjenicu da nikad neće stići napraviti sve ono što želi u životu – shvatiti ćemo da se život i napredak svode na fokusiranje.
Fokusiranje, u kontekstu feminističke politike, znači koncentraciju na interese stranke i (emancipiranih) glasača. No, to ujedno ne znači i potpuno odustajanje od pojedinaca koji trenutno ne priznaju tekovine feminizma (nije li cilj politike dolazak na vlast i provedba programa, za što treba što širu glasačku bazu?),
već uvodi dimenziju dobrovoljnosti. Ljudi se mogu i trebaju mijenjati, ali do realne i duboke preobrazbe mogu doći samo sami – introspekcijom. Odnosno,
moraju se samostalno i dobrovoljno (glasom) svrstati uz feminizam i budućnost,
nasuprot šovinizmu sadašnjosti i prošlosti. Taj proces feminizam treba poticati:
teorijskim, civilnim i socijalnim radom, ali i politikom koja će se dokazati kao
mudrija, uspješnija i pravednija te koja će utjecati na obrazovanje mladih ljudi.
Time se izbjegava nerealna (a time i nepravedna) težnja za predstavljanjem svih žena (što je verzija muškog predstavljanja svih pojedinaca); okreće se
zastupanju samo onih koji glasanjem izraze svoj dobrovoljan pristanak i; ulazi se
u institucije sa političkim programom koji bi poticao i provodio institucionalne
promjene. Te bi promjene (pokazavši se pravednijima) mogle potaknuti i gleda-
18
Benhabib ovim pojmom označava tendenciju liberalnog dijaloga (danas preferiranog
kao najboljeg među lošima) postavljanja konverzacijskih okove. Ti okovi imaju funkciju
prikrivanja društvenih tenzija jer zabranjuje ili ograničava radikalni diskurs o fundamentalnim razmiricama koje postoje u društvu. Drugim riječima, liberalni dijalog implicira
da postoje teme koje bi, ako se iznesu na javnoj pozornici, mogle urušiti društvo (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics). Smatram da feminizam, kao kritička teorija, treba biti (i u bitnome jest) lišen takvih okova. No, ako veo neznanja shvatimo kao pojam za ideologizirani dijalog koji ne
dopušta drugačija mišljenja i, ako sami sebi priznamo da smo i sami ideologizirani
(Mannheimov paradoks) te, potražimo takve primjere u svakodnevnom životu - neće
nam dugo trebati da uvidimo brojne takve primjere, pa i među feminističkim aktivistkinjama i aktivistima.
210
Status Squaw
teljicu iz prvog poglavlja da promijeni svoje mišljenje. Jer, možda se i u njoj
„krije“ feministica o kojoj piše Galić:
Čak su se i neke od feministica nerado tako izjašnjavale, budući da je to bilo popraćeno cijelim nizom negativnosti koje su se iz
toga izrodile, a nerijetko su i same žene zazirale ili još uvijek zaziru
od feminizma (tamo gdje imaju spoznaju o tome), vjerojatno od straha od još većih mogućih posljedica po njihov osobni, bračni i/ili
društveni status.
(Galić, B. Moć i rod. U: Revija za sociologiju 33 (3-4), str. 235)
To govori da u društvu i dalje prevladava mentalitet statusa squaw, što
znači da je društvo i dalje bitno označeno muškim svjetonazorom, a žena je i dalje zatvorena u privatnu sferu. Ovdje se namjerno koristi pojam „zatvorena“
umjesto „zaključana“ jer žena ima moć izaći iz te sfere. No, kao što nam zorno
pokazuje primjer gledateljice, problem nije samo u kavezu nego i u glavama.
Mnoge su žene (poglavito starije generacije) predugo živjele kao zatočene u
ugnjetavačkom društvu, predugo su ponižavane i ignorirane da bi htjele izaći iz
kaveza koji im je pokret za emancipaciju otključao. Prema Young, koja poziva
na odgovornost i za nesvjesno ponašanje, reklo bi se da su te žene i same odgovorne (ne i krive), u određenoj mjeri. Takav stav je pogrešan jer se žene zbog
odluke ostanka u kavezu ne treba kriviti (s čime se slaže i Young), ali niti pozivati na moralnu odgovornost. Jer, kako pokazuje sociologija znanja (ili pak Thomasov teorem), društvena stvarnost je konstrukcija, ali vrlo realna konstrukcija,
koju pojedinci internaliziraju do razine postvarenja, odnosno do razine na kojoj
više nisu u stanju odvojiti svoju subjektivnost od „objektivnih“ normi i vrijednosti koje im društvo usađuje socijalizacijom (Berger, L.P. i Luckman, T. Socijalna konstrukcija zbilje: Rasprava o sociologiji znanja.). U takvom svjetlu, čisto
pozivanje na odgovornost i onih koji nisu svjesni da čine nešto loše služi samo
pojednostavljenju problema i umirenju javnog mnijenja kroz kažnjavanje „žrtvenog janjca“.
Zaključak
Čini se da feminizam može imati koristi od ulaska u politiku (u formi
stranke) i stjecanja stvarne moći i odgovornosti, a ona se još uvijek nalazi (za žene: skriva) u politici. Ne želi se reći da znanstveni rad i rad u civilnom sektoru
nemaju moć mijenjanja stvari – povijest pokazuje suprotno. No, brze društvene i
institucionalne promjene mogu se postići u politici i preko politike (zakonima,
utjecajem na obrazovnu politiku itd.), a te institucionalne promjene su preduvjet
realne emancipacije žena i društva. Naime, niti današnje institucije, koje pripadnici određenog društva vide kao objektivne i nepromjenjive činjenice koje postoje od pamtivijeka, nisu ništa drugo doli konstrukti (Berger, L.P. i Luckman, T.
Socijalna konstrukcija zbilje: Rasprava o sociologiji znanja.). Univerzalistički
rečeno, te su konstrukcije proizvod kolektivnog sjećanja. Iz rakursa feminizma,
211
Ivan Hromatko
institucije su proizvodi muškog sjećanja i iskustva, pa (je i normalno da u svom
djelovanju) izražavaju mušku perspektivu. Kakve god da bile, konstrukcije su
proizvod djelovanja ljudskih ruku i čovjek ih može mijenjati. No, da bi se mijenjali u smjeru koji je poželjan za feminizam i emancipaciju, potrebno je da žene
jače uđu na političku scenu. Dakle, ne u postojećem smislu - kao pojedinačne žene koje zastupaju neku od postojećih političkih opcija, već kao stranka, kao Žene, kao program i projekt za emancipaciju žena. U politici feminizam može utjecati na konstrukciju novih institucija koje će biti rodno osviještene19 i koje će
uvažavati glasove svake Drugosti. Preko politike, feminizam može otvoriti ženama još jednu dimenziju u kojoj dominiraju muškarci, ujedno pomažući znanstvenu i civilnu sferu rada na emancipaciji žena i društva u cjelini. Možda se problem za (ponovno) pokretanje stranke nalazi u uvjerenju da će ulazak feminističke stranke u politiku značiti da će se feminizam, kao stranka i politička opcija,
čak i danas naći u problemima (zbog manjka glasova). Zasigurno, ulazak feminizma kao stranke u politiku i danas će biti težak i trnovit put – ali ti uvjeti nikada
nisu sprječavali feminizam da se izbori i uvede pozitivne promjene, unatoč svim
otporima.
Literatura
Žene su krive za silovanje?, 2009. <http:www.index.hr/video/film.aspx?id=
5546> Preuzeto 5. veljače 2010.
Anić, V. i Goldstein, I. Rječnik stranih riječi, Jutarnji list, Zagreb, 2007.
Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics, Routledge, New York, 1992.
Berger, L.P. i Luckman, T. Socijalna konstrukcija zbilje: Rasprava o sociologiji
znanja, Naprijed, Zagreb, 1992.
Bruckner, P. Bijeda blagostanja. Tržišna religija i njezini neprijatelji, Algoritam, Zagreb, 2004.
Butler, J. Nevolje s rodom. Feminizam i subverzija identiteta, Ženska Infoteka,
Zagreb, 2000.
Castells, M. Kraj tisućljeća, Golden marketing, Zagreb, 2003.
Fay, J. (2008). The Squaw Word. U: Arts&Opinion, vol.7 no.2. <http://www.artsandopinion.com/2008_v7_n2/fay-squaword.htm> Pregledano 17. studenog 2009.
Galić, B. Moć i rod. Revija za sociologiju 33 (3-4): 225-238., Zagreb, 2002.
Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, Centar za ženske studije, Zagreb, 2004.
Janković, V. Cyberfeminizam između teorije i pokreta. Osvrt na Hrvatsku, Socijalna ekologija 18 (1): 5- 27., Zagreb, 2009.
19
Hooks smatra da je veliki nedostatak dosadašnjeg pokreta taj što nije osnovao „nijednu
školu utemeljenu na feminističkim načelima“ (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 40).
212
Status Squaw
Mesić, M. Feministička kritika multikulturalizma. Društvena istraživanja 15 (45) (84-85): 845-865., Zagreb, 2006.
Ritzer, G. Suvremena sociologijska teorija, Nakladni zavod Globus, Zagreb,
1997.
Shweder, R.A. Moral maps, First World conceits and New Evangelists. U: Harrison, L. E. & Huntington, S. P. Eds. Culture matters: How values shape
human progress. NY: Basic Books: 158-177., 2000.
Tashakkori, A., Teddlie, C. Mixed methodology. Combining Qualitative and Quantitative Approaches, Thousand Oaks-London-New Delhi: SAGE Publications, 1998.
Young, I.M. Pravednost i politika razlike, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb,
2005.
213
Ivan Hromatko
Ivan Hromatko
STATUS SQUAW
Summary
As a critical theory and a civic movement for emancipation, feminism has dedicated a significant portion of its work towards deconstructing the false universality of the
male perspective --- which is here described through the word-play status squaw. Although the status squaw perspective has more and more opponents, this perspective is still
dominating the social reality --- whether it is a reality of everyday life or one of the academic community. The idea of universalism has even been infiltrated into the feminist
movement to some extent and created inner divisions. Without diminishing the importance of the feminist theoretical wing or its activist wing, this article voices the question
whether the re-politicization of the feminist movement (in a sense of formation of a political party and entrance into the high politics) can bring anything good for feminism and
society? Apropos, can entering into high politics help focus the movement and resolve
some of the divisions within feminism? Can politicization lead to the pragmatic approach to the problem of emancipation, and would this would enable a pragmatic approach
to the problem of emancipation and resolve some of the particular divisions within the
movement?
Key words: feminism, civil society, politics, pragmatism, universalism
214
Prikaz
Zlatiborka Popov Momčinović1
DISKURSI ETNOPOLISA
(Prikaz knjige: Asim Mujkić, Mi, građani etnopolisa,
Sarajevo, Šahinpašić, 2007.)
Ako je u antičkom smislu i definiciji građanin bio onaj koji učestvuje u
javnom životu polisa i političkim institucijama, bosanskohercegovačka pseudodemokratija unosi jednu zanimljivu novinu i paradoks – građanin je onaj koji ne
učestvuje u ovakvim institucijama i ovakvom javnom životu. On je taj koji je
prinuđen da obitava na marginama javnog života i da iznađe drukčije modele
kritičkog, angažovanog diskursa i aktivističkog angažmana naspram ustoličenih
etnopolitičkih pravila igre. Etnički ustrojene političke institucije sprečavaju da se
u njihovim okvirima ustoliče ili makar artikulišu bilo kakvi oblici građanskog
političkog angažmana koji bi u svom fokusu imali pojedinca/ku kao temeljnog
političkog subjekta, ili pak grupu koja ne bi bila etnički (samo)definisana. Naprotiv, postojeći model demokratije ne dozvoljava bilo kakav diskurs, alternativnu političku paradigmu ili pak artikulaciju interesa koja bi bila s onu stranu bh.
trokonfesionalnog etnonacionalizma. Kao takav, politički sistem Bosne i Hercegovine proizvodi sveopštu depolitizaciju i apatičnost, kao i puko prepuštanje pasivnom bivstvovanju u okvirima politike trivijalnog, dominantan je obrazac političkog ponašanja.
Kao radikalan otklon od gore opisanih 'stvari-u-svijetu', napisana je poznata studija Mi, građani etnopolisa, profesora Asima Mujkića. Svesno napisana sa
manjinske pozicije (vidi nultu stranu), zavređuje punu naučnu i svaku drugu pažnju zbog svoje filozofske dubine kao i iskustvene utemeljenosti u kojoj će se
svaki iole osvešten građanin/ka prepoznati. Autor nas ubedljivo vodi kroz različite sadržaje koji nedvojbeno dokazuju i pokazuju svu bedu tzv. demokratije na
bosanskohercegovački način. Analitička studioznost kao i istovremena lepršavost stila pisanja pleni pažnju, i sve vreme čitanja smo pozvani da razmahnemo
kvazidemokratsku koprenu i s Neom popijemo „crvenu pilulu“, ne bi li se suočili
sa „stvarnom stvarnošću“ izvan etnopolitičke matrice (str. 33).
Tonalitet knjige je angažovana, kritička pozicija koja ne pretenduje na nekakvu neutralnost ili pak nazovi politički realizam, koji na kraju završava u prihvatanju status quo-a kao jedinog mogućeg rešenja za složenost i nedorečenost
bh. društva. U knjizi se ukazuje da upravo ovakvi realistički pristupi služe daljoj
proizvodnji podela i sukoba, sprečavajući kreativni potencijal društva da izađe iz
1
pozlata75@gmail.com
Zlatiborka Popov Momčinović
vlastite izmaglice i političkog sunovrata konstantno promovišući doktrinu odgode građanskog društva. Iako su bosanskohercegovački/e autori/ke liberalne provinijencije, uključujući i Mujkića, često optuživani da pišu sa pozicije posedovanja jedne, apsolutne istine, autor se, naprotiv, pozivajući se na pragmatizam Ričarda Rortija, Rolsov veo ignorancije, Habermasovu demokratizaciju diskursa,
džefersonski kompromis i princip obzirnosti Davidsona, zalaže za demonopolizaciju i detronizaciju totalno-sveznajućih istina.
Autor, s jedne strane, polazi od umnih filozofskih principa i opštepoznatih
i opšteprihvatljivih načela bez kojih nema modernog društva, da bi ubedljivo dokazao šta to ne valja u bh. demokratiji i bh. Deytonland-u. S druge strane, polazi
i od iskustva realnog konteksta a navodi datih autoriteta služe za dublje i kontemplativnije promišljanje psihopatologije našeg političkog, ali i svakodnevnog
života. Suptilno se secira i analizira sistemska eutanazija svega što nosi prizvuk
građanskog. U bh. javnom diskursu je zapravo na delu kakofonija različitih ideoloških sadržaja – klerikalizma, konzervativizma, socijalizma, fašizma, ne retko i
segmenata liberalizma, tačnije liberalnog multikulturalizma, sve u cilju ustoličenja, pravdanja i daljeg nesmetanog funkcionisanja etnopolitike na ovim prostorima.
Pozivajući se na poznata imena političke, pravne, filozofske i sociološke
teorije, autor nas vodi kroz sedam poglavlja odn. kako ih sam zove aneksa, aludirajući duhovito na sedam aneksa dejtonskog sporazuma. A ovaj sporazum
funkcioniše, kako i sam naziv prvog poglavlja ukazuje, kao opšti okvirni nesporazum za disoluciju Bosne i Hercegovine. Etnički centriran, vodi u eutanaziju
građana koji su „ogoljeni od bilo kakve političke moći“ (str. III). Sistem stalno i
iznova proizvodi krizu, a atmosfera homogenizacije, koja se stalno i iznova podgrejava, zemlju drži u permanentnom vanrednom stanju (str. 20).
Iako je stanje u zemlji više nego konfuzno, a ova konfuznost se stalno i iznova proizvodi kroz igre moći etničkih oligarhija, Mujkić u potpunosti uspeva
da uoči svojevrsne principe etnopolitike; no uprkos tome ona i dalje ostaje oksimoron budući da je ethnos predpolitička kategorija naroda. No, novina u kontekstu bh. društva je da ethnos pretenduje da bude demos i da konstituiše imaginarnu zajednicu pripadnosti (str. VI). Još jedna od protivrečnosti etnopolitike je to
da je ona navodno stvorena da da odgovor na pluralnost društva, a što rezultira u
etnoapsolutizmu koji sprečava profilaciju istinske, spontane i kreativne društvene pluralnosti. Ona je parainstitucionalna, paraekonomska i pseudonaučna, i na
kraju se srozava u psihopatologiju svakodnevnog života, jer: „Nakon izbora i perioda predizborne etničke mobilizacije koja je omogućila etnooligarhiji produženje njene vladavine na još četiri godine, proces homogenizacije sada može popustiti – individualni članovi etničke biomase sada se prepuštaju samima sebi, svojoj ličnoj bijedi...“ (str. XVI).
„Očerupana demokratija“, kako je Mujkić često imenuje, logički je protivrečna jer se gradi na različitim aporijama: npr. kako će se zaštitom nečeg partikularnog, etničkog, omogućiti zaštita onog univerzalnog – ljudskih prava i sloboda (str. 11). A logički izlaz iz ove nekonzsistencije je krajnje jednostavan –
216
Diskursi etnopolisa
garancija ljudskih prava i sloboda što će omogućiti i zaštitu posebnih prava putem različitih mehanizama. Etnopolitika potom poništava vlastite institucije budući da funkcioniše na principima tajnih i polutajnih dealova između etnopolitičkih elita (str. 20). Etnopolitika, takođe, dovodi do perverznog odnosa između
privatnog i javnog: pitanja od javnog značaja se rešavaju tajno, iza očiju javnosti, a privatna sfera savesti postaje pitanje od suštinskog javnog značaja, što pokazuju npr. javno obznanjeni odlasci u džamije i crkve, pošćenja i iftarenja. Dalje, dok moderna demokratija teži sveobuhvatnijoj i proširenijoj definiciji demosa putem različitih antidiskriminacijskih i drugih mehanizama, bazirajući se na
'širenju mi-intencija' i proširenoj verziji solidarnosti koja govori i sa pozicija
marginalnog Drugog- žene, crnca, Jevreja, imigranta, muslimana (str. 75), u BiH
je na delu patologija redukcionizama, „'odsjecanja drugog' počevši od drugog u
etno-religijskom smislu preko 'drugog'-ljevičara, onog koji se zalaže za građansko društvo, neistomišljenika, ateiste itd“ (str. 65). Autor pri tome ne negira relevanciju kolektivnih identiteta, već insistira da je samo slobodni građanin taj koji
tu relevanciju obezbeđuje noseći u sebi veliki broj opisa i 'dioništva' kojima sebe
izražava (str. 62). U protivnom, društvo silazi u totalitarizam a samim tim i u samoubistvo, gde i završava svaki totalitarizam uključujući i etnonacionalistički
(str. 68).
Paradoksalnost etnopolitike, a što Mujkić više nego ubedljivo opisuje i
raskrinkava, leži i u činjenici da se ova stalno i iznova poziva na nazovi ahistorijske, supstancijalne identitete a zapravo se radi o proizvodnji i hipostaziranju
određenih identitarnih konstrukata. Kao takva, ova proizvodnja se bazira na događajnosti, a na šta nedvosmisleno ukazuju tzv. „spontana“ događanja naroda iz
perioda antibirokratske revolucije pred raspad nekad zajedničke države. Rastakanje nekadašnjih političkih subjekata, prevashodno socijalističkog radnog naroda
u narod kao etničku konstrukciju desilo se upravo kroz mitingašku događajnost,
a ne kao referenca ne neku ahistorijsku, večnu narodnu bit, a na šta pretenduje
ova iskrivljena svest da bi samu sebe legitimisala. Naprotiv, ovaj diskurs je, navodi autor pozivajući se na Burdijea, poput voza koji sam sebi postavlja šine (str.
86) i u te svrhe je upregnuta čitava plejada etnointelektualaca ne bi li dokazala
da etnopolitika odgovara očuvanju i garanciji naših identiteta i kolektivnih prava. Tu ulogu vešto ispunjavaju „ideologizirano obrazovanje, huškačka historiografija, novinarstvo, književnost i umjetnost etničkog postvarenja i esencijalistička filozofija i društvene nauke“ i u njihovim kalupima „se izljeva to majušno,
'stalno ugroženo', uvijek samo-reducirajuće 'mi'“ (str. 78).
U ovakvim diskursima religija, pak, ima ključno mesto budući da je glavni
marker bh. podela dajući im pri tom onostranu utemeljenost. Kako je religija
utemeljivač naše zajednice i predak našeg plemena, navodi Mujkić pozivajući se
na Djuija, faktički je nemoguće, sve i da hoćemo, odvojiti religiju od politike, jer
cela mreža javnih institucija u BiH treba u krajnjoj liniji da bude mreža institucija našeg 'bogoštovlja' (str. 62). Posledice ovakve javne uloge religije su katastrofalne po verske i druge slobode, jer se religijska ritualnost smatra prećutnom građanskom obavezom, a svaka kritika političkog angažmana verskih lica se progla217
Zlatiborka Popov Momčinović
šava aktom blasfemije (isto). Mujkić pri tome ne negira značaj religioznosti za
osobni život smatrajući je jednim od aspekta sopstva, niti pak mogućnost prisustva religije u javnoj sferi imajući u vidu da odnos javno privatno nije nikad unapred definisan, ali je za utvrđivanje ovih odnosa potrebna javna i otvorena rasprava, sporazumi i kompromisi (str. 43). Autor se pri tom poziva na tri modela
javnog prostora – agonističku koncepciju Hane Arent, Kantov legalistički model
i Hambermasov koncept diskurzivnog javnog prostora (str. 38), ukazujući na distinkciju javnog i privatnog i oblike njihovog suodnošenja i uzajamnih tenzija –
kao što je npr. nametanje polisu oblika nejednakosti koje dolaze iz ojkosa a što
je razmatrala Arent. Uprkos razlikama, krajnji cilj ovih modela je povećanje obima ljudskih sloboda, a ne njihovo smanjivanje kao što je slučaj u BiH. Usled inverzije privatnog i javnog u BiH se upravo sprečava demokratski diskurs o pitanjima koja se tiču suodnošenja i tenzija na relaciji privatno/javno, koje su i dalje
podložne kritičkim redefinicijama u javnim raspravama i teorijama, npr. feminističkoj i queer (str. 43). Dok je u socijalizmu postojala invazija javnog u privatno, sada je na delu invazija privatnog u javno - što se npr. da videti u „dirigovanoj projekciji 'ispravnog muslimanstva'“, „priređivanju iftara u javnim institucijama“ i sl. (v. 67 str.).
Sreća u nesreći našeg društva je što se, iako još u rudimentima, razvija kritička, naučna, aktivistički usmerena svest na našim univerzitima i javnom diskursu koja svoj angažman ne vidi u etnopolitičkom, pseudonaučnom populizmu,
već upravo u njegovoj demistifikaciji. Profesor Mujkić će svakako ostati upamćen po britkom stilu pisanja i oštrini mišljenja koja ne kalkuliše i ne „pregovara“
sa „režimima istine“ koji se održavaju ukidanjem samog mišljenja i pojedinca
kao subjekta mišljenja. U javnoj upotrebi uma u našem društvu, ova knjiga zauzima jedno od najistaknutijih mesta. Ona nas ne reducira i ne postvaruje, već
proširuje i obogaćuje naše horizonte. Na opširan, filozofski i naučno više nego
utemeljen način, nudi proverene putokaze iz ovdašnjih bezizlaza. Jer, u čemu je
problem pristati na jednostavan i opšte prihvatljiv postulat koji je formulisan još
na početku evropske demokratske tradicije od pera Tukdida: „Mi smo slobodni i
trpeljivi u našim ličnim životima, ali u javnim držimo se zakona“ (str. 36)?
Uspeh Mujkićeve studije je dalekosežan. Autor u etnopolitičkom haosu i
destrukciji vešto skenira protivrečnosti bh. konsocijacije, prinipe i aporije bh. etnopolitike. Beskompromisno iznosi svoje analize i promišljanja, ne podilazići ni
u jednom retku populističkim stavovima koji su gotovo opšte prihvaćeni, a koji
vode u sveopštu depolitizaciju građanskog uz istovremenu heperpolitizaciju etnokonfesionalnog. Ovakav podhvat, mora se priznati, iziskuje ne malu dozu građanske hrabrosti. Otuda i ovaj prikaz iz 2012., iako je izdanje na koje se referira
iz 2007. Jer, reč je o autentičnom svedočanstvu, ali i naučno utemeljenom upozorenju, koje podstiče na angažman i izlazak iz, kantovski rečeno, samoskrvljenog nepunoletstva bh. čoveka.
218
Prikaz
Nada Ler Sofronić1
FEMINIZAM KAO DRUŠTVENA KRITIKA
(Prikaz knjige: Đurđa Knežević, Feminizam i kako ga steći,
Zagreb, Fraktura, 2012.)
U vremenu u kome je ono što se danas naziva, ili bolje rečeno samonaziva
feminizmom, definitivno izgubilo kritičku oštricu kako prema vladajućoj društvenoj paradigmi, tako i prema seksizmu, malograđanštini u našem svakodnevnom životu koju ta paradigma proizvodi, knjiga Đurđe Knežević Feminizam i
kako ga steći (Fraktura, Zagreb, 2012) djeluje kao utjeha da ipak nije sve izgubljeno.
Naime, nije to onaj otužni, estradni feminizam vagininih monologa, niti je
to sterilno lamentiranje nad nasiljem nad ženama ili “nedovoljnoj zastupljenosti
žena u politici”; nije to beskrajno mlataranje statistikama bez upita zašto su one
takve, na štetu žene i zašto su sve gore. Još manje je to kvazi postmodernističko
visokoparno zamajavanje “politikama identiteta“ i postmodernističke relativizacije čime je feministički mainstream vješto izbjegavao pitanja u kakvom mi to
društveno ekonomskom i političkom sistemu danas živimo.
Ženska prava u kapitalizmu
Đurđin feminizam nema dakle ništa sa onim feminizmom koji je poodavno abdicirao sa mjesta prvog među progresivnim pokretima koji pokreću strukturne socio-kulturne promjene i koji se udobno smjestio u koordinate neoliberalnog kapitalizma. Ovo nije feminizam tipa “ne čačkaj mečku, pravi predstavu”
kojeg smo toliko site. Implicitni, a u nekim tekstovima i eksplicitni fokus ove
knjige je upravo ono oko čega feministički mainstream danas obilazi kao mačak
oko vruće kaše: to su krupna pitanja o uzrocima ćorsokaka u kome su se našla ljudska prava žena u tipu kapitalizma koji danas živimo i kako funkcionira sprega između njega i patrijarhata koji ovdje moćno vlada kao ekonomski,
socijalni, politički i kulturni obrazac.
Moralna lekcija „pripitomljenom“ feminizmu
Beskompromisno reagujući gotovo na dnevnoj bazi na konkretne primjere
konzervativizma, seksizma, mizoginije, primitivizma i nasilja u samom srcu jav1
sofronic.nada@bih.net.ba
Nada Ler Sofronić
nih i političkih centara moći, autorka daje moralnu lekciju tzv. feministkinjama
koje imaju slijepu mrlju za ono što im se pod nosom dešava, pa čak i u vlastitoj
radnoj sredini i čija je izgleda jedina profilirana politička strategija politika nezamjeranja i zaobilaženja suštine.
Za razliku od feminističkog mainstreama, Đurđa Knežević ne očajava i
ne lamentira nad užasom nasilja nad ženama, na primjer, nego ukazuje na
njegovu duboku ukorijenjenost u samoj prirodi sistema. Ona reaguje promptno,
bez dlake na jeziku i političke kalkulacije i hrabro preuzima rizik ostrakizma, bilo da je riječ o sramnoj mizoginoj sudskoj praksi, primitivnoj i seksističkoj uređivačkoj politici u medijima, licemjerstvu glorifikacije materinske žrtve u kvazi
patriotske svrhe, licemjernom ponašanju i pedofiliji i mizoginiji sklone crkve, ili
da je riječ o primitivnim i seksističkim ispadima političara i javnih đelatnika. Sa
istom lucidnošću ona reaguje i na estradno i profitersko ponašanje feminističkog
biznis mainstreama koji ne samo da ne reaguje, nego se licemjerno prilagođava vladajućim centrima moći.
Moćne žene sa Forbesove liste
Za razliku od feminističkog mainstreama, autorka se usuđuje reći i napisati da su navodne ženske ikone u demokratijama savremenog globalnog kapitalizma, od kojih su neke dospjele kao moćne žene i na, Forbesove i slične liste (pri
tome ne mislim na recentni hrvatski slučaj), zapravo i same agenti sistema koji
melje i eksploatiše u najvećoj mjeri upravo žensku radnu snagu, a političarke i menadžerke sa tih lista ne pokazuju ništa više rodne osjetljivosti od prosječnog konzervativnog muškog političara, multimilijardera ili bankara sa desnice.
Đurđa Knežević odbija feminizam čija je jedina kritička pozicija spol i
konzervativni esencijalizam, to jest, da su žene bogom dane da budu mirotvorke,
na primjer, i argumentovano pokazuje da sama činjenica biološkog spola ne utječe bitno na njihovo socijalno i političko ponašanje.
Najznačajniji kvalitet knjige Đurđe Knezević Feminizam i kako ga steći,
jeste da se ova zbirka njenih, pitkih, provokativnih i duhovitih publicističkih radova pisanih kroz gotovo cijelu deceniju (između 2002. i 2010. godine) zapravo
može čitati kao pledoaje za formulisanje jedne kritičke, autonomne feminističke
pozicije i artikulaciju političke platforme za feminizam koji osporava vladajuću
paradigmu i zaista pokreće strukturne društvene promjene danas i ovdje. Što je
ustalom i njegova, nažalost duboko potisnuta, osnovna zadaća.
220
Prikaz
Žarko Papić1
NA DVIJE VODE I JEDNOM TEMELJU
(O rukopisima/knjigama dr. sc. Mile Lasića: Dvije knjige pod
jednim krovom: Nepodnošljiva lakoća umiranja Titove
Jugoslavije i U potrazi za vjerodostojnim pripadanjem,
OFF SET i Vidiportal.ba, Tuzla, 2012.)
Dvije Lasićeve knjige samo su dva dijela istoga, umiranje Titove Jugoslavije - mnoge od nas je suočilo sa traganjem za vjerodostojnim pripadanjem. Neke druge, na žalost u velikoj većini, nije; svoje su pripadanje određivali iz straha
od „drugačijih“, iz krajnje utilitarnih razloga, ili su im ga određivali „njihovi“.
Autor u ocjeni toka stvari u prvoj knjizi jasno utemeljuje svoje stanovište,
analitička traganja u „močvarama“ naše političke i intelektualne aktuelnosti.
1. Sticajem okolnosti bio sam neposredni svjedok početka „nepodnošljive
lakoće umiranja Titove Jugoslavije“ u vrijeme Savezne Vlade koju je vodio
Branko Mikulić. Stoga, mogu posvjedočiti istinitosti opisanih događaja i, istovremeno, punu saglasnost sa autorovim ocjenama tih događaja.
Pad Vlade Branka Mikulića je za osnovni politički uzrok imao želju i potrebu dijela, već uveliko osamostaljenih, rukovodstava republika da sruše posljednje projugoslavensko uporište koje je imalo institucionalnu snagu i mogućnost djelovanja.
Kroz iste ili slične ekonomske i socijalne probleme prolazile su i dvije
prethodne Vlade SFRJ, a B. Mikulić je samo naslijedio, prije svega, inflaciju i
stagnaciju u privredom rastu. Nije, sa druge strane, „naslijedio“, niti u naznakama, nikakav koncept, a da o programu ni ne govorimo, reformi privrednog sistema i osnova ekonomske politike.
Vlada (Savezno izvršno vijeće – SIV) B. Mikulića se suočila sa ozbiljnim
pritiscima i nesaglasnostima i tokom 1987., prve pune godine mandata. Rezolucija o ekonomskoj politici za 1988. (jednogodišnji operativni dokument koji je
harmonizovao ekonomske politike u nadležnosti republika i određivao pravce
ekonomske politike u nadležnosti SIV-a), po prvi put u istoriji usvojena je tek
12. januara 1988., a ne na kraju prethodne godine.
Postalo je jasno da je nužan značajan korak naprijed u reformi privrednog
sistema, te je SIV formirao Komisiju za reforme na čelu sa B. Mikulićem. Prvi je
rezultat bio „Majski program“ iz 1988. godine sa 3 liberalizacije (cijene, uvoz,
1
zpapic@ibhi.ba
Žarko Papić
devizno tržište) i 3 nominalna sidra (ograničenja plata, javne potrošnje i kreditno
monetarnih agregata).
Paralelno, Savezni zavod za planiranje, čiji sam bio direktor, pripremio je
Program strukturnih reformi privrede, osnove novog koncepta razvoja (izvoz,
konkurentnost, efikasnost i produktivnost, itd.), kao i novi Zakon o društvenom
planiranju koji je usvojen ujesen 1988.
U tom reformskom „zaokretu“, u najgorem balkanskom maniru, traženo je
glasanje o povjerenju SIV-u B. Mikulića. Zahtjev nije prihvaćen i SIV je nastavio da radi.
Postavljene su osnove cjelovite reforme, tranzicije u pravom smislu te riječi, prije pada Berlinskog zida i prije nego što se riječ tranzicija počela upotrebljavati. Poziciju SIV-a opisao sam, na savjetovanju ekonomista u Opatiji 1988.,
kao „let u kavezu“ političkih pritisaka, otpora reformama te konzerviranog privrednog sistema.
Krajem 1988. godine, bilo je jasno da Program mjera SIV-a za sljedeću
godinu (po novom zakonu Rezolucija je ukinuta) neće biti usvojen. Proživljavao
sam to veoma lično, Zavod za planiranje je pripremio, a SIV uz obilje sugestija
usvojio taj Program. Branko Mikulić, u najboljoj demokratskoj praksi, podnosi
ostavku 28. decembra 1988. To je bila prva ostavka Premijera i Vlade u istoriji
SFRJ. Vladu B. Mikulića „zvanično“ su oborili delegati u Skupštini SFRJ Hrvatske i Slovenije. Međutim, u pritiscima na SIV, dovođenju nezadovoljnih radnika
pred Skupštinu, orkestriranom nezadovoljstvu u Srbiji protiv SIV-a, vodeću je
ulogu imalo rukovodstvo Srbije, sam Milošević. Predstavnici Srbije bili su protiv SIV-a i Mikulića, možda i više od „zvaničnih“ protivnika. U toj „neprincipijelnoj koaliciji“ predstavnici Slovenije i Hrvatske de facto su bili, potpuno nesvjesno, izvršioci interesa „pokretača“ obaranja SIV-a – Miloševića. To će im se
„obiti o glavu“ za manje od dvije godine.
Mikulić ostaje velika figura odbrane zemlje koja je, da ih je bilo više takvih, mogla imati i puno bolju noviju istoriju.
Ovaj dio Lasićeve knjige važan je prilog odbrani istorijske istine o jednom
čovjeku i jednom vremenu.
2. Druga knjiga „O potrazi za vjerodostojnim pripadanjem“ posvećena je
veoma dobrim analizama koncepta EU, čija je osnovna supsidijarnost rast. Autor
to precizno definiše: „na više nivoe organiziranja i odlučivanja prenose (se) određena prava, tek ukoliko se problemi mogu bolje riješiti na evropskoj, nego na
nacionalnoj ili regionalnoj razini... U osnovi ovog principa je, dakle, izgradnja
demokratski ustrojene Evropske unije odozdo“ (str. 89) te, sa pravom, sugeriše
da se taj pristup koristi i za uređenje odnosa raznih nivoa vlasti u BiH (opština,
kanton/županija, entitet, država).
Tekstovi koji se bave problemima međunacionalnih odnosa, te političke
situacije u BiH, odlična su analitička dostignuća. Kompetentnost autora, te jasnoća stavova, razbijaju našu intelektualnu „močvaru“ ili „zarobljeni um“, kako
to kaže autor. U intelektualnoj situaciji BiH kojom vlada zastrašujuće neznanje,
autorova teoretski i istorijski utemeljena podsjećanja na neke osnovne stvari u
222
Na dvije vode i jednom temelju
oblasti „nacionalnog pitanja“, paradoksalno, znače veliko osvježenje, povratak
teorijskoj i istorijskoj istini.
Na primjer, nužnost razlikovanja „etnosa“ i „nacije“, te kritika „nepodnošljive lakoće“ prihvatanja etniciteta kao jedine odrednice identiteta koji je nacionalan. Time se, kako sa pravom zaključuje, de facto vrši potiranje političkog karaktera nacionalne zajednice. To je, u drugom koraku, osnova unifikacije čija je
„motorna snaga“ bošnjački nacionalizam uz obilje anegdotski neozbiljnih teza o,
na primjer, formiranju bosanske nacije, poistovjećivanju državljanstva sa nacionalnom pripadnošću, itd.
„Multietničnost“ je u dnevnopolitičkom žargonu zamijenila „višenacionalnost“ BiH, izlažući javni prostor velikim rizicima agresivnijeg nastupa unitarizma i potiranju nacionalne ravnopravnosti. Na sličan je način veoma važno autorovo upozorenje o razlici između „multikulturalnosti“ kao „datosti“, realnog stanja i „multikulturalizma“ koji je ideološka refleksija te „datosti“.
Autor ističe: „neupitna bh. multikulturalnost u pravilu se svodi na multietničnost uz apsolutno nijekanje bh. višenacionalnosti, valjda u funkciji formiranja
'bosanske nacije' i unitarne države, dok se po drugima postojeće bh. nacije nastoje oblikovati u forme nacija-država, sa svim atribucijama državnosti... Sa ovim
su se, dakle, dominantni narativi u Sarajevu, Mostaru i Banjoj Luci definitivno
upustili u negiranje bh. multikulturalnosti, jednom u unificirajućoj, majorizirajućoj i unitarizirajućoj verziji, a drugi put u monokulturnim verzijama. Od ovoga
suštinskog nesporazuma u nacionalnom ili državnom pogledu se mora krenuti,
ako se misli dobro svojoj zemlji“. Dakle, kako autor sa punim pravom više puta
ističe, potrebna je „nova paradigma“.
U ovom kontekstu veoma su važna i autorova razmatranja različitih pogleda na problem „identiteta“ te kritika tradicionalnoga liberalističkog tumačenja,
redukcije, samog identiteta.
Mislim da spojnicu između dvije knjige pod Lasićevim „krovom“ čini potpuno tačna ocjena da: „BiH danas guši upravo ono što je Titovu Jugoslaviju i
ugušilo na kraju 20. stoljeća, a to je nesposobnost uvažavanja etničke i nacionalne pluralnosti i izgradnje pluralno-političkog društva“ . Tu sam „spojnicu“ nazvao „jednim temeljem“ u naslovu ove recenzije.
Kritički pogledi autora na aktuelna politička kretanja u BiH, od neriješenosti hrvatskoga nacionalnog pitanja i neprihvatanja postojanja tog problema do
precizne kritike političkih aktera, posebno SDP BiH, utemeljeni su na citiranim
autorovim stanovištima.
Knjiga M. Lasića u dva dijela nije samo odlična publicistika/teorijska analiza naše datosti, već je i važan korak u „provjetravanju“ intelektualne magle i
nepodnošljive zagušljivosti neznanja, arogancije, neistoričnosti te političkog
„prodavanja duše đavolu“.
Sarajevo, 23.03.2012.
223
O autorima/cama
Jasmina Husanović
Predaje na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli kao vanredna profesorica u oblasti kulturologije. Doktorirala je na temu „Preizlijevanje političke zajednice i emancipativna politika: ogledi o Bosni“ na Univerzitetu u Walesu/Aberystwyth, u Velikoj Britaniji. Bavi se kulturalnim studijama, novijom političkom filozofijom i društvenom teorijom, uz angažirani kulturno-politički rad
u raznim prostorima kritičke javnosti naročito s obzirom na emancipatorske
prakse u polju umjetnosti, kulturne produkcije i proizvodnje znanja. Objavila je
monografiju „Između traume, imaginacije i nade: Kritički ogledi o kulturnoj produkciji i emancipativnoj politici“, kao i zbornik „Na tragu novih politika: Kultura i obrazovanje u BiH“, te brojne naučne radove u domaćim i inostranim časopisima i zbornicima, kao i prijevode naučne literature. Aktivno učestvuje u raznim domaćim i međunarodnim istraživačko-aktivističkim projektima, te u radu
brojnih institucija u polju proizvodnje znanja tokom zadnje decenije. Izabrana je
2012. za članicu bh. Ženske alternativne vlade, koja za cilj ima promociju ženskog stručnjačkog potencijala i povećanje vidljivosti žena u svim oblastima života.
Mile Lasić
Rođen 1954. u Uzarićima, Široki Brijeg, BiH. Proveo je zadnjih 18 godina
u SR Njemačkoj dijelom kao jugoslavenski i bosanskohercegovački diplomata a
dijelom kao „free lancer”, slobodni novinar, publicista, kolumnista i prevoditelj.
U akademskoj 2009/2010. godini započeo je kasnu profesorsku karijeru na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Mostaru, na politološkom studiju i kolegijima
koji se bave politološkim teorijama i temeljnim pitanjima europskih integracija,
kao i međunarodnim političkim odnosima, uključivo i teoriju i praksu diplomacije. Autor je brojnih politološko-socioloških eseja i studija, objavljenih u zemlji i
u inozemstvu, kao i knjiga Europska unija: nastanak, strategijske nedoumice i
integracijski dometi (Sarajevo Publishing, Sarajevo, 2009.), Mukotrpno do političke moderne (Dijalog, Mostar, 2010.), Kultura sjećanja: pledoaje za izgradnju
kulture sjećanja i u regiji jugoistoka Europe (Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo,
2011.), Europe Now- Europa sada ili nikada - (DEPO portal/Buybook, Sarajevo,
2011), U zemlji zarobljenog uma: Prilozi za novu političku kulturu (Rabic, Sarajevo, 2012), Dvije knjige pod jednim krovom: Nepodnošljiva lakoća umiranja
Titove Jugoslavije; U potrazi za vjerodostojnim pripadanjem (OFF-SET, Tuzla,
2012). Član je Odbora za sociološke znanosti Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine.
O autorima/cama
Dražen Barbarić
Rođen u Mostaru 1987., a osnovnu školu i gimnaziju završio u Širokom
Brijegu. Preddiplomski i diplomski studij politologije pohađao na Fakultetu političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, koji okončava 2011. temom Uloga i značaj nacionalne države u suvremenom međunarodnom poretku. U sklopu studija
polaže psihološko-didaktički modul čime stječe formalne nastavničke kompetencije. 2010. godine dobitnik je Dekanove nagrade za najboljeg studenta 4. godine.
Od veljače 2012. zaposlen je u svojstvu vanjskoga suradnika na Odsjeku za politologiju Filozofskog fakulteta u Mostaru na kolegiju Suvremena geopolitika.
Područja profesionalnoga interesa su: suvremena politička filozofija, popularna
geopolitika, politike povijesti, političke ideologije.
Alma Jeftić
Rođena 14.07.1984. godine u Zenici. Diplomirala je na Odsjeku za psihologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu 2007., a magistrirala Upravljanje državom i humanitarne odnose na Univerzitetu u Sarajevu, Univerzitetu u Beogradu
i La Sapienza Univerzitetu u Rimu. Objavila je nekoliko naučnih radova i bila
učesnica više međunarodnih kongresa. U aprilu 2011. godine u izdanju njemačke izdavačke kuće Verlag Dr. Mueller objavljena joj je knjiga Public Administration Reform in Bosnia and Herzegovina. Psychological Aspects of Human
Resource Management Reform. Asistentica je na Internacionalnom univerzitetu
u Sarajevu, i doktorantica na Filozofskom fakultetu u Beogradu, odsjek psihologija. Njena primarna naučna interesovanja obuhvataju emocionalnu inteligenciju, psiholingvistiku, emocije i kogniciju, upravljanje ljudskim potencijalima i
Lakanovu psihoanalizu.
Vesna Ivezić
Diplomirala filozofiju i sociologiju na Filozofskom fakultetu u Zagrebu,
student poslijediplomskog studija na Odsjeku za sociologiju Filozofskog fakulteta u Zagrebu. Radi kao profesor sociologije u Srednjoj školi Mate Blažine u Labinu. Vanjski suradnik različitih tiskovina, te literarnih časopisa u Hrvatskoj.
Objavila knjigu „Pravo na različitost“, koja je rezultat provedenog istraživanja u
okviru istoimenog projekta odobrenog od Ureda za ljudska prava u Zagrebu o
diskriminaciji i toleranciji romske djece u višim razredima osnovnih škola u četiri hrvatske regije. Dugogodišnji suradnik Udruge Roma Istre - Pula, te jedan od
pokretača dvojezičnog ( romsko- hrvatskog) časopisa „Glas Roma Istre“. U planu je osnivanje obrazovno- informativnog centra za djecu Roma Istre, te pokretanje projekta identifikacije i praćenja nadarene romske djece. Dugogodišnji suradnik Akademije slobodnih umova Leonardo, na projektima identifikacije i praćenja nadarenih pojedinaca, te radu na razvoju ljudskih potencijala.
228
O autorima/cama
Sudjelovala na Znanstvenom simpoziju s međunarodnim sudjelovanjem:
„Razvoj i okoliš- perspektive održivosti“ održanom 6. i 7. listopada, 2011. u Zagrebu, s temom „Kreativnost- princip mudrosti održivosti“.
Želimir Vukašinović
Rođen u Sarajevu 1970. godine. Studije filozofije upisao u Sarajevu
(1990.), nastavio na Filozofskom fakultetu u Beogradu (1993-95.), a završava ih
1996. na Swinburne University u Melburnu. 1998. godine na istom fakultetu završio Honours studije. 1998. godine dobio je stipendiju za rad na doktorskoj disertaciji. 2003. godine doktorirao filozofiju na La Trobe University u Melburnu.
Na Filološkom fakultetu u Beogradu predaje Uvod u filozofiju na osnovnim i Filozofiju književnosti na postdiplomskim studijama, a Filozofskom fakultetu u Istočnom Sarajevu predaje Estetiku, Filozofiju književnosti, Filozofiju tehnike, Kritičku teoriju društva. Priredio je dva tematska broja časopisa Nasleđe (Filološkoumetnički fakultet, Kragujevac): Niče (2008.) i (Post)moderna, apokalipsa i
književnost (2010.). Objavio: Dvoknjižje Kompozicija filozofije: Po-etika Pada i
Genealogija istorije budućnosti, (2006.); Bivstvovanje, hermeneutika, subjekt,
(2010.). Knjige pjesama: Lirika predaje (2002.) i Gravitacija duše (2006.).
Stanislav M. Tomić
Rođen je 9. jula 1986. godine u Tuzli. Osnovnu i srednju školu završio je
u Zvorniku, poslije čega upisuje Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu, Odsjek za filozofiju i sociologiju, na kome je diplomirao 2008. godine i
stekao zvanje profesora filozofije i sociologije. Magistrant je na Katedri za filozofiju matičnog fakulteta. Do sada je objavio u naučnim časopisima i izlagao na
naučnim skupovima sljedeće radove: Apstraktno slikarstvo i transcendentalna
filozofija - o umjetnosti, predmetnosti i stvarnosti, Nasleđe - časopis za književnost, jezik, umetnost i kulturu, FILUM, Kragujevac, br. 14. (2009); Znakovi pored Sizifovog puta (komparacija Andrićevog i Kamijevog egzistencijalizma,
konstatacija njihove kohezije i projekcija preplitanja filosofije i književnosti u
savremenoj misli), Srpska vila - časopis za književnost, nauku i kulturu, Prosvjeta, Bjeljina, br. 32. (2010); Logička advokatura i slučaj Ilije Čvorovića (teškoće
teorije koherencije kao teorije istine i paradigma te problematike u drami Balkanski špijun), Stručni skup za nastavnike i profesore osnovnih i srednjih škola
Republike Srpske (2011), časopis Nauka, Slobomir P Univerzitet; Hoće li slobodno vrijeme umjeti da pjeva? (filosofsko-aksiološki, sociološko-kulturološki i
pedagoško-aksiološki pristup problemu slobodnog vremena u korelaciji sa procesima formalnog i neformalnog obrazovanja), II međunarodni naučni skup Razvoj i jačanje kompetencija u obrazovanju - prioritet za brži društveni napredak
(2011), Pedagoški fakultet Bijeljina. Zaposlen je u Gimnaziji i SSŠ "Petar Kočić" Zvornik.
229
O autorima/cama
Nikola Knežević
Završio je studije teologije 2005. godine na Protestantskom teološkom fakultetu u Novom Sadu, gde je dve godine kasnije stekao zvanje magistra antropoloških nauka (Summa cum laude) pod mentorstvom prof. dr Gorana Golubovića sa Filozofskog fakulteta u Nišu, prof. dr Zorice Kuburić sa Filozofskog fakulteta u Novom Sadu i prof. dr Dimitrija Popadića sa Protestantskog teološkog
fakulteta u Novom Sadu. Angažovan je Protestantskom teološkom fakultetu u
Novom Sadu kao predavač iz predmeta Teološka antropologija i Politička teologija, takođe i kao urednik časopisa pod nazivom „Teološki časopis”. Predsednik
je organizacije „Centar za istraživanje religije, politike i društva“. Do sada je objavio više naučnih radova i na desetine članaka, učestovao na više naučnih skupova, tribina i konferencija, i ko/priredio nekoliko zbornika, među kojima Opasna sjećanja i pomirenje, Demitologizacija religijskih narativa na Balkanu: Uloga Religija u (post)konfliktnim društvima i pomirenju. Na Protestantskom teološkom fakultetu u Novom Sadu odbranio je 2012. doktorsku disertaciju iz oblasti
političke teologije pod nazivom Dijalektika socio-političke transformacije društva: Savremena politička teologija na Zapadu.
Roozbeh (Rudy) Baker
Roozbeh (Rudy) B. Baker profesor je Pravnog fakulteta na Univerzitetu u
Sariju (University of Surrey, UK). Pravno obrazovanje stekao je na Univerzitetu
u Ilinoisu (titula doktora pravnih nauka), kao i na Univerzitetu Kalifornija na
Berkliju (titula magistra), dok je obrazovanje iz oblasti političkih nauka stekao
na Univerzitetu Južna Kalifornija (titula doktora nauka). Prethodno je predavao
na Univerzitetu Pepperdine (na Pravnom fakultetu), kao i na Univerzitetu u Istočnom Sarajevu (na Pravnom fakultetu). U oblasti prava, interesovanja profesora Bakera uglavnom se orijentišu ka međunarodnom pravu (a posebno međunarodno krivično pravo, kao nova oblast koja se tek razvija), uporednom ustavnom
i krivičnom pravu, pravu Evropske unije, kao i socio-pravnim studijama. U oblasti političkih nauka, posebno se zanima za sudove i sudsku politiku u komparativnom kontekstu, zatim demokratsku tranziciju, političke partije, transnacionalne aktere, organizacionu teoriju, kao i kvalitativni i multi-metodski istraživački
dizajn. Pre nego što je ušao u svet nauke, prof. Baker je radio u Senatskom opozicionom istraživačkom odboru Progresivno-konzervativne partije Kanade. Takođe je radio u Kancelariji pravnog savetnika pri Ambasadi SAD u Beogradu.
Profesor Baker govori engleski, persijski, srpsko-hrvatski i pomalo francuski.
230
O autorima/cama
Selvira Draganović
Rođena u Jajcu 1973. godine. Diplomirala psihologiju na Internacionalnom islamskom univerzitetu u Maleziji 1999., a 2008. magistrirala na odsjeku za
psihologiju na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Od 2000. do 2004. bila asistent
na Filozofskom fakultetu u Tuzli na predmetima Opšta i pedagoška psihologija,
objavila i sa engleskog jezika prevela nekoliko članaka. Trenutno je zaposlena
kao viši asistent na Internacionalnom Univerzitetu u Sarajevu, na odsjeku Političke nauke i Sociologija. Angažovana na predmetima Psychotherapy, Psychopathology, Counseling, Mental health i Introduction to trauma psychology. Trenutno radi doktorsku disertaciju na temu Psihosocijane determinante razvoda
braka.
Srđan Puhalo
Diplomirao na Filozofskom fakultetu u Beogradu, odsjek psihologija. Magistrirao je na Filozofskom fakultetu u Banjaluci, a doktorirao na Filozofskom
fakultetu u Sarajevu. Radi kao direktor sektora istraživanja u agenciji Prime
Communications iz Banjaluke. Njegovo polje interesovanja su socijalna i politička psihologija.
Saša Gavrić
Rođen u Tuzli, 1984. Završio je 2007. osnovne studije iz političkih i
upravnih nauka na Univerzitetu u Konstanzu (Njemačka), a 2012. master-studij
iz međunarodnih odnosa i diplomatije u Sarajevu. Od 2005. radi na različitim
programima u polju kulture, ljudskih prava i društvenih istraživanja, te je trenutno uposlen kao izvršni direktor Sarajevskog otvorenog centra, gdje radi na pitanjima ljudskih prava i političke participacije. Dio je dva evropska istraživačka
projekta, jedan o ustavnim politikama u istočnoj Evropi a drugi o parlamentarizmu na Balkanu. Istraživačka interesovanja: ustavne reforme, federalizam, ljudska prava. Najznačajniji radovi: zbornik radova Uvod u politički sistem Bosne i
Hercegovine. Izabrani aspekti, priredio zajedno sa Damirom Banovićem, Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar, 2009; rad Das politische System Bosnien-Herzegovinas,ko-autor sa Solveig Richter, u zborniku Die politischen Systeme Osteuropas, priredio Wolfgang Ismayr, Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, 2010; zbornik radova Država, društvo i politika u Bosni i Hercegovini. Analiza postdejtonskog političkog sistema, priredio zajedno sa Damirom Banovićem,
Sarajevo: University Press/Magistrat, 2011.
231
O autorima/cama
Lejla Mušić
Rođena u Bihaću, 1981. godine. Doktorica je socioloških znanosti i Viša
asistentica na Fakultetu političkih nauka Sarajevo, pri Odsjeku za sociologiju od
septembra 2008. godine. Asistira na predmetima Socijalna ekologija, Savremene
rodne studije, Rodne studije i mir, na dodiplomskom i postdiplomskom studiju.
Završila je Filozofski fakultet u Sarajevu, Odsjek za filozofiju i sociologiju
2005. godine. Magistrirala je na temu Rodno zasnovano nasilje u BiH porodici u
periodu tranzicije u septembru 2008. godine pri Centru za Interdisciplinarni
postdiplomski studij Univerziteta u Sarajevu, a doktorirala 2012. na temu Socijalno-ekološke implikacije savremenih socioloških teorija. Napisala je više radova poput Filozofija umjetnosti u mišljenju Anande Kentischa Coomaraswamiya
(Filozofska istraživanja, Zagreb, 2007.), Rod, porodica i nasilje (Zbornik političkih nauka Sarajevo, 2008/09.), Nasilje u bh porodici (Bosanske studije na engleskom jeziku, 2009/10.). Prevela je sa engleskog u bosanski jezik djelo Ljepota i
islam, estetika u islamskoj umjetnosti i arhitekturi (Des, Sarajevo, 2005.), autorice Valerie Gonzalez. Hrestomatiju Rod i rodni odnosi, u koautorstvu sa prof. dr
Mujkić Asimom i doc. dr Viđen Srebrenkom, objavljuje 2010. godine. Učesnica
je više Konferencija posvećenih pitanjima roda i ekologije poput Simpozija o
održivom razvoju (Zagreb, 2011) i Ekofeminizam kao nova politička odgovornost (Beograd, 2011). U toku 2012.godine učestvovala je na više međunarodnih
Konferencija o temi održivog razvoja, bioetike u Malom Lošinju, 2012 i na Flozofskom fakultetu u Beogradu. Ujedno je učesnica dvije međunarodne Konferencije 2012 u oblasti intersekcije održivog razvoja, napretka tehnike i tehnološkog razvoja na Metalurškom fakultetu Zenica i Mašinskom fakultetu Zenica.
Objavila je rad Pluriperspective approach to environmental issues solution, u
Zborniku sa međunarodnim učešćem, Zenica (bilingualno izdanje), kao i rad o
temi Intersekcija menadžementa i okolinskog upravljanja, 2012. godine. Bavi se
oblašću socijalne ekologije, sociologije roda i savremenih rodnih studija.Uporedo završava studij anglistike na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Učestvovala
je na internacionalnom takmičenju iz oblasti ekologije i zaštite okoline u Hannoveru 2000. godine.
Ivan Hromatko
Rođen 1979. godine u Zagrebu. Nakon završetka studija sociologije i povijesti (2007.) na temu Stigma: Teatar kao mjesto nadilaženja predrasuda i diskriminacije te objave prvog znanstvenog rada u časopisu s Web of Science indeksom, upisuje Poslijediplomski doktorski studij sociologije (2008.) pri Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Na doktorskom studiju razvija teze opisane u diplomskom radu, te provodi istraživanje naslova: Teatar kao mjesto akcijskog istraživanja stigmatizacije. Kao dio suvremenog smjera u sociologiji, tkz. public
sociology, ovo istraživanje i projekt predstavljaju kombinaciju znanosti, teatra i
civilnog aktivizma te se u tri godine razvio do projekta čije aktivnosti financira
Europska Komisija. Objavljivao je uglavnom u Hrvatskoj, poglavito u časopisu
232
O autorima/cama
Sociologija i prostor te Revija za socijalnu politiku. Predavačka iskustva je stekao asistirajući u izvedbi sveučilišnog kolegija Predrasude i prevencija diskriminacije na Hrvatskim studijima; predajući na Veleučilištu Varaždin, u sklopu
Europskog (IPA IV.) projekta Knowledge for everyone te na Sveučilištu u Zadru.
Trenutno radi kao savjetnik Odjela za sociokulturne projekte Centra za kulturu
Trešnjevka te kao voditelj međunarodnog istraživanja za multinacionalni europsko edukativno partnerstvo GUIA-Guide Us Into Arts. Član je organizacijskog
odbora više međunarodnih konferencija, uključujući europske i svjetske organizacije kao što su International Association for Intercultural Education i European Network of Cultural Centres. Istraživački interes fokusira na široke teme
predrasuda, diskriminacije i stigmatizacije, ali i metodologije, teatra, akcijskog
istraživanja, i civilnog društva/aktivizma.
Zlatiborka Popov-Momčinović
Rođena u Vršcu 1975. godine. Završila sociologiju na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, a paralelno je studirala francuski jezik i književnost i filozofiju. Od 2005. angažovana je kao asistentkinja na Filozofskom fakultetu Pale,
gdje je i magistrirala sa temom Politička kultura u periodu tranzicije. Objavila je
više od trideset naučnih radova, posebno je interesuju naučne oblasti: politička
kultura, civilno društvo, društveni pokreti, feminizam, ženski pokret, religija i
politika, vjeronauka. Bila je stipendistica Fonda otvoreno društvo Bosna i Hercegovina u okviru Programa podrške istraživanjima u oblasti javnih politika
(PDFP) tokom 2008-2009. U periodu 2011-2013 učestvuje u međunarodnom
projektu Reconciliation and Trust Building in Bosnia and Herzegovina, koji
sprovodi Centar za empirijska istraživanja religije, i Project on Religion and Ethics in the Making of War and Peace, The University of Edinburgh. Pred odbranom je doktorske disertacije o ženskom pokretu u BiH na Fakultetu političkih
nauka u Beogradu. Trenutno učestvuje u izradi izvještaja o gender aspektu govora mržnje u saradnji sa Udruženjem/Udrugom BH novinari i Vijećem Evrope,
kopriređuje publikaciju Diskriminacija: Jedan pojam, mnogo lica, a angažovana
je i u različitim aktivističkim projektima. Urednica je knjiga i publikacija Centra
za empirijska istraživanja religije u Bosni i Hercegovini i predsjednica Centra
za političku kulturu.
Nada Ler-Sofronić
Rođena u Sarajevu, 1941., je rukovotkinja nezavisnog Centra za istraživanja politike i zagovaranja Žena i društvo u Sarajevu. Pripadnica je grupe prvih
feminističkih teoretičarki u bivšoj Jugoslaviji. Dugo godina predavala je Socijalnu psihologiju na Fakultetu političkih nauka u Sarajevu. Imala je aktivnu i vodeću ulogu u drugom talasu ženskog pokreta u regiji. Bila je konceptualna kreatorka Prve međunarodne feminističke konferencije u Istočnoj Evropi koja je održana u Studentskom kulturnom centru u Beogradu 1978. godine pod nazivom
233
O autorima/cama
Drug-ca žena– žensko pitanje- novi pristup?, i predstavljala prekretnicu u antidogmatskom pristupu ženskom pitanju. Njena doktorska disertacija smatra se prvom feminističkom tezom odbranjenom u socijalističkoj Jugoslaviji i djelom je
objavljena u knjizi Neofeminizam i socijalistička alternativa (1985). Bila je osnivačica i predavačica na mnogim ženskim studijama/studijama roda u regionu.
Oblasti istraživanja: antidiskriminacija, pitanja ženskog iskustva, identiteta i odnosa moći među polovima/rodovima u različitim društvenim sistemima, rodna
dimenzija globalnih neokonzervativnih trendova i žena u uslovima post-socijalističke tranzicije, civilno društvo i demokratizacija u tranzicijskim zemljama. Objavila je veliki broj teorijskih eseja i članaka.
Žarko Papić
Rođen u Sarajevu, 1947. Ekonomski fakultet i postdiplomski studij završio u Beogradu, gdje je i doktorirao. Viši je savjetnik za socijalne politike i direktor Inicijative za bolju i humaniju inkluziju (IBHI) u Bosni i Hercegovini.
Obnašao je i funkcije ministra nauke i tehnologije Republike Srbije, a nakon toga generalnog direktora Federalnog ureda za planiranje Jugoslavije i ministra
Federalne vlade. Također je bio ambasador i šef Stalne delegacije Jugoslavije u
OECD-u. Doktorirao je na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Beogradu
1974. godine. U razdoblju od 1968. do 1991. objavio 11 knjiga iz područja ekonomije, političkih sistema i kritike nacionalizma, kao i 147 znanstvenih radova.
Još 146 članaka objavio u različitim magazinima i novinama. Nakon 1992. objavio 69 članaka i istraživačkih radova, od kojih su mnogi objavljeni u međunarodnim časopisima, publikacijama i novinama. Odlično poznaje ekonomske i institucionalne reforme koje su se dogodile u BiH u posljednjim desetljećima, i
ima veliko iskustvo u suradnji s općinama, entitetima, kantonalnim i državnim
vlastima, kao i sa organizacijama civilnog društva širom BiH. Bio je savjetnik za
veliki broj međunarodnih projekata socijalnog razvoja, vođa tima, stručnjak i
autor u pripremi UNDP-ovih Milenijumskih razvojnih ciljeva u BiH (MRC BiH)
(2003). Ovaj izvještaj dobitnik je specijalne nagrade UNDP-a. Također je bio
vođa tima u pripremi UNDP NHDR dokumenta Socijalno uključivanje u BiH,
nagrađenim od UNDP-a i OECD-a Nagradom humanog razvoja za izvrsnost u
inovacijama mjerenja (2009)."
234
Uputstvo autorima za pripremu rukopisa za štampu
1. Radovi treba da budu dostavljeni elektronski, u prilogu – kao otvoreni dokument (Word), na elektronsku adresu redakcije Diskursa: diskursi@yahoo.com
2. Dužina rukopisa: do 15 stranica (28.000 karaktera).
3. Format: font: Times New Roman, veličina fonta: 12, razmak između redova:
Before: 0, After: 0, Line spacing: Single.
4. Paragrafi: format: Normal, prvi red: uvučen automatski (Col 1).
5. Ime autora: Navode se ime(na) autora i prezime(na).
6. Naziv ustanove autora (afilijacija): Neposredno nakon imena i prezimena navodi se pun (zvanični) naziv i sjedište ustanove u kojoj je autor zaposlen, a eventualno i naziv ustanove u kojoj je autor obavio istraživanje. Ako je autora više, a ne potiču iz iste
ustanove, mora se naznačiti iz koje ustanove potiče svaki od autora. Funkcija i zvanje
autora se ne navode.
7. Kontakt podaci: Adresu ili elektronsku adresu autor stavlja u napomenu pri dnu
prve stranice članka. Ako je autora više, daje se samo adresa jednog, obično prvog.
8. Jezik rada i pismo: Rad će biti štampan u jeziku i pismu u kome je upućen redakciji.
9. Naslov: Naslov treba postaviti centrirano i napisati velikim slovima.
10. Apstrakt: Apstrakt treba da sadrži cilj istraživanja, metode, rezultate i zaključak. Treba da ima od 100 do 300 riječi i da stoji između zaglavlja (naslov, imena autora i
dr.) i ključnih riječi, nakon kojih slijedi tekst članka. Apstrakt je pisan na jeziku članka.
[Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman, Normal; veličina
fonta: 10; razmak između redova – Before: 0; After: 0; Line spacing: Single; prvi red uvučen automatski (Col 1).]
11. Ključne riječi: Broj ključnih riječi ne može biti veći od 10. Ključne riječi daju
se na onom jeziku na kojem je napisan apstrakt. U članku se daju neposredno nakon apstrakta. [Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman, Normal;
veličina fonta: 10; prvi red - uvučen automatski (Col 1).]
12. Prethodne verzije rada: Ako je članak bio izložen na skupu u vidu usmenog
saopštenja (pod istim ili sličnim naslovom), podatak o tome treba da bude naveden u posebnoj napomeni, pri dnu prve strane članka. Ne može se objaviti rad koji je već objavljen u nekom časopisu: ni pod sličnim naslovom niti u izmjenjenom obliku.
13. Navođenje (citiranje) u tekstu: Način pozivanja na izvore u okviru članka mora biti konsekventan od početka do kraja teksta. Zahtjeva se sljedeći sistem citiranja:
Adorno, T. Tri studije o Hegelu, str. 40. /v. Adorno, T. Tri studije o Hegelu, str.
40. / up. Adorno, T. Tri studije o Hegelu, str. 40. [navodnike i polunavodnike obilježavati na sljedeći način: „” / ’‛]
14. Napomene (fusnote): Napomene se daju pri dnu strane u kojoj se nalazi komentarisani dio teksta. Mogu sadržati specifikacije za citiranu literaturu, manje važne
detalje, dopunska objašnjenja, naznake o korišćenim izvorima.
[Tehničke propozicije za uređenje: format - Footnote Text; veličina fonta: 10; prvi
red - uvučen automatski (Col 1); numeracija - arapske cifre.]
15. Tabelarni i grafički prikazi: Tabelarni i grafički prikazi treba da budu dati na
jednoobrazan način, u skladu s lingvističkim standardom opremanja teksta.
16. Lista referenci (literatura): Citirana literatura obuhvata po pravilu bibliografske izvore (članke, monografije i sl.) i daje se isključivo u zasebnom odjeljku članka, u
vidu liste referenci. Literatura se navodi na kraju rada, prije rezimea. Reference se navo-
de na dosljedan način, abecednim odnosno azbučnim redosljedom. Ako se više bibliografskih jedinica odnose na istog autora, one se hronološki postavljaju. Reference se ne
prevode na jezik rada. Sastavni dijelovi referenci (autorska imena, naslov rada, izvor
itd.) navode se na sljedeći način:
[za knjigu]
Adorno, T. Tri studije o Hegelu, Veselin Masleša, Sarajevo, 1990.
[za članak]
Beler, E. O interpretaciji i igri, Gradac, 152, Čačak, str. 157-163.
[za prilog u zborniku]
Jauković, S. Uloga umetnosti u tehničkom dobu, u: B. Milijić, Estetika, umetnost,
moral, Estetičko društvo Srbije, Beograd, str. 101-106.
Radove istog autora objavljene iste godine diferencirati dodajući a, b, c ili а, б, в,
npr.: 2007a, 2007b ili 2009a, 2009б.
Ako ima dva autora, navesti oba prezimena, npr. Korać, Pavlović; ako ih ima više: poslije prvog prezimena (a prije godine) dodati et al ili i dr.
[Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman, Normal; veličina fonta: 11; razmak između redova: Before: 0, After: 0, Line spacing: Single; prvi
red: kucati od početka, a ostale uvući automatski (Col : opcija Hanging, sa menija Format)].
Postupak citiranja dokumenata preuzetih sa Interneta:
[monografska publikacija dostupna on-line]
Prezime, ime autora. Naslov knjige. ‹adresa sa interneta›. Datum preuzimanja.
Npr.: Veltman, K. H. Augmented Books, knowledge and culture.
‹http://www.isoc.org/inet2000/cdproceedings/6d.›. 02.02.2002.
[prilog u serijskoj publikaciji dostupan on-line]
Prezime, ime autora. Naslov teksta. Naslov periodične publikacije, datum periodične publikacije. Ime baze podataka. Datum preuzimanja.
Npr.: Du Toit, A. Teaching Info-preneurship: student’s perspective. ASLIB Proceedings, February 2000. Proquest. 21.02.2000.
[prilog u enciklopediji dostupan on-line]
Ime odrednice. Naslov enciklopedije. ‹adresa sa interneta›. Datum preuzimanja.
Npr.: Tesla, Nikola. Encyclopedia Britannica. ‹http://www.britannica.com/EBchecked/topic/588597/Nikola-Tesla›. 29. 3. 2010.
17. Rezime: Rezime rada jeste apstrakt na engleskom jeziku. Rezime se daje na
kraju članka, nakon odjeljka Literatura. Prevod ključnih riječi na jezik rezimea dolazi
poslije rezimea. [Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman,
Normal; veličina fonta: 11; razmak između redova: Before: 0, After: 0, Line spacing:
Single; prvi red: uvučen automatski (Col 1).]
18. Biografija: U biografiji, koja ne treba da prelazi 250 riječi, navesti osnovne
podatke o autoru teksta (godina i mjesto rođenja, institucija u kojoj je zaposlen, oblasti
interesovanja, reference publikovanih knjiga).
Uredništvo/ Уредништво/Editorial Board
Želimir Vukašinović / Желимир Вукашиновић
Glavni i odgovorni urednik/Главни и одговорни уредник/Editor in Chief
Zlatiborka Popov Momčinović/Златиборка Попов Момчиновић
Zamjenica urednika/Замјеница уредника/Deputy Editor
Ivan Cvitković / Иван Цвитковић
Zorica Kuburić / Зорица Кубурић
Mile Lasić / Миле Ласић
Jasmina Husanović / Јасмина Хусановић
Dino Abazović / Дино Абазовић
Vesna Đurić / Весна Ђурић
Zilka Spahić Šiljak / Зилка Спахић Шиљак
Rudy Baker / Руди Бејкер
Sekretar uredništva/Секретар уредништва/Editorial assistant
Vuk Vučetić / Вук Вучетић
Lektor/Лектор/Proofreader
Biljana Samardžić / Биљана Самарџић
Meliha Husić / Мелиха Хусић
Ivona Brkić / Ивона Бркић
Olja Jojić / Оља Јојић
Likovno-grafička oprema/Ликовно-графичка опрема/Artistic and graphic design
Marija Borović / Марија Боровић
Tehnički urednik/Технички уредник/Technical editor
Vlastimir Pantić / Властимир Пантић
Izdavač/Издавач/Publisher
Predstavništvo Centra za empirijska istraživanja religije u Bosni i Hercegovini /
Представништво Центра за емпиријска истраживања религије у Босни и Херцеговини
u saradnji sa Centrom za političku kulturu/у сарадњи са Центром за политичку културу
Za izdavača/За издавача/Published by
Ratko Kuburić / Ратко Кубурић
Štampa/Штампа/Print
Dobra knjiga d.d. Sarajevo
Tiraž/Тираж/Impression
300 primjeraka/примјерака/copies
Časopis Diskursi izlazi dva puta godišnje /
Часопис Дискурси излази два пута годишње /
Journal Discourses comes out two times annually
Stavovi i mišljenja iznesena u ovom časopisu su autorski i ne predstavljaju izričite stavove i mišljenja izdavača ili donatora. Svaki/a autor/ica odgovara za svoj tekst.
Publikacija je nastala u okviru projekta Diskursi- društvo, religija, kultura, koji je podržan od
strane

Preuzmi kompletan časopis…

NOVOSTI SA Kappa Phi

Raskorak analize i akcije - Centar za radničke studije

Preuzmi PDF izdanje ovoga članka

Inšallah, Madona, inšallah! - Konrad-Adenauer

“Mi smo sada samo glasačka mašinerija” (Start)

gordana-vuković-finan.izvješće-troškovi-izborne-promidžbe-2.-krug

financ.troš.izb.prom.za_grad_dubrovnik

Politička optička varka

Д Р А Г А Н Ђ У Р И Ц А У П О Т Р А З И З А К О Р Е Н И М А

TRANZICIJSKA PRAVDA ILI MANIPULACIJA

Tekst tužbe u PDF formatu možete pročitati/preuzeti ovdje.

Статут СНСД-а.