SOCIOLOŠKI DISKURS
NAUČNI ČASOPIS IZ OBLASTI DRUŠTVENIH NAUKA
Godina II, broj 4
Banja Luka, decembar 2012.
Izdavač:
Udruženje sociologa – Banja Luka,
Bulevar Vojovode Petra Bojovića 1A,
78 000 Banja Luka, Republika Srpska, BiH
Za izdavača:
Prof. dr Ivan Šijaković, redovni profesor
Predsjednik Udruženja sociologa – Banja Luka
Redakcioni odbor:
Prof. dr Ivan Šijaković, redovni profesor, Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Braco Kovačević, redovni profesor, Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Lazo Ristić, redovni profesor, Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Nenad Suzić, redovni profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Božo Milošević, redovni profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu
Prof. dr Dragoljub B. Đorđević, redovni profesor, Mašinski fakultet, Univerzitet u Nišu
Prof. dr Sergej Flere, redovni profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet u Mariboru
Prof. dr Gabriela Klajn, redovni profesor, Odsjek za kineziologiju, Univerzitet u Hamburgu
Prof. dr Chris Baldry, redovni profesor, University of Stirling, Scotland, Velika Britanija
Prof. dr Slavo Kukić, redovni profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Mostaru
Prof. dr Dželal Ibraković, redovni profesor, Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Sarajevu
Sekretar redakcionog odbora:
Ass. mr Nemanja Đukić, viši asistent
Uređivački odbor:
Prof. dr Ivan Šijaković, redovni prodesor (glavni i odgovorni urednik)
Prof. dr Braco Kovačević, redovni profesor (urednik)
Prof. dr Lazo Ristić, redovni profesor (urednik)
Ass. mr Nemanja Đukić, viši asistent (urednik)
Ass. mr Saša Laketa, viši asistent (tehnički urednik)
Milovan Tatić (operativni urednik)
Tamara Straživuk (prevodilac)
Jelena Vignjević (prevodilac)
Maja Došenović (prevodilac)
Mirjana Tomaš-Đukić, prof. (lektor)
Kontakt podaci uredništva:
Bulevar Vojovode Petra Bojovića 1A, 78 000 Banja Luka
E-mail: nemanjadjukic00@yahoo.com
Web: www.socioloskidiskurs.com
Telefon: +387 65 456-169
Štampa:
ALF-OM Banja Luka
Tiraž:
400
Ministarstvo nauke i tehnologije Republike Srpske sufinansira izdavanje ovog naučnog časopisa
Rješenjem Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske br: 07.030-053-85-6/11, od 12.05.2011. godine,
„Sociološki diskurs“ Banja Luka upisan je u Registar javnih glasila pod rednim brojem 616.
SADRŽAJ
GABRIELE KLEIN
Fudbal kao koreografija
O odnosu između interakcije u igri i improvizacije u plesu ........................................ 5
VLADIMIR ALEKSANDROVIČ LISIČKIN, LEONID ALEKSANDROVIČ ŠELEPIN
Globalna socijalna kriza .......................................................................................... 17
DRAGANA VILIĆ
Potiskivanje žena u savremenom društvu – socio-ekonomski aspekti ....................... 45
DRAGANA RAŠEVIĆ
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu ............................................ 59
DIVNA PLAVŠIĆ, VANJA NIŠIĆ
Stigma i identitet .................................................................................................... 85
UPUTSTVO AUTORIMA ................................................................................... 90
UPUTSTVO RECENZENTIMA .......................................................................... 93
Gabriele Klein1
Univerzitet Hamburg
gabriele.klein@uni-hamburg.de
Originalni naučni rad
UDC 792.8.038.53:796.332
DOI: 10.7251/SOCSR1204005K
Prihvaćeno: 01.11.2012.
1
Fudbal kao koreografija.
O odnosu između interakcije u igri i improvizacije u plesu
„Nikada nisam propustio šansu da
dam go zbog toga što sam suviše žurio, radije sam
uludo potrošio vrijeme.“
Vili (Ent) Lipens [Willi (Ente) Lippens]
Abstract
This text examines the similarities between football and dance. In doing so,
the focus is not on the many possible metaphoric relationships between football and dance. This happens for example when film clips of football games
are called ‘football ballet’, or when fans are dancing Samba, or when players
perform a dance with corner flags. The text rather aims to answer the question which structural characteristics football and dance share.
Key words: interaction, improvisation, dance, performance, football as choreography, social
figuration and event.
Apstrakt
Ovaj tekst nastoji da pronađe sličnost između fudbala i plesa. Pri tome nisu
u središtu pažnje mnogostruki mogući metaforički odnosi između fudbala i
plesa, kao kada se filmski isječci sa fudbalskih utakmica, koji se neprestano
prikazuju uz muziku u pozadini, nazivaju „fudbalskim baletom“, kada
Sambini navijači plešu, ili kada igrači plešu sa korner-zastavicama. Važnije
je odgovoriti na pitanje koje strukturalne specifičnosti posjeduju fudbal i ples.
Ključne riječi: interakcija, improvizacija, ples, performans, fudbal kao koreografija, socijalne figuracije i događaj.
1
Profesor sociologije pokreta i plesa na odseku za Humani pokret i rukovodilac Studija performansa na Univerzitetu Hamburg. E-mail: gabriele.klein@uni-hamburg.de
5
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
5 – 15
Uvod
„Football, c’est full impro, quoi“ („Fudbal je pun improvizacija“). Ovom
rečenicom francuski koreograf Filip Dekufle [Philippe Decouflé], koji je bio
odgovoran za koreografiju svečanosti Svjetske fudbalske federacije [FIFE] 2006.
godine povodom Svjetskog fudbalskog prvenstva, izražava fasciniranost fudbalom. Fudbal oduševljava onda, kada se isprepliću red i slučaj, sistem i nered,
plesna elegancija i igračka efikasnost. Upravo u tom trenutku se može vidjeti i
osjetiti bliskost fudbala i plesa.
Temom srodnosti između sporta i koreografije bavio se francuski koreograf
Ksavier Le Roa [Xavier Le Roy] u svom „Projektu“ (Lisabon 2003. godine). Le
Roa je pozvao 20 učesnika (aktera), među njima plesače, koreografe, dramaturge i naučnike, na utakmicu sa koreografijom koja je povezivala 3 vrste sporta:
fudbal, rukomet i „četiri ugla“ [„Corners“, dječija igra koja se u Americi i Kanadi igra na četiri ugla sa pet igrača]. Prvo se svaka utakmica igrala pojedinačno,
a potom „Three Games Game“. Na pozornici u obliku kvadrata nalazila su se 4
gola: Rukomet se mogao igrati na sva četiri gola, a za fudbal su na raspolaganju
stajala dva. Rukometna ekipa se razlikovala jer je nosila kape, fudbalska je nosila
suknje ili hlače, a igrači kornera žute ili ljubičaste majice (T-shirt). Budući da su
svi igrači učestvovali u sve tri utakmice, nastale su specifične „individualnosti“,
ni jedna kombinacija odjeće nije se pojavila dva puta.
Igralo se onim što sportsku utakmicu čini kulturnim performansom (Milton Singer) i neponovljivim događajem: smjenjivanjem reda i slučaja, sistema i
situacije, snage i nemoći, pobjede i poraza, dobitka i gubitka, pravila i kršenja
istih, trijumfa i tragedije, napetosti i opuštanja (pražnjenja), junaštva i kulture
navijanja, muškosti i volje za pobjedom, prisutnosti i predstavljanja. U „Projektu“ se igralo i u mraku, nekada su samo loši igrači bili raspoređeni na terenu.
Rang lista igrača utvrđena je na osnovu bodova koji su im dodijeljivani, prekršaji
se nisu „dešavali“, nego su svjesno inscenirani. Ponekada su se učesnici kretali
usporeno (slow motion), a lopte su, doduše, slijedile zakone fizike i dovodile do
toga da se igra u okviru dvije različite jedinice vremena. U ovm radu istražujemo veze, strukture, sličnosti, odnose, uticaj i utisak koji se nalaze u interakciji
igrača u igri (fudbal), plesača (pozornica) i publike koja ih posmatra na jednom
ili drugom mjestu.
Struktura i situacija
Učesnici u prethodnom „Projektu“ su se, u stvari, odricali određenih pravila
o prostoru (kao što su npr. krug, kazneni prostor ili prostor gola, prostor sed6
Gabriele Klein
Fudbal kao koreografija.
O odnosu između interakcije u igri i improvizacije u plesu
merca ili jedanaesterca ili pokrivanje određenog prostora) koji karakterišu svaku
utakmicu. Osim toga, gledaoci su, za razliku od reakcija na „pravoj“ utakmici,
ostajali po mogućnosti pasivni. Na mjestu izvođenja oni su inscenirali pozorište
prije kao pozorišna publika nego kao sportski navijači, pogotovo što „Projekt“
nije ni tematizovao ono što karakteriše kulturni performans: razdvajanje pozornice i gledališta, učesnika i publike, do čega uvijek dolazi prije svega zbog
običaja koji su poprimili formu rituala. U fudbalu su to navijačke pjesme, uzvikivanje parola, bubnjanje, upotreba čegrtaljki, pljeskanje, nošenje navijačkih
prsluka, šalova ili perika, te slikanje po tijelu. „Projekt“ je bio projekat učesnika
na „terenu“.
„Projekt“ je bio na „lopti vremena“. On je primjer za savremenu plesnu
umjetnost koja postavlja pitanje koreografije i pri tom se odvaja od plesa kao
estetske forme, te se, baš suprotno, približava utakmici, koja se istovremeno i
igra i prikazuje kao ples pod maskama. Na važnosti gube i ples kao estetski jezik
forme i oduševljenje savršenošću igranja sporta i plesnom virtuoznošču. Zabavljači se tako nisu brinuli ni za igračku efikasnost ni za plesnu eleganciju.
Ali „Projekt“ nije samo umjetnički projekat. On je usmjeren na ispitivanje
„stvarnosti“ i na pitanje perfomativnih uslova i formi uspostavljanja stvarnosti
između strukture i situacije, reda i slučaja, sistema i postupka.
Tim „Projekt“ tematizuje osnovnu problematiku koja nije svojstvena samo
fudbalu i plesu, nego karakteriše i društvenu pojavu: društveno se može shvatiti
samo kroz uzajamni odnos makro i mikro struktura, to znači, s jedne strane
struktura, dakle normi, vrijednosti, pravila i rituala, sistema i poretka moći,
a s druge strane situacija i postupaka. Stoga nije slučajno što su se sociolozi i
naučnici iz oblasti kulture stalno iznova bavili fudbalom, jer su upravo kulture
pokreta pogodan predmet posmatranja da bi se društvena praksa učinila očiglednom i kao poredak tijela.
Gotovo da nema vrste sporta – bar ne u Evropi, o kojoj su objavljeni toliki
naučni radovi, kao što je to slučaj sa fudbalom. Fudbal je i u sociologiji bio i
ostao omiljen predmet posmatranja i tumačenja u okviru pojedinih socioloških
teorija. Norbert Elias je, na primjer, svoje figuracijsko-sociološke teze objasnio
na primjeru fudbala. On pokazuje da se socijalna promjena odvija, doduše, koordinirano i strukturisano, ali da je pojedinac ne može planirati. I Pjer Burdije
[Pierre Bourdieu] je izabrao fudbalski teren kao objekat za posmatranje svoje
teorije [socijalnog] polja: U oba slučaja postoje određena pravila, norme, konvencije i rituali. U oba primjera se vode borbe za socijalne pozicije; i ovdje kao
i tamo učesnici osjećaju strukturu polja i njegove mehanizme poretka kao nešto
prirodno – i upravo to je „perfomativna magija“ koja ljude veže za hijerarhijske
strukture (i strukture moći). Slično kao što je to učinio Le Roa u „Projektu“,
postavili su Elias i Burdije pitanje uzajamnog djelovanja mikro i makro nivoa:
7
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
5 – 15
da li je praksa ta koja mijenja društvene strukture, ili se ta praksa može ostvariti samo u okviru hijerahija (moći)? Kao i kako je moguće izbjeći konvencije
i odbaciti naučene primjere koji su postali navika? Obojica odgovaraju na ovo
pitanje sa različitih konstruktivističkih pozicija: Elias iz figuracijsko-sociološke
perspektive, a Burdije sa stanovišta prakse.
Prakse socijalnih figuracija
Književnike, ljude iz oblasti pozorišta, likovne umjetnosti i filma, fasciniralo
je šta je „Projekt“ inscenirao sredstvima koreografije: performans, prisutnost,
opšte događanje i materijalnost (tjelesnost) sportske utakmice, i istovremeno
njena simbolička moć. Pasolini, Nabokov, Kami [Camus]2 ili Dario Fo, svi su
bili oduševljeni strašću koju upravo fudbal može izazvati, strašću koja čini da
iza aure događaja nestane socijalna i kulturna razlika. Fasciniranost samom fudbalskom igrom nalazila se, i nalazi se, u iskustvu sporazumijevanja sa one strane
govora.
Kaže se da se igra odvija na terenu, a ples je onda prisutan, kada se pleše.
Drugim riječima, sport i ples se moraju desiti da bi postojali. To zvuči kao da je
ovo fenomen vezan samo za kulturu tijela i pokreta, ali ovo važi i za društvene
pojave: i one moraju tek, u, kroz i kao praksa, da postanu stvarne, a to se ostvaruje perfomativno pomoću učesnika i njihovih postupaka. Utoliko predstavljaju
i fudbal i ples, svaki na specifične načine, veoma jasna polja prilikom objašnjavanja djelotvornosti socijalnih pojava u praksi, i kao praksa.
Događaj
Fudbalska utakmica i plesno izvođenje ne proizvode nikakvo djelo; oni su
događaj − i tek se kao događaj ostvaruju. Ovdje ne igra nikakvu ulogu odvajanje
autora od teksta o čemu se prethodnih godina tako mnogo diskutovalo u filozofiji i nauci o književnosti. U fudbalu i plesu nema djela bez autora, odnosno,
utakmice bez igrača, ni plesa bez plesača. Prisustvo producenta, misli se na plesača ili sportistu, konstitutivno je za događaj. Kako je Erika Fišer Lihte [Erika
Fischer-Lichte] već konstatovala, ne može se, uostalom, estetika percepcije plesa
orijentisati prema shvatanju (pojmu) djela. To važi i za sport. Teškoća se sastoji u
tome da se sport i ples shvate samo kao odsutnost, kao događaj koji više ne po2
Vidjeti opširnije: Elisabeth Tworek/Michael Ott, SportGeist. Dichter in Bewegung. Arche:
Zürich-Hamburg 2006.
8
Gabriele Klein
Fudbal kao koreografija.
O odnosu između interakcije u igri i improvizacije u plesu
stoji, kao sjećanje, kao trag3. Koreografija kao što je to „Projekt“, ili ples koji je
otplesan, ne mogu se više ponoviti, kao što ne može ni fudbalska utakmica. Odnos učesnika prema prostoru i vremenu, koji sebe sami mijenjaju, biće drugačiji,
a i interakcije i njihovi međuzavisni ishodi ne mogu se proizvesti ponovo na isti
način. Igra kojom se upravljalo (manipulisalo) ne može stoga biti ponovljena.
Osim toga potrebni su uvijek različiti mediji, televizija ili video, da bi se
događaj učinio prisutnim. Ovo ponovno pojavljivanje je, dakle, moguće uvijek
pomoću nekog drugog oblika medijskog praćenja događaja, naime, pomoću
tehničkih medija, za razliku od oka ili tijela koji su takođe mediji. Tehnički mediji od plesnog ili sportskog događaja prave, u principu, nešto drugo, tako što
trodimenzialnost prostora pretvaraju u dvodimenzionalnost slike, te uz pomoć
tehnologije (kamera, obrada filma izrezivanjem scena) upravljaju pogledom gledaoca. Ono što se, međutim, dešava na terenu, u plesnoj dvorani ili na plesnoj
pozornici, ostaje nepoznato za one koji su događaj pratili samo putem medija.4
Za one koji su to mogli pratiti uživo, to je uspomena poput nekog susreta na ulici koji je bio veoma površan, ali ipak, kako je Erving Gofman [Erving Goffman]
to ubjedljivo dokazao, posjeduje interakcijski poredak.5 Ali čak i ova nestalnost
(površnost) ne mora nužno da dovede do površnih doživljaja; ona može biti veoma posebna i bogata iskustvom. Površnost, dakle, koja se rado pripisuje plesu
kao njegovo specifično obilježje, jeste takođe značajna karakteristika i sporta i
svakodnevnog djelovanja.
Prakse tijela
Kako je u sportu i plesu teško povući granicu između učesnika i djela, igrača
i igre, plesača i plesa, onda ovdje nije govor medij, odnosno posrednik smisla ili
konstitutivni element kulturne prakse. Fudbal i ples su specifične forme kulturnih praksi. Za razliku od drugih praksi, poput čitanja, njihova osobitost leži u
tome da su oni urođene prakse tijela i pokreta. Za razliku od glume – ili tjelesne
prakse – u plesu tekst, lice i mimika imaju malu ulogu. Naprotiv, ovdje se u središtu pažnje nalazi noga, dio tijela koji je na važnosti dobio na dvorovima italijanskog trgovačkog kapitala, a sve značajniji je postao „prosvjećivanjem ratnika“
na kraljevskim dvorovima u 16. i 17. vijeku. Jer ovdje su nekadašnji ratnici učili
3
Vidjeti opširnije: Gerald Siegmund, Abwesenheit, Transcript: Bielefeld, 2006.
Međutim, sasvim suprotno je na Svjetskom prvenstvu 2006. godine na stadionima televizijska
slika prenošena „live“ na bezbrojnim monitorima i platnima – kao na pop-koncertu, tako da
se čak i na stadionu gubila razlika između slike i realnosti, između fudbala kao „autentičnog
događaja“ i „medijskog performansa“.
5
Erving Goffman, Interaktionsrituale. Suhrkamp: Frankfurt am Main, 1986.
4
9
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
5 – 15
pravilno držanje tijela pomoću čega su mogli na dvoru svom socijalnom statusu
dati određenu važnost – i to prije svega uz pomoć učitelja plesa. Oni su im savjetovali da vrhove stopala malo okrenu prema vanjskoj strani kako bi pokazali
cijelu nogu, te da bi se kretali sa više ljupkosti.6 U isto vrijeme se, takođe u Italiji,
razvila igra calcio, što je u prevodu značilo korak ili udarac nogom, koja je postala
suština lijepog ponašanja među vladarima dinastije Medići [Medici]. Calcio je
pokret noge učinio uglađenim, tako što ga je proglasio elegantnim odgovorom
dvorske kulture na grubo bacanje lopte rukom.
Tijelo koje se kreće prilikom plesa ili bavljenja sportom je medij i istovremeno izvođač prakse. Činjenica, da je, sa stanovišta sociologije, tijelo koje se kreće,
istovremeno stvaralac, instrument i rezultat socijalne prakse, dovodi do pitanja,
kako se tijelo izražava, kako govori, ako uopšte zna govoriti. Tako npr. filozof
Diter Merš [Dieter Mersch] zastupa mišljenje da tijelo ne govori nego pokazuje7.
Stoga tijelo nema u svom izrazu nikakvu jednoznačnost, ono ne funkcioniše kao
govor po Aristotelovoj logici, nego se upravo ispoljava negdje Između. Upravo
ovaj izraz kroz ne-identično čini njegov naročito subverzivan i inovativan potencijal; uostalom to je i teza, koju je koreograf Vilijam Forsajt [William Forsythe]
davno predstavio kao praksu koreografije, kada je traganje za pokretima smjestio
u međuprostor onoga što se ne može koreografisati.
Baš zbog toga što tijelo nema umjerenost govora, može se smjestiti (pozicionirati) u međuprostor između strukture i postupka, kao medij i agens prakse.
Prema tome, tijelo je „strukturisana i strukturirajuća struktura“ (Burdije): kao
materijalizovana forma produbljenih socijalnih struktura, normi i vrijednosti,
tijelo je predstavnik struktura. Istovremeno plesanje i igranje fudbala nastaje
performansom tjelesnog, u čemu, doduše, svoj izraz dobija kanon pravila dotičnog socijalnog polja, ali taj performans odavno, kako vidimo i spoznajemo
prilikom plesa ili utakmice, tu ne nestaje. Za praksu – ne samo u fudbalu i plesu – učesnicima je potrebno znanje koje kao perfomativno znanje nije bezuslovno kognitivno dostupno, nego se ispoljava kao praktično znanje, kao smisao za
praksu. To je znanje kod kojeg je poredak polja postao tjelesan kao i hijerarhija
i prostorni poredak, ali i kao ritualizovani i simbolični poredak. Pojmovi koji su
specifični za ples i sport, poput igračke inteligencije, svijest o prostoru, osjećaj
za vrijeme ili osjećaj za ritam, upućuju na ovu fizičku strukturu polja u smislu
poretka vremena i prostora koji je takođe inkorporiran kao i pravila, konvencije,
norme i rituali, koji su specifični za određeno polje.
6
Vidjeti: Horst Bredekamp, Florentiner Fussball: Die Renaissance der Spiele. Berlin: Verlag Klaus
Wagenbach, 2001
7
Dieter Mersch, Was sich zeigt. München: Fink, 2002.
10
Gabriele Klein
Fudbal kao koreografija.
O odnosu između interakcije u igri i improvizacije u plesu
Strukturisana improvizacija
Habitualna povezanost učesnika sa određenim poljem objašnjava da događaj
ne protiče nestrukturisano. Friderike Lampert [Friederike Lampert] označila je
u svojoj disertaciji o plesnoj improvizaciji ovaj fenomen interakcije između reda
i slučaja kao strukturisanu improvizaciju.8 Ona je pokazala da savremeni koreografi ne posmatraju koreografiju kao čvrsto definisan red, nego kao strukturisanu improvizaciju. Ono što je u ovom radu opisano na izabranim primjerima
umjetničkog plesa, važi i za otplesan ples koji ima određen repertoar koraka i figura, ali koji se izvodi uvijek na novi način – i samim tim drugačije. Isto važi i za
fudbal. Moglo bi se čak istaći: improvizacija je plesna tehnika savremenog plesa
čiji početak se ne nalazi tu, nego u popularnim performansima, u popularnim
plesovima ili igrama. Tango je, na primjer, strukturisana improvizacija: strukturisana zato jer su pravila poznata i čine mjerilo orijentacije, a improvizacija
zato, jer se tango kao i svi plesovi, u potpunosti, nikada ne bi mogli ponoviti, a
njihova koreografija ne bi mogla biti do detalja razrađena.
Brazilska koreografkinja Debora Kolker [Deborah Colker] je, baš suprotno,
sa „Marakanom“ [Maracana] (Hamburg 2006.) predstavila koreografiju povodom Svjetskog prvenstva u fudbalu, koja je bila do detalja razrađena, i utoliko
je – drugačije od „Projekta“ [Project] – mogla samo predstaviti fudbalsku utakmicu sredstvima plesno-estetskog jezika, ali ne i stvoriti događaj.
Jer, fudbalska utakmica je koreografija, ako se ona ne shvati, zapravo, kao
pismo fiksirano za prostor.9 Ako se pojam koreografija želi primijeniti uopšte na
sport, kao i uostalom na društvo i politiku, onda izgleda da to samo tada ima
smisla, ako se strukturisana improvizacija sama shvati kao koreografija, kao što
je to slučaj u savremenim raspravama o koreografiji. Slučaj i nered kao sastavni
dijelovi reda igraju pri ovakvoj vrsti koreografije važnu ulogu. Koreografija kao
strukturisana improvizacija je prema tome uvijek estetska refleksija onoga što
je u fudbalu tako fascinantno. Ili drugim riječima: fudbal predstavlja okret ka
performativnom društvu, ka društvu koje je izgubilo strukturu i destabilisalo se,
te kojem su potrebni, i koje proizvodi, fleksibilne i stabilne subjekte.
Strukturisana improvizacija se u sportskom žargonu naziva igračka interakcija. I ovdje je jasno: odlučujuće je šta se dešava na terenu. Jer čak, i kada se
naprave taktički planovi i analizira protivnička igra, kada je uvježbana sistemska
igra i kada su razrađene pojedinačne pozicije na fudbalskom terenu, kada je
trava njegovana, a kopačke odgovaraju, raspoloženje dobro, pojedini igrači motivisani, a mediji, odgovarajuće na pozitivan način, najavljuju sportski događaj,
8
Friederike Lampert, Tanzimprovisation. Bielefeld: Transcript, 2007.
2oo6. godine održan je simpozijum u Oldenburgu pod nazivom „Socijalne koreografije“
(„društvene koreografije“- prim. prev.).
9
11
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
5 – 15
ovo ne odlučuje na kraju o stvarnom toku igre. Igra se odvija, da se izrazimo
terminima koje Norbert Elias koristi u sociologiji, strukturisano i koordinirano,
ali ne racionalno i planski. Ona simboliše princip socijalnih nizova postupaka.
Elegancija i virtuoznost
Ako se slijede na različite načine objašnjene teze sociologa poput Norberta
Eliasa, Mišel Fukoa [Michael Foucolt] ili Pjera Burdijea o tome da se poredak
socijalnog polja upisuje u tjelesne strukture, onda je razumljivo zašto fudbaleri i
plesači pripadaju različitim svjetovima kada je riječ o njihovom držanju tijela, ali
i o njihovim pogledima na svijet i stilovima života. Pravila vezana za određeno
polje se razlikuju u sportu i plesu, iako je u oba slučaja riječ o kulturama pokreta. Sport je sa svojom takmičarskom orijentacijom i orijentacijom ka postizanju
što boljih rezultata suštinski pojam moderne. Sport – a prije svega fudbal – je
popularan, muški sport, u medijima sveprisutan, te dio kulture koja je postala
događaj („event“). Principi socijalne inkluzije i ekskluzije, borbe oko podjele i
igre moći, odvijaju se ovdje na drugačiji način nego u plesu, koji je kao kultura
pokreta sa modernim društvom dospio na margine, te je mitologiziran, i od tada
se uvijek pojavljuje kao „Drugost“ moderne. Razlika između različitih poredaka,
specifičnih za određeno polje, ogleda se i u odbijanju do kojega je došlo, kada
je trener francuske reprezentacije htio povodom Svjetskog prvenstva 2006. godine narediti svom timu da treniraju ples, kako bi igrači (ponovo) usvojili onu
sposobnost kojom se ističu plesači, a koja se izgubila kod fudbalera zbog nove
brze tehnike igre: riječ je o osjećaju za ritam, brzoj koordinaciji, pokretnosti i
balansu.
Zaista su plesni kvaliteti kao i uvijek ti koji čine da fudbaler ostane u živoj
uspomeni, te od njega mogu da učine zvijezdu, virtuoza sa loptom. Ples pretpostavlja osjećaj za formu, kao i sposobnost da se pokloni smisao pokretu koji
se mora izvesti. Razlika između plesača, čovjeka u svakodnevnom kretanju ili
fudbalera, sastoji se, kada je riječ o izvođenju pokreta, upravo u tome da plesač
pokretu daje oblik. Upravo moderni ples, koji se etablirao sa druge strane dosadašnje estetike plesa, već gotovo čitav vijek pa sve do danas, otvara iznova u teoriji i praksi pitanje razlike između pokreta i plesa, te traži estetiku plesa upravo
u ovim međuprostorima. Upravo je sposobnost davanja forme pokreta ta, koja
tek omogućava da pokret nastane kao plesni pokret.
Osjećaj za formu korespondira sa sposobnošču da pokret dobije prostornovremensku konturu, odnosno, da se upiše u prostor i da se napravi koreografija.
Koreografija kao pismo za prostor podrazumijeva povratni odnos prema
tjelesnom pokretu, pri čemu se refleksivnost ovdje ne može shvatiti kao
12
Gabriele Klein
Fudbal kao koreografija.
O odnosu između interakcije u igri i improvizacije u plesu
kognitivni proces, kako je to uobičajno u istorijskom shvatanju ovog pojma,
nego se mora, prihvatajući stav britanskog sociologa Skota Leša [Scott Lash]
razumjeti kao „estetska refleksivnost“, kao refleksivnost koja nastaje iz tjelesnočulnog osjećaja.
Fudbaler može imati osjećaj za formu i praviti estetske pokrete, poput Zidana [Zidane], Ronaldinja [Ronaldinho] ili Kajzera Franca [Kaiser Franz – Franc
Bekenbauer], ali samo ove kompetence ga ne čine uspješnim fudbalerom. Elegancija pri igri je više prijatna popratna pojava, vrijedna divljenja, koja dovodi
do toga da igrač ostane u živoj uspomeni. Kao plesači na travnjaku, ovi fudbaleri
ulaze u fudbalsku istoriju. Tako se kanadski plesač Cesc Gelabert, nekadašnji
fudbaler FC Barselona, oduševljava Johanom Krojfom [Johan Cruiff], kojem
on pripisuje one karakteristike koje obilježavaju i igrače koji predstavljaju izuzetke, poput Pelea [Pelé] ili Maradone [Maradona]: Oni su primjer plesnog
balansa tijela, kada, oslonjeni na stajnu nogu omogućavaju nozi kojom igraju
da slobodno djeluje. Njihov slobodan položaj glave zasniva se na pokretljivosti
potiljka što je igračima potrebno za orijentaciju u prostoru i za udaranje lopte
glavom, a za plesače je od elementarne važnosti da bi napravili okrete i izveli
piruete. Ili savršen osjećaj za prostor, sposobnost da se zadrži preglednost i da se
prije nego što je potrebno učini niz radnji: To se jezikom plesa i fudbala naziva
otvoriti prostore. I konačno, neprestane promjene tempa, čime samo mali broj
igrača može savršeno da ovlada, da bi prevarili protivničkog igrača: Oni spadaju
u osnove oblikovanja pokreta u plesu, i od Balanšina [Balanchin] priznati su
u koreografiji kao osnovno sredstvo za izazivanje napetosti u interakciji plesa i
muzike.
Balanšin je takođe zaslužan za to da je figura virtuoznog dobila novu istorijsku šansu, ponudivši plesača kao virtuoza na sceni, a virtuozno, samu stiliziranu
formu, uzdigao do elementa koreografije. Virtuoz je ambivalentna figura; s jedne strane pojam savršenstva, neko ko savršeno vlada tehnikom i ko postiže nadljuske rezultate; nadmoćan, neko ko svojim savršenstvom oduševljava publiku
i oslobađa njene strasti. S druge strane je to neko, ko je vezan tehnikom, nema
dušu, ko je usmjeren samo na postizanje efekta, vlada igrom iluzije i zasljepljuje
publiku. U savremenom plesu virtuozni plesač zato ima težak položaj, pogotovo
što je u virtuoznom plesu teško odvojiti ples od plesača.
Od 18. vijeka pojam virtuoznog se koncentriše na umjetnika, ali ako se u obzir uzme latinska riječ „virtus“ od koje je nastao pojam virtuoz, onda se nameće
srodnost značenju riječi takmičenje. To znači: „sposoban za pobjedu“ i ukazuje
na ratničku snagu uspjeha. Tako i u fudbalu igra može biti virtuozna; ali nas
prikuje tek onda, kada je i uspješna (efikasna).
13
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
5 – 15
Jednoznačnost i mnogoznačnost
Fudbal i ples su performansi uživo. Dešavaju se u prostoru i vremenu, ritualno su uokvireni i sa tijelom čine specifičan medij izraza i postupaka. Oni su
izvedbe sa sopstvenim mjestima izvođenja, stadionom i plesnom pozornicom.
Kao izvedbe oni su istovremeno i igra i zbilja; to su ozbiljne igre čija snaga i
fascinacija se prije svega nalaze u tome da su uvijek prave, neponovljive i uvijek
originalne. Ali karakter izvođenja određene igre je različit: ples je uvijek usmjeren na unutrašnja i spoljna dešavanja, ili emotion-motion, pokret i dirnutost, izraz i osjećaj, oblik i smisao, ma kako već da se naprave pojmovni parovi. Fudbal
je interakcija u igri, čiji napon se ne oslikava u odnosu polova emotion-motion,
nego se sastoji u borbi za pobjedu ili poraz. Na osnovu konačnog rezultata i
njegove jednoznačnosti fudbal stvara jasne pozive za identifikovanjem i budi
emocije, te izaziva afekte koje ples ne može da izazove. Dok ovdje publika može
da bude dirnuta, zatečena i čak zavedena, ali ipak većinom ostaje pasivni konzument, ona je u fudbalu znatno aktivniji sastavni dio događaja uz veliku mjeru
snage manipulacije. Ona je, kako se kaže, dvanaesti igrač.
Možda je upravo na osnovu ove jednoznačnosti fudbal sposoban da bude
seizmograf socijalnih i političkih odnosa, za razliku od plesa, koji je uvijek višeznačan, te upravo na osnovu ove višeznačnosti posjeduje tajnovitu, zagonetnu,
erotsku, zavodljivu i subverzivnu moć koja ga uvijek iznova čini „Drugim“ modernog društva.
Literatura
1. Bourdieu, Pierre. Practical Reason, On the Theory of Action. California:
Stanford Unoversity Press. 1998.
2. Bourdieu, Pierre. Language and Symbolic Power, Cambridge: Polity Press.
1992.
3. Bredekamp, Horst. Florentiner Fussball: Die Renaissance der Spiele. Berlin:
Verlag Klaus Wagenbach, 2001.
4. Elisabeth Tworek/Michael Ott, SportGeist. Dichter in Bewegung. Arche:
Zurich-Hamburg. 2006.
5. Elias, Norbert. The Civilizing Process: Sociogenetic and Psychogenetic
Investigations.Oxford: Basil Blackwell. 2000.
6. Elias, Norbert. African Art from the Collection of Norbert Elias,. Leicester:
City of Leicester Art Gallery, 1970.
14
Gabriele Klein
Fudbal kao koreografija.
O odnosu između interakcije u igri i improvizacije u plesu
7. Elias, Norbert. Die Gesellschaft der Individuen. Frankfurt: Suhrkamp.
1987.
8. Elias, Norbert. Reflections on a Life. Cambridge: Polity Press. 1994.
9. Foucault, Michel. Discipline & Punish, The Birth of the Prison. New York:
Random House. 1995.
10. Foucault, Michel. The History of Sexuality, Vilumens 1, 2 and 3. New
York: Random House. 1978.
11. Friederike Lampert, Tanzimprovisation. Bielefeld: Transcript, 2007.
12. Goffman, Erving. Interaktionsrituale. Suhrkamp: Frankfurt an Main.
1986.
13. Mersch, Dieter. Was sich zeigt. München: Fink. 2002.
14. Siegmund, Gerald. Abwesenheit, Transcript: Bielefeld. 2006.
15
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin1
Leonid Aleksandrovič Šelepin
Moskva
vladimirlux@gmail.com
Pregledni rad
UDC 364.3:331.567(100)
DOI: 10.7251/SOCSR1204017L
Prihvaćeno: 12.11.2012.
1
Globalna socijalna kriza
Abstract
In our time the productive forces have reached a planetary level. It seems
that dimensions of the planet have decreased. The new systems of transportation, communications, cosmic techniques, and Internet have become a part
of everyday life. On television, we see what is happening on the other side of
the planet. The material conditions of the life of society have changed. At the
same time a full range of secondary phenomena of a negative character, have
been emerging in the society. The key to understanding to these secondary
phenomena lies in Le Chatelier’s principle2, according to which the external
influences put the system out of the balance and cause certain processes that
lead to the weakening of the results3. The changes on the planet, caused by
scientific and technical progress, have caused the negative changes in the environment. Some external secondary processes have appeared, as an obstacle
to further strengthening of human influence. The way of life has also radically
changed, as well as the internal state of socium, and the man itself. These
changes are universal and objective. Alongside with the global environmental
crisis we can talk about the global social crisis. But unlike the external environment, the internal state of socium has been given much less attention, even
though the potential danger is no less significant. A general approach has not
been formulated; neither the processes of internal degradation of the society
have been described. But, in external, as well as in the social environment
(socium), the totality of negative phenomena arises.
1
Akademik-sekretar Ruske akademije ekonomskih nauka i preduzetništva. E-mail: vladimirlux@
gmail.com
2
In chemistry, Le Chatelier’s principle, also called Chatelier’s principle, can be used to predict
the effect of a change in conditions on a chemical equilibrium. It can be summarized as: If a
chemical system at equilibrium experiences a change in concentration, temperature, volume, or
partial pressure, then the equilibrium shifts to counteract the imposed change and a new equilibrium is established.
3
Лев Давидович Ландау and Евгений Михайлович Лифшиц, Статистическая физика.
Мoskva: Наука, 1976.
17
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
Keywords: social crisis, adaptation, atomization of people, a crisis of faith, mass society and
manipulation of consciousness.
Apstrakt
U naše vreme proizvodne snage su dostigle planetarni nivo. Dimenzije zemlje
kao da su se skupile. Novi sistem transporta, veza, kosmička tehnika, Internet
ušli su u svakodnevni život. Na televiziji vidimo ono što se dešava na drugom
kraju planete. Drugačiji su postali materijalni uslovi života društva. Istovremeno u društvu nastaje celi niz sporednih pojava, koje imaju negativan
karakter. Ključ za shvatanje tih sporednih pojava daje Le Šatleov princip4,
u skladu s kojim spoljna delovanja, izvode sistem iz položaja ravnoteže, izazivaju u njemu procese, koji vode slabljenju rezultata delovanja5. Izmene na
planeti, uslovljene naučno-tehničkim progresom, povukle su za sobom negativne promene u stanju životne sredine. Pojavili su se spoljni sporedni procesi, kao prepreka daljem jačanju antropogenog uticaja. Takođe se radikalno
izmenio i način života, unutrašnje stanje sociuma, i sam čovek. Te promene
su sveopšte i objektivne. Uporedo sa globalnom ekološkom krizom možemo
govoriti o globalnoj socijalnoj krizi. Ali za razliku od spoljne životne sredine,
unutrašnjem stanju sociuma je poklonjeno neuporedivo manje pažnje, iako
potencijalna opasnost nije manje značajna. Nije formulisan čak ni opšti pristup, nisu opisani procesi unutrašnje degradacije društva. Ali, kao i u životnoj, u socijalnoj sredini (sociumu) nastaje cela svukupnost negativnih pojava.
Ključne reči: socijalna kriza, adaptacija, atomizacija ljudi, kriza vere, masovno društvo i
manipulacija svešću.
1. Savremeni način života i priroda čoveka
Negativne posledice razvoja civilizacije, razdor sa stvarnošću i unutrašnje
granice.
Nagli razvoj civilizacije, radikalne promene u životnoj sredini dovele su do
unutrašnje krize samog čoveka, njegovog nesklada sa realno postojećim svetom.
4
Le Šateljeov princip (Luj Le Šatelje) je hemijski princip koji govori o tome kako promene uslova pod kojima se odvija povratna hemijska reakcija utiču na hemijsku ravnotežu. Uopšteno, on
bi mogao glasiti ovako: ako se na neki sistem u ravnoteži deluje silom (promena koncentracije,
temperature ili pritiska), ravnoteža sistema će se pomeriti u smeru odupiranja ovim promenama
(Prim. prevodioca).
5
Лев Давидович Ландау and Евгений Михайлович Лифшиц, Статистическая физика.
Мoskva: Наука, 1976.
18
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
Desilo se odvajanje koje se formiralo za vreme duge evolucije svesti ljudi i njihove biološke osnove od savremenog tempa života i nivoa tehnike. Sve veći
deo ljudi već ne izlazi na kraj sa opterećenjima, koje diktira život, ne može se
prilagoditi životnoj sredini. Nastaje ustaljeni zamor usled opterećenja čovekovog
organizma. Raste broj prestupa, psihičkih oboljenja, broja marginalizovanih,
kriminalaca, alkoholičara, narkomana. I taj se proces neprekidno ubrzava.
Problem se sastoji u tome, da mogućnosti adaptacije čoveka tim izmenjenim
uslovima nisu neograničene. Kao i u ekologiji, gde se određuje granična dozvoljena koncentracija različitih materija i njihove smrtne doze, ovde takođe postoje
kritički parametri. Tendenciju tih promena na početku XX-og veka opazio je još
Maks Nordau, učenik pravoslavnog psihijatra i kriminalista Čezara Lombroza.
Istraživanja Nordaua mogu se smatrati pogledima psihijatra ne na svest određenog čoveka, nego na svest određenog dela društva. Na osnovu velikog činjeničnog materijala on je proveo analizu pobuda, koje prinuđuju inteligentnu gomilu
da se odrekne trezvenih ocena i interesovao se raznim manifestacijama bolesnog
čovekovog duha. Iz rezultata svoga istraživanja Nordau izvlači zaključak o tome,
da se bolesni mislioci koriste velikom popularnošću, zbog toga što je sama gomila bolesna. U svojoj poznatoj knjizi „Degeneracija“ on je pisao:
„Završili smo dugotrajni i žalosni pregled bolnica, koje danas predstavljaju ako
ne svo civilizovano čovečanstvo, to je u krajnjoj meri viši sloj stanovništva velikih gradova. Izučili smo raznovrsne oblike, koji pripadaju degeneraciji i histeriji u
umetnosti, poeziji i filozofiji. Kao glavna manifestacija umnog rastrojstava naših savremenika u toj oblasti služi: misticizam kao rezultat nesposobnosti za usredsređenu
pažnju, jasno mišljenje i vladanju nad emocijama, izazvanim slabljenjem moždanih centara: egotizam kao rezultat nenormalnog stanja čulnih nerava, otupljenja
centara percepcije, izopačenih instinkta, želja, pričinjava sebi dovoljno jake utiske i
znatnog prevladavanje organskih osećaja nad predstavama, lažni realizam, izazvan
maglovitim estetičkim teorijama i izraženim pesimizmom i neodoljivom sklonošću
ka skaradnim predstavama i najvulgarnijem i najnepristojnijem načinu izražavanja. U sve tri manifestacije bolesti mi nalazimo jedne te iste elemente: nesposobnost
za pravilan rad mozga i usled toga slabost volje, rasejanost, preovladavanje emocija, nepotpuna svest, odsustvo sažaljenja i saosećanja prema svetu i čovečanstvu,
i najzad, izopačeni pojmovi o dužnosti i moralnosti. Predstavljajući među sobom
dovoljno veliku sličnost u kliničkom pogledu, sve ove slike bolesti nisu ništa drugo do
raznolikost manifestacija jednog te istog osnovnog stanja – iscrpljenosti“.6
O knjizi Nordaua, napisanoj pre oko sto godina, možemo govoriti ne samo
kao o analizi zakonomernosti toga vremena, nego i kao istaknutim predviđanjima. Dosta od onoga što je on predvideo se i ostvarilo u naše vreme. Osnivač
Rimskog kluba Aurelio Pečei pokrenuo je pitanje o prisustvu unutrašnjih grani6
Макс Нордау, Вырождение, Современные французы, Мoskva: Республика, 1995.
19
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
ca postojećeg sociuma, neposredno vezanih sa fizičkim i psihološkim mogućnostima čoveka. I više od toga, u svom radu on je izveo zaključak o tome da uzrok
ekološke krize leži u samom čoveku, u njegovoj unutrašnjoj krizi, njegovom
neskladu sa obližnjim svetom:
„Potpuno je očigledno, da fizičke i psihološke mogućnosti čoveka takođe imaju
svoje granice. Ljudi shvataju, da je povećanjem svoje dominacije nad svetom, čovek
u težnji za bezbednošću, komforom i vlasti stvorio ceo arsenal raznih vrsta prilagođavanja i pronalazaka, izgubivši pri tom one osobine, koje su mu omogućile da
živi u svojoj prvoizgrađenoj nedirnutoj prirodnoj životnoj sredini, i moguće da ga
je to oslabilo fizički, otupivši mu biološku aktivnost. Možemo s uverenošću reći, da
što čovek više postaje „civilizovanijim“, tim se manje čini sposobnim da se suprotstavi teškoćama surove spoljne sredine i tim više oskudeva u tome, da bi zaštitio svoj
organizam i zdravlje pomoću svih vrsta medikamenata, lekarija i velikog mnoštva
drugih veštačkih sredstava. S druge strane, ne podleže sumnji, da je paralelno s tim
procesima podizanja kulturnog nivoa čoveka, išao i razvoj intelektualnih sposobnosti, koje su ga dovodile u sklad sa neprirodnim svetom, koji je stvorio čovek. Međutim u poslednje vreme ravnoteža između progresa i kulture čoveka, između progresa
i njegovih biofizičkih sposobnosti pokazala se narušenom, pri tome dosta ozbiljno.
Tako što se postojeći današnji stepen umnih i psihičkih, a moguće, čak i fizičkih
adaptacija čoveka na neprirodni i siloviti tempo savremenog života veoma daleko
od zadovoljavajućeg“.7
Dostignuti progres za nekoliko decenija, skok u tehničkom i materijalnom
pogledu prevazilazi sve što je učinjeno za prethodna stoleća. Stvarnost se naglo
menja pred našim očima, ali nastaju i negativne posledice širokih razmera.
„Istinski uzrok, zbog kojeg čovečanstvo preživljava teškoće stekao je sada tako
ogromne, i zaista zastrašujuće razmere, upravo se i sastoji u tome, što se niko od nas
još do kraja nije prilagodio ni psihološki, ni funkcionalno na promenjeni svet i novi
položaj čoveka u njemu. I to se, u suštini, čak u velikoj meri odnosi na predstavnike
inteligencije, naučnike, političare i uopšte sve vrste lidera – industrijske, sindikalne,
religiozne, - kako prema običnim predstavnicima svih slojeva društva kako razvijenih, tako i zemalja u razvoju. Suština problema se baš i sastoji u neusklađenosti
između stvarnosti od čoveka stvorene i one, kako je on doživljava i kako je uzima u
obzir u svome ponašanju“.8
Sudbina čovečanstva, na kraju krajeva, zavisi od adekvatnosti percepcije društva čija se stvarnost brzo menja. Ali na putu rešenja tog problema, kako je
primetio Pečei, stoje veoma velike teškoće.
„Stvarnost koja se menja neobuzdano pred našim očima, koju mi ne uspevamo
ni propratiti, muči nas i straši. Jer sav naš odnos prema svetu, svi stimulansi našeg
7
8
Аурелио Печчеи, Человеческие качества, Москва: Прогресс, 1985.
Аурелио Печчеи, Человеческие качества, Москва: Прогресс, 1985.
20
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
ponašanja sve vrednosti, sav sistem institucija i instituta, i sav naš način života, u
suštini, ostao nam je u nasledstvo od prethodnih vekova. I očigledno nelagodno se
osećajući, bojažljivo i bezuspešno mučeći da se prilagodimo novim uslovima, već
nesposobni da više živimo u pređašnjem, prirodnom svetu, ali i nespremni još za to,
da bi se u potpunosti aklimatizovali u novoj, u većoj meri neprirodnoj sredini, koju
smo sami i stvorili. Od svega toga duboko strada naša psiha i zdravlje, slabe sposobnosti za zdravim ocenama i sudovima i, potiskivanje, zbunjeni svom tom lavinom
promena, nikako ne možemo izgraditi pravilnu i doslednu liniju ponašanja – tada
padamo u paniku i počinjemo preduzimati nekakve grčevite, konvulzivne mere,
onda insceniramo vrlo slabe i neadresirane proteste, onda zamiremo u pokornom
smirenju. Takva reakcija samo uvećava opasnost, da se ponovo učinimo apsolutno
neprilagođenim novim talasima promena, koji produžavamo neumorno i neodgovorno donositi u taj svet. Eto, to je đavolski poročni krug ljudskih teškoća.“9
Kao što se vidi iz analiza, koje su proveli Nordau i Pečei, postoji duboka
analogija između stanja životne sredine i stanja sociuma. Mnogi od tih pristupa, koji su primenjeni u ekologiji, možemo u ovom ili onom vidu preneti na
socium. Između ostalog, kao analoge pokazatelja GDK (granična dozvoljena
koncentracija) moguće je razmatrati pokazatelje granično dozvoljenih faktora
tehnološkog rizika, povezanog sa mogućnostima čoveka.
Problemi adaptacije
Kako smo već primetili, osnova unutrašnje krize samog čoveka, leži u njegovom raskidu sa realno postojećim svetom. Već sada postaju aktualnim pitanja
o konkretnim granicama adaptacije čoveka i kritičkim pokazateljima njegovog
otuđenja od stvarnosti. Sve je to tesno vezano sa osiguranjem bezbednosti rada
industrijskih postrojenja, transportnih sredstava, objekata povišene opasnosti.
Eksploatacija mnogih složenih sistema nalazi se na granici mogućnosti čoveka.
Usled toga nastaju havarije i katastrofe, koji su neizbežni pratioci naučno-tehničkog progresa.
U knjizi Problemi ekologije u Rusiji10 su navedene ocene stepena, učešća ljudi,
opreme, spoljnih faktora u stvaranju opasnih situacija. Ljudskim greškama je
prouzrokovano 45% ekstremnih situacija na atomskim elektranama, 60% - u
aviokatastrofama, 80% - u morskim katastrofama. U SSSR-u sistematizacija podataka o eksplozijama agregata, u kojima se procesi dešavaju pri visokom temperaturama i pritiscima, pokazala je da su u 45% slučajeva kao uzrok poslužile
pogrešne pretpostavke upravljačkog personala. U radu /4/ se navodi ocena V. A.
9
Аурелио Печчеи, Человеческие качества, Москва: Прогресс, 1985.
Ким Семенович Лосев и другие, Проблемы экологии России, Москва: Федеральый экологический фонд РФ. 1993.
10
21
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
Legasova, prema kome se 60% havarija dešava zbog grešaka personala, koji rade
na opasnim objektima.
Svake godine se povećava broj havarija, pri čemu raste rizik za velike i složene
tehničke sisteme. Prema nepotpunim podacima u velikim industrijskim katastrofama sadašnjeg veka, više od polovine od njih (56%) odnosi se na poslednju
deceniju, uključujući trećinu iz 80-ih godina. Uvećava se i njihov razorni efekat:
na poslednju deceniju otpada skoro 1/2 poginulih i 2/5 ranjenih za ceo period
od početka veka. Samo je 1967-1984. godine usled katastrofa bilo evakuisano
više od 1 milion ljudi, od njih 90% - posle 1979. godine. U novije vreme, skoro
svaki mesec smo svedoci velikih morskih i aviokatastrofa. Padaju „konkordi“,
„boinzi“, pomorski trajekti, podmornice. Statistički podaci ukazuju na jasnu
tendenciju porasta učestalosti kvarova. Počev od 1950. godine, godišnji tempo
porasta havarija u hemijskoj i industriji za preradu nafte u SAD je iznosio 9%
godišnje. Toj cifri je blizak tempo porasta automobilskih nesreća. Prema radu
/4/ krajem 80-ih godina direktni gubici bruto domaćeg proizvoda u SAD od
tehnogenih uzroka, koje uključuju havarije i katastrofe, a takođe od zagađenja
i s njim vezanih hroničnih oboljenja, iznosi 4-6% i daju 15-25% prevremene
smrtnosti (20-30% kod muškaraca i 10-20% kod žena).
Sa porastom naučno-tehničkog progresa raste rizik od havarija na posebo
opasnim objektima. U njih se ubrajaju preduzeća, vezana sa nuklearnim materijalom, izuzetno opasnim hemijskim materijama i biološkim materijalima (biopreparati, rodovi bakterija), čije isticanje može izazvati katastrofalne posledice.
Prilikom analize uzroka havarija i katastrofalnih pojava u pomenutoj knjizi
se izvodi sledeći zaključak: „U svim slučajevima havarije, za koje se krivac smatra
personal, po pravilu, profesionalno dobro pripremljeni, nastaje pitanje – zašto taj
personal nije uzeo u obzir, nešto što se po mišljenju komisije koja je istraživala incident moglo uzeti u obzir? Obično se ne razmatraju dublji uzroci pogrešne delatnosti
personala koji, ako se odbaci nekvalifikovanost, mogu biti vezani sa nepotpunim
informacijama, iz kojih su mogući različiti ili čak netačni sudovi. Pretpostavlja se
da baš u nepotpunim informacijama leže dublji uzroci svih havarija“.11
Međutim nepotpunost informacija i ograničenja brzine njene obrade kod
zaposlenih - nije jedinstven, iako veoma važan, elemenat neadekvatnosti doživljaja situacije i konkretnih akcija u izmenjenim okolnostima. Mogući su gubici
orijentacije, iskrivljena percepcija stvarnosti, gubitak osećaja perspektive, reakcija samo na one opasnosti, koje su postale očigledne. Neadekvatnost reakcije
sa određenom okolnostima, neadekvatna reakcija sa određenim stepenom verovatnoće vodi havarijama i katastrofama, i ta verovatnoća neprekidno raste. Svi
veliki procenti nacionalnog dohotka će biti usmereni na likvidaciju posledica
11
Ким Семенович Лосев и другие, Проблемы экологии России, Москва: Федеральый экологический фонд РФ. 1993..
22
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
katastrofa. Sjajan primer je stvaranje specijalnog vladinog organa – ministarstva
za vanredne situacije.
Nad budućnošću čovečanstva uzdiže se sablast neprestanih katastrofalnih
pojava, čije se razmere takođe stalno uvećavaju i vuku za sobom sve teže posledice. Dovoljno je setiti se havarije u Sevezu i Černobilju. Primenjivi putevi borbe
(sistem dubliranja, uvođenje u upotrebu informacionih tehnika) zasada obezbeđuju samo neko sniženje rasta tempa učestalosti kvarova. Ali postoje i faktori
ubrzanja tog procesa. Tako u Rusiji posle poraza u informaciono-psihološkom
ratu zbog nedostatka sredstava skoro se ne vrši obnavljanje opreme. Njena dotrajalost se uvećava pretećim tempom. U porastu je puzajuća učestalost kvarova.12 Na taj način, katastrofe i havarije vezane sa stanjem sociuma, pojavljuju se
kao unutrašnji graničnici postepenog razvoja.
Sve veću ulogu počinje igrati i problem socijalno-psihološke adaptacije.
Kako smo već primetili, procesi napuštanja civilizacije, došli su u protivurečje sa
prirodom znatnog dela ljudi.
Savremeni čovek zamara se od stešnjenosti i užurbanosti, od mnogo, ali površne komunikacije, od prekomerne standardizacije. Adaptacione mogućnosti
pri tom se nalaze na granici. Ljudi se povlače u sebe, u svoj unutrašnji svet doživljaja. Opaža se neprekidan porast nervoza, psihičkih oboljenja, agresivnosti,
kriminaliteta, terorizma, broja marginalnih. Istovremeno rastu potrošnja alkohola, narkotika, psihotropnih sredstava – kao pokušaj da se pobegne od realnosti savremenog sveta, prekine napetost. Povećava se nekontrolisano uzimanje
lekova. Na kraju krajeva usled socijalnih uticaja menja se unutrašnja sredina
organizma, stvaraju se pretpostavke anomalnog ponašanja ljudi, nastaju pozitivne povratne sprege, i psihološke promene koje jačaju na osnovu neurohemijskih
procesa.
Budući da nemaju snage da promene spoljne okolnosti, ljudi menjaju sebe,
svoju duhovnu sredinu, svoju viziju sveta. Psihički bolesni, alkoholičari, narkomani, toksikomani izlaze iz objektivne stvarnosti u iracionalni svet u kojem će se
izbaviti od teškoća, od borbe, od donošenja odluka. Velika masa ljudi nalazi se
u neurotičnom stanju. Njihovo ponašanje postaje neadekvatno realnosti. Misli,
osećanja, volja, prestaju se određivati pojavama iz objektivnog sveta. Javlja se
nedostatak čvrstih životnih ciljeva, normi i modela ponašanja. To stavlja mnoge
ljude u neodređen socijalni položaj, lišava osećaja veze sa konkretnim grupama i
sa celim društvom, što vodi porastu autodestruktivnog ponašanja koje odstupa
od normi. Tako u razvijenim zemljama na drugo mesto među uzrocima umanjene radne sposobnosti izbija depresija. Ekstremne reakcije čoveka na nesposob12
Ким Семенович Лосев, Социальные и экологические последствия использования воды, возможные пути развития. // Изв. АН СССР, Сер. географ. 1988. №6, с.44.
23
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
nost i nemogućnost da se orjentiše u brzo promenjivoj spoljnoj sredini su samoubistva. Broj samoubica u industrijski razvijenim zemljama neprekidno raste.
Važno je primetiti, da su sva tri osnovna neurofiziološka mehanizma nastanka nervoza: prenapregnutost nadražujućeg procesa, prenapregnutost inhibiocionog procesa i prenapregnutost pokretljivosti nervnih procesa neraskidivo vezana
sa biohemijskim preobražajima, usled kojih negativne pojave jačaju u ljudskoj
populaciji.
Nažalost, još vrlo malo znamo o opštoj prikladnosti čoveka promenjivom
načinu života i o mogućnosti povišenja njegove prilagodljivosti.
Na tom planu vredan je pažnje očigledan istorijski eksperiment, koji pokazuje sporedne posledice uticaja savremene civilizacije na socium.
Kriza bele (evropske) rase
Negativne aspekte savremene civilizacije relativno ilustruje nedavno rasvetljena kriza bele evropske rase. Kao što je poznato, upravo su se evropljani u
prvom redu dotakli privilegija koje pruža civilizacija. U XVIII i XIX veku oni
su osvojili i potčinili ceo svet. Njihov broj je rastao prestižućim tempom u poređenju s drugim narodima. Ali tada su se prema Le Šatlevom principu, javili i sporedni procesi, koji su vodili uspostavljanju narušene ravnoteže. S jedne
strane, evropljani su se neuporedivo više od drugih naroda koristili dobrima
civilizacije, a s druge – oni su bili objekat protivurečija između savremenog
načina života i prirode čoveka. Faktički se ovde manifestovao integralni efekat
uticaja nedovoljne adaptacije ljudi na uslove savremene civilizacije. Ovde ćemo
navesti odlomak iz jednog članka, koji je posvećen tom problemu: „Tokom prethodnih nekoliko decenija počela je postepena, ali ubrzana degeneracija bele rase.
U svim belim porodicama u celom svetu se rađa manje nego što umire. Naročito
je stvorena žalosna situacija u Rusiji, rusi izumiru najbržim tempom u svetu. Za
njima na toj listi slede zemlje bivšeg istočnog bloka, zatim Ukrajina i Belorusija,
zemlje Centralne, Zapadne i Istočne Evrope. Sve to je praćeno drugom procesom koji
ubrzano jača – migracije u Evropu desetina miliona doseljenika sa Kavkaza, Bliskog
Istoka, Centralne (ZND) i Istočne Azije, Afrike. Kod njih je demografska situacija
suprotna: tempo rasta je takav da je u njihovoj zemlji problem velike prenaseljenosti. Njihove porodice imaju po 4-7 dece – tom brzinom njihova populacija raste i
u Evropi. Kombinacija ta dva procesa – demografske krize bele rase i stalnog višemilionskog priliva emigranata-neevropljana, koji se razmnožavaju neverovatnim
tempom, dovodi do toga da će već za nekoliko decenija evropljani u svojim zemljama
postati manjinsko stanovništvo. Francuska, Nemačka, Engleska, Italija, gde su već
danas desetina stanovništva neevropljani koji su dobili državljanstvo (i oko 3-4 puta
više onih koji žive nelegalno), izgubili evropsku većinu do 2040-55. godine. Prema
24
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
procenama demografa, u Rusiji danas postoji 120 milona rusa, a do 2045. će ostati
70-75 miliona rusa, a nerusko stanovništvo Rusije će činiti najmanje 80 milona, što
će zauvek Rusiju pretvoriti u nerusku državu. Do 2100. godine nerusa u Rusiji će
biti 4-5 puta više, nego rusa“.13
Ovde, istina treba primetiti da je ubrzanje tempa izumiranja stanovništva
Rusije u prvom redu povezano sa njenim porazom u trećem svetskom informaciono – psihološkom ratu i dovođenjem u kritično stanje njene industrije i
poljoprivrede. Međutim i na planeti u celini nastale su tendencije ka ubrzanju
procesa. Tako se očekuje da za četvrt veka u SAD belaca bude samo trećina stanovništva, drugu trećinu će činiti crnci, a još trećinu će činiti predstavnici žute
rase i doseljenici iz Latinske Amerike, to jest i u SAD belci činiti manjinu.
Kriza bele rase povezana je, prema La Šatleovom principu sa procesom uspostavljanja narušene ravnoteže. Iako je, naravno, moguće razmatrati i kao ironiju sudbine, kada se sa sporedne strane pojave gresi iz prošlosti (kolonijalizam,
ugnjetavanje i eksploatacija drugih naroda).
Interesantno je da se kao jedinstvan izlaz iz stvorene situacije predlaže metod
veštačkog razmnožavanja, naročito kloniranje evropljana. Primetan je napredak
u istraživanju kloniranja koje su u novije vreme ostvarili engleski naučnici.
U celini, neadekvatan doživljaj stvarnosti može dovesti u stanje neodrživosti.
Potencijalno neodrživo stanje stanovništva velikih gradova, koji čine, po terminologiji Nordaua, bolesno društvo – su opšta pojava savremene civilizacije.
2. Raspad međusubnih veza i atomizacija ljudi
Upoređivanje tradicionalnog i savremenog društva
Sporedne pojave, uslovljene La Šatleovim principom i povezane s brzim promenama uslova života, manifestuju se i u duhovnoj sferi. U prvi plan izbijaju
čisto lični interesi, bliski individualni ciljevi, trka za materijalnim dobrima i
novim osećajima. Kidaju se veze među ljudima, koje određuju relativno daleku
perspektivu. Suština promena koje se dešavaju jasno je vidljiva iz upoređivanja
savremenog društva sa tradicionalnim.
Pre početka novoga, privremeni život ljudi se upravljao tradicionalnim društvom. To društvo je imalo visok stepen održivosti, bilo je učvršćeno mnoštvom
uzajamnih veza među ljudima. U prvom planu su bili društveni interesi, a lični
su imali podređen značaj. O prirodi tradicionalnog društva podrobno se govori
Margarita Albedil u knjizi posvećenoj Drevnoj Indiji:
13
К вопросу о „южной угрозе“. // Секретные исследования 1999, №8, с. 14.
25
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
„Nosiocu tradicionalne kulture duboko je tuđi doživljaj i shvatanje sebe kao
jedinstvene i neponovljive ličnosti, nezavisne od drugih i koji suprotstavljaju sebe
društvu. Predstava o svome „ja“ još nije imala za njega onaj samodovoljan značaj i onu izuzetnu vrednost, kao kod čoveka savremene zapadne civilizacije. Na
socijalnom planu doživljavao je sebe kao deo organske celine – rodbinske, planske,
konfesionalne zajednice, u koju je bio integrisan. Pojam individue, toliko blizak
zapadnom umu, za indijca je pre identičan njegovoj socijalnoj ulozi. Usled toga u
tradicionalnoj indijskoj kulturi socijalno-psihološke orjentacije i modeli ponašanja
se razlikuju od nama naviknutih. Pojam dužnosti, jedna od centralnih u sistemu
socijalno-etičkih hinduističkih vrednosti, bio je simbol i etalon vekovima osveštane
tradicije. Dužnost prema porodici, zajednica je rukovodila socijalnim ponašanjem
individua i od detinjstva ga usmeravala u nužni, to jest socijalno potrebni kolosek.
Dužnost ga poziva da izgradi svoje socijalno ponašanje u skladu sa prihvaćenim normama. Upravo je saglasnost sa normativima, koju su proklamovani u društvu, a ne
više evropskom umu pojmljivo svestrano razvijanje individualnosti bilo ideal i obrazac za podražavanje. Mogućim odstupanjima od utvrđenih normi suprotstavljao se
sav sistem zvanično sankcionisan hinduističkom ideologijom. Najefikasnije sredstvo
kontrole bilo je neformalno javno mnenje, koje je oštro osuđivalo nepravednost i
aktivno odobravala pravednost, to jest kretanje se utvrđuje običajima“.14
Albedil je opisala običaje i strukturu drevnog tradicionalnog društva. Mnogo
toga u njemu je veoma daleko od današnjice, ali neke crte, uključujući prioritet
društvenih interesa, sačuvane su i do našeg vremena. Pre svega, to se odnosi na
žitelje seoskih opština i malih gradova.
U drevnom tradicionalnom društvu postojali su čvrsti okviri koji su ograničavali delatnost čoveka. Njihovo slabljenje je doprinosilo progresu, naročito
razvoju nauke. U savremenom dobu pojačava se proces atomizacije i razdvajanja
ljudi. Jedan od velikih naučnika XX veka Norbert Viner je sproveo uporednu
analizu tredicionalnog i savremenog društva (citirano po /8/):
„U maloj seoskoj opštini, koja postoji dovoljno dugo, da se u njoj formiraju više
ili manje istovetni nivoi shvatanja i ponašanja, postoje potpuno dostojne poštovanja
norme staranja o unesrećenim, upravljanje putevima i drugim društvenim sredstvima, tolerancije prema onima, koji su samo jednom-dvaput narušili društvene
zakone. Kad toga ne bi bilo, prekršioci koji se nalaze ovde i ostatak opštine koji treba
i u buduće da živi sa njima, s druge strane, u takvoj zajednici čoveku neće vredeti
da bude viši od svojih suseda. Uvek postoje sredstva da ga nateraju da oseti snagu
javnog mnenja. S prolaskom vremena on otkriva, da ono što je toliko svuda prisutno,
neosporno, ograničavajuće i dopušteno, da je on prinuđen da napusti zajednicu, da
bi se zaštitio. Samo u velikim zajednicama, gde „gospoda stvarnog stanja stvari“,
14
Mаргарита Фјодоровна Альбедиль, Забытая цивилизация в долине Инда. Санкт Петерзбург:
Наука, 1991.
26
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
obezbeđuju sebe od gladi svojim bogatstvom, od javnog mnenja – tajnom ili anonimnošću, od pojedinih kritika – zakonima protiv klevete i onim, što sredstva veze
nalaze njima na raspolaganju, - samo u takvim zajednicama beskrupuloznost može
dostići visok nivo“.15
Kako podvlači Viner, od svih pomenutih faktora upravljanje sredstvima komunikacija je najefikasniji i najvažniji. U savremenom društvu nastaje promena socijalne psihologije. Dolazi do raspada međusobnih veza, atomizacije ljudi,
merilo svih vrednosti postaju profit i novac. Društvena strana, ideja pravednosti
odlazi u zadnji plan. Dešavaju se korenite promene u pitanjima vere.
Kriza vere
Delovanje čoveka u mnogome se određuje sa dva faktora – razumom i verom, koji su neraskidivo vezani među sobom kao delovi društvene svesti. Sveukupnost zapisanih i akumuliranih znanja – nauka – određuje racionalan pristup
spoljnom svetu. Zajedno s tim, osnovnu sumu svojih znanja čovek dobija od
društva, prihvatajući nešto „na veru“. Vera je iznad usko ličnih interesa. Ona
kao da vezuje čoveka i društvo. Postoji i drugi aspekt reči „vera“, koja pretpostavlja postojanje viših duhovnih vrednosti, koje stoje nad čovekom: čovek živi i
deluje ne samo za sebe, nego i za druge. Vera je vezana sa smislom života, s pojmom dobra i zla. Upravo na njenoj osnovi čovek iznutra reguliše svoje postupke.
Drugim rečima, vera je oblik odraza društvene strane ljudskog bića. Čovek
ne može živeti sam po sebi, on ulazi u društvo, on je njegov sastavni deo. Prema
tome vera se suprotstavlja individualizmu prema kome je dozvoljeno sve što
nije zabranjeno, ili drugim rečima – moguće je raditi sve, samo da ne snosite
odgovornost. Vera je u značajnoj meri regulisala međusobne društvene odnose.
Između ostalog to se odnosilo na tradicionalne religije. Tradiciju su čuvali stanovnici malih gradova i sela. Približno istu takvu ulogu u pogledu društvenih
vrednosti igrala je vera u komunizam.
Na taj način, ako govorimo o boljoj budućnosti čovečanstva, o uspostavljanju carstva pravde, tu postoji kontinuitet između religije i komunizma. Ovde
treba spomenuti radove V. S. Solovjeva i ruskog filozofa krajem XIX veka N.
F. Fjodorova, koji je prvi put našao bliskost hrišćanskih i komunističkih ideja. Poseban interes predstavlja knjiga igumana Kenterberijskog sabora Hjuljeta
Džonsona „Hrišćanstvo i komunizam“ /9/ gde je on označio momente u kojima
hrišćanstvo i komunizam stupaju u iznenađujuće tesnu vezu. „Isus je pozivao na
sveopšte bratstvo i težio njemu“. „Isus je polagao sve svoje nade u običan narod i bio
odbačen od bogatih i viših klasa“. „Isus je u potpunosti odbacio sve rasne barijere“.
„Isus je izazvao klasu kao takvu, komunizam gradi besklasno društvo“. „Za Isusa je
15
Норберт Винер, Информация, язык и общество, Москва: Техника молодежи 1994, №12, с. 12.
27
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
karakteristično to da je on spojio veru sa delovanjem“.16 Provodi se paralela između
Hrista, koji je žrtvovao život radi ideala, i samopožrtvovanja ljudi, koji počinju
graditi novo društvo.
U savremenom društvu desila se nagla promena duhovne sfere. Društvo se
atomizovalo, dominantna je postala lična strana života ljudi. Naročito jako izraženo uništavanje tradicionalnog društva i tradicionalnih duhovnih vrednosti
manifestovalo se u razvijenim zemljama a, pre svega u SAD. U drugoj polovini
XX veka religija, koja istupa kao nosilac tradicije, pretvorila se u čistu formalnost. Slikovito govoreći, od nje je ostao samo omotač. Sve više mesta u religioznom životu zauzimaju sekte. I u Evropi i u SAD dešava se praktično odricanje
od Boga. U niže navedenom odlomku iz predavanja Elijezera Voronjel-Daceviča, profesora univerziteta Bar Ilan u Izraelu, očigledno se vidi stanje hrišćanstva
u Evropi.
„Evropa ulazi u epohu posthrišćanstva i prestaje biti hrišćansko društvo. U čemu
je to izraženo? U tome, što interes za tradicionalne oblike religije neprekidno opada.
Reklo bi se, evo izumro je komunizam, ljudi su dobili pristup normalnim mogućnostima ispovedanja svoje vere – i šta mi vidimo kao rezultat? U Zapadnoj Nemačkoj
se od 1991. do 1998. godine broj ljudi, koji redovno posećuju crkve, smanjio (da
prosto je tako opao!) više od 2 puta: sa 14,7% na 7%. Manje ozbiljno, ali postojano
se taj proces odvija i u Italiji (smanjenje skoro na trećinu) ne govorimo već o Francuskoj, gde crkvu pominju samo pri registraciji brakova i konfirmacija. Notr-Dam
se pretvorila u veliki muzej restoran, kuda prolaze gomile, jedući hamburgere i „stimorol“, da bi malo pogledali drevne rituale katoličke crkve. Jedan katolički sveštenik
iz Notr-Dame smatra, da se njegov hram pretvorio u benzinsku pumpu, po kojoj
večito tapka narod, koji je došao da se „podmiri“. To je jedinstveno mesto gde mogu
da se odmore od svakodnevice. Britanski metodisti ozbiljno razmatraju pitanje, je
li moguće primiti u svoju zajednicu one koji u Boga ne veruju. I dolaze do zaključka - možemo. Mi smo svi humanisti. Glavno je bliskost prema čoveku, a ne nekoj
tamo onostranoj „stvari Gospodine“. Crkve u Zapadnoj Evropi sve više podsećaju na
poštanska odeljenja: ušao čovek, porazgovarao od šaltera do šaltera, napisao zapis
Tvorcu Vaseljene – i otišao dalje. Biznis. Provodite li u crkvi značajan deo slobodnog vremena? Da šta vam je! To nije ono mesto, gde se može nešto dobiti. Prema
tome, vera današnjeg evropljanina je: 1. lična, 2. eklektična, 3. u njoj ne postoje
bilo kakvi elementi prethodne konfesionalne vere, osim, možda, čisto ritualnih, i to
jako izobličenih. To odavno već Bog Avrama. Isaka i Jakova. I čak nije Bog filozofa i
naučnika. To je bog uzavrele i zlobne ploti – nije Bog jevreja, nevidljivi i nedostupni, nego arijski bog, prosto crven i znojav od naprezanja, falički simbol onoga koji
se moli. Kao što bi rekli u Odesi, narod je poštovalac (smeh u sali). Pred nama je
epoha slavljenja mnogoboštva. Da, pravog mnogoboštva. U suštini, kao Boga svaki
16
Џонсон Хьюлетт, Христианство и коммунизм. Мoskva.: ИЛ, 1957.
28
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
evropljanin stavlja na svoj oltar sopstvenu sliku – da i to ne samo sebe. Dodeljuje mu
svoje sopstvene osobine, vrline i nedostatke, uzdiže ga. Njegov Bog je ambivalentan i
amorfan. On nije ono što ne spasava – njega uopšte nema. To je fikcija, fantom, blef
pijanog igrača pokera“.17
Na taj način, uporedo sa raskidom tradicionalnih veza među ljudima, dešava
se i proces duhovne atomizacije – kidanja duhovnih veza. U određenom smislu
reči, čovečanstvo u pitanjima vere dolazi do vododelnice. Prema tradicionalnim
svetskim religijama, Bog je viša sila, a čovek ne treba da vrši grešne postupke
usmerene protiv drugih ljudi. Po mišljenju niza istaknutih naučnika, Bog – to je
priroda, i s njom treba živeti u skladu. Smisao komunizma je moguće okarakterisati stanjem: Bog – to je celo čovečanstvo kao jedinstvena celina i treba delovati u ime njegove budućnosti. Zapadno i u prvom redu američko društvo faktički
je došlo do stanja: Bog – to sam ja, što je jedna od osnova krize evropske rase.
Samoorganizacija atomizovanog društva
Kao rezultat procesa atomizacije ljudi i destrukcije vere, čovek ostaje usamljen, prepušten sam sebi. Slabljenje veza između individua i socijalnih grupa
povećava kriminalitet društva, povećavajući broj narkomana, alkoholičara i seksualno izopačenih dovodi do porasta odstupanja od opšteprihvaćenog morala.
Time ništa manje, kod ljudi ostaje društvana priroda, što dovodi do stihijskih samoorganizacija i nastanka prostijih oblika ujedinjavanja na nižim nivoima. Formiraju se grupe prestupnika, narkomana, gejeva: počinju da cvatu sekte
najrazličitijeg pravca, uključujući izvanverske, satanističke i otvoreno prevarantske. Na višem nivou nastaje organizovani kriminal, ujedinjavanje nacionalista,
klanovi. Svugde se opaža zaoštravanje nacionalnog pitanja, na primer u Španiji
(baskijska oblast). Severna Irska. Turska (Kurdistan). Belgija (Flamandci, Valonci). Organizovani klanovi prožimaju strukture vlasti u mnogim zemljama,
naročito u SAD.
U SSSR-u se usled ideološke krize i gubitka vere, o kojima se podrobno ranije govorilo,18 dogodilo razaranje zajedničkih veza, i u pozadini raspada su nastale
prostije organizacije, naročito sa nacionalnim i klanskim obeležjima.
„Organizovani klanovi su danas teška bolest ruske nacije. Ratovi, revolucije,
naročito Veliki Otadžbinski rat, su iznedrili veliki genofond nacije. Zbog toga što se
najbolji prvi podižu u napad i poslednji se povlače sa odbrambenih položaja najbolji
ćute na saslušanjima do kraja i ne predaju se, bezdušno ih streljaju, a prosečna masa
ima znatno veću šansu da se prilagodi i preživi. Usled toga ona se organizovala u
17
Елиезер Воронель-Дацевич, О нашей победе или кризис христианства. Москва: газета Завтра, 1999, №34.
18
Владимир Александрович Лисичкин и Леонид Александрович Шелепин, Третья мировая
информационно-психологическая война. Мoskva: Академия социальных наук,1999.
29
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
klanove, koji su došli na vlast. Shvatate, te parazitske vannacionalne tvorevine su
kao virusi. Njih formiraju ljudi izvan nacije, degradirani ljudi. Uzgred, sada su
naučnici skloni mišljenju, da se virusi formiraju u procesu biološke degradacije.
Kod ruskog Černomirdina, kod ruskog Jeljcina isto tako je malo ruskog kao kod
amerikanca Klintona, Buša ili jevreja Berezovskog. I njihov glavni zadatak, a prema tome, i zadatak klanova, ako izbegnu političke varke, politički sjaj, kojima se
oni vole ukrašavati je prisvajanje životnih resursa zemlje. Nikakav drugi zadatak
prosto ne treba zato, što klanovi ni na šta drugo nisu spremni. Danas se oni već dele
na mini-klanove, u svakom krupnom regionu Rusije vlast je osvojio lokalni klan“.19
Narastajući proces atomizacije predstavlja jednu od manifestacija opšte socijalne krize. Atomizovano društvo može postojati samo u uslovima visokog životnog standarda i relativnog blagostanja. Njihovim gubitkom nastaje nestabilnost. Samoorganizacija atomizovanog društva neizbežno vodi rastu unutrašnjih
protivurečija, suprotstavljanju ljudi i njihovo ujedinjavanje, međusobnoj borbi
i socijalnoj eksploziji.
3. Unifikacija socijalne sredine
Masovno društvo
Istovremeno sa promenama materijalnih uslova života društva menja se sama
struktura socijalne sredine. U XX veku počinje proces intenzivne urbanizacije.
1900. godine udeo gradskog stanovništva u celom svetu iznosio je 14%, 1980 –
46%, a 1999. više od 50%. Za to vreme broj gradova sa milionskim stanovništvom porastao je 10 puta, a sa petomilionskim stanovništvom 20 puta. Broj
stanovnika 25 najvećih gradova sveta se uvećao za sto godina 10 puta. Ponekad
tu pojavu nazivaju „urbanizacionom eksplozijom“. Danas lice planete počinju
određivati najveći gradovi planete, u kojima su skoncentrisane ogromne mase
ljudi, slabo povezanih jedni s drugima, koji su izgubili staru tradiciju. Time se
stvara podloga za standardizaciju, pojavljuju se standardi u odevanju, ishrani,
načinu života, u podražavanju opšte mode, idolima, koji smenjuju jedni druge,
nastaju pretpostavke za unifikaciju ljudi sa formiranjem stereotipa ponašanja.
Postepeno se u razvijenim zemljama Zapada formira takozvano „masovno
društvo“, koje ujedinjuje skupa velike mase ljudi, naročito u velikim gradovima. U masovnom društvu svaki čovek je izložen ciljanom dejstvu moćne bujice
informacija. Organizovan je lančani sistem proizvodnje masovne kulture, koji
se oslanja na povlađivanje nerazvijenim ukusima, dešava se proces otuđenja,
gubitak socijalnih veza, porasta marginalnosti; povećava se nekompetentnost
19
Владимир Полеванов, Чужие здесь не ходят, Москва: газета Завтра, 1999. №31, с. 3.
30
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
većine gradskog stanovništva u svim složenijim problemima socijalnog života;
političari ne procenjuju dugoročne posledice donetih odluka; nastaje visoka sugestibilnost gradskih masa.
Na toj osnovi i nastaje duhovna kriza koja je zahvatila sve više narastajuću
masu ljudi. Dešava se razaranje složenih sistema daterminacije motiva i ponašanja. Ranije su ljudi težili da proizvode sve više stvari i usluga, po cenu što manjih gubitaka i napora, a sam odabir stvari i usluga bilo je nešto što je samo po
sebi razumljivo. Naučno–tehnička revolucija je otvorila mogućnosti stvaranja i
zadovoljavanja novih potreba, mogućnosti izbora. Osim toga, ranije se u svojim
motivima, normama, predstavama čovek oslanjao na relativno stabilne grupe,
u koje je ulazio. Sada grupne veze gube svoju održivost. Dešava se zbližavanje,
standardizovanje, internacionalizacija vrsta materijalne i kulturne potrošnje socijalnih informacija. Istovremeno u unificiranom društvu se dešavaju i sporedni
procesi odvajanja i suprotstavljanja različitih grupa ljudi, porasta nacionalnih i
drugih protivurečija.
U masovnom društvu čovek se često nalazio u stanju duhovne samoće sa gubitkom orjentacija, motiva i duhovnih vrednosti. Istraživanju tog društva, mehanizama i posledica otuđenja i stereotipizacije čoveka posvećen je veliki broj radova. Ovde možemo spomenuti takva imena kao što su Adorno, Rismen, From,
Rajh, Horni, Horkhajmer. U svojoj knjizi Jednodimenzionalni čovek, Markuze
je postavio koncepciju čoveka jedne dimenzije, karakterističnog za savremeni
društveni sistem, kojemu su svojstveni: nekritički odnos prema postojećoj stvarnosti, prema propagandističkim stereotipima i stereotipima ponašanja, odsustvu
individualnosti, manipulativnost, konformizam. Potrošačka orjentacija, trka za
materijalnim dobrima lišavaju čoveka socijalno-kritičke percepcije. Njemu je
svojstvena izobličena vizija sveta. Odgovarajući interesima vladajućih krugova
principi i norme mu izgledaju kao izraz slobode i socijalne pravde. Takav čovek
je faktički lišen sposobnosti za radikalnu opoziciju i u potpunosti je integrisan
u sistem.
Markuzeova analiza suštinski je dopunjena radovima Dejvida Rismana,20
koji je uveo pojam „spolja orjentisane ličnosti“. Takve ličnosti čine osnovu savremene socijalne sredine. Njihovo ponašanje se determiniše ne tradicijama
i principima, nego uticajima različite vrste, modom i sistemom veza. Oni su
obezličeni, standardizovani, postaju objekti manipulisanja, osećaju se dezorjentisanim, opustošenim; često bivaju apatični ili cinični. Zajedno s tim kako je
primetio Risman, oni žele naći ljudsku toplotu, voleti i biti voljeni. Za društvo u
celini je karakterističan konformizam, nekritički odnos prema vladajućim mne20
David Riesman, The lonely crowd, a study of the changing American character. New York, 1952.
(videti prevod na srpski: Dejvid Risman, Usamljena gomila).
31
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
njima i standardima, stereotipima masovne svesti, predrasudama, autoritetima,
propagandnim klišeima.
Masovna kultura i životni standardi
U savremnom društvu po analogiji sa lančanom-trakom u industriji postoji i
masovna proizvodnja kulturnih vrednosti, namenjenih za masovne potrebe, prilagođavajući je nivou „prosečnog“ čoveka. Za masovnu kulturu karakteristični
su standardizacija, primitivizam u prikazivanju ljudskih odnosa, sentimentalnost, zabavnost i spektakl, kult potrošnje i uspeha, nasilje i seks. Veliku ulogu
igra senzacionalnost prikazanog materijala. Masovna kultura formira nekritičku
percepciju stvarnosti, povođenje za vladajućem mišljenjima i standardima, propagandističkim orjentacijama, stereotipima masovne svesti. Svaku pojavu originalne, visoke kulture masovna kultura može svesti do uprosečenog, jalovog povlađivanja nerazvijenim ukusima. Njena evolucija ide u pravcu isticanja u prvi
plan instinkata, emocija, primitivizacije ponašanja. Sve veću popularnost stiču
vidovi umetnosti, koji dovode čoveka do stanja uzbuđenja i čak transa. Ovde
postoji i specifičnost našeg vremena, zahtevajući sredstva koja pojačavaju uticaj
na organizam za njegovu podršku u potrebnom ritmu za životnu aktivnost. Ali
čovek umnogome radi do iscrpljenosti. Neprekidni napori pri takvom načinu
provođenja vremena guše ličnost i razaraju nervni sistem. Po mišljenju velikog
broja istraživača masovnu kulturu je moguće razmatrati kao izraz političke i
socijalno-ekonomske vlasti u rukama vladajućih elita, kao i izraz duhovne neslobode, standardizacije i unifikacije ličnosti kao pokazatelj raspada društvenih
vrednosti.
Masovno društvo se karakteriše određenim životnim standardima. Pre svega,
to je trka za materijalnim dobrima. Viši cilj je potrošnja. Njegov izvor je profit,
novac. Kultom novca su obuzeti svi slojevi masovnog društva. Društveni, državni interesi odlaze u drugi plan. Imaš novac, živi u bilo kojoj tački zemljine
kugle. Može se reći, da je obnovljena drevna parola: „hleba i igara“. Veliku pažnju višemilionskog auditorijuma privlače masovni sportski spektakli: fudbal,
boks, autotrke. Značajno mesto u životu društva zauzimaju idoli i zvezde, čija je
proizvodnja postavljena na pokretnu traku. Masovno društvo posebno privlače
pikantni detalji iz seksualnog života filmskih zvezda. Nivo istraživačkih projekata u toj oblasti ilustruje manji članak u „Komsomoljskoj pravdi.“21
21
„Naviku da kopaju po tuđem vešu englezi su prihvatili od amerikanaca. Ta zabava im se dopala,
i nedavno u Engleskoj je izašla knjiga o seksualnim avanturama holivudskih slavnih ličnosti. Autoru
tih „pikanterija“ uspeli su ogoleti ih sve do poslednjeg: čak su razotkrili, kada i gde su filmske zvezde
izgubile nevinost. Ispostavilo se, da je pravi pionir u tim stvarima postao Džejms Bond – Šon Koneri.
„Mali gigant velikog seksa“ prvi put je vodio ljubav kada mu je bilo 8 godina. Madona je u poređenju
s njim najčednija. Ona je mogla da se strpi čak do 15-e godine. Ali najbolji ljubavnici Holivuda nisu ti
32
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
Ogromnu ulogu u organizaciji spektakularnih poduhvata i njihovih tumačenja igra i način prikazivanja materijala i pre svega, senzacionalnost.
Standardizuju se pogledi na svet ljudi iako oni predstavljaju eklektički, mozaički sistem. U svesti se učvršćuju standardni simboli: ljudska prava, slobodno
društvo, svetska zajednica itd. Na taj način kao dodatak atomizaciji brzo se razvija i unifikacija društva, koja se izražava u amerikanizaciji načina života većine
zemalja. Nedavna raznovrsnost kultura se koncentriše se prema standardnom
izboru. Po analogiji sa biološkom raznovrsnošću možemo govoriti o nastanku
potencijalne nestabilnosti viševekovne kulture čovečanstva, povezanom sa gubitkom potrebne raznovrsnosti.
Iracionalizam
Još jedan faktor nestabilnosti masovnog društva je iracionalizam ili, drugim
rečima iskrivljena refleksija stvarnosti. U tom smislu iracionalnost u duhovnom
životu društva ima mnogo sličnoga sa patopsihologijom odvojene ličnosti. To se
tiče kako motivacione pomerenosti (nastanka patoloških motiva), tako i samog
procesa formiranja patologije kada se stvaraju posebni uslovi funkcionisanja psiholoških mehanizama. Eksperimentalno je ustanovljeno da se za široke klase
bolesnih pre svega narušava ono što je stečeno kasnije. Tako se uslovni refleksi
lakše razaraju, nego bezuslovni. Pri slabljenju uloge viših mentalnih nivoa oslobađaju se instinkti (agresivne tendencije), „niže“ biološke potrebe, tj. kao da se
dešava raspad psihe po slojevima.
Isto tako kao i u patopsihologiji, u problemu iracionalizma je moguće izdvojiti dve strane. Prva – to je izučavanje patološkog procesa, njegova terapija, druga – načini izazivanja takvog procesa i korištenje situacije. U shvatanju prirode
i mehanizma iracionalnosti kao objektivnih faktora koji deluju u životu društva
veliku ulogu su igrali radovi takvih istaknutih istraživača kao sto su G. Lebon,
F. Niče, O. Špengler, S. Frojd. Njima je zajedničko bilo priznanje vodeće uloge
instinkta, vere, podražavanja.
Poznati francuski filozof i sociolog G. Lebon smatra, da odlučujuću ulogu
u socijalnim procesima ne igra razum, nego emocije. Život se sve više određuje
ponašanjem gomile, koja predstavlja slepu silu. U gomili individue gube osećaj odgovornosti i nalaze se u vlasti netrpeljivosti. Nastaje neko psihičko jedinpoznati „rani ptići“, nego Mel Gibson, Džek Nikolson, Leo Di Kaprio, i „italijanski pastuv“ – Stalone.
Ričard Gir i Sindi Kraford tobože se prve bračne noći nisu predali zemaljskim radostima, nego nevinim
snoviđenjima. Kao, uostalom i u svim sledećim, tako što je njihov odnos ostao čisto platonski. U knjizi
se navodi i potpun spisak članova kluba „Ljubitelji seksa u avionu“. U njemu su se našli Džon Travolta, Džulija Roberts, Pamela Anderson i, naravno baš... predsednik Klinton“. (АнатолиЙ Максимов,
Англичане сняли с голливудских звезд нижнее белье, Москва: Комсомольская правда 27 ноября,
1999 г., с.20).
33
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
stvo, koje primorava ljude da se rukovode drugačije, nego u slučaju ako bi oni
delovali izolovano, a često i primitivizujući njihovo ponašanje. Važnu ulogu u
ponašanju gomile igraju ideje nametnute masama od malog broja lidera putem
jednih te istih tvrdnji, neprestano ponavljanih. Te ideje su se razvile u koncepciji
instinkta socijalnog ponašanja. Njihov unutrašnji izraz su instinktivne emocije,
koje utiču na svest. Postoji sklop objektivno postojećih instinkata, takvih kao što
su instinkt stada, instinkti borbe, bekstva, reprodukcije vrste, sticanja. Instinkt
stada se realizuje ne samo u gomili, nego i u mnogim pojavama svakodnevnog
života (svi rade i ja ću to isto). Pretpostavlja se, da su baš instinkti, koji se realizuju kao nesvesne strasti pokretačke snage društva.
U radovima F. Ničea ističe se primat akcije i volje nad svim ljudskim osobinama. On je razmatrao život kao volju za moć, i zbog toga je rđavo sve ono sto
proizilazi iz slabosti. Saznanje je stvarno samo kao oruđe moći; čovek objašnjava
svet samo pod uticajem sklonosti i potreba. Racionalni argumenti su značajni
samo utoliko, ukoliko označavaju perspektivu neke volje. Na taj način, ne radi
se o traženju istine, nego o potčinjavanju tuđe volje svojoj. Ideje Ničea su se
dalje razvile u takozvanoj „filozofiji života“. U skladu s tom filozofijom proces
života nije pod uticajem umrtvljene, razorne delatnosti analitičkog uma, a kao
najadekvatnija sredstva poimanja i izražavanja života služe umetnost, poezija,
muzika, tj. sve intuitivno – nesvesno.
U radovima Frojda društvo je razmatrano u okvirima šeme: „vođa-elita-masa“. Mase uvek traže vođu ili se poklanjaju vođi, žude da se odreknu samostalnosti i odgovornosti. Među mehanizmima socijalne moći Frojd naglašava korištenje različitih oblika suzbijanja i sublimacije prvobitnih instinkata, posebno se
obraća pažnja na borbu svesnog i nesvesnog. Produbljujući Frojda F. Rajh i H.
Markuze utvrđuju, da je socijalna revolucija nemoguća bez seksualne, koja treba
da oslobodi prvobitne instinkte.
Za dovođenje mase u iracionalno stanje potrebno je prethodno razaranje
formiranih normi, stereotipa, međusobnih veza, prelaz društva, društvene svesti
u nestabilno stanje, daleko od ravnoteže. Za takvo stanje sledeći rukovodeće
dejstvo može biti relativno malo, ali pri adekvatnom uticaju na masu, njene
osećaje, emocije, instinkte može postati odlučujuće.
Za prelazak društva u iracionalno stanje često su direktno zainteresovani političari, vođe, lideri, da bi postigli svoje lične i grupne ciljeve. Simptomi takvog
stanja izvanredno podsećaju na simptome psihopatoloških stanja pojedinaca i
pre svega neadekvatnost reagovanja na spoljne uticaje, kada čak i beznačajna
primedba može izazvati reakcije negodovanja i zlobu (ili strahove sa nastankom stravičnih ideja proganjanja). Danas se u našem ranjivom svetu, zasićenom
sredstavima masovnog uništavanja, koja su ovladala složenim sistemom obezbeđenosti života i komunikacije, uzajamne zavisnosti; mogućnosti iracionalnog
34
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
ponašanja ogromnih masa ljudi taje u sebi globalnu opasnost, uporedivu sa ekološkom pretnjom. Prvo upozorenje je „perestrojka“ u SSSR-u, kada je zemlja,
utonula u svet iluzornih motivacija, kao da je bila u epileptičkom napadu.
Dakle, proces unifikacije donosi pretnju za čovečanstvo. S jedne strane, kao
i u ekologiji, gubitak potrebne raznovrsnosti vodi gubitku održivosti društva, s
druge strane nastali sporedni procesi vode neodrživosti društvene svesti, narastanju iracionalnosti.
4. Manipulacija svešću
Manipulisanje svešću kao deo tehnologije vlasti
U socijalnom aspektu savremene svetske zajednice karakteriše se u istoriji
neviđena polarizacija. Od 7 milijardi stanovnika planete Zemlje 4 milijarde živi
niže od nivoa siromaštva, a skoro 2 milijarde pati od gladi. Procesi polarizacije
su dugo vremena razmatrani sa gledišta klasnih protivurečja. Klase se definišu
kao velike grupe ljudi, koje se razlikuju po svom mestu u sistemu društvene
proizvodnje, po njihovom odnosu prema sredstvima za proizvodnju, po načinima dobijanja i razmeri onog udela u društvenom bogatstvu, kojim oni raspolažu.22 Prema K. Marksu istorija svih društava, zasnovanih na eksploataciji, bila je
istorija borbe klasa, koju su smatrali pokretačkom snagom razvoja i prelaska iz
jedne društvene formacije na drugu. Ovde je osnovnu ulogu igralo protivurečije
između ugnjetača i ugnjetenih, prema tome i među robovlasnicima i robovima,
feudalcima i kmetovima, kapitalistima i radnicima. Snaga ugnjetača sastoji se u
bogatstvu i vlasti, snaga ugnjetenih koji su činili ogromnu većinu, je u njihovom
ujedinjenju oko ideje socijalne pravde. K. Marks polazi od primata materijalnih
uslova života društva. Položaj ljudi u društvu u odnosu prema sredstvima za
proizvodnju diktira, na kraju krajeva, njihovu poziciju i postupke, koji određuju
borbu klasa.
Ova šema je odražavala značajan deo istine. Ali već sredinom XX-og veka
ona je zahtevala niz ograda. Tako su na Zapadu uspeli da suštinski izglade klasna
protivurečja, kao prvo na račun pojačane „eksploatacije“ prirode, poboljšavajući
položaj dela društva sa niskim nivoom prihoda i kao drugo na račun dodatnog
viška vrednosti, dobijenog na bazi novih visokih tehnologija, što znači skrivene
eksploatacije naroda zemalja u razvoju. Ali glavno je u drugome – pojava mogućnosti uticaja ne samo na bitak ljudi, nego i neposredno na njihovu svest tj.
upravljanje njihovim ponašanjem.
22
Философский словарь. Мoсква: Госполитиздат, 1986. с.202.
35
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
U knjizi S.G. Kara-Murze „Manipulacija svešću“ daje se sledeća definicija
manipulacije:
„Manipulacija je način vladanja putem duhovnog dejstva na ljude kroz programiranje njihovog ponašanja. Taj uticaj je usmeren na psihičke strukture čoveka,
vrši se potajno i ima za zadatak promenu mišljenja, pobuda i ciljeva ljudi u smeru
potrebnom vlastima“.23
Možemo govoriti o dva osnovna tipa upravljanja društvom – istočnom i
zapadnom. Glavna odlika zapadnog tipa se sastoji u tome, što se on oslanja na
kontrolu, ne nad sredstvima za proizvodnju, nego nad sredstvima informacija
i koristi ih kao nervni sistem. O njegovoj organizaciji piše francuski filozof S.
Moskoviči: „Oni prostiru svoje ogranke svuda, gde se ljudi okupljaju, sreću i rade.
Oni se probijaju u slepe ulice svakog kvarta, svake kuće, da bi zatvorili ljude u ćeliju
odozgo zadanih predstava i sugerišu im za sve zajedničku sliku stvarnosti. Istočni
despotizam odgovara ekonomskoj potrebi, irigaciji i osvajanju radnih snaga. Ipak
zapadni despotizam odgovara, pre svega, političkim potrebama. On podrazumeva
osvajanje oruđa uticaja ili sugestije kakve su škola, štampa, radio itd. Sve se dešava
tako, kao kad bi razvoj išao od jednog do drugog: spoljno potčinjavanje ustupa mesto
unutrašnjem potčinjavanju mase, vidljivo vladanje se zamenjuje duhovnim nevidljivim vladanjem, od kojeg se nemoguće zaštititi“.24
Danas sa razrađuju usavršene tehnologijom delovanja na motivaciju postupaka i ponašanja ljudi – „nenasilne prinude“. Organizuje se manipulacija ljudima protiv njihove volje, ali sa njihovom saglasnošću u interesu veoma malog
dela društva. O kvalitativnoj razlici i principijelnoj nespojivosti dva sveta: religije
i ideokratije (u takozvanom tradicionalnom društvu) i manipulaciji svešću (u takozvanom demokratskom društvu) govori se u knjizi Манипуляция сознанием:
„I očevi crkve i očevi „komunizma“, smatrali su da je ponašanje na koje gromoglasno
pozivaju – u interesu spasenja duša i blagostanja njihove pastve. Zbog toga nije ni
mogao biti postavljen zadatak sugerisanja lažnih ciljeva i želja i skrivanja akcija
duhovnog uticaja. Naravno, predstava o dobrobiti i potrebama ljudi kod elite većem
ili manjem delu stanovništva mogli su se razilaziti, vođe su mogle biti u ljutoj
zabludi. Ali oni se nisu „pod kožu uvlačili“, već su vlast Reči dopunjavale direktnim
tlačenjem. Smisao manipulacije je, pak, drugačiji, mi te nećemo primoravati, mi
ćemo ti se uvući u dušu, u podsvest, i učinićemo tako, da to sam poželiš“.25
Manipulacija svešću je postala jedan od faktora koji određuje savremeni
društveni život. Za to se koriste informacije, koje, uporedo sa drugim svojim
svojstvima, postaju oruđe vlasti nad ljudima, jednim od metoda upravljanja
društvom.
23
24
25
Сергеј Георгијевич Кара-Мурза, Манипуляция сознанием, Москва: Алгоритм, 2000.
Сергеј Георгијевич Кара-Мурза, Манипуляция сознанием, Москва: Алгоритм, 2000.
Сергеј Георгијевич Кара-Мурза, Манипуляция сознанием, Москва: Алгоритм, 2000.
36
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
Mnogi upoređuju procese u društvu, gde mase idu protiv svojih interesa,
sa ponašanjem ljudi koji se podvrgavaju i uticaju narkotika. Faktički nastaje
supertotalitarno društvo.
„Danas značajan deo mislilaca smatra, da je Zapad učinivši od manipulacija
svešću glavnu tehnologiju prevlasti, načinio kobnu grešku i zapao i ćorsokak (postao
mišolovka iz koje nema izlaza, pošto se ona, kada iz nje izađe, okreće naopako pa
se opet ispostavlja da si unutar nje). Razlog je u tome, što manipulacija svešću, koja
se uvek izvodi potajno, lišava individuu slobode u znatno većoj meri nego direktna
prinuda. Žrtva manipulacije sasvim gubi mogućnost racionalnog izbora pošto se
njene želje programiraju spolja. Znači naglo se pogoršava njen položaj u konkurenciji u „ratu sviju protiv svih“. To je faktički likvidacija glavnih građanskih prava,
a to znači likvidaciju najprincipijelnijeg temelja zapadne civilizacije. Umesto toga
nastaje nova, još gora vrsta totalitarizma koji je bič zamenio neuporedivo gorim i
antihumanijim instrumentom - „industrijom masovne kulture“, koja pretvara čoveka u programiranog robota“.26
„Juriš svesti“
U ovom ili onom stepenu manipulacija svešću je postojala uvek, ali dugo
vremena ona se nalazila u senci. Iz dokumenata prošlosti široko su poznati takozvani „Protokoli sionskih mudraca“, gde se izlaže niz principa manipulacije.
Značajan zamah manipulacija je dobila u nemačko-fašističkoj propagandi. Podnaslov datog odeljka uzet je iz knjige /18/, koja je posvećena informacionim
metodama uticaja, koje su se primenjivale tih godina. Juriš ljudske svesti pomoću oružja masovnog psihološkog uništenja primenjen je u resoru Gebelsa
mnogo pre pokušaja njegovog teoretskog razumevanja. To oružje se sastojalo
iz dva dela. Metoda propagande i korištenja raznih vrsta emocija u samoj svesti
čoveka. Tako su, i u svom propagandnom delovanju hitlerovci vodili računa o
socijalno-psihološkom stanju različitih slojeva nemačkog stanovništva, dajući
im obećanje da će izbaviti nemce iz „nacionalnog poniženja“, vezanog za Versajski sporazum, obezbediti poredak u zemlji, a ujedno dati svima sve: nezaposlenima – posao, industrijalcima – visok rast proizvodnje i profite, poklonicima
kolonijalnih ideja – „životni prostor“ itd.
Treba spomenuti efikasnost nacističke propagande. Postojao je ogroman
specijalni aparat za pripremu i provođenje svih mogućih agitacionih i dezinformacionih akcija. Propaganda je obično postojala uporedo sa istinom a kao
rezultat toga je ubirana samo korist. Široko su korištene metode maskiranja i
iznenađanja, laži i obmane, a takođe i neograničena bilo kakvim kriterijumima eksploatacije emocionalnog potencijala masovnih ponašanja sa protestom
26
Сергеј Георгијевич Кара-Мурза, Манипуляция сознанием, Москва: Алгоритм, 2000.
37
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
prema osećaju svedozvoljenosti s jedne strane, i straha, koji prelazi u paniku, - s
druge. Propaganda je ocenjena kao najjeftinije i najpouzdanije oružje. U svom
govoru povodom otvaranja njegovog ministarstva u martu 1933. godine Gebels
je govorio:
„Možemo streljati protivnika iz puškomitraljeza, dotle, dok on nije priznao nadmoć onoga ko ima te puškomitraljeze. To je više nego prost put. Ali naciju možemo
i preobraziti i posredstvom revolucije duha i samim tim ne uništavati protivnika,
nego ga čak primamiti na svoju stranu. Mi, Nacional – socijalisti smo išli samo tim
drugim putem i ići ćemo njim i dalje“.
Kasnije u martu 1941. godine, podvlači rezultate prve godine i po Drugog
svetskog rata. Gebels u svom intervjuu izjavljuje:
„Nacional-socijalistička Nemačka se bori pomoću duhovnog oružja isto onako
dobro kao i pomoću vojnog. Zbog toga mi idemo putem pobede. Kada su naši vojnici ušli u Francusku, kod njih nije bilo mučkog streljanja, kao 1914. g. Zbog toga
što smo mi pre toga rekli francuskom narodu preko radija, bilo je poznato, da ovde
marširaju vojnici revolucije“.27
Resor Gebelsa je razradio podrobne scenarije agitacionih akcija, izučio sledeće reakcije masa. Za prelazak preko grance koristio je različite smicalice, da bi
stvorio atmosferu neusiljene veselosti i društvenog duha. Navodimo konkretan
primer iz knjige Jurija Orlova:
„Redakcija je specijalno inscenirala svakakve vrste „omaški“, da bi postepeno
uverila slušaoca, da on ima posla sa potpuno prostodušnim, dirljivo nespretnim ljudima“. Jedna od tih smicalica je bila komična razmena replika spikera u studiju.
Spiker je, dopustivši nekakvu omašku šaljivo govorio nešto tim povodom svome kolegi. Nekako, kada je jedan spiker zbunivši se, odmah saopštio vreme programa po dve
vremenske zone, kolega ga je sa smehom prekinuo rečima: „Ej jel ti se čini da brkaš“,
i drugi put se moglo čuti kako spiker naziva telefonom tehniku, s molbom da ga
posavetuju, kako da obriše loš zapis [...]A najizuzetniji primer te tehnike stvaranja
atmosfere srdačnosti prodemonstriran je, nažalost, onda kada se spiker izvinio pred
slušaocima, da će prekinuti na minutu da bi zatvorio prozor, „jer tamo gde je on laje
pas““28.
Metode informacionog dejstva propagande Gebelsa umnogome su još bile intuitivnog karaktera ali su čak i u tom slučaju dokazalе svoju delotvornost.
U naše vreme situacija se kvalitativno izmenila, što je vezano sa skokom u informacionoj sferi i promenom razmera društva. Još pre pola veka Norbert Viner,
27
Јуриј Орлов, Крах немецко-фашистской пропаганды в период войны против СССР. Мoskva:
МГУ, 1985.
28
Јуриј Орлов, Крах немецко-фашистской пропаганды в период войны против СССР. Мoskva:
МГУ, 1985.
38
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
koji je stvorio kibernetiku, zapazio je sporedne posledice proširene informacione
sfere:
„U društvu, suviše velikom za direktan kontakt među njegovim članovima, bitna
sredstva komunikacija su štampa (knjige i novine), radio, telefonska veza, telegraf,
pošta, pozorište, bioskop, škola i crkva. Osim svoga neposrednog značaja, kao sredstva
komunikacija, svi oni služe i drugim sekundarnim ciljevima. Novine su sredstvo reklama i sredstvo profita za njihovog vlasnika, isto kao i bioskop i radio. Škola i crkva
ne samo da su utočište naučnika i svetaca, nego su takođe kuća vaspitača i episkopa.
Knjiga koja ne donosi profit njenom izdavaču, verovatno neće biti ni izdata i naravno ni ponovo izdata [...] Dakle, u svakom pogledu na sredstava komunikacija stavlja
se trostruko oganičenje: izuzimanje manje unosnih sredstava u korist više unosnih;
ta okolnost, da se sredstva komunikacije nalaze u rukama ograničene klase bogatih
ljudi, zato prirodno izražavaju mišljenje te klase; i najzad, ta okolnost, da se sredstva
komunikacija, kao jedan od osnovnih puteva ka političkoj i ličnoj vlasti, privlače pre
svega sve one koji teže toj vlasti.“29
Kao rezultat minulih kvalitativnih promena u svetu, manipulacija svešću je
izbila u prvu liniju i ona umnogome igra ključnu ulogu u socijalnim procesima
danas.
Metode manipulacije svešću
Metode delovanja na svest su naučno razvijene u SAD. Već u posleratnom periodu CIA je dovela visokokvalifikovane naučne snage, stvorivši centar za izučavanje načina delovanja za programirano ponašanje, urođenog u čoveku, a takođe i
metoda usmerenih na menjanje svesti. Kao značajno mesto, bilo je oprobano korištenje takozvanog prostora simbola. Apstraktno mišljenje, koje odvaja čoveka od
životinja, ostvaruje se kroz simbole, pomoću kojih čovek posredovano analizira
spoljni svet. Simboličko mišljenje je otvorilo nevidljivi prodor čovečanstva ka znanjima, ali ono je otvorilo i put za upravljanje ljudima koji se bave intelektualnim
radom.
U našoj knjizi30 podrobno su razmotrene metode informaciono-psihološkog
rata. U knjizi S.G. Kara-Murze „Manipulacija svešću“, izlaže se tehnologija manipulacije društvenom svešću. U njoj su pokazani mehanizmi delovanja na podsvest
i osećanja ljudi, promenom smisla reči i pojmova, koristeći se stvaranjem stereotipa i izgradnjom sistema mitova. U tom najpotpunijem, činjenicama obogaćenom
istraživanju, navedeni su konkretni primeri praktičnog korištenja stvorenog glo-
29
Норберт Винер, Информация, язык и общество, Москва: Техника молодежи 1994, №12, с. 22.
Владимир Александрович Лисичкин и Леонид Александрович Шелепин, Третья мировая
информационно-психологическая война. Мoskva: Академия социальных наук,1999.
30
39
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
balnog sistema manipulacije. Njegova suština se sastoji u tome, da kod ljudi nastaje
neadekvatna vizija stvarnosti, i oni postepeno počinju živeti u svetu iluzija.
Danas sve veći značaj u životu društva zauzima virtuelna stvarnosti, koja odgovara imaginarnoj stvarnosti, kvazibiću, kada se svet doživljava kao pravi, ali u
stvarnosti ne postoji i, prema tome je iluzoran. Kao rezultat toga doživljaj obližnje
stvarnosti postaje neadekvatan. U članku T. Mironove razmotreni su konkretni
uslovi formiranja virtuelne stvarnosti pomoću elektronskih medija:
„Kriva televizijska ogledala smišljeno menjaju navike, vekovima stvarane zakone
nacionalnog života, formiraju lažne ideale, iskrivljuju tačno, sa pozicija dobra i istine, savesti i pravednosti, percepciju ljudi i događaja, stvaraju „virtuelnu stvarnost“ –
izmišljenu sliku siromašne zemlje, nesposobne ni da se prehrani ni odbrani i takva
ista lažna slika naroda – koji se propio, neumešnog, lopovskog, kojega može spasiti
samo strano tutorstvo. „Virtuelna Rusija“ je strašno dostignuće današnjih manipulatora mozgovima, zloumno se koristeći uspesima u oblasti kompjuterskih programa
za igru. Virtuelna stvarnost, to jest veštački dovršeno slikanje u unutrašnjosti kompjuterskih vijuga, primorava čoveka da poveruje u njenu realnost. Televizijski ekran
nas uvlači u svoj virtuelni svet, i kada treba nestajemo iz njega, zadubljujući se u živi
život, gledajući na realni svet svojim očima, i već sada ljudi nisu u stanju to da učine da zbace sa očiju veo televizijske halucinacije“.31
Dalje u radu podrobno se analizira niz ekranskih smicalica, koje rade na tome,
da čovek opaža stvarnost u virtuelnoj slici.
„Prvi plod virtuelne stvarnosti požnjeli su amerikanci, kada su postavili TV
kamere na krovu hotela „Ukrajina“ u oktobru 1992. godine. Pokazivali su Rusima
rusku nacionalnu tragediju, zaista isto kao da su pokazivali lov domorodaca na
slonove u afričkim džunglama. I gotovo sva Rusija je već naviknuta na pucnjavu i proganjanja u ratnim filmovima, pribivši se uz televizor sa strašću sledilo je:
uzeti „Belu Kuću“, ili ne uzeti, predstoji juriš, ali neće biti. Masovna nacionalna
ravnodušnost tada, 1992. godine je plod virtuelne stvarnosti. To je bila pobeda
pastira ljudskog stada. Rusi nisu ustali da pomognu rusima, nego su otvorivši usta,
udubivši se u televizor gledali kao da je bioskop, kako ubijaju ruse [...] TV goniči
i TV nadzornici nisu samo smandrljali na ekranu za „ruse“ potpuno lažnu sliku
savremena Rusije: žvaći marvo, prežvakano o svoj prodatoj, bezbožnoj, ništavnoj
Otadžbini, nego su takođe, ti radzinski i parfenovi pripremili već virtuelnu istoriju Rusije – „kako se to desilo“! U toj „istoriji“ su nacionalni heroji, vođe, vladari
Rusije svakako zlotvori i ludaci, između ostalih su im mrski Ivan Grozni i Josif
Staljin. Pobede Otadžbine predstavljaju porazima: i Kulikovska bitka, vele tatarska vladavina nije uništena, i na Borodinskom polju je još nepoznato ko je koga
pobedio, i u Velikom Otadžbinskom ratu toliko ljudi izgubili, kakva je, vele po31
Tatjana Миронова, Как из нас делают быдло, Moskva: gazeta Советская Россия 16 марта
2000, №31, с.6.
40
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
sle toga pobeda [...] Dostignuća i otkrića Rusa u virtuelnoj TV istoriji zavijaju se
samo ropskim podražavanjem, a ponekad i sasvim lopovsku zapadnu tehnologiju.
Upravo su o tome raspričali imitatori naše istorije u danu uoči jubileja 50-godina
domaće atomske bombe, koja je zaustavila Ameriku od nuklearne agresije“32.
Razmotrimo samo jedan primer iz velike serije mitova koje mediji ukucavaju
u svest ljudi. To je mit o Ivanu Groznom, na osnovu kojeg se izvode zaključci o
tobože „genetički“ svojstvenom Rusiji tipu krvavog i surovog despotizma. U knjizi
Манипуляция сознанием, se navode reči filozofa A. I. Rakitina, savetnika Jeljcina:
„Treba govoriti ne o odsustvu civilizacije, ne o bezakonju, ne o odsustvu svesti
o nužnosti pravnog poretka, ne o nezakonitosti represivnog mehanizma u doba
Groznog, Petra, Nikolaja I, ili Staljina, već o tome da su sami zakoni bili represivni,
da su ustavi bili antiljudski, da su se norme, etaloni, pravila i standardi delatnosti
fundamentalno razlikovali od svojih analoga u drugim savremenim evropskim
civilizacijama“.
I dalje:
„Tu je izrečena glavna ideološka teza: Rusija se kao civilizacija oduvek temeljno
razlikovala nagore od savremenih evropskih država – u poređenju sa Evropom Rusija
Ivana Groznog je bila maltene ljudožderska zemlja u kojoj su tekle reke krvi. I to
je ubeđenje - simbol vere, ne može se uzdrmati nikakvim razumnim argumentima
pošto je zasnovano na mitu. A da li su se standardi Rusije toga vremena od Evrope
razlikovali nagore ili nabolje? Za 37 godina vladavine Ivana Groznog pogubljeno
je oko 3-4 hiljade ljudi – znatno manje nego tokom samo jedne vartolomejske noći u
Parizu tog doba (pojedini istoričari navode da je tada po kraljevoj naredbi pobijeno,
do 12 hiljada hugenota). U istom periodu je u Holandiji pogubljeno oko 100 hiljada
ljudi. Sve je to dobro poznato, međutim, čovek koji je poverovao u mit više se ne može
odreći skoro religiozne uverenosti da je Rusija oduvek bila „imperija zla““.33
Manipulacija ljudima i društvom u celini prikriva se pod parolom slobode
informisanja. U stvarnosti iz velikog računa takve slobode nema, desila se u istoriji
neviđena monopolizacija javnih glasila, kada vlast nad njima vrši ništavna grupa
oligarha, koji raspolažu neograničenim novčanim sredstvima. Ta javna glasila
maskiraju svoju suštinu, mogu čak stvarati iluziju borbe između glavnih posednika
Gusinskog i Berezovskog, ali oni ničeg zajedničkog nemaju sa interesima naroda.
Efikasnost medija možemo ilustrovati na jednom tragikomičnom primeru.
Poznanik jednog od autora, stručnjak veoma visokih kvalifikacija, posle raspada
jednog od velikih primenjenih vojnih instituta ostao je bez posla i posle toga,
kako je 90-ih godina napunio 60 godina otišao u penziju. Teško je preživljavao
krah svojih životnih ideala, isključio je televizor, saznavao je novosti od prijatelja i
32
Tatjana Миронова, Как из нас делают быдло, Moskva: gazeta Советская Россия 16 марта
2000, №31, с.7.
33
Сергеј Георгијевич Кара-Мурза, Манипуляция сознанием, Москва: Алгоритм, 2000.
41
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
poznanika. Tako su prošle dve godine. Ali odjednom je u kući na zapadu Moskve,
gde je živeo na prvom spratu, probila kanalizacija i podrum pod njim se potopio
nečistoćama, raširivši, prirodno strašan smrad, i on se preselio neko vreme u drugi
rejon, u stan gde su živeli njegova kćerka sa zetom i unukom. U sobi, gde se on
nalazio, radio je televizor. Bio je prinuđen da sasluša ceo niz emisija, među kojima
je zbog nečega izdvajao program Svanidzea. Proživeo je u kćerkinoj porodici
jedan dan i vratio se. Za dve godine imunitet prema televiziji bio je izgubljen, i on
objašnjava posledice: lakše je trpeti fizički smrad nego duhovni.
Odvojeni od realnosti ljudi postaju objekti manipulacije. Pri tom, svest društva,
po tačnom izrazu velikog nemačkog filozofa sredinom veka Ernesta Kasirera /20/:
može se pretvoriti u teatar senki, gde je najumešniji režiser postao sam đavo.
Na pragu novog robovlasničkog društva
Svest ljudi se u značajnoj meri nalazi u vlasti informacione sredine. Čovek već
nije slobodan u donošenju odluka, za njega to rade drugi. Pojmovi izborne volje,
demokratije i slobode u značajnoj meri su pretvoreni u farsu. To se između ostalog
odnosi na „slobodne“ izbore.
„Izborne programe, platežno sposobnim klijentima, već spremaju celi naučnoistraživački instituti, laboratorije, analitički centri, u čijem je arsenalu intenzivna
psihologija, koja vešto usmerava moćan uticaj na psihu čoveka. Ljudi, koji se
potčinjavaju tuđim rečima, već danas je u izbornim kampanjama najmanje 35
procenata. Tu cifru su naveli i američki konsultanti posle pobede Jeljcina na prošlim
predsedničkim izborima, kada su govorili o efikasnosti svojih izbornih tehnologija.
Danas pobeđuju ne sami kandidati za deputate, načelnike, gubernatore, predsednike –
jasno je da pobeđuju izborne tehnologije. Setite se kako ja naglo uspuzao rejting
bolesnog Jeljcina uoči izbora 1996. godine: u februaru bi njemu dalo svoj glas četiri
procenta birača, a u junu bi za njega glasalo već 35 procenata – pa baš je 35 procenata
sigurno obezbeđeno izbornim tehnologijama“.34
Danas se ostvaruje mnogo od onoga, što je još pre sto godina predvideo Maks
Nordau. To nisu toliko konkretna predskazanja, poput formalnog sklapanja
istopolnih brakova, nego i kolektivni prelazak u bolesno društvo. Postale su
obične takve pojave kao kidnapovanje, koje je počelo u SAD, uzimanje talaca,
prisilna prostitucija, seksualna raspuštenost, funkcionisanja zakonodavno
utvrđenih izvnverskih sekti, sve šira rasprostranjenost narkomanije. Kao normalni
se prihvataju pedofili koji vrše seksualno zlostavljanje nad decom (tako su pedofili
postali prva lica u rukovodstvu Letonije). Razmere pogroma „demokrata“ u
34
Tatjana Миронова, Как из нас делают быдло, Moskva: gazeta Советская Россия 16 марта
2000, №31, с.6.
42
Vladimir Aleksandrovič Lisičkin i dr.
Globalna socijalna kriza
Rusiji su takve, da pred njima izgledaju kao privid dečje zabavne vatre iz knjiga u
Hitlerovoj Nemačkoj.
Čoveka, koji živi u atomizovanom društvu zapadne masovne kulture možemo
okarakterisati kao sastavni deo gomile. Još je G. Lebon ukazao, da za formiranje
gomile nije potreban fizički kontakt među njenim učesnicima.
U svojoj knjizi S.G. Kara-Murza primećuje: „Upravo to i posmatramo tokom
poslednjih decenija: stanovništvo „razvijenih“ zemalja Zapada, podvrgnuto stalnom
dejstvovanju masovne kulture i televizije, pretvara se u ogromnu virtuelnu gomilu.
Ona nije na trgu već u udobnim stanovima kraj televizora, ali je sva ona strukturisana
i sluša jedne te iste lidere i proroke, ne stupajući s njima u dijalog. Ona ne hrli da
lično ruši Bastilju ili linčuje Srbe, ona samo odobrava takve radnje svojih vlasti. Kada
razgovaraš sa zapadnim malograđaninom o rušilačkim činovima koje on podržava,
hvata te jeza ti ljudi stvarno mogu zemlju uništiti bez ikakve zle namere, jednostavno
„ne razmislivši““.35
Kako je pisao M. Nordau, bolešljivi tokovi društvene misli smišljeno se
održavaju i pojačavaju kod sasvim zdravih ljudi u korisne ciljeve. Nordau takođe
primećuje da situacija može postati opasnom, „kada originale koji su izabrali svoj
određeni sumanuti put, prethodno otruju i liše snage suprotstavljanja iznurivanjem
oslabljeni duh vremena“.
Nastupila je globalna socijalna kriza, koja zahvata sve strane života ljudi. Krug
se zatvara. Zadnjih dvadeset vekova vladavina nad svetom je uspostavljena na
osnovu fizičkog nasilja. Danas, zahvaljujući novim metodama upravljanja ljudima,
uspostavlja se informaciona vlast nad njihovim dušama. Kod ljudi koji se nalaze u
vlasti medija, nastupaju nepovratne promene - oni ponavljaju sve što govore mediji
i mogu ići protiv svojih sopstvenih interesa. Ponekad čak govore o kolektivnoj
šizofreniji. Sloboda volje postaje iluzija. Može se reći da se čovečanstvo nalazi na
pragu informacionog ropstva.
U zapadnom društvu brzim tempom narastaju procesi degradacije. Ali
informaciona vlast daje vrhuški zapadnog društva sposobnost da sačuva svoju
prevlast, vrativši se u određenom smislu reči za 2000 godina unazad, u vreme
Drevnog Rima.
Literatura
1. Альбедиль, Mаргарита Фјодоровна. Забытая цивилизация в долине
Инда. Санкт Петерзбург.: Наука, 1991.
2. Джонсон, Хьюлетт. Христианство и коммунизм. Мoskva.: ИЛ, 1957.
35
Сергеј Георгијевич Кара-Мурза, Манипуляция сознанием, Москва: Алгоритм, 2000.
43
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
17 – 44
3. Философский словарь. М.: Госполитиздат, 1986.
4. Елиезер Воронель-Дацевич. О нашей победе или кризис христианства.
Москва: газета Завтра, 1999, №34.
5. Кара-Мурза, Сергеј Георгијевич. Манипуляция сознанием. Москва: Алгоритм, 2000.
6. Кассирер, Эрнест. Техника современных политических мифов. // Вестник Моск. Ун-та, сер. 7,1990, №2.
7. Ландау, Лев Давидович and Лифшиц, Евгений Михайлович. Статистическая физика. Мoskva: Наука, 1976.
8. Лисичкин, Владимир Александрович и Шелепин, Леонид Александрович. Третья мировая информационно-психологическая война. Мoskva:
Академия социальных наук,1999.
9. Лосев, Ким Семенович и другие. Проблемы экологии России. Москва:
Федеральый экологический фонд РФ. 1993.
10. Лосев, Ким Семенович. Социальные и экологические последствия использования воды, возможные пути развития. // Изв. АН СССР, Сер.
географ. 1988. №6,
11. Лисичкин, Владимир Александрович и Шелепин, Леонид Александрович. Третья мировая информационно-психологическая война. Мoskva:
Академия социальных наук,1999.
12. Максимов, АнатолиЙ. Англичане сняли с голливудских звезд нижнее белье. Москва: Комсомольская правда 27 ноября, 1999 г.
13. Marcuse, Gerbert. One dimensional Man. Boston, 1964.
14. Миронова,Tatjana. Как из нас делают быдло. Moskva: gazeta Советская
Россия 16 марта 2000, №31
15. Норберт, Винер. Информация, язык и общество. Москва: Техника молодежи 1994, №12.
16. Нордау, Макс. Вырождение, Современные французы. Мoskva: Республика, 1995.
17. Орлов, Jurij. Крах немецко-фашистской пропаганды в период войны
против СССР. Мoskva: МГУ, 1985.
18. Печчеи, Аурелио. Человеческие качества. Москва: Прогресс, 1985.
19. Полеванов, Владимир. Чужие здесь не ходят. Москва: газета Завтра,
1999. №31.
20. Riesman, David. The lonely crowd, a study of the changing American
character. New York, 1952.
44
Dragana Vilić1
Ekonomski fakultet
Banja Luka
dragana.vilic@efbl.org
Pregledni rad
UDC 305-055.2:316.774
DOI: 10.7251/SOCSR1204045V
Prihvaćeno: 14.11.2012.
Potiskivanje žena u savremenom društvu –
socio-ekonomski aspekti
Abstract
Along with creating the conditions for progress and emancipation of women
in society, they developed the instruments and methods of preventing the exercise of these conditions. Although it is evident legally equating women with
men in all spheres of life in modern society there are various forms of self-suppression and women (psychological, economic, cultural, acceptance of women
“without rebellion” of values and rules that they set the men and the like.).
The increasing presence of women in the public sphere, their subjugation,
discrimination and subordination are moved from private to public sphere (in) ability to access public services, employment, wage levels and the like.
The causes of this suppression are, usually, in the character of social relations are still rooted in the patriarchal patterns - the imposition of “masculine”
principles and rules of everyday life which suppress women from important
segments of social relations.
Keywords: modern society, the emancipation of women, patriarchal patterns, suppression of
women, of self-suppression.
Apstrakt
Uporedo sa stvaranjem uslova za napredak i emancipaciju žena u društvu, razvijali su se instrumenti i metodi sprečavanja ostvarivanja ovih uslova. Iako je
evidentno formalno-pravno izjednačavanje žena s muškarcima u svim sferama
života, u savremenom društvu postoje razni oblici potiskivanja i samopotiskivanja žene (psihološko, ekonomsko, kulturno, pristajanje žena „bez pobune“
na vrijednosti i pravila koja im muškarci postavljaju i sl.). Sve većom prisutnošću žena u javnoj sferi, njihovo potčinjavanje, diskriminacija i subordinacija premještaju se iz privatne u javnu sferu – (ne)mogućnost pristupa javnim
službama, zapošljavanje, nivo zarade i sl. Uzroci ovoga potiskivanja nalaze se,
najčešće, u karakteru društvenih odnosa – još uvijek u ukorijenjenim patrijar1
Docentkinja na predmetu Sociologija na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci.
E-mail: dragana.vilic@efbl.org.
45
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
45 – 58
halnim obrascima - u nametanju „muških“ principa i pravila svakodnevnog
života čime se žene potiskuju iz važnih segmenata društvenih odnosa.
Ključne riječi: savremeno društvo, emancipacija žena, patrijarhalni obrasci, potiskivanje
žena, samopotiskivanje žena.
Uvod
U osnovi savremenog društveno-ekonomskog razvoja jeste neoliberalni koncept. Sve više se produbljuju postojeće nejednakosti, čime se smanjuje mogućnost ostvarivanja pravičnog i održivog razvoja za sve – izražena je diskriminacije
marginalizovanih grupa, naročito žena (sve veća izloženost siromaštvu, eksploataciji, društvenoj isključenosti i sl.).2 Žene, djeca i druge grupe u nepovoljnom
položaju, naročito u nerazvijenom dijelu svijeta, imaju ograničen pristup zdravstvenom osiguranju (redovni kontrolni pregledi, zaštita za vrijeme trudnoće,
dječje vakcine i sl.).3 U drugoj polovini XX vijeka ostvaren je značajan napredak
u emancipaciji žena, ali to ne znači da su žene u potpunosti izborile ravnopravan
status s muškarcima. „One su i dalje potisnute iz glavnih društvenih tokova u
mnogim zemljama savremenog sveta. Uzrok takvog stanja je u neravnomernoj
raspodeli moći u društvu, a izvor velikim delom u tradicionalnoj kulturi, patrijarhalnoj svesti i ekonomskoj nerazvijenosti društva.“4
U uslovima rodne neravnopravnosti i još uvijek prisutnih patrijarhalnih
obrazaca postoje različiti oblici potiskivanja žene u savremenom društvu – „psihičko“ potiskivanje kroz želju da se rodi muško dijete, brak se nekada pojavljuje
kao negacija slobode i autonomije žene, potiskivanje u političkom životu, neravnopravnost u kulturi i obrazovanju, razne vrste ekonomskog potiskivanja i sl.
Sve većom prisutnošću žena u javnoj sferi, njihovo potčinjavanje, diskriminacija
i subordinacija premještaju se iz privatne u javnu sferu – (ne)mogućnost pristupa javnim službama, nepristupačnost obrazovnih institucija u nekim dijelovima
svijeta, podjela na „ženske“ i „muške“ škole i fakultete, segregacija pri zapošljavanju, asimetrični odnosi rada i moći, stereotipiziranje tzv. ženskih poslova,
otežana prohodnost k bolje plaćenim poslovima i sl.
2
Mirjana Dokmanović, Ekonomska globalizacija i paradoksi, u: Žrtve i globalizacija, Subotica:
Ženski centar za demokratiju i ljudska prava, decembar 2003, str. 15. pdf
3
United Nations International Children’s Emergency Fund (UNICEF), The Progres of Nations,
New York: UNICEF, 1994. u: Jork Bredšo, Majkl Valas, Stvarne nejednakosti: priče iz celog sveta,
u: Vladimir Vuletić (prir.), Globalizacija – mit ili stvarnost: sociološka hrestomatija, Beograd: Zavod
za udžbenike i nastavna sredstva, 2003, str. 294.
4
Ivan Šijaković i Dragana Vilić, Sociologija savremenog društva, Banja Luka: Ekonomski fakultet,
2010, str. 321 – 322.
46
Dragana Vilić
Potiskivanje žena u savremenom
društvu – socio-ekonomski aspekti
U zemljama u tranziciji Centralne i Istočne Evrope žene se suočavaju s brojnim problemima i nalaze se u u teškom socio-ekonomskom položaju. Velike
promjene koje su se odigrale u ovim zemljama ostavile su posljedice koje su se
ispoljile u povećanju nezaposlenosti, siromaštvu, nesigurnosti posla i sl. Iskustva
mnogih zemalja pokazuju da se u suočavanju s negativnim posljedicama ovih
procesa žene više pogođene nego muškarci i da su rizici i šanse neravnomjerno
raspoređeni.
Pored potiskivanja žene čiji se uzroci nalaze u samom karakteru društvenih odnosa, može se govoriti i o oblicima samopotiskivanja žene - socijalne,
vrjednosne i kulturne (samo)izolacije u savremenom društvu – posustajući pred
permanentnim potiskivanjem i istiskivanjem žene iz važnih segmenata društvenih odnosa od strane muškaraca i pristajanjem na nametnute vrijednosti i
„trendove“ svakodnevnog života (na primjer, pristajući na vrijednosti koje su im
postavili muškarci u vezi sa fizičkim izgledom – „standardizovana ljepota“, žene
postaju „taoci“ sopstvenog tijela).5
Iz svega pomenutog, nameću se pitanja: Kako promijeniti i poboljšati položaj
žene u savremenom društvu? Kako proširiti stvarni prostor emancipacije žene?
Da li se to može ostvariti kroz kolektivne akcije (pokreti, građanske inicijative,
udruženja) i dosljednu primjenu i provođenje zakonskih odredbi kojim se reguliše ravnopravan položaj žene s muškarcem? Ovde ćemo naznačiti pravce mogućih odgovora na postavljena pitanja, jer potpunija analiza prevazilazi zahteve
jednog članka. Najpre ćemo naznačiti osnovne oblike potiskivanja žena, koristeći izvore i podatke iz razvijenijih zemalja Zapada, zatim ćemo dodati nekoliko
specifičnih elemenata potiskivanja žena iz glavnih društvenih tokova u zemljam
post-socijalističke tranzicije. Na kraju ćemo ukazati na nekoliko elementata koji
mogu pomoći u pronalaženju pravca prevazilaženja neravnopravnosti žena u
savremenom društvu, kao što su domaće i međunarodne institucionalne aktivnosti, socijalni pokreti i novi teoriski diskurs koji preporučuje Alen Turen.
Oblici potiskivanja žene u savremenom društvu
Siguran instrument prisutnosti i održanja žene u glavnim društvenim tokovima – ostvarenja njene socijalne i kulturne promocije, uspona i emancipacije
(obrnuta korelacija između stope pismenosti žene i stope fertiliteta u nerazvijenim zemljama), jeste obrazovni proces. Međutim, ovo nije lako prohodan put
za ženu, jer u obrazovanju postoje principi i mehanizmi koji zaustavljaju uspon
i napredak žene, i omogućuju stvaranje rodnih razlika u obrazovanju (usmjeravanje žena kroz obrazovni proces na „lakša“, manje priznata zanimanja, manja
5
Isto, str. 323.
47
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
45 – 58
mogućnost napretka u karijeri, slabije plaćeni poslovi i sl.).6 Iako se u nastavnim
planovima u školama ne prave rodne razlike, ipak neka istraživanja u razvijenim zemljama pokazuju da nastavnici imaju različita očekivanja od djevojčica
i dječaka, i da postoje skriveni oblici nastavnog plana koji pomažu održanju
rodnih razlika i stereotipa putem obrazovnog procesa. „Iako uticaj tih pravila
postepeno slabi, propisi kojima se od devojčica zahteva da nose haljine ili suknje
u školi predstavljaju jedan od najočiglednijih načina javljanja rodnih stereotipa. Posledice toga nisu samo površinske, jer zbog odeće koju nose, devojčice
nemaju tu slobodu da sede na opušten način, da učestvuju u žešćim igrama ili
mogućnost da trče onoliko koliko zaista mogu.“7 U Velikoj Britaniji, na primjer,
postoje škole koje pohađaju samo pripadnici jednog pola, dok druge pohađaju
pripadnici oba pola. Učenici do 16. godine obično idu u razrede koje pohađaju
osobe istog pola.8 Međutim, i prije nego što stasaju za formalno obrazovanje,
djevojčice i dječaci su, već, upoznati, manje-više, u vezi sa ulogom koja im je namijenjena - ponašanje na „ženski“ i „muški“ način. Kasnije, škola samo dodatno
oblikuje/učvršćuje ove obrasce i osigurava njihovo održanje u društvu. Takođe,
često se znanje, iskustvo i postignuće muškarca više vrednuje, a postignuća žena
previđaju – na primjer, doprinos ženskog neplaćenog rada svjetskoj privredi9,
zaboravljaju se žene koje su dale značajan doprinos napretku čovječanstva (Ejda
King Lavlejs koja je učestvovala u razvoju kompjuterskog softvera) i sl.10 Takođe,
sve do kraja 80-tih godina prošlog vijeka djevojke su se u manjoj mjeri nego
mladići upisivale na univerzitet, pa je i njihov broj u institucijama visokog obrazovanja bio manji u odnosu na broj mladića. U prethodnih nekoliko godina, u
razvijenim zemljama, zabilježene su slične tendencije u pogledu smanjenja rodnog jaza u školama u vezi sa obrazovnim postignućima i zastupljenošću djevojčica/djevojaka i dječaka/mladića u svim područjima i na svim nivoima u obrazovnom sistemu (jednak ili bolji uspjeh djevojčica, povećanje broja djevojaka, više
dječaka napušta srednju školu i sl.).11 Ovo se objašnjava time da je na porast samopoštovanja i očekivanja kod djevojaka veliki uticaj imao feministički pokret,
ugledanje na uspješne majke zaposlene izvan kuće - primjeri kojima se dovode
6
Isto, str. 322 – 323.
Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2005, str. 523.
8
Caroline Benn and Clyde Chitty, Thirty Years On: Is Comprehensive Education Alive and Well or
Strruggling to Survive?, Harmondsworth: Penguin, p. 88. U: Michael Haralambos, Martin Holborn, Sociologija – Teme i perspektive, II dio, Zagreb: Golden marketing, 2002, str. 776.
9
„Neplaćeni rad u kući ima ogromni značaj za ekonomiju. Procenjuje se da kućni rad čini između 25 i 40 posto bogatstva stvorenog u industrijskim zemljama. Rad u kući podupire druge ekonomske oblasti, jer obezbeđuje besplatne usluge od kojih zavisi najveći deo populacije s plaćenim
poslom.“ Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2005, str. 402.
10
Dale Spender, Invisible Women: Schooling Scandal, London: Women’s Press, 1983.
11
“Career opportunities”, The Economist, 8 July 1995. U: Entoni Gidens, Sociologija, Beograd:
Ekonomski fakultet, 2005, str. 523.
7
48
Potiskivanje žena u savremenom
društvu – socio-ekonomski aspekti
Dragana Vilić
u sumnju tradicionalni stereotipi o ženama kao domaćicama, uklanjanje rodnih
stereotipa u učionicama – podsticanje djevojčica da istražuju školske predmete
koji su bili „rezervisani“ za dječake, promovisanje obrazovnog materijala oslobođenog rodnih predrasuda i sl.12 Međutim, rezultati istraživanja o položaju žena u
visokom školstvu širom svijeta pokazali su da, iako se u periodu poslije Drugog
svjetskog rata u velikom broju zemalja broj studentkinja povećavao (u SAD,
Izraelu i Norveškoj bio je podjednak broj upisanih studenata i studentkinja),
procenat univerzitetskih profesorica bio je mali. Na mjestima sa nižim zvanjem
i zaposlenjem na određeno vrijeme žene su bile prisutnije nego muškarci.13 Istraživanja provedena pola vijeka kasnije u Velikoj Britaniji, ne mogu da posvjedoče
o bitnijim promjenama u ovome pogledu – na univerzitetima s dugom tradicijom redovni profesori plaćeni su više nego njihove koleginice u okviru istog
zvanja i više od 90 procenata redovnih profesora čine muškarci.14
Iako je postignuta formalna ravnopravnost na tržištu rada, ostvarenje napretka u obrazovanju za žene ne znači neposredno uvećanje prihoda - za isti stepen
obrazovanja i za obavljanje istog posla žene nemaju istu zaradu kao i muškarci.15
Tabela 1. Zaposleni sa punim radnim vremenom, iznad 25 godina starosti, SAD, 1991. godina
Obrazovni prag
Prosečna (medijalna) godišnja zarada Odnos ženske zarade
prema muškoj
Muškarci
Žene
Manje od gimnazije
19,654
13,816
0,70
Završena gimnazija
26,515
18,323
0,69
Nezavršen koledž
31,566
22,227
0,70
Diploma koledža
39,115
28,042
0,72
Postdiplomski stepen
49,650
33,771
0,69
Svi zaposleni
30,650
21,381
0,70
Izvor: Obrazovno postignuće u SAD-u: mart 1991. i 1990., Tekući statistički izveštaji, navedeno
prema John R. Weeks, Population: An Introduction to Concepts and Issues, updated fifth edition,
Belmont, California: Wadsworth Publishing Company, 1994, p. 274.16
12
Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2005, str. 524 – 525.
Suzanne S. Lie and Virginia E. O’Leary, Storming the Tower: Women in the Academic World,
London: Kogan Page, p. 526.
14
Guardian, 4-5 May 1999. U: Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2005,
str. 527.
15
U Njemačkoj je osamdesetih godine zarada žene iznosila 72 procenta muške zarade, a 1991.
godine bila je 73,6 procenata, u Velikoj Britaniji je sredinom osamdesetih iznosila 69,5 procenata,
u Francuskoj, u istom periodu, 79 procenata, a devedesetih 80,8 procenata. U Latinskoj Americi
prosječna ženska zarada iznosi od 44 do 77 procenata muške zarade, u Koreji 51 procenat, u
Honkongu 70 procenata, u Japanu 43 procenta. Podaci UN iz 1995. godine.
16
Preuzeto iz: Mirjana Bobić, Demografija i sociologija – veza ili sinteza, Beograd: JP Službeni
glasnik, 2007, str. 193.
13
49
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
45 – 58
Ovo se može objasniti još uvijek prisutnim patrijarhalnim obrascima - prava i položaj žene i muškarca definiše patrijarhalna ideologija, kao i vrijednost
njihovog rada na tržištu. Stoga, bolje obrazovanje ne garantuje ženama da će
ostvariti i veći prihod i bolju poziciju u društvu. „Žene zarađuju znatno manje
novca nego muškarci, a širom sveta one popunjavaju samo 10% svih članova zakonodavnog tela na nacionalnom nivou i 6% ministarskih položaja (UNICEF,
1994). [...] Mada sve veći broj mladih žena stručnjaka zarađuje više novca nego
ikada, ogromna većina američkih žena zarađuje znatno manje od muškaraca. I
uprkos diskusijama o političkoj jednakosti, žene popunjavaju samo 11% mesta
Senata i Kongresa u Vašingtonu (UNICEF, 1994).“17
Rodne razlike u vezi s nepismenošću su izuzetno velike – 2/3 nepismenih u
svijetu čine žene.18 Ovo se dovodi u vezu sa siromaštvom, smrtnošću odojčadi,
visokom stopom rađanja, niskim nivoima privrednog razvoja, snažnim uticajem
tradicionalne kulture u seoskim sredinama, u porodicama s većim brojem članova, zbog ekonomskih razloga, daje se prednost dječacima da se obrazuju i sl.19
Od pedesetih godina prošlog vijeka u razvijenim zemljama u svijetu otvorena
su nova radna mjesta koja zahtijevaju osobine i znanja za koje žene više ispoljavaju sklonosti, kao što su sposobnost empatije, timski rad, tolerancija i sl., a
što je stvorilo priliku povećanog zapošljavanja žena. Ova tendencija je prisutna
i kasnije s novim transformacijama u mnogim sektorima ekonomije, naročito u
sektoru servisne ekonomije i uslužnom sektoru. Porastom broja zaposlenih žena
proporcionalno opada broj ekonomski aktivnih muškaraca. Ovim se mijenja i
koncept „muškosti“ u savremenom društvu. „Sve je više nezaposlenih muškaraca nego žena, a staro shvatanje uloge muškarca kao hranioca porodice počinje
da se menja.“20 Osamdesetih godina prošlog vijeka veliki broj žena u mnogim
evropskim zemljama zapošljavan je s djelimičnim radnim vremenom (sredinom
90-tih godina 2/3 zaposlenih žena), pa se time može objasniti relativno visoka
zaposlenost žena u tim zemljama.
Međutim, sve većom prisutnošću žene u javnoj sferi njeno potčinjavanje,
diskriminacija i subordinacija premješta se iz privatne u javnu sferu rada i potrošnje – mogućnost pristupa javnim službama, zapošljavanje i nivo zarade i sl.
Iako je evidentan porast zaposlenosti žena i njihovo formalno-pravno izjednača17
United Nations International Children’s Emergency Fund (UNICEF), The Progres of Nations,
New York: UNICEF, 1994. u: Jork Bredšo i Majkl Valas, Stvarne nejednakosti: priče iz celog sveta,
u: Vladimir Vuletić (prir.), Globalizacija – mit ili stvarnost: sociološka hrestomatija, Beograd: Zavod
za udžbenike i nastavna sredstva, 2003, str. 294.
18
KGWOMEN. Međunarodni dan seoskih žena, Preuzeto sa: http://kgwomen.blogspot.
com/2010/10/menunarodni-dan-seoskih-zena.html [15.10.2010.]
19
„Od 150 miliona dece u dobu između 6 i 11 godina koja ne idu u školu, 90 miliona su devojčice.“ Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2005, str. 505.
20
Ulrih Bek, Rizično društvo – U susret novoj moderni, Beograd: Filip Višnjić, 2001, str. 136 – 137.
50
Dragana Vilić
Potiskivanje žena u savremenom
društvu – socio-ekonomski aspekti
vanje s muškarcima u svim sferama, i dalje je prisutna segregacija pri zapošljavanju žena (zapošljavanje na činovničkim poslovima, u obrazovno-vaspitnim,
zdravstvenim profesijama i sl.).21 U razvijenim Zapadnim zemljama više od polovine ekonomski aktivnih žena angažovano je u uslužnom sektoru (više od 85
procenata ženske radne snage u SAD-u i Velikoj Britaniji, dok u nerazvijenom
svijetu najveći dio ženske radne snage uključen je u obavljanje poslova vezanih
za poljoprivredu (80 % ekonomski aktivnih žena u pod saharskoj Africi i 60 %
u južnoj Aziji).22 Broj žena koji proizvodi hranu obrnuto je proporcionalan njihovoj zastupljenosti u donošenju odluka u porodičnom domaćinstvu. Žene na
selu najčešće nemaju u vlasništvu imovinu ili su one koje je posjeduju u manjem
procentu (5%), te stoga ne mogu da dobiju kredite za otpočinjajnje sopstvenog
posla, proširenje usluga kojima se bave, obuke ili obrazovanja.23
Uprkos načelnoj ravnopravnosti žena s muškarcima, žene se u karijeri često
susreću s nevidljivim barijerama koje im onemogućuju napredovanje i zauzimanje ključnih pozicija u javnom životu - nejednake šanse pri zapošljavanju,
stereotipi o slabijim menadžerskim sposobnostima žena, nedostatak ženskog
uzora, isključivanje žena iz neformalnih mreža i sl. S druge strane, kao rezultat
odgoja i tradicije, i same žene manje otvoreno ispoljavaju svoje ambicije i želju
k „liderstvu“. Na primjer, u 2005. godini na visokim menadžerskim pozicijama
u SAD-u nalazilo se 8 % žena (1995. godine – 5%), u ovoj zemlji žene zarađuju 72% plate svojih muških kolega, a od 25% najbolje plaćenih predsjednika
Uprava u Evropi nema nijedne žene.24 Žene se u gotovo svim razvijenim zemljama nalaze u sličnoj situaciji - čine skoro polovinu radne snage, postižu bolje rezultate u obrazovanju od muškaraca, one se tek oko 8% nalaze na višim nivoima
hijerarhije u firmama, a za isti posao i isti nivo odgovornosti, žene zarađuju u
prosjeku za jednu trećinu manje od svojih muških kolega (u Francuskoj je, na
primjer, među najvišim menadžerima samo pet procenata žena, a u Velikoj Britaniji među 400 direktora najvećih kompanija samo je 17 žena).25
U poslovnim sektorima koji stereotipiziraju takozvane ženske poslove, žene
nailaze na teškoće u prohodnosti k bolje plaćenim poslovima.26 „One su najče21
Vlado Puljiz, Obiteljska politika, u: Vlado Puljiz, Socijalna politika: povijest, sustavi, pojmovnik,
Zagreb: Pravni fakultet Sveučilišta u Zagrebu, 2005, str. 326.
22
Mirjana Bobić, Demografija i sociologija – veza ili sinteza, Beograd: JP Službeni glasnik, 2007,
str. 193.
23
KGWOMEN. Međunarodni dan seoskih žena, Preuzeto sa: http://kgwomen.blogspot.
com/2010/10/menunarodni-dan-seoskih-zena.html [15.10.2010.]
24
Žene u najvišem menadžmentu i dalje endemska pojava, Lider, 05/05/2006, preuzeto 17/12/2007,
http://www.liderpress.hr/Default.aspx?sid=2921
25
Ekviva – regionalni ženski web-portal, www.ekviva.net
26
Irena Gabrić Molnar, Presence of the Patriarchal Pattern in the Market Economy and Business Sphere, u: Mirjana Dokmanović (ur.), Transition, Privatisation and Women, Subotica: Ženski centar
za demokratiju i ljudska prava, 2002, str. 179.
51
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
45 – 58
šće zatvorene u sektore bez izgleda za napredovanje, što opravdava manje plate
i podupire stav da je njihova plata samo dodatni prihod domaćinstvu. [...] Ideologija u pogledu žena, koje se vide kao pasivne i prilagodljive i koje traže takav
plaćen posao koji ostavlja dovoljno vremena za porodicu, daje opravdanje da se
ograniče na najslabije plaćene poslove, a te plate shvataju se samo kao dodatne
plate.“27 Međutim, žene kada imaju priliku da se nađu na rukovodećim poslovima, one u većini slučajeva biraju poslove čije obavljanje dozvoljava usklađivanje
porodičnih obaveza i profesionalnih zahtjeva, a što se teško može ostvariti u
uslovima savremene ekonomije - nametanje muškog modela organizacije posla,
a što dolazi do izražaja u produženju radnog vremena, potpunom stavljanju svog
vremena na raspolaganje preduzeću, uključujući odmor i vikende. U takvim
uslovima, iako imaju visok nivo obrazovanja, žene ne mogu u velikom broju da
dođu na visoke rukovodeće pozicije. Ostvarenje ravnopravnosti u radu čini se
nemogućim još uvijek, jer i dalje regulatorska promjenjiva u braku ostaje rad
žena.28
Takođe, pojava koja je raširena u savremenom društvu jeste seksualno uznemiravanje na radnom mjestu. S obzirom na činjenicu da muškarci obično
zauzimaju rukovodeće pozicije u organizacijama, neravnoteža moći omogućuje
uznemiravanje žena, mada su zabilježeni slučajevi, u manjem broju, da su i žene
seksualno uznemiravale svoje podređene. Iako je u većini evropskih zemalja seksualno uznemiravanje na radnom mjestu zakonom zabranjeno, u okviru organizacije ili na radnom mjestu, muškarci mogu da iskoriste svoju poziciju moći da
bi ženu prisilili na seksualni odnos. „To može da poprimi napadne oblike, kao
u slučajevima kad se ženi zapreti dobijanjem otkaza ukoliko sa šefom ne stupi
u seksualni odnos. Ipak, većina oblika seksualnog uznemiravanja suptilnije je
prirode. Tu spadaju nagoveštaji da će pristankom na seksualni odnos žena biti
unapređena ili da će, ukoliko na to ne pristane, ubrzo uslediti određena kazna,
recimo odlaganje unapređenja.“29 Žene koje su seksualno uznemiravane često ne
prijavljuju ove slučajeve uznemiravanja, jer se na njih vrše pritisak da to ne učine
(ukazivanjem na „propuste“ u radu, premještanjem na slabije plaćene poslove,
ili premještanjem na nešto bolje pozicije kako bi se žena predupredila u pokušaju prijavljivanja slučaja uznemiravanja i sl.) ili to ne čine iz straha da to ne mogu
dokazati ili iz straha od odmazde.
27
Martin Segalan, Sociologija porodice, Beograd: Clio, 2009, str. 370 - 371.
Ibid, str. 376 - 377.
29
“Seksualno uznemiravanje odnosi se na neželjene ili ponavljane pokušaje seksualnog približavanja, koji se manifestuju kroz uvredljive primedbe i ponašanje, koji mogu izazvati neprijatnosti kod
onih kojima su upućeni ili uticati na radni učinak. [...] Prema rezultatima jedne ankete sprovedene u Ujedinjenom Kraljevstvu, svaka deseta žena žrtva je seksualnog uznemiravanja na radnom
mestu.“ Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2005, str. 362 – 363.
28
52
Dragana Vilić
Potiskivanje žena u savremenom
društvu – socio-ekonomski aspekti
U nekim zemljama, kulturna tradicija sprečava ženu da obavlja visoko plaćene poslove, da glasa, da odbije seksualni odnos s mužem, čak i da vozi kola.30
U hijerarhiji organizacija velikih religija (crkve, denominacije), naročito u hrišćanstvu, kao i u drugim sferama društvenog života, žene su isključene iz vlasti.31
Pored potiskivanja žene čiji se uzroci nalaze u samom karakteru društvenih odnosa, može se govoriti i o oblicima samopotiskivanja žene - socijalne, vrjednosne
i kulturne (samo)izolacije u savremenom društvu – pristajanjem na nametnute
vrijednosti i „trendove“ svakodnevnog života (na primjer, pristajući na vrijednosti koje su im postavili muškarci u vezi sa fizičkim izgledom – „standardizovana
ljepota“, žene postaju „taoci“ sopstvenog tijela).32
Položaj žena u zemljama u tranziciji
U zemljama u tranziciji Centralne i Istočne Evrope žene se suočavaju s brojnim problemima i nalaze se u teškom položaju na tržištu rada. Velike promjene
koje su se odigrale u ovim zemljama 90-tih godina prošlog vijeka (slom komunizma i pobjeda liberalnog kapitalizma, izgradnja demokratskih političkih
institucija, kretanje k tržišnom sistemu slobodne konkurencije, i suočavanje sa
posljedicama ovih promjena), imale su za posljedicu povećanje nezaposlenosti,
siromaštva, nesigurnosti posla, a uticale su i na rodne uloge i odnose među
polovima - „zabilježen je porast pornografije, vraćanje žena u privatnu sferu,
nezaposlenost žena, uskraćivanje nekih prava koja su u socijalizmu već bila
dostignuta (npr. reproduktivnih prava), kreiranje dominantnih rodnih uloga
(hegemonistička muškost i podređena ženskost) i sl. Sve ovo imalo je uticaja i
na javljanje nasilja prema ženama i njegovo intenzivno ispoljavanje.“33 Iskustva
mnogih država pokazuju da su u suočavanju sa negativnim posljedicama ovih
procesa (strukturalnog prilagođavanja i djelovanja tržišta) žene daleko više pogođene nego muškarci i da su rizici i šanse neravnomjerno raspoređeni. Žene
su najviše zastupljene u onim djelatnostima i granama u kojima se ostvaruju
najslabiji prihodi, i bez obzira na stepen obrazovanja i kvalifikaciju, žene u prosjeku duže čekaju na posao nego muškarci. Najčešće zbog posjedovanja nižih
30
United Nations International Children’s Emergency Fund (UNICEF), The Progres of Nations,
New York: UNICEF, 1994. u: Jork Bredšo i Majkl Valas, Stvarne nejednakosti: priče iz celog sveta,
u: Vladimir Vuletić (prir.), Globalizacija – mit ili stvarnost: sociološka hrestomatija, Beograd: Zavod
za udžbenike i nastavna sredstva, 2003, str. 294.
31
Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2005, str. 553.
32
Ivan Šijaković i Dragana Vilić, Sociologija savremenog društva, Banja Luka: Ekonomski fakultet,
2010, str. 323.
33
Vesna Nikolić-Ristanović, Social Change, Gender and Violence: Post-communist and war affected
societies, Dordrecht/Boston/London: Kluwer Academic Publishers, 2002.
53
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
45 – 58
kvalifikacija i manjeg radnog staža one ostvaruju prihode manje za 15 procenata
nego muškarci. Žene su, pored mladih i neobrazovanih, u najtežem položaju na
formalnom tržištu rada, te se stoga najčešće zapošljavaju u neformalnom sektoru. U društvima koja se nalaze na putu tranzicije u riziku od siromaštva nalaze se
majke s djecom, kao i žene preko četrdeset godina starosti koje ostaju bez posla,
žene sa sela, samohrane majke, nezaposlene, bolesne, domaćice, neobrazovane i
sl. M. Dokmanović objašnjava uzroke većih posljedica tranzicionih reformi na
žene nego na muškarce novim tehnologijama, razvojem privatnog sektora, stvaranjem novih radnih mjesta i drugih promjena koje donosi tržišna privreda.34
Umjesto zaključka - djelovanje u pravcu prevazilaženja
neravnopravnog položaja žena u savremenom društvu
Borba za poboljšanje položaja žene u društvu i njeno formalno-pravno izjednačavanje s muškarcem, kroz feministički pokret počela je tek u XIX vijeku (promovisanje prava žena, njihovih interesa, potreba da se promjeni uloga
žena u privatnoj i javnoj sferi, otvorena kritika društvenih odnose koji doprinose postojanju neravnopravnosti i izrabljivanju žena, zalaganje za slobodu i
izražavanje polnosti i ženske seksualnosti, polno-rodnih identiteta i stereotipa,
kritička analiza institucije patrijarhata, istraživanje dominantnih modela moći,
zalaganje za afirmaciju ženskih ljudskih prava u politici, tržištu rada, i sl.).35
Pojava feminizma uslijedila je kao jedna od posljedica industrijske revolucije.
Idejno stremljenje i praktično djelovanje prvih feministkinja bilo je usmjereno
ka institucionalizovanju političke i ekonomske ravnopravnosti žena. Potom se
feminizam javlja u svom „radikalnom obliku“ napadom na brak i porodicu,
ukazujući na patrijarhalne osnove porodice i morala koji je uređivao odnose u
njoj. Organizovanje žena kroz pokret bio je njihov pokušaj da nađu izlaz iz stanja neravnopravnosti koje su kao naslijeđe dobijale kroz istoriju, a čije održanje
je pravdano Evinom krivicom prvog grijeha, poistovjećivanjem žene sa seksualnošću i grijehom, te, stoga, tretiranjem žena kao nižih bića i sl.36 Ono se javilo
kao logična reakcija na položaj koji im je dotada dodijeljen u društvu, kao izraz
drugačijeg doživljaja sebe i potreba da uzmu aktivnije učešće u javnom životu.
Ovi društveni pokret/i doprinijeli su promjeni svijesti prema svim manjinskim
grupacijama – omogućio im je da na pravi način artikulišu svoje interese, na34
Više vidjeti u: Mirjana Dokmanović, Žene i ekonomske promene, 2000 – 2005., Elektronska
publikacija Zavoda za rodnu ravnopravnost AP Vojvodine “Pet godina posle – Ženski pokret u
Vojvodini 2000 – 2006”, Subotica: Ženski centar za demokratiju i ljudska prava, 2006.
35
Centar za ženske studije Zagreb, http://www.zenstud.hr/stari/FemiPocet1.pdf
36
Više vidjeti u: Gizela Bok, Žena u istoriji Evrope, Beograd: Clio, 2005.
54
Dragana Vilić
Potiskivanje žena u savremenom
društvu – socio-ekonomski aspekti
pravili su značajne pomake u kulturnoj istoriji čovječanstva.37 Međutim, uporna borba feministkinja koja je rezultirala formalno-pravnim izjednačavanjem
žena s muškarcima, poboljšanjem njihovog položaja u mnogim sferama društva,
zauzimanjem centralnog mjesta u političkim debatama nekih pitanja, koja su
ranije zanemarivana ili su smatrana da pripadaju nepolitičkim domenima (briga o djeci, jednaka prava na radnom mjestu, prava lezbejki, promjene zakona
o razvodu braka, mogućnost abortusa i sl.) 38, nije uspjela da eliminiše brojne
teškoće s kojima se žene suočavaju u privatnoj i javnoj sferi (teret porodičnih
obaveza, izloženost nasilju u privatnoj i javnoj sferi, siromaštvo, zauzimanje slabijih pozicija u društvu i sl.). I dalje se očituje rodna, ekonomska i politička
podređenost žene. Zbog brzih društvene promjene u zemljama u tranziciji, žene
se suočavaju s brojnim problemima (siromaštvo, nasilje, trgovina ženama u cilju
seksualne eksploatacije, otežan pristup tržištu rada i sl.). Ipak, razvoj ženskih
nevladinih organizacija, razvoj inicijativa za zaštitu žena od nasilja i službi za
pomoć žrtvama, kao i kampanja za izmjene zakona, promjene u pozitivnim
zakonodavstvima u vezi sa zaštitom žena od nasilja i sl. u post-socijalističkim
društvima, omogućuju da se ukaže na probleme s kojima se žene suočavaju i da
se razvije svijest o potrebi njihovog prevazilaženja.39
Bez obzira na probleme s kojima se žene, još uvijek, suočavaju u savremenom
društvu, prema mišljenju A. Turena, zahvaljujući idejnim i praktičnim stremljenjima postfeminizma, ostvaren je veliki kulturni prevrat – prelazak iz društva
muškaraca na društvo žena, ali ne kroz prizmu političkog života, već kroz prodor „u subjektivnost svakoga (i svake), pošto teže da od svake individue stvore
subjekt.“40
U pogledu unapređenja ravnopravnosti žena i muškaraca, to jest politike
promovisanja rodne ravnopravnosti i preduzimanja konkretnih aktivnosti s ciljem njenog provođenja i osnaživanja žena, ne smiju se zanemariti dostignuća
Evropske unije. Jedna od pet vrijednosti na kojima počiva Evropska unija jeste
upravo ravnopravnost, a u cilju njenog obezbjeđivanja, kao i sprečavanja diskriminacije na osnovu pola, donesena je Povelja o osnovnim pravima. Svoju posvećenost rodnoj ravnopravnosti i jačanju rodne perspektive u svim politikama,
Evropska komisija EU potvrdila je 2010. godine usvajanjem Povelje o ženama
u kojoj je definisano pet prioritetnih oblasti – jednako pravo na ekonomsku
nezavisnost, jednaka zarada za jednak rad ili rad jednake vrijednosti, ravnoprav37
Više vidjeti u: Dragana Vilić, Savremeni društveni procesi i promjene – posljedice i reakcije, Banja
Luka: Kasper, 2009.
38
Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2005, str. 439.
39
Vesna Nikolić-Ristanović, Social Change, Gender and Violence: Post-communist and war affected
societies, Dordrecht/Boston/London: Kluwer Academic Publishers, 2002.
40
Alen Turen, Nova paradigma: za bolje razumevanje savremenog društva, Beograd: JP Službeni
glasnik, 2011, str. 203.
55
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
45 – 58
nost prilikom donošenja odluka, dostojanstvo, integritet i iskorijenjivanje rodno zasnovanog nasilja, rodna ravnopravnost u spoljnim aktivnostima. Kako bi
se unaprijedila rodna ravnopravnost i osnaživanje žena na globalnom nivou,
uspostavlja se saradnja između međunarodnih organizacija koje se bave rodnom
ravnopravnošću (Međunarodna organizacija rada, Organizacija za evropsku saradnju i razvoj, UN, afrička unija i novo tijelo UN za rodnu ravnopravnost i
sl.). Svi ovi napori imaju za cilj da se poveća svijest i znanje o ravnopravnosti
uopšte, preduzmu konkretne aktivnosti i realizuju određeni programi za postizanje rodne ravnopravnosti i da se uvede rodna ravnopravnost u javne politike
u svim zemljama.41
Literatura
1. Bek, Ulrih. Rizično društvo, U susret novoj moderni. Beograd: Filip Višnjić, 2001.
2. Bobić, Mirjana. Demografija i sociologija – veza ili sinteza. Beograd: JP
Službeni glasnik, 2007.
3. Benn, Caroline & Clyde Chitty. Thirty Years On: Is Comprehensive Education Alive and Well or Strruggling to Survive?. Harmondsworth: Penguin, p. 88. U: Haralambos, Michael & Martin Holborn. Sociologija – Teme
i perspektive. Zagreb: Golden marketing, 2002.
4. Bok, Gizela. Žena u istoriji Evrope. Beograd: Clio, 2005.
5. Castells, Manuel. Moć identiteta. Zagreb: Golden marketing, 2002.
6. „Career opportunities”, The Economist, 8 July 1995. U: Gidens, Entoni.
Sociologija. Beograd: Ekonomski fakultet, 2005.
7. Centar za ženske studije Zagreb, http://www.zenstud.hr/stari/FemiPocet1.pdf
41
U znak obilježavanja petnaeste godišnjice deklaracije i platforme za akciju, koja je usvojena
na Svjetskoj konferenciji UN o ženama u Pekingu, i tridesete godišnjice Konvencije UN o eliminaciji svih oblika diskriminacije nad ženama, Evropska komisija je usvojila Povelju o ženama.
Komisija je izradila Strategiju za ravnopravnost žena i muškaraca od 2010. do 2015. godine. Ova
Strategija predstvalja radni program Evropske komisije za rodnu ravnopravnost (nadograđuje se
na Plan za ravnopravnost žena i muškaraca za period od 2006. do 2010. godine i Evropski pakt
za rodnu ravnopravnost), a propisuje aktivnosti na osnovu pet prioritetnih oblasti definisanih u
Povelji o ženama, te jedne oblasti koja se bavi pitanjima koja prožimaju sve ostale oblasti (rodne
uloge, zakonodavstvo, upravljanje i alati za postizanje rodne ravnopravnosti). Ima za cilj da na
nacionalnom nivou podstakne razvoj i da osigura saradnju s drugim evropskim institucijama i
svima koji su zainteresovani za ostvarenje rodne ravnopravnosti. Više vidjeti u: Evropska komisija,
SAOPŠTENJE KOMISIJE ZA EVROPSKI PARLAMENT, EVROPSKI SAVET, EVROPSKI
EKONOMSKI I SOCIJALNI ODBOR I ODBOR REGIONA, Strategija za ravnopravnost
žena i muškaraca od 2010. do 2015. godine, Brisel, 21.09.2010. godine. pdf.
56
Dragana Vilić
Potiskivanje žena u savremenom
društvu – socio-ekonomski aspekti
8. Dokmanović, Mirjana. Ekonomska globalizacija i paradoksi. u: Žrtve i
globalizacija. Subotica: Ženski centar za demokratiju i ljudska prava, decembar 2003. pdf
9. Dokmanović, Mirjana. Žene i ekonomske promene, 2000 – 2005.. Elektronska publikacija Zavoda za rodnu ravnopravnost AP Vojvodine “Pet
godina posle – Ženski pokret u Vojvodini 2000 – 2006”. Subotica: Ženski centar za demokratiju i ljudska prava, 2006.
10. Eurostat. Anketa o radnoj snazi, 2002. U: Segalan, Martin. Sociologija
porodice. Beograd: Clio, 2009.
11. Evropska komisija, SAOPŠTENJE KOMISIJE ZA EVROPSKI PARLAMENT, EVROPSKI SAVET, EVROPSKI EKONOMSKI I SOCIJALNI ODBOR I ODBOR REGIONA, Strategija za ravnopravnost žena i
muškaraca od 2010. do 2015. godine. Brisel, 21.09.2010. godine. pdf.
12. Gabrić Molnar, Irena. Presence of the Patriarchal Pattern in the Market
Economy and Business Sphere. u: Dokmanović, Mirjana (ur.). Transition,
Privatisation and Women. Subotica: Ženski centar za demokratiju i ljudska prava, 2002.
13. Gidens, Entoni. Sociologija. Beograd: Ekonomski fakultet, 2005.
14. Guardian, 4-5 May 1999. U: Gidens, Entoni. Sociologija. Beograd: Ekonomski fakultet, 2005.
15. Haralambos, Michael & Martin Holborn. Sociologija – Teme i perspektive.
Zagreb: Golden marketing, 2002.
16. KGWOMEN. Međunarodni dan seoskih žena, http://kgwomen.blogspot.com/2010/10/menunarodni-dan-seoskih-zena.html [15.10.2010.]
17. Lie, S. Suzanne & Virginia E. O’Leary. Storming the Tower: Women in the
Academic World. London: Kogan Page, p. 526.
18. Milić, Anđelka. Sociologija porodice - Kritika i izazovi. Beograd: Čigoja
štampa, 2001.
19. OECD, Statistical Anex, 1998, navedeno prema Punch, Aidan & David
L. Pierce (eds.), Europe’s population and labour market beyond 2000, No
33, Strasbuorgh: Council of Europe Publishing, 2000, p. 66. OECD,
Statistical Anex, 1998, navedeno prema Punch, Aidan & David L. Pierce
(eds.), Europe’s population and labour market beyond 2000, No 33, Strasbuorgh: Council of Europe Publishing, 2000, p. 66. U: Bobić, Mirjana.
Demografija i sociologija – veza ili sinteza. Beograd: JP “Službeni glasnik”,
2007.
20. Nikolić-Ristanović, Vesna. Social Change, Gender and Violence: Post-communist and war affected societies. Dordrecht/Boston/London: Kluwer
Academic Publishers, 2002.
57
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
45 – 58
21. Puljiz, Vlado. Obiteljska politika. u: Puljiz, Vlado i dr. Socijalna politika:
povijest, sustav, pojmovnik. Zagreb: Pravni fakultet Sveučilišta u Zagrebu,
2005.
22. Segalan, Martin. Sociologija porodice. Beograd: Clio, 2009.
23. Spender, Dale. Invisible Women: Schooling Scandal. London: Women’s
Press, 1983.
24. Turen, Alen. Nova paradigma: za bolje razumevanje savremenog društva.
Beograd: JP Službeni glasnik, 2011.
25. United Nations International Children’s Emergency Fund (UNICEF),
The Progres of Nations, UNICEF, New York, 1994. u: Jork, Bredšo &
Majkl Valas. Stvarne nejednakosti: priče iz celog sveta. u: Vuletić, Vladimir
(prir.). Globalizacija – mit ili stvarnost: sociološka hrestomatija. Beograd:
Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2003.
26. Vilić, Dragana. Savremeni društveni procesi i promjene – posljedice i reakcije. Banja Luka: Kasper, 2009.
27. Vuletić, Vladimir (prir.). Globalizacija – mit ili stvarnost: sociološka hrestomatija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2003.
28. Šijaković, Ivan i Dragana Vilić, Sociologija savremenog društva. Banja
Luka: Ekonomski fakultet, 2010.
29. Žene u najvišem menadžmentu i dalje endemska pojava, Lider, 05/05/2006,
preuzeto 17/12/2007, http://www.liderpress.hr/Default.aspx?sid=2921
58
Dragana Rašević1
Fakultet političkih nauka
Banja Luka
drrasevic@gmail.com
1
Prethodno saopštenje
UDC 316.774:654.197
DOI:10.7251/SOCSR1204059R
Prihvaćeno: 10.11.2012.
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
Abstract
This paper analyzes the problem of media culture today on the global and
regional level in relation to its dominant social actors. Media culture in the
work involves media content and the means of its transmission, high technological achievements (which are used in the process of collection, processing and dissemination of information) and a source of culture that we are
adopting. The aim of this paper is to point out the influence of the dominant
social actors - economic and scientific centers of power - the media culture.
The problems that arise as a consequence of the most powerful determinants
of media culture are considered. Special attention is paid to research on freedom of media of American NGO Freedom House and IREX (International
Research and Exchange Board) ProMedia. The position and freedom of the
media today compared to the past ten years is considered. Media freedom is
measured by the score of freedom of speech, level of professional standards of
quality, reliable and objective information, economic business and independence of editorial policies and actions of media institutions in the function of
professional media interest. It is noted that there are more and more countries
where press freedom is declined and that most of the countries of Europe and
Eurasia are in a precarious economic position, because they are not free in
creating media content and media culture, is often dependent on the power
centers that work in its field.
Keywords: media culture, economic and scientific centers of power, media content, status
and freedom of the media
Apstrakt
U radu se analizira problem medijske kulture danas na globalnom i regionalnom nivou u odnosu na njene dominantne socijalne subjekte. Medijska
kultura u radu podrazumijeva medijski sadržaj i sredstva njegovog emitova1
Univerzitet u Banjoj Luci, FPN, studij žurnalistike, viši asistent, doktorant. E-mail: drrasevic@
gmail.com
59
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
nja, visoka tehnološka dostignuća (koja se koriste u procesu prikupljanja, obrade i distribucije informacija) i izvor kulture koju usvajamo. Cilj rada je da
ukaže na uticaj dominantnih socijalnih subjekata – ekonomskih i naučnih
centara moći – na medijsku kulturu.Razmatraju se problemi koji nastaju
kao posljedica djelovanja najmoćnijih determinanti medijske kulture. Posebna pažnja se posvećuje rezultatima istraživanja o slobodi medija američkih
nevladinih organizacija Fridom haus i IREKS (IREX - International Research and Exchange Board) ProMedia. Razmatra se položaj i sloboda medija
danas u odnosu na proteklih deset godina. Sloboda medija mjeri se ocjenom
slobode govora, stepena profesionalnog standarda kvaliteta, pouzdanog i
objektivnnog informisanja, ekonomskog poslovanja i nezavisnosti uređivačke
politike i djelovanja medijskih institucija u funkciji profesionalnih interesa
medija.Konstatuje se da je sve više zemalja u kojima se bilježi pad slobode
medija i da je većina zemalja Evrope i Evroazije u nezavidnom ekonomskom
položaju, jer nisu slobodni u kreiranju medijskog sadržaja i medijska kultura
veoma često zavisi od centara moći koji djeluju u njenom polju.
Ključne riječi: medijska kultura, ekonomski i naučni centri moći, medijski sadržaj, položaj
i sloboda medija.
Uvod
Položaj medija danas, na globalnom nivou, znatno je poboljšan u odnosu na
period veoma izražene cenzure, kako svjetovne tako i crkvene. Međutim, mnogi
problemi i dalje postoje, samo su sofisticiraniji i nisu vidljivi na prvi pogled.
Stiče se utisak da glavna prepreka slobodi izražavanja više nije politika, već ekonomski centri moći. Ekonomija na različite načine utiče na medijsku kulturu, a
osnovni cilj je profit. Pored ekonomskih, izdvajaju se i naučni centri moći kao
najznačajnije determinante medijske kulture.
Naučno-tehnološka revolucija unijela je velike promjene u medijski sistem.
Promijenio se način prikupljanja, obrade i distribuisanja informacija. Promijenila se medijska kultura. Sa pojavom novih tehnoloških dostignuća, medijska
kultura poprimila je nove oblike. Ona se tradicionalno mijenjala sa pojavom
svakog novog medija i svaka tehnološka inovacija koja je uticala na promjene
samih medija ili na pojavu novog medija, uticala je i na medijsku kulturu. Kao
što kaže Eriksen, nastupilo je informaciono društvo „u kojem je informaciona
tehnologija ključni činilac u svim tipovima proizvodnje“2. Informatička i informaciona tehnologija imaju presudan uticaj na proizvodnju u cijelom svijetu, a
2
Tomas Hilan Eriksen, Tiranija trenutka: brzo i sporo vreme u informacionom društvu, Beograd:
Biblioteka XX vek, 2003, str. 25.
60
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
to se posebno odnosi na medijsku proizvodnju. „Informacija je pokretačka sila
današnje privrede, a njen sve veći deo se prosleđuje preko interneta“3, što implicira značaj medija i sve veću zavisnost građana od njih. Međutim, s obzirom
na obilje informacija, cilj današnjeg obrazovanog čovjeka mora biti filtriranje
medijskih informacija, odnosno, sticanje sposobnosti „potrošnje“ medija samo
za ono što mu je zaista potrebno.
Ipak, treba biti oprezan kada je u pitanju tehnološki determinizam, odnosno, vjerovanje da tehnološke promjene odmah dovode i do određenih društvenih pa i medijskih promjena. Tehnologija je uvijek prisutna u datom kulturnom
kontekstu, ali ne treba biti previše ambiciozan u davanju prognoza, jer nikad ne
znamo kako će ona, u stvari, da djeluje u budućnosti. Isto tako, ne možemo ni
tvrditi da tehnološke promjene ništa ne mijenjaju u društvu i medijima, kada jasno vidimo da internet i društvene mreže već stvaraju vidljive promjene. Odnos
tehnologije, društva, kulture i medija, veoma je kompleksan i zato bi davanje
suviše radikalnih kvalifikacija tog odnosa bilo potpuno pogrešno i nezahvalno.
Uticaj ekonomskih činilaca na medijsku kulturu
Može se reći da se sloboda medija nigdje u svijetu ne posmatra kao apsolutna
sloboda, jer su mediji istovremeno podložni uticaju različitih faktora koji, iz
različitih interesa, utiču na medijsku kulturu i na taj način ograničavaju njenu
slobodu. Ekonomske posljedice na medije i medijsku kulturu, ostavlja djelovanje brojnih društvenih subjekta: država, politika, multinacionalne kompanije,
vjerski, ideološki i vojni centri moći i uticaja, vlasnici medija, oglašivači.
Finansijski pritisci na medije postoje, bez obzira na to što nisu očigledni i što
mnogi mediji to neće javno da priznaju. Njima je potreban finansijski opstanak,
kao i profit, a različiti centri moći im to omogućavaju uz određene uslove. „U
ekonomiji medija postoje značajna pitanja koja se odnose na tokove kapitala (ko
posjeduje proizvod finansiran na osnovu koprodukcije), negativnu integraciju
u EU i značaj integracija, preuzimanja i vlasništva medija u okviru EU“.4 Naravno, ovo se odnosi i na ostale, ne samo evropske medije. Medijski proizvodi5
svugdje u svijetu funkcionišu isto: kroz ponudu, potražnju, trgovinske prednosti, uravnotežene cijene i troškove.
Država je veliki centar moći koji koristi ekonomsku zavisnost medija, kao
način da ih kontroliše. U vrijeme globalne krize, gdje mediji teško opstaju, uskraćivanje oglašavanja, suptilne političke ucjene, stavljaju medije u položaj eko3
4
5
Tomas Hilan Eriksen, Isto, str. 28.
Ričard Ruk, Evropski mediji u digitalnom dobu, Bograd: Clio, 2011, str. 105.
Ričard Ruk, Isto.
61
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
nomske zavisnosti, što rezultira tržištem medija u kojem vlada jednoumlje, a
rijetki su primjeri medijskog suprotstavljanja onima od kojih zavise na bilo koji
način.6
Uticaj države na medijsku kulturu zavisi i od moći države. Najmoćnije države svijeta zapravo nameću medijsku kulturu na svjetskom nivou. One diktiraju
način izvještavanja, određuju stepen važnosti događaja, njihovi mediji imaju
najviši kredibilitet pa se ostali mediji ugledaju na njih. Ekonomski najbogatije
zemlje, kao što su: SAD, Velika Britanija, Njemačka, Japan, Kanada, Francuska
i Italija, imaju najviše uticaja na medijsku kulturu na svjetskom nivou. Pored
njih, u novije vrijeme, u ovom kontekstu često se spominje i Kina.7
S obzirom na to da su Sjedinjene Američke Države dominantna svjetska sila
i da je tržišna dominacija medijima najobimnija u ovoj zemlji, ne čudi što ostale
zemlje teže ovom modelu komercijalnih medija, kakav nemeću SAD. One jednostavno postavljaju model medijskog djelovanja kao imperativ, kojem se ostale
zemlje prilagođavaju, jer nisu dovoljno jake da opstanu na drugi način.
Osim politike koja utiče na medijsku kulturu, kako spoljna, tako i unutrašnja, veliki uticaj na medije imaju bogati pojedinci koji medije koriste za ostvarivanje svojih ekonomskih interesa. Svjetskih milijardera 2012. godine je više
u odnosu na prethodnu i raspoređeni su u različitim zemljama. Brazil, Indija,
Rusija i Kina pojavljuju se kao nova sjedišta milijardera.8
6
U takvim okolnostima, ekonomski i socijalni položaj novinara je nesiguran i nestabilan. U
Bosni i Hercegovini i regionu, plate novinara su ispod standardnog nivoa koji podrzumijeva sigurnost i finansijsku nezavisnost. Novinarska profesija je potcijenjena pa su zbog toga u medijima
uglavnom zaposlena lica sa malim profesionalnim znanjem. Takva situacija vlasnicima medija
odgovara, jer se njima lako manipuliše. To je uzročno-posljedični lanac koji rezultira lošom medijskom kulturom.
7
Anketa koju je BBC sproveo 2011. godine među više od 28.000 ispitanika u 27 zemalja širom
svijeta, uz pomoć međunarodne kompanije za istraživanje javnog mnjenja „Gloubsken/PIPA“,
pokazuje da se broj onih koji smatraju da ekonomski uspon Kine nije poželjan znatno uvećao.
Ova zabrinutost je naročito izražena u bogatijim zemljama. U poređenju sa rezultatima ankete
koju je BBC sproveo 2005. godine, negativan stav prema ekonomskom usponu Kine se uvećao - i
sada predstavlja mišljenje većine - u SAD, Francuskoj, Kanadi, Njemačkoj i Italiji, dok je u zemljama kao što su Velika Britanija i Meksiko takođe postao češći, ali još ne preovladava u odnosu
na pozitivni. Anketa u cjelini pokazuje, međutim, da prema Kini u svijetu ipak još dominira
pozitivan stav. Najpozitivniji stav prema ovoj zemlji imaju Nigerija (82%) i Kenija (77%), kao
i većina ostalih afričkih zemalja obuhvaćenih anketom, u kojima Kina mnogo investira, a takođe i većina zemalja u razvoju, sa izuzetkom Meksika. Anketa ne pokazuje šta stoji iza ovakvog
odnosa prema ekonomskom usponu najmnogoljudnije zemlje svijeta, ali stručnjaci upozoravaju
da jedno od objašnjenja jeste da nakon ekonomske krize brz oporavak Kine i drugih zemalja u
razvoju i znatno sporiji oporavak i rast nezaposlenosti u razvijenim zemljama kod ovih potonjih
izazivaju „psihološku uzenimirenost“.Istraživanje je preuzeto sa URL: http://www.blic.rs/Vesti/
Svet/244177/Raste-zabrinutost-zbog-ekonomske-moci-Kine. (29.3.2011).
8
Lista najbogatijih pojedinaca na svijetu, koju je po 26. put uzastopno predstavio magazin Forbs
(juli 2012), pokazuje da 1.226 ljudi posjeduje bogatstvo koje prelazi jednu milijardu. Njihovo
62
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
Bogati pojedinci, kao važni ekonomski činioci, na različite načine utiču na
medijsku kulturu, često oblikuju sadržaj medijske kulture, odnosno, ono što
svakodnevno čitamo, slušamo i gledamo u medijima. Kapital bogatih pojedinaca stečen je zahvaljujući udjelu u telekomunikacionim kompanijama, internet-preduzetništvu, računarskoj industriji, politici, a sve je to blisko medijskoj
kulturi što implicira i direktne posljedice po nju.
Spajanje telekomunikacija, računarske industrije i medija, privuklo je bogate
preduzimače da investiraju u saradnju sa medijima kako bi razvili kompetitivnu
prednost globalnih razmjera, razvijajući dominantan brend, veliku moć distribucije i sl. Mnogi od ovih preduzetnika koriste više različitih medija za ličnu
promociju ili promociju svoje kompanije ili određenog sadržaja. Bogati preduzetnici u medijima se najčešće pojavljuju kao oglašivači kako bi se na taj način
približili potrošačima. Neki oglašivači plaćaju da se njihove poruke neposredno
prenose potrošaćima. Primjer za to je britanska Nezavisna televizija (ITV). Da
bi se tako nešto ostvarilo, televizija mora emitovati dovoljno kvalitetan program
koji će privući širok auditorijum, a potom i oglašivače. „Skorašnji pokušaj ITVja da pomeri svoje glavne večernje vesti sa 10 na 11 sati imao je za cilj da se
poveća ukupan broj gledalaca, upravo iz ovog razloga“9.
Bogati pojedinci putem advertajzinga direktno ili indirektno odlučuju o sadržaju medijske kulture. Indirektan način uticaja je samo reklamiranje u medijima. Komercijalni mediji koji se direktno finansiraju od oglašivača, moraju
obezbijediti program koji će privući što više medijske publike koja je pogodna
za oglašivače. Ako žele da pridobiju što više oglašivača, štampa i radio, moraju
prosječno bogatstvo predstavlja zbir onoga što imaju na bankarskim računima, vrijednost akcija
koje posjeduju, njihovih jahti, kuća i ostalog i u prosjeku iznosi 3,71 milijardu. Ova lista pokazuje
da je u svijetu sve više (dolarskih) milijardera, ali i da su „bolje raspoređeni“. Što se tiče poretka
u samom vrhu, on je isti kao i 2010. godine. Najbogatiji je meksički telekomunikacioni magnat
Karlos Slim čije se bogatstvo procjenjuje na 69 milijardi dolara. Slim (72) je predsjednik uprave
meksičke kompanije Telmex, a bogatstvo je zaradio u telekomunikacijama. Ipak, iako je zadržao
prvo mjesto, njegovo bogatstvo se u odnosu na prošlu godinu smanjilo za pet milijardi dolara i
jedan je od njih sedam s liste 20 najbogatijih ljudi čije se bogatstvo smanjilo prthodnih godinu
dana. Na drugom mjestu liste najbogatijih je Bil Gejts koji je u 2012. bogatiji za 5 milijardi
dolara pa njegovo bogatstvo sada iznosi 61 milijardu. Treće mjesto zauzeo je vlasnik kompanije
Berkshire Hathaway, Woren Bafet, čije se bogatstvo procjenjuje na 44 milijarde dolara. Jedna
od karakteristika ove liste je i nesumnjivi uspon mladih internet-preduzetnika, koje je pokrenuo
osnivač facebook-a i od njega napravilo fenomen internet ere. Mark Zakenberg je prošle godine
udvostručio svoj bogataški rejting i, prema Forbsu, njegovo bogatsvo je iznosilo 13,5 milijardi,
dok je ove godine ono uvećano za četiri milijarde i Zakenberg zauzima 35. mjesto najbogatijih
ljudi sa bogatstvom od 17,5 milijardi dolara. Na listi se nalaze bogataši iz ukupno 58 zemalja,
među kojima su Peru i Maroko. Najbogatija zemlja svijeta, Amerika, i dalje ima najviše bogataša
(425). Slijede je Rusija (96) i Kina (95). http://www.forbes.com/sites/luisakroll/2012/03/07/forbes-worlds-billionaires-2012/ (9.9.2012).
9
Adam Brigs i Pol Kobli, Uvod u studije medija, Beograd: Clio, 2005, str. 305.
63
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
ponuditi širok izbor sadržaja koji odgovara različitim interesovanjima medijske
publike. Ovaj činilac na televiziji koja se finansira od oglašivača, djeluje slabije.10
Programi koji su namijenjeni manjem broju gledalaca, ne mogu da generišu dovoljno prihoda od oglašavanja. Televizija sa pretplatom može da nadoknadi ovaj
nedostatak. Direktan uticaj bogatih pojedinaca na medijsku kulturu odnosi se
na njihovu težnju da učestvuju u politici osmišljavanja programa i načina rada
medija. Ovo je posebno izraženo u manjim sredinama i nestabilnim medijima.
Zbog toga vijesti u lokalnim novinama i stručnim časopisima, u kojima se reklamiraju lokalni poslovni i uticajni pojedinci, odnosno bogati preduzetnici,
imaju tendenciju prikrivanja istine i informacija koje bi mogle na bilo koji način
ugroziti njihove oglašivače. Lokalni mediji se plaše da kritikuju lokalne uticajne ljude, jer bi njihova egzistencija mogla biti ugrožena. Ponekad i nacionalni
mediji mogu biti podvrgnuti istom pritisku, ali to se rjeđe dešava i oni imaju
snažniji mehanizam da se izbore sa takvim pritiscima.
Takođe, vlasnička struktura medija veoma je važna, jer od nje zavisi i medijska kultura određenog medija. Vlasnici medija, u zavisnosti od toga kojoj
politici su naklonjeni, utiču na medijski sadržaj, kao i na to koje ličnosti će se
pojavljivati u njihovom mediju, a koje ne.
Novac, vrijeme, tehnologija i deregulacija su ekonomski i industrijski faktori
koji, pored ostalih socijalnih subjekata, najviše determinišu medijsku kulturu.
Komercijalni mediji finansiraju se isključivo od potrošača (mjesečna pretplata
koju često dopunjavaju video on demand i pay-per-view) i oglašivača, dok javni
servisi dobijaju subvencije od države (direktno od poreza ili u vidu određenih
privilegija). U oba slučaja, mediji su ekonomski zavisni, samo se razlikuje vrsta ekonomskog pritiska. Primjer korištenja izvora prihoda i od potrošača i od
oglašivača su novine. Čitalac plaća svoj primjerak novina, ali je i oglasni prostor
takođe naplaćen oglašivaču. Svi komercijalni mediji nalaze se u ovom spektru,
sa razlikom u tome da li su im veći izvori prihoda od potrošača ili oglašivača.
Od same pojave medija, društveni autoriteti pokušavali su da ih drže pod
kontrolom i da upravljaju njima. U početku je to bila crkva, a zatim država,
odnosno vlada. Država mora da reguliše određene medijske sadržaje s obzirom
na njihovo dejstvo. Takođe, u nadležnosti države, odnosno vlade, bila je i dodjela frekvencija u skladu sa ograničavanjima spektra za emitovanje. Međutim,
deregulacija i digitalizacija oslobodile su znatan dio prostora za mobilne komunikacije. Kako se broj elektronskih medija povećavao zahvaljujući kablovskoj,
satelitskoj i digitalnoj tehnologiji, stepen regulacije se smanjivao. Regulacija ima
pozitivnu stranu u tome što obavezuje medije da emituju određeni sadržaj, bez
obzira da li im on donosi profit. Bez tih uslova, vlasnici medija sami odlučuju o
medijskoj kulturi, stavljajući profit na prvo mjesto.
10
Adam Brigs i Pol Kobli, Isto.
64
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
Cilj privatnih ili komercijalnih medija jeste dugoročno sticanje profita. Komercijalni mediji ne moraju da daju prioritet profitu jedino kada ih propisi u
tome ograničavaju, ali u takvim uslovima, kompanija se izlaže opasnosti da je
preuzme neka druga, moćnija. Da bi mediji zaista služili javnom interesu, mora
se voditi računa i o načinu finansiranja. Zbog toga država subvencioniše javne
medije i zbog toga privatni mediji nikada ne mogu zadovoljiti javni interes građana u smislu proizvodnje i i emitovanja sadržaja visoke kulturne vrednosti u
onoj mjeri u kojoj to mogu javni mediji.
Postoje različiti oblici vlasništva nad medijima. Inokosni oblik vlasništva nad
medijima predstavlja grupu akcionara koji imaju kontrolu nad medijem ili čak
može biti i samo jedan vlasnik koji ne predstavlja druge kompanije. Ovaj oblik
vlasništva danas nije tako čest kao na početku medijske privatizacije. Drugi
oblik vlasništva jesu vezane kompanije ili lanac. To je grupacija srodnih kompanija, na primjer, kablovskih. Horizontalno su integrisane, ne kupuju niti prodaju između sebe već međusobno dijele resurse čime postižu efikasnost i uštedu.
Vertikalna integracija je drugi oblik lančanog povezivanja medijskih vlasnika. U
ovom slučaju, kompanije istog vlasnika snabdijevaju se između sebe. Još jedan
tip lančanog povezivanja jeste unakrsno vlasništvo. To je slučaj kada na kokretnom tržištu jedna medijska kompanija posjeduje više kompanija. Na primjer,
više od jedne televizije, radio-stanice, časopisa i sl. Posljednji tip vezanog vlasništva je konglomerat. To je kombinacija drugih lančanih vezivanja, horizontalnih
i vertikalnih, a ponekad i unakrsnih.11
Posljedica trenda u vlasništvu nad medijskim kompanijama – da veće kupuju manje – jeste mali broj konglomerata koji se nacionalno ili internacionalno
nameću kao snabdjevači informacijama i zabavom. U pojedinim regionima svi
mediji su u vlasništvu jednog konglomerata, a rijedak je primjer mjesta gdje bar
jedan medij nije u posjedu jednog od malobrojnih nadmoćnih kompanija. Na taj
način, taj mali broj nadmoćnika utiče na globalno tržište medija i nameće globalni tip medijske kulture. To je direktna posljedica ekonomske zavisnosti medija.
Možda je efikasnost glavni razlog sve veće koncentracije medija, ali postoje i
drugi razlozi za to, kao što su: visoki nivoi profita, moć da se izdejstvuje kredit,
otkupi, nasuprot novog počinjanja, zauzimanje mjesta bogatih, mali nacionalni
klubovi, umanjivanje rizika promjenom industrijske grane, vlasništvo nad medijima kao statusni simbol i prenosnik ideologije, regulacija medija, takmičarska politika.12 „U mnogobrojnim prilikama, vlasnici se koriste svojim medijskim kompanijama kao solidnom platformom za promociju vlastitih interesa i ideja. Rupert
Merdok i Konrad Blek su za ovo su savremen primer, kao i Robert Maksvel“13.
11
12
13
Rolend Lorimer, Masovne komunikacije, Beograd: Clio, 1998.
Rolend Lorimer, Isto.
Rolend Lorimer, Isto, str. 133.
65
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
Ne mora, naravno, značiti da je takav oblik medijske koncentracije nužno
loš. Dobili smo mnoštvo različitih medijskih sadržaja, potpuno novu medijsku
kulturu koja je ranije bila nepoznanica. Javni mediji i dalje postoje i, što je najvažnije, uvijek možemo da biramo koji medij, kanal ili program ćemo koristiti.
Novom obliku medijske koncentracije i konglomeracije može se prigovoriti i
nedostatak temeljnog istraživačkog novinarstva. Istraživanje o nemoralnom ili
nedoličnom ponašanju članova poslovne zajednice u svijetu konglomerata, nije
poželjno. Konglomerati više podstiču na lojalnost nego na novinarski integritet.
Međutim, suština problema medijske koncentracije je monopolska kontrola na
jednom lokalitetu. To može biti potpuna ili djelimična medijska kontrola. To je
čest primjer sa novinama. U tom slučaju, kompanija koja ima medijski monopol
na datom području, odlučuje i o medijskoj kulturi. To znači da kontroliše koja
će se dešavanja i kako prenositi, određuje procentualni odnos oglasa i vijesti, kao
i način njihove obrade. Takva monopolska kontrola može rezultirati otuđenjem
medijske publike. Ostali mediji, koji nisu u vlasništvu monopolske kompanije,
mogu suzbiti monopolističku praksu i održati medijsku kulturu realnom.
Neravnopravan položaj pojedinih grupa medija na tržištu, loša ekonomska
situacija države, pad ulaganja u medijsko reklamiranje, sve to je ugrozilo ekonomski opstanak medija. Rezultat svega je povećan broj ugašenih medija, a oni
koji opstaju, pod velikim su uticajem oglašivača i drugih centara moći.
Uticaj oglašivača na medijsku kulturu seže dotle da oni ponekad eksplicitno
traže da se izvjesni sadržaji ne plasiraju tamo gdje su njihovi oglasi, a mediji su,
posebno komercijalni, sve predusretljiviji. Primjer je Sjeverna Amerika gdje se
„uređivački“ sadržaj komercijalnih stubaca u novinama sve više prepušta oglasnim odjeljenjima. „Slično tome, prema industrijskim izvorima, u Kanadi, često
i više od 75 odsto lokalnih televizijskih vesti stvaraju propagandna odeljenja
raznih firmi ili reklamnih agencija, koje nastoje da se nekoj osobi ili proizvodu
obezbedi pažnja“14.
Procjenjuje se da se u razvijenim zemljama u svrhe oglašavanja ulaže između
dva i tri odsto godišnjeg nacionalnog bruto proizvoda. Mediji ostvaruju veliki
prihod od plaćenih oglasa. Štampa ostvaruje između 60 i 70 odsto svojih prihoda od oglasa, a elektronski mediji, ako se izuzme prodaja prava za emitovanje
svojih programa, gotovo 100 odsto. Pristalice komercijalizacije televizije to pravdaju činjenicom da građani za komercijalnu televiziju ne plaćaju pretplatu, kao
što to čine za državni radio-televizijski servis.
Kanadski komunikolog Mark Roboj to dovodi u pitanje. On tvrdi da oglašavanje na televiziji nije besplatno i da svako domaćinstvo u SAD-u plaća oko
30 dolara mjesečno za to. „Evo njegove računice: ako se ukupan zbir oglasnog
vremena na komercijalnim TV mrežama u SAD-u pomnoži cenom sekunde
14
Rolend Lorimer, Masovne komunikacije, Beograd: Clio, 1998. str. 52.
66
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
oglasa i ta suma podeli sa brojem domaćinstava, dobija se iznos od oko 30 dolara
mesečno“15.
Besplatnu televiziju mogli bi da gledaju samo oni koji ništa ne kupuju na
tržištu robe i usluga. Izvjesno je da takvih u SAD-u nema.16
Oglašivači ne moraju direktno da utiču na medijsku kulturu, da medijima
postavljaju uslove šta će i na koji način objavljivati. Dovoljno je da mediji znaju
da će oglašivač uvijek izabrati onaj medij koji je povoljan za njegovu ciljnu grupu
i koji ne piše kritički (ili emituje takav program) o načinu života njegove ciljne
grupe. Takođe, mediji ako hoće da zadrže oglašivače ili pridobiju nove, moraju
voditi računa o sadržaju programa. Ako se neka poznata kompanija reklamira
u nekom mediju i taj medij mnogo zarađuje na račun toga, on neće smjeti da
objavi nešto što bi moglo naškoditi toj kompaniji, bez obzira što se time skriva
istina od javnosti i što to više nije profesionalno izvještavanje. Upravo je to slabost komercijalnih medija. Suprotno, mediji ponekad moraju da objave nešto
što inače ne bi ili da pohvalno izvijeste o nečemu što i nije baš tako, ali odgovara
njihovom oglašivaču. Profesionalni standardi često nisu zadovoljeni i medijska
kultura na taj način trpi. Često se daje prednost oglašivačima na uštrb medijske
kulture. To je postojalo i kada je štampa bila jedini masovni medij. Štampa je na
insistiranje oglašivača morala da prihvati tehničke promjene. Naime, oglašivači
su željeli da njihovi oglasi budu privlačniji pa su zahtijevali štampu u boji, što
je i uslijedilo. Postoje još brojni primjeri na osnovu kojih možemo zaključiti u
kakvom su položaju današnji komercijalni mediji kada je u pitanju ekonomski
pritisak.17
Dakle, ekonomska zavisnost medija je evidentna i na globalnom i na lokalnom nivou s tim što je kod lokalnih medija više vidljiva i izražena. Mediji
koji imaju globalni uticaj, posebno mediji javnih servisa, u boljem su položaju,
ali je procenat ekonomskog uticaja prisutan i kod njih. Najčešće se dešava da
komercijalni mediji podliježu emitovanju popularnog sadržaja koji zabavlja pu15
Miroljub Radojković i Branimir Stojković, Informaciono-komunikacioni sistemi, Beograd: Clio,
2004, str. 124.
16
Miroljub Radojković i Branimir Stojković, Informaciono-komunikacioni sistemi, Beograd: Clio,
2004.
17
„Pritisci na izbor sadržaja nisu tako lako vidljivi, jer izdavači veoma drže do samostalnosti u
uređivanju i nerado o tome govore. Zato evo klasičnog primera iz 1940, koji podjednako pokazuje
pritisak oglašivača i popuštanje onog koji od tih oglasa živi. Reč je o porodičnom magazinu Esquire koji je – pošto je objavio opširan članak o gitari kao instrumentu najpogodnijem za kućnu zabavu – ostao bez dobro plaćenih, redovnih oglasa proizvođača klavira. Ubrzo se u istom magazinu
pojavio članak koji je isticao kvalitate klavira kao pravog kućnog instrumenta. I oglasi proizvođača
klavira bili su ponovo tu. Tako se rodio infomerical (information + commercial) – prilog koji
naizgled samo informiše, a u stvari ima dobro prikrivenu, ali utoliko efektniju reklamnu funkciju“
(Miroljub Radojković i Branimir Stojković, Informaciono-komunikacioni sistemi, Beograd: Clio,
2004, str. 126).
67
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
bliku, na uštrb edukativnog i dokumentarnog programa. Razlog je jednostavan:
zabavni sadržaj privlači publiku, ali i oglašivače, dok kvalitetan dokumentarni
i edukativni sadržaj zahtijeva mnogo novca i istraživanja, a mediji u želji za
plasiranjem što ekskluzivnijih informacija, imaju manje vremena za istraživanje. Njima je, u današnjem vremenu koje se mjeri stotinkama, potreban profit
odmah i ne biraju sredstva da dođu do njega. Sve je stalo u jednu riječ – profit.
Uprkos svim tehnološkim dostignućima i napretku u razvoju medija, situacija je pomalo apsurdna. Informacije nikada nisu bile dostupnije i brojnije,
tehnika koju mediji koriste za prikupljanje i distribuciju informacija nikada savršenija, izvori informacija nikada nisu bili brojniji, a sa druge strane, čini se da
mediji nikada nisu bili podložniji ekonomskom uticaju.
Sljedeće ilustracije prikazuju stepen slobode medija za 2012. godinu.
Free
66 countries,
33.50%
Partly Free
72 countries,
36.50%
Not Free
59 countries, 30%
Ilustracija 1: Mapa slobode medija, 2012. godina18
3,136,382,800
in Partly Free
countries,
45%
2,829,621,600
in Not Free
countries,
40.5%
1,012,529,700
in Free
countries,
14.5%
Ilustracija 2: Sloboda medija prema populaciji19
18
19
http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=16. (1.9.2012).
http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=16. (1.9.2012).
68
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
Kao što možemo vidjeti na mapi o slobodi medija koju je izradila američka nevladina organizacija Fridom haus (Freedom House) prema redovnom godišnjem izvještaju koji se odnosi na 2011. godinu, u svijetu je veoma malo slobodnih medija. Prema ovom izvještaju, u svim zemljama zapadnog Balkana mediji
su djelimično slobodni, dok su u svim članicama Evropske unije slobodni, osim
u Bugarskoj, Rumuniji i Italiji, gdje su djelimično slobodni.
U izvještaju „Sloboda medija 2012: Globalno istraživanje nezavisnosti medija“, kojim je obuhvaćeno 197 zemalja, utvrđeno je da samo 14,5% stanovništva
svijeta živi u zemljama koje imaju slobodne medije, 45% u zemljama koje imaju
djelimično slobodne medije, a 40,5% u zemljama sa neslobodnim medijima.
Opšta ocjena izvještaja Fridom hausa je da je sve više zemalja u kojima se bilježi
pad slobode medija. Ta organizacija je ukazala da je na Bliskom istoku i u sjevernoj Africi došlo do dramatičnog pada slobode medija, a da je iznenađujući
pad zabilježen u Meksiku zbog straha i nasilja povezanog s trgovinom drogom.
Prema godišnjem izvještaju, mediji su slobodni u 66 od 197 analiziranih zemalja, djelimično slobodni u 72, a neslobodni u 59 zemlje.20 Pored nevladine
organozacije Fridom haus, još jedna američka nevladina organizacija IREKS
(IREX - International Research and Exchange Board) ProMedia bavi se položajem medija. Ova organizacija od 2002. godine mjeri istom metodologijom21
održivost medija u 80 zemalja (bivšeg socijalizma). Prva ocijenjena godina bila
je 2001, a posljednja je 2012. godina.
20
Bosna i Hercegovina dijeli 95. mjesto sa Komorima sa ukupnom ojcenom 48, Albanija je 107.
sa rejtingom 51, dok je Kosovo na 97. mjestu s rejtingom 49, što ukazuje na to da nijedna od ovih
zemalja ne zadovoljava kriterij za potpunu slobodu medija.
Srbija i Crna Gora se nalazi među djelimično slobodnim zemljama, na 75. mjestu sa rejtingom
35, dok je Hrvatska 83. sa rejtingom 43.
Na vrhu ljestvice o slobodi medija i ove godine su skandinavske zemlje na čelu sa Finskom,
Norveškom i Švedskom sa ocjenom 10.
Među 10 najlošije rangiranih zemalja su Bjelorusija, Burma, Kuba, Ekvatorijalna Gvineja, Iran,
Libija, Turkmenistan i Uzbekistan, a na posljednjem mjestu je Sjeverna Koreja sa ocjenom 97.
SAD su na 22. mjestu sa rejtingom 18, Rusija je na 172. sa ocjenom 80, a Kina je na 187. mjestu sa
ukupnom ocjenom 85. URL: http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=16. (1.9.2012).
21
Metodologija mjerenja je jednostavna i uvijek ista. Krajem svake godine 10–14 vrhunskih poznavalaca pojedinih medijskih oblasti ocjenjuje pet ciljeva kojima teži svaki demokratski medijski
prostor, ocjenama od nula do četiri.
Mediji se ocjenjuju na višesatnoj sesiji na kojoj se suočavaju mišljenja i argumenti. Nakon rasprave, svaki od 14 učesnika formira sopstvenu ocjenu za dati cilj. Prednost metodologije jeste to što
u ocjeni održivosti medija učestvuju poznati novinari i stručnjaci za medijsku oblast, tako da je
ocjenjivanje sasvim oslobođeno bilo kakvih uticaja, što omogućava da se uporedi godišnja dinamika razvoja medijskog ambijenta zemlje sa drugim zemljama.
URL:http://irexdev.forumone.com/project/media-sustainability-index-msi-europe-eurasia.
(2.9.2012).
69
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
3.00
2.40
2.52
2.35
2.34
2.26
2.23
1.97
1.90
1.89
1.88
1.75
1.68
1.65
1.52
2.50 2.23
2.011.89
2.00
1.50
59 – 83
1.81
1.08
1.00
0.64
0.30
0.50
0.00
MSI
Index održivosti medija za 2012. godinu
Dijagram 1: Indeks održivosti medija 21 zemlje obuhvaćene Ireksovim istraživanjem za 2012. godinu.22
Na osnovu ovog dijagrama vidimo koliki je indeks održivosti medija za 2012.
godinu u svim zemljama obuhvaćenim Ireksovim istraživanjem. Hrvatska ima
najvišu ocjenu 2,52, iza nje je Crna Gora sa prosječnom ocjenom 2,40, a BiH
je smanjila ocjenu u odnosu na prethodne godine na 1,97, kao i Srbija. Zatim
slijede, Rumunija, Bugarska, Albanija, Ukrajina. Najnižu ocjenu ima Turkmenistan, a odmah iza njega je Uzbekistan.
3
2.81
2.64 2.6
2.61 2.61
2.44 2.46 2.48
2.52
2.5
2.22
2.28
2.4
2.35 2.28
2.21
2.15
1.97
2
1.73 1.71
1.65
1.55 1.52 1.58
1.66
1.5
2.39
2.35
2.07
2.06
1.9
1.86
2001
2008
2009
2010
1
2011
2012
0.5
0
Bosna i
Hercegovina
Hrvatska
Makedonija
Crna Gora
Srbija
Indeks održivosti medija u regionu
Dijagram 2: Pregled Indeksa održivosti medija BiH i zemalja u regionu
za 2001, 2008, 2009, 2010, 2011. i 2012. g.23
22
Dijagram je samostalno izrađen na osnovu tabelarnih podataka koji su preuzeti sa URL: http://
www.irex.org/project/media-susatainability-index-msi-europe-eurasia. (2.9.2012).
23
Dijagram je samostalno izrađen na osnovu tabelarnih podataka koji su preuzeti sa URL: http://
www.irex.org/project/media-sustainability-index-msi-europe-eurasia. (2.9.2012).
70
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
Ovaj dijagram upravo predstavlja rezultate održivosti medija Bosne i Hercegovine i zemalja u regionu za 2001. kao i posljednjih pet godina. Kao što
možemo vidjeti, Hrvatska održava prilično dobar nivo godinama, Crna Gora
je napredovala, ali ne dovoljno, dok ostale zemlje bilježe pad slobode medija
posljednjih godina i vraćaju se na skoro isti rezultat koji su imale 2001. godine.
Posebno se ističe Makedonija, koja ima čak niži rezultat nego što je imala 2001.
godine. To govori o sve većim pritiscima na medije i njihovoj suženoj slobodi
djelovanja kao i o nemoći da se odupru ekonomskoj krizi i uticaju politike.
3.5
2.9
3
2.52
2.5
2
2.9
2.64
2.81
2.6
2.41
2.22
2.09
1.66
1.66
2001
2002
1.97
1.5
1
0.5
0
MSI
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
BiH - Indeks održivosti medija, 2001-2012
Dijagram 1: Indeks održivosti medija za BiH, 2001-2012. godine24
Ovdje vidimo rezultate BiH od 2001. do 2012. godine. Rezultati pokazuju
da je BiH, kada je u pitanju medijski sektor, imala oscilacija koje su u jednom
periodu dovele do napretka i progresa, pod uslovom da indeks u narednim godinama ne opada. Do 2004. godine ocjena je rasla, 2006/07 ocjena je bila najviša – 2.90 da bi posljednji rezultati pokazali niže ocjene u odnosu na prethodne.
S obzirom na ostale zemlje, BiH nema tako loš rezultat, ali s obzirom na najvišu
moguću ocjenu (četiri) predviđenu Ireksovim kriterijima, BiH mora još mnogo
toga da unaprijedi da bi stanje medija u ovoj zemlji bilo zadovoljavajuće.
Međutim, ono što je najvažnije u kontekstu uticaja ekonomskih faktora na
medijsku kulturu, jesu rezultati koji se odnose na rezultate četvrtog cilja koji
mediji treba da ispune, a Ireks ocjenjuje, a to je ocjena u kojoj mjeri prihodi
omogućavaju ekonomsko poslovanje i nezavisnu uređivačku politiku.
24
Dijagram je samostalno izrađen na osnovu tabelarnih podataka koji su preuzeti sa URL: http://
www.irex.org/project/media-sustainability-index-msi-europe-eurasia. (2.9.2012).
71
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
3.00
2.50
2.00
1.50
1.00
Uzbekistan
Ukraine
Turkmenistan
Serbia
Tajikistan
Russia
Romania
Montenegro
Moldova
Macedonia
Kyrgyzstan
Kosovo
Kazakhstan
Croatia
Georgia
Armenia
Belarus
Bosnia and
Herzegovina
Bulgaria
2001
2012
Azerbaijan
0.00
Albania
0.50
Stepen nezavisnosti uređivačke politike u medijima
Dijagram 2: Stepen ekonomske nezavisnosti medija prema Ireksovom istraživanju
za 2001. i 2012. godinu25
Kao što dijagram pokazuje, 2001. godine, ekonomska situacija svih medija
navedenih zemalja, bila je veoma loša, sa izuzetkom Hrvatske, Bugarske i Rumunije gdje je ocjena za ekonomsku nezavisnost medija bila viša 2001. godine
nego danas. Ipak, situacija u ovom polju je loša. Činjenica je da se ona u mnogim zemljama znatno popravila, ali to ne znači da su mediji ekonomski slobodni. Naprotiv, rezultati pokazuju da je većina zemalja Evrope i Evroazije u nezavidnom ekonomskom položaju, da nisu slobodni u kreiranju medijskog sadržaja
i da medijska kultura veoma često zavisi od centara moći koji na nju utiču.
Uticaj naučno-tehnološke revolucije na medijsku kulturu
Svaki medijski sistem je, na određen način pod uticajem nauke. Taj uticaj je
pojačan naučno-tehnološkim revolucijama, prvenstveno informatičkom revolucijom. Naučno saznanje/informacija postaje ključni razvojni resurs, a informatička tehnologija praktično neizbježna. Globalizacija masovnog komuniciranja
i pojava kompjuterske mreže koja preoblikuje komunikacionu praksu čovjeka –
procesi koji su direktni izraz naučno-tehnološke revolucije26 – na najbolji način
ilustruju ulogu nauke kao agensa koji, u epistemološkom smislu, prepoznaje pozicioniranost i mogući stepen uticaja svih ostalih subjekata u medijskom sistemu.
25
Dijagram je samostalno izrađen na osnovu tabelarnih podataka koji su preuzetii sa URL: http://
www.irex.org/project/media-sustainability-index-msi-europe-eurasia. (2.9.2012).
26
Mirko Miletić, Konfigurisanje medijskog sistema Srbije. // Kultura polisa, Novi Sad: Udruženje
za političke nauke Vojvosine i Stilos, 2008, 8, (10) , str. 10-30.
72
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
U savremenom društvu postoje gledišta koja globalne društvene promjene
povezuju sa nastupom naučno-tehnološke revolucije27 kao univerzalne društvene pojave, koja različitim intenzitetom prožima sve segmente društva na globalnom nivou. Ona se projektuje u načinu rada i ekološkim problemima, različitim
socijalnim procesima i odnosima: političkim, kulturnim, duhovnim.
„Naučno-tehnološka revolucija postala je nova razvojna paradigma za razumevanje megatrendova u našoj savremenosti, krupnih promena u strukturi i
dinamici savremenog društva, za objašnjenje logike prelaza iz industrijskog u
postindustrijsko društvo“28.
U dobu treće industrijske revolucije tehnika je postala dominantna. Zamijenila je čovjeka u mnogim radnjama i postala središte našeg vremena. Mnogi
mislioci 19. i 20. vijeka ukazali su na značaj tehnologije u društvenom razvoju,
počev od Marksa do Toflera, Turena, Bela, Kastelsa i drugih.
Kastels novu tehnološku paradigmu stacionira između šezdesetih i osamdesetih godina 20. vijeka kao mnoštvo naučnih i tehnoloških inovacija. On ukazuje na to da je suština u mikroelektronici, zahvaljujući otkrićima tranzistora,
integrisanog kola, planarnog procesa i mikroprocesora. On ističe da je pravi početak informatičke tehnološke revolucije počeo sedamdesetih godina 20. vijeka
kada je izumljen mikroprocesor, što je djelo Intelovog inženjera Teda Hofa (Ted
Hoff) u Silicijskoj dolini.
Kompjuteri, koji su okosnica informatičke revolucije, najavili su novi način
rada i komunikacije još 1946. godine kada je proizveden prvi kompjuter ENIAC, težak 30 tona. Izrada i konstrukcija kompjutera konstantno se usavršavala i
1981. godine korporacija IBM proizvela je mikroračunar nazvavši ga lični kompjuter (PS – personal computer).
Međutim, brzo širenje mikroračunara ne bi bilo moguće bez softvera prilagođenog personalnom računaru. Taj softver su 1976. stvorila dva bivša studenta
Harvarda Bil Gejts (Bill Gates) i Pol Alen (Paul Allen) prilagodivši softver BASIC personalnom kompjuteru Altair. Kada su uvidjeli da njihov izum ima veliki
komercijalni potencijal, osnovali su kompaniju Microsoft koja je stekla prevlast
na tržištu mikroračunara.
27
„Pod pojmom naučno-tehnološka revolucija podrazumevamo krupan napredak u razvoju tehnologije i nauke, duboke promene u predmetu i karakteru rada i pretvaranje nauke u neposrednu
proizvodnu snagu savremenog društva. Treća naučno-tehnološka revolucija nastala je posle Drugog svetskog rata sa krupnim naučnim otkrićima i razvojem novih visokih tehnologija. Glavna
područja u kojima se javlja treća naučno-tehnološka revolucija su: mikroelektronika (informacione tehnologije, robotika, računari), biotehnologija i genetički inženjering.“ (Mirko Miletić,
Konfigurisanje medijskog sistema Srbije. // Kultura polisa, Novi Sad: Udruženje za političke nauke
Vojvosine i Stilos, 8, 10 (2008), str. 10-30).
28
Ljubiša Mitrović, Savremeno društvo: strategija razvoja i akteri, Beograd: Institut za političke
nauke, 1996, str. 56.
73
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
Sva najvažnija otkrića novih informatičkih tehnologija dogodila su se sedamdesetih godina 20. vijeka u SAD-u.29
Visoke tehnologije, koje su glavno obilježje treće naučno-tehnološke revolucije, imaju sljedeće osobine: utemeljenost na znanju, visoka kapitalna intenzivnost, informaciona intenzivnost, sirovinska intenzivnost, energetska intenzivnost, povećanje humanizacije rada, nizak uticaj na remećenje ekološke
ravnoteže.30
Upravo je naučno-tehnološka revolucija omogućila da svijet postane Mekluanovo globalno selo, jer se zahvaljujući novim mogućnostima koje je ona donijela, vrijeme i prostor drugačije poimaju. Gube se i vremenske i prostorne granice, koje su u prošlosti bile velika prepreka u komunikaciji i protoku informacija.
Informaciono, globalno i umreženo društvo zasnovano je na informatičkoj
tehnologiji koja je omogućila da svi učesnici komunikacije budu povezani u
jedinstvenu, interaktivnu informatčku mrežu.
Kada su u pitanju mediji, zahvaljujući dostignućima informatičke tehnologije, promijenila se tehnologija obrade i prenosa informacija. Da naučno-tehnološka revolucija ima veliki uticaj na medije i medijsku kulturu potvrđuje i
činjenica da M. Kastels kao jedno od glavnih obilježja novog društvenog modela
ističe kulturu „realne virtuelnosti“. Naime, Kastels ističe da je to novi vid kulture u kojoj se ono što je zamišljeno, nestvarno, percipira kao stvarno, realno,
a koja je nastala zbog toga što sveprisutni elektronski mediji imaju tu mogućnost da kontinuiranim emitovanjem određenih simbla i poruka, stvore virtuelni
svijet doživljaja kao realan.31 Pored toga, promjene u medijima kao posljedica
novih tehnologija, promijenile su i način na koji razmišljamo o samim sebi. Više
nismo pasivni potrošači medija već sve više aktivno učestvujemo u stvaranju njihovog programa. U odnosu na analogne pojave, digitalna tehnologija temeljno
mijenja naš odnos prema medijima.32
Informatička tehnologija bitno mijenja kulturu i posljedica toga jeste porast
važnosti posredujuće slike stvarnosti prema dosadašnjoj neposrednoj percepciji
stvarnosti.33 Mediji su ti koji interpretiraju stvarnost i uz pomoć njih, a zahvaljujući novim tehnologijama distribucije informacija, u svakom trenutku možemo
29
Manuel Kastels, Informacijsko doba: ekonomija, društvo i kultura, Zagreb: Golden marketing,
2000.
30
Slobodan Cvetanović, Nova tehnološka paradigma i radikalne privredne promene, Beograd: Praksa, 1992.
31
Manuel Kastels, Informacijsko doba: ekonomija, društvo i kultura, Zagreb: Golden marketing,
2000.
32
Više o digitalnim tehnologijama i digitalnoj kulturi vidjeti u: Čarli Gir, Digitalna kultura, Beograd: Clio, 2011.
33
Manuel Kastels, Informacijsko doba: ekonomija, društvo i kultura, Zagreb: Golden marketing,
2000.
74
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
pristupiti informacijama iz bilo kojeg dijela svijeta. Ipak, i dalje postoje područja svijeta i dio njegovog stanovništva koji su isključeni iz jedinstvenog informaciono-komunikacionog sistema (siromašni dijelovi Afrike, Kine i Indije) i to je
veliki izvor nejednakosti savremenog svijeta.
Sveprisutni tehnološki determinizam posljedica je informatičke revolucije i
mediji koriste sve mogućnosti novih tehnologija kako bi što brže došli do informacije, oblikovali je što kvalitetnije i distribuisali je u što kraćem roku. Dakle,
veliki značaj tehnološke revolucije za medije jeste što su informacije postale lako
dostupne i jeftine.
Na taj način se javio i novi vid medijske kulture: izvještavanje o događaju
koji je u toku. Sve češće možemo vidjeti u elektronskim medijima (ali i štampanim onlajn izdanjima34 koji takve vijesti emituju kao vijesti u nizu) specijalni
dio programa koji govori o događaju koji se trenutno dešava. To su događaji koji
imaju novost i visok stepen interesa javnosti.
Naravno da umrežena komunikacija ima i svoje negativne posljedice, posebno kada je u pitanju etički pristup informacijama, ali Kastels smatra da je
umrežno društvo steklo sposobnost samoregulacije, samoispravljanja, sposobnost uspostavljanja i održavanja ekonomske i društvene ravnoteže, odnosno,
sposobnost homeostaze.
Pojava interneta omogućila je širenje informacione i komunikacioe mreže.
Zahvaljujući internetu, milioni ljudi disperzivni po čitavoj planeti mogu da
ostvare trenutnu komunikaciju. Prvo šire korištenje internet protokola World
Wide Web 1995. godine otkrilo je prednosti interneta i došlo je do njegove
planetarne ekspanzije.35
34
Američka novinska asocijacija izmjerila je u protekloj godini porast od 65% u broju posjeta
mobilnim veb sajtovima i aplikacijama novina. Kako se kaže u saopštenju Američke novinske
asocijacije (NAA), broj posjeta aplikacijama i veb sajtovima za mobilno praćenje vijesti u septembru 2011. je u prosjeku čak 65% veći od istog perioda godinu dana ranije. Analiza je obuhvatila
preko 20 medijskih kompanija, privatnih i javnih, malih i velikih, od kojih su neki prijavili porast
broja posjeta i do 200%. Pored porasta popularnosti mobilnog pristupa, podaci objavljeni prošlog
mjeseca pokazuju i porast broja posjeta veb sajtovima putem računara. „Snažan razvoj mobilnih
novinskih aplikacija se isplatio. Konstantno praćenje vijesti jedna je od najpopularnijih aktivnosti
za korisnike mobilnih uređaja“, komentariše rezultate Caroline Little, predsjednica NAA. „Kada
uzmemo u obzir sve ove podatke, oni jasno pokazuju da u medijskom svijetu brojnih opcija i
platformi, čitatelji informacije traže od izvora kojima mogu vjerovati - od novina“, URL:
http://www.media.ba/mcsonline/bs/vijest/sad-zna-ajan-porast-pra-enja-vijesti-putem-mobilnih-ure-aja (8.12.2011).
35
Te godine bilo je 16 miliona korisnika interneta, dok je taj broj 2001. premašio 400 miliona
korisnika. Za 2005. Kastels je predviđao milijardu korisnika, a za 2010. godinu dvije milijarde.
Predviđanje se ostvarilo. Međunarodna telekomunikaciona unija (ITU) objavila je 14. jula 2011.
godine da je broj korisnika interneta u svijetu dosegnuo dvije milijarde.Prema statistici ITU-a,
početkom 2000. bilo je samo 500 miliona pretplatnika mobilne telefonije u svijetu i 250 miliona
korisnika interneta. Početkom 2011. broj pretplatnika mobilne telefonije premašio je pet milijar-
75
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
Uvođenje novih tehnologija imalo je velike posljedice i na štampane i na
elektronske medije. Kada su u pitanju štampani mediji, nije se suštinski promijenila odavno ustanovljena struktura vlasništva i kontrole, koje su prvenstveno
povjerene malom broju vlasnika. Izvjesno je da su nove tehnologije omogućile
velike uštede, ali je taj novac ponovo investiran u nove kompetitivne strategije
kako bi štampa opstala. Najčešće su uvođeni novi tematski dodaci ili je smanjivana cijena novina. Oni koji su dominirali štampom prije uvođenja novih
tehnologija osamdesetih godina, dominiraju i danas. S druge strane, njihovi
zaposleni su manje plaćeni i zaštićeni i moraju da obavljaju raznovrsnije poslove
za manje novca.36
Većina novina danas objavljuje svoje onlajn verzije i na taj način prate informatičku revoluciju. Nove kompjuterske tehnike u dizajnu, prelomu i štampi
koriste se za štampana izdanja kako bi ih učinili atraktivnijim i savremenijim.
Kada su u pitanju elektronski mediji i uvođenje novih tehnologija, izdvaja se
digitalizacija i bimedijalnost (proizvodnja materijala za prenos na radiju i televiziji) koji su uticali na medijske profesionalce da budu fleksibilniji i prilagodljiviji
sve većoj konkurenciji medija baziranih na novoj informaciono-komunikacionoj tehnologiji (NIKT). Kao i u slučaju radnika u štampanim medijima, promjene su imale za posljedicu opadanje profesionalizma, ležernost i nesigurnost
stalnog zaposlenja. Televizijski i radio servisi dostupni su većini gledalaca kod
kuće i u inostranstvu i nude na desetine različitih programa. „Budućnost će,
međutim, obilježiti proces narrowcasting – emitovanje programa za gledaoce sa
specifičnim interesovanjima, kako se na tržištu uz pomoć digitalnih tehnologija37 budu plasirale sve specijalizovanije usluge, za sve izrazitije tržišne niše“38.
Ovo će uglavnom biti pay-per-view39 servisi sa pretplatom koji omogućavaju
dobijanje određene količine informacija iz određene oblasti tokom 24 časa. Ovi
servisi služiće potrošačima i da obave kupovinu ili da izvrše neku finansijsku
transakciju. Elektronski mediji poprimiće formu i funkciju štampanih medija –
di, a trenutno iznosi šset milijardi, dok je broj korisnika interneta premašio dvije milijarde. Podaci
pokazuju i da je 2,08 milijardi ljudi - odnosno više od svakog trećeg stanovnika svijeta - koristilo
internet 2010., a 1,86 milijardi 2009. godine; 2005. godine bilo je 1.036 milijardi korisnika interneta.
36
Adam Brigs i Pol Kobli, Uvod u studije medija, Beograd: Clio, 2005.
37
„To nam može izgledati malo preterano, ali ovakav eshatološki strah ukazuje na neke od trenutnih promena koje se događaju u našoj dogitalnoj kulturi, promena koje utiču na svaki vid naših
života i koje je sve teže zapaziti, jer je sve lakše uzeti ih zdravo za gotovo. Posebno je značajno da
smo došli do tačke u kojoj digitalne tehnologije nisu više samo obične alatke već, bilo to dobro ili
loše, sve više učesnici u našoj participatornoj kulturi“ (Čarli Gir, Digitalna kultura, Beograd: Clio,
2011.str. 212).
38
Adam Brigs i Pol Kobli, Op. cit, str. 281, 282.
39
Prvi britanski pay-per-view sportski događaj – Frenk Bruno protiv Majka Tajsona u boks meču
teške kategorije – prenosio je SkySport početkom 1996. godine.
76
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
postaće prepoznatljivi paketi informacija i zabave koji se kupuju, kao što se sada
kupuju novine i periodična izdanja, gledaoci će plaćati za ono što žele da vide.40
Uticaj novih informaciono-komunikacionih tehnologija na medije (i štampane i elektronske) može se posmatrati dvojako. Naime, digitalizacija može
izazvati prevagu komercijalnih potreba u odnosu na zahtjeve kvaliteta koji bi
u tom slučaju drastično opao. S druge strane, pluralizacija programa donosi i
pluralizaciju izbora. Gledaoci će moći da gledaju šta žele, kada žele i koliko žele.
Naravno, ukoliko su spremni da plate za to. Ne želi svako, na primjer, da gleda
vijesti 24 časa dnevno, ali onima koji žele, Sky je to omogućio.
Digitalizacija i drugi tehnologijom pokrenuti procesi su nezaustavljivi. Važno je da opstanu javni društveno odgovorni radio i TV servisi, kao i etablirani
komercijalni servisi i da se zaštite od novih proizvoda koje reguliše tržište. Međutim, postoji i druga, neočekivana strana moderne tehnologije, umreženosti i
digitalizacije kada su u pitanju društvene posljedice. „Ipak, čak i dok su posvećeni svom novom životu u etru, mnogi pokazuju neočekivanu nostalgiju. Počinju
da se bune protiv uređaja koji ih prisiljavaju da uređuju svoje profile; čeznu za
svetom u kojem im lične podatke neće uzimati automatski, samo kao cenu učestvovanja“41. O različitim krajnostim izazvanim novim tehnologijama i novim
medijima, društvenim mrežama i komunikaciji koja zahtijeva minimalno učešće
ljudskog tijela, govori Šeri Terkl u knjizi Sami zajedno.42 Nove tehnologije dovode do novih društvenih uticaja, odnosa među generacijama, polovima, novih
moralnih shvatanja, kao i obrazaca vaspitanja i obrazovanja. Jasno je da nove
tehnologije mijenjaju medije, a koje su društvene poljedice toga, još nije sasvim
jasno.
Uticaj novih informaciono-komunikacionih tehnologija
na sadržaj medijske kulture
Tekuća faza u razvoju informaciono-komunikacionih tehnologija neminovno utiče i na sadržaj medijske kulture. Ovaj proces je najočigledniji u sferi
televizijskih vijesti. Zahvaljujući primjeni NIKT-a, povećan je kvantitet vijesti
i izvještaja o tekućim zbivanjima koji su sa pojavom satelitske, kablovske i digitalne tehnologije postali dostupniji gledaocima. Ovaj proces započeo je Cable
Network News (CNN) osamdesetih godina, a kasnije su ga slijedile i druge
medijske organizacije. Dodatno ga je ubrzala digitalna revolucija, a već sada se
emituje više nego dovoljno vijesti i za najveće zavisnike od informacija. Osim
40
41
42
Adam Brigs i Pol Kobli, Op. cit.
Šeri Terkl, Sami zajedno, Beograd: Clio, 2011, str. 238.
Šeri Terkl, Op. cit.
77
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
oblika informacija, NIKT je izmijenio i način prikupljanja vijesti, u skladu sa
zahtjevima novog tipa gledalaca.43
Razvoj tehnologije unaprijedio je efikasnost i neposrednost TV vijesti. Sve do
šezdesetih godina, prenos TV vijesti kasnio je dva do tri dana. Krajem šezdesetih, sateliti za telekomunikaciju uticali su na neposrednost vijesti, a na uvođenje
elektronskog prikupljanja vijesti u sedamdesetim godinama. Satelitski prenos
i telefonska izvještavanja povećali su ulogu novinara na mjestu događaja. Sada
živimo u epohi vijesti u realnom vremenu (real-time news), gdje nam se događaji
prenose u trenutku dešavanja. „Mi smo intimni svjedoci događaja na način koji
nikad ranije nije bio moguć, prije uvođenja elektronskog prikupljanja vijesti. Iz
jedne perspektive, ovo je pozitivan razvoj stvari. Više vijesti i više neposrednih
vijesti uopšte se smatra za dobru stvar, koja jača demokratska prava građana.“44
Brojni su pozitivni primjeri novog načina izvještavanja.45 Međutim, postoje
i stavovi protiv sve neposrednijeg novinskog izvještavanja „uživo“, naročito o
događajima na međunarodnoj sceni. Za vodećeg britanskog televizijskog novinara Nika Gauninga, razvoj real-time vijesti ima velike, ali neželjene implikacije
za upravljanje krizama, koje sprovodi vlada. Zbog neposrednosti medijskog izvještavanja, političari moraju da se nose sa situacijom u kojoj javnost pristupa
informacijama istom brzinom kao i političari i njihovi savjetnici. U tom slučaju,
političarima nedostaje kontrola i povjerljivost. Oni djeluju pod pritiskom bez
vremena za razmišljanje.46
Međutim, uticaj real-time vijesti u ovom smislu je ograničen. Ovakve vijesti
mogu uticati na stavove javnosti u smislu prepoznavanja problema, ali ne moraju nužno uticati njihova razmišljanja i djelovanja. Emitovanje događaja koji
je u toku (pogotovo ako su u pitanju scene nasilja), može izazvati kod gledalaca
„zamor od saosjećanja“47 (compassion-fantigue), jer gledaoci postaju umorni od
slušanja i gledanja tragedija koje se smjenjuju na njihovim ekranima. Upravo
gledaoci, odbijanjem gledanja takvih sadržaja, mogu zaustaviti tendenciju real-time izvještavanja iz ugroženih područja.
43
Adam Brigs i Pol Kobli, Op. cit.
Adam Brigs i Pol Kobli, Op. cit, str. 285.
45
„Bren Makgregor navodi kao primjer slučaj prodemokratskih nemira 1992. u Bangkoku. Zahvaljujući brzini prikupljanja i prenosa vijesti, video-snimak događaja kružio je među učesnicima
već dvadeset minuta nakon što su se desili i tako se širila svijest o raspletu krize. Tokom prevrata
u Moskvi 1991 (u kojem je NIKT, kao što su imejl i faks, takođe odigrao značajnu ulogu protiv
prevrata), TV gledaoci u Rusiji mogli su da vide sopstvenim očima (odnosno kamerama reportera) da je suprotstavljanje zavjerenicima veoma rasprostranjeno, a da se uključila i vojska. Otpor
je ojačao i prevrat je propao. U ovim slučajevima i nekim drugim, neposrednost vijesti imala je
pozitivan uticaj na razvoj događaja o kojima se izvještavalo“ (Adam Brigs i Pol Kobli, Op. cit, str.
285, 286).
46
Adam Brigs i Pol Kobli, Op. cit
47
Adam Brigs i Pol Kobli, Op. cit, str. 287.
44
78
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
Nova naučno-tehnološka dostignuća donijela su nezaustavljive promjene na
medijskoj sceni. Digitalna televizija, internet, mobilni mediji, ajpod [...] postali
su dio svakodnevice i suštinski su promijenili način na koji doživljavamo medije
i odnos prema medijskom sadržaju.
Digitalno doba i javni servisi
Digitalna tehnologija, zahvaljujući značajnom povećanju kapaciteta i prilagodljivosti mreža, donosi brojne prednosti i otvara mogućnosti značajnog
poboljšanja kvaliteta postojećih usluga u radio-difuziji - bolji kvalitet slike
(uključujući i televiziju visoke rezolucije) i zvuka; niže troškove emitovanja i
prenos većeg broja kanala (od 4 do 8) na jednom postojećem analognom, veća
efikasnost upotrebljivosti spektra, itd. Uvođenjem digitalne televizije publika
ima u ponudi više sadržaja, uz odabir različitih vrsta prenosa i slobodu izbora
pojedinačnih usluga u obliku i vremenu koje joj odgovara.48 Međutim, digitalizacija je više od puke tehničke migracije, to je proces sa društvenim, političkim
i ekonomskim posljedicama.
Uvođenjem digitalnih servisa aktuelizuju se pitanja fragmentacije publike i
fragmentacije javne sfere, umanjenje socijalne integrativne uloge medija, smanjenje prihoda od reklamiranja (zbog ekstremne fragmentacije publike) ili, pak,
koncentracije medija, izdvojenost onih dijelova društva koji ne mogu da isprate
troškove prelaska na digitalno emitovanje, itd.
Uvođenje zemaljske digitalne televizije ujedno predstavlja i veliki izazov za
javne servise: hoće li ovi mediji, koji se smatraju stubovima evropskog demokratskog poretka, preživjeti u hiperkonkurentnom okruženju i da li će biti u stanju da i u budućnosti ispunjavaju svoju društvenu ulogu? Uloga javnih servisa,
kao garanta građanskih prava na slobodno informisanje i otvorenih foruma za
javne debate, naročito je važna u mladim demokratijama i zemljama u tranziciji.
Iako su prednosti digitalne televizije dostupne milionima građana u razvijenim
evropskim zemljama, opšti je zaključak da BiH i zemlje u okruženju kasne sa
uvođenjem novih tehnologija. Medijska tržišta ne ostvaruju dovoljne prihode da
bi mogla da investiraju i publici ponude nove platforme prenosa.
Strategije nadležnih regulatora nisu jasne, niti dovoljno definisane i sadrže
samo tehničke detalje, izostavljajući, pritom, odrednice o mogućim socijalnim
ili političkim posljedicama. To za posljedicu ima nizak nivo kvaliteta lokalne
48
Mirjana Milošević, Tanja Petrović and Ivana Bjelić, The Impact of the EU Audiovisual Media
Services (AVMS) Directive on Freedom of Speech in the Post-Communist Democracies of Central and
South Eastern Europe (Report for Serbia),URL: http://www.mc.rs/upload/documents/istrazivanje/
CountryReportSerbia.Fin.pdf. (10.10.2012).
79
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
medijske kulture (posebno njen tehnički dio) u odnosu na globalnu. Takođe,
medijska kultura je na taj način ograničena i usmjerana na uzak opseg djelovanja, a malo se pažnje posvećuje društvenim i političkim posljedicama. Prostor za
maipulaciju je prilično širok i bez jasne i kvalitetne strategije o medijskom djelovanju u dobu digitalizacije, lokalna medijska kultura će zaostajati u odnosu na
globalnu, što može stvoriti dodatni problem, ionako ugroženim lokalnim medijima (zbog izuzetno velike konkurencije međunarodnih medijskih korporacija).
Takođe, javni servisi, kako pokazuju trendovi, polako gube publiku, naročito
mlađu, koja se sve više okreće novim, modernijim ponudama i uslugama (Milošević, Petrović, Bjelić, 2011).
Značaj interneta za medijsku kulturu mnogo je veći od brzine prikupljanja i
širenja informacija. On predstavlja nov medij koji koristi potencijal modernih
kompjutera za obradu informacija. Internet predstavlja najradikalnije poništavanje granica vremena i prostora koje su ranije sprječavale komunikaciju među
ljudima iz različitih krajeva svijeta.
Postoje različiti stavovi o internetu u budućnosti i o tome kakve će posljedice ostaviti na ljudsko društvo. Iz jedne perspektive, svijet će istinski postati
globalno selo gdje će svi imati pristup internetu i moći će da komuniciraju sa
udaljenim kontinentima pritiskom na jednu tipku, relativno jeftino, o svakoj
temi interesantnoj za korisnika. Ono što internet čini tehnološkom inovacijom
koja na jedinstven način doprinosi demokratiji, jeste činjenica da on nije u posjedu nijedne države niti multinacionalne kompanije i nijedna država ili kompanija ne može da kontroliše njegovu upotrebu. Suprotno gledište vidi internet
kao posljednju dehumanizujuću tehnologiju koja ne podstiče komunikaciju već
izolaciju. Ova perspektiva smatra da internet obezbjeđuje platformu za širenje
antisocijalnih poruka, koju je nemoguće podvrgnuti cenzuri. Navedeni i optimistički i pesimistički stavovi ne predstavljaju realnu procjenu značaja koju internet ima za medijsku kulturu. Činjenično je da je internet omogućio potpuno
novi nivo komunikacije i do sada nezamisliv pristup svim vrstama informacija.
Takođe je činjenica da on ne podliježe državnoj cenzuri niti moralnoj regulativi, ali je njegov ekonomski potencijal sve više u prvom planu. Uz pravilnu
upotrebu interneta, informacionu pismenost, uz posebnu naglašenost medijske
i informatike pismenosti, nema razloga da se internet ne koristi razumno kao
riznica znanja iz različitih oblasti koja je ranijim generacijama bila uskraćena.
Zaključak
Položaj i sloboda medija danas na globalnom nivou nisu zadovoljavajući i
zavise od nekoliko ključnih faktora.
80
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
Vlasnička struktura medija važana je determinanta medijske kulture. Mediji u privatnom vlasništvu i komercijalni mediji teže sticanju profita i služe
interesima oglašivača, a obzir prema služenju javnosti je potisnut. Sinergijom
vlasnika medija promijenila se i medijska kultura. Udruživanjem više vlasnika sa
različitim interesima i jednim zajedničkim ciljem – sticanje profita – edukativna
i kulturna uloga medija je ugrožena. Vlasnici medija često mijenjaju sadržaj,
produkciju, način rada, ne obazirući se da li to zadovoljava osnovne standarde
medijske kulture. Međutim, proces globalizacije i komercijalizacije medija ne
odvija se svuda u svijetu jednako. U svakoj zemlji je drugačija reakcija domaćih
medija na sile globalnog tržišta.
Uticaj oglašivača na medijsku kulturu seže dotle da oni ponekad eksplicitno
traže da se izvjesni sadržaji ne plasiraju tamo gdje su njihovi oglasi i mediji, posebno komercijalni, čine te ustupke. Odluke biznismena koji koriste medijski
prostor za oglašavanje o tome gdje će se oglašavati i koliko će na to trošiti, utiču
na sudbinu pojedinih medijskih preduzeća. Da bi mediji privukli oglašivače,
sadržaj medijske kulture ne smije se sukobljavati sa porukama oglašivača.
Država se, s obzirom na sve njene funkcije, može smatrati jednim od veoma
važnih agenasa medijske kulture. To se posebno odnosi na njenu ulogu u normativno-pravnom uređenju odnosa između institucija, različitih grupa i kanala
kojim se prenose medijske informacije. Procesom deregulacije njena uloga u
medijskim regulativama je umanjena, ali je i dalje veoma važna i prisutna, posebno kada je u pitanju subvencionisanje javnih medija.
Bogati pojedinci važni su ekonomski činioci koji utiču na medijsku kulturu.
Od suštinske je važnosti njihov uticaj zato što oni na svojevrstan način oblikuju sadržaj medijske kulture, odnosno, ono što svakodnevno čitamo, slušamo i
gledamo u medijima.
Svjetskih milijardera ove godine više je u odnosu na prethodnu i raspoređeni su u različitim zemljama. Brazil, Indija, Rusija i Kina pojavljuju se kao
nova sjedišta milijardera čije bogatstvo prelazi jednu milijardu. Kapital bogatih
pojedinaca stečen je zahvaljujući udjelu u telekomunikacionim kompanijama,
internet-preduzetništvu, računarskoj industriji, politici, a svi ti faktori imaju
znatan udio u kreiranju medijske kulture. Direktan uticaj bogatih pojedinaca
na medijsku kulturu odnosi se na njihovu težnju da učestvuju u politici osmišljavanja programa i načina rada medija. Ovo je posebno izraženo u manjim
sredinama i nestabilnim medijima.
Na proces prikupljanja, obrade i distribucije informacija, najviše utiču ekonomski i naučni centri moći. Novac, vrijeme, tehnologija i deregulacija su ekonomski i
industrijski faktori koji, pored ostalih socijalnih subjekata, najviše determinišu medijsku kulturu. Globalizacija masovnog komuniciranja uz pomoć kompjuterske
mreže, potvrđuju značajan uticaj nauke na kompletnu medijsku kulturu.
81
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
59 – 83
Mediji su ti koji interpretiraju stvarnost i uz pomoć njih, a zahvaljujući novim tehnologijama distribucije informacija, u svakom trenutku možemo pristupiti informacijama iz bilo kojeg dijela svijeta. Naravno da se to ne odnosi na sva
područja svijeta, jer i dalje postoji dio stanovništva koji nema pristup globalnoj
komunikaciji. Značaj tehnološke revolucije za medije jeste što su informacije
postale lako dostupne i jeftine. Satelitski prenos i telefonska izvještavanja povećali su ulogu noviara na mjestu događaja. Sada živimo u epohi vijesti u realnom
vremenu (real-time news), gdje nam se događaji prenose u trenutku dešavanja.
Ovakve vijesti mogu uticati na stavove javnosti u smislu prepoznavanja problema, ali ne moraju nužno uticati na njihova razmišljanja i djelovanja.
Na globalnom nivou bilježi se:
– Porast vrijednosti medijskog i telekomunikacionog tržišta, sve veća medijska koncentracija i uticaj ekonomskih faktora na programske sadržaje;
– Dolazi do fragmentacije publike i gubljenja zajedničke osnove informisanja, dok audotorijum raspolaže većom slobodom u načinu dobijanja informacija;
– Legitimitet javnih servisa doveden je u pitanje i ovi mediji polako gube
publiku;
– Tradicionalna regulativa postaje neadekvatna i traže se nova, inventivna
rješenja.49
Država, vlasnici medija, bogati i uticajni pojedinci, oglašivači, najviše ekonomski utiču na medijsku kulturu. Posljedica medijske koncetracije – pojava
malog broja konglomerata – koji utiču na globalno tržište medija i nameću globalni tip medijske kulture, nastupila je zbog ekonomske nestabilnosti medija.
Suština problema medijske koncentracije je monopolska kontrola na jednom
lokalitetu, što mogu spriječiti ili bar ograničiti, stabilni lokalni mediji.Takođe,
svaki medijski sistem je na određeni način pod uticajem nauke, a taj uticaj se
povećao sa pojavom naučno-tehnološke revolucije koja uključuje informacionu
i informatičku revoluciju.
Literatura:
1. Brigs, Adam i Kobli, Pol. Uvod u studije medija. Beograd: Clio, 2005.
2. Cvetanović, Slobodan. Nova tehnološka paradigma i radikalne privredne
promene. Beograd: Praksa, 1992.
3. Eriksen, Tomas Hilan. Tiranija trenutka: brzo i sporo vreme u informacionom društvu. Beograd: Biblioteka XX vek, 2003.
4. Gidens, Entoni. Evropa u globalnom dobu. Beograd: Clio, 2009.
49
http://www.mc.rs/code/navigate.aspx?Id=1162. (6.7.2012).
82
Dragana Rašević
Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku kulturu
5. Gir, Čarli. Digitalna kultura. Beograd: Clio, 2011.
6. Kastels, Manuel. Informacijsko doba: ekonomija, društvo i kultura. Zagreb:
Golden marketing, 2000.
7. Kastels, Manuel. Internet Galaksija – razmišljanja o internetu, poslovanju
i društvu. Zagreb: Naklada Jesenski i Turk, 2003.
8. Kelner, Daglas. Medijska kultura. Beograd: Clio, 2004.
9. Lorimer, Rolend. Masovne komunikacije. Beograd: Clio, 1998.
10. Miletić, Mirko. Konfigurisanje medijskog sistema Srbije. // Kultura polisa,
Novi Sad: Udruženje za političke nauke Vojvosine i Stilos, 2008, 8, (10),
str. 10-30.
11. Milošević, Mirjana; Petrović, Tanja and Bjelić, Ivana. The Impact of the
EU Audiovisual Media Services (AVMS) Directive on Freedom of Speech in
the Post-Communist Democracies of Central and South Eastern Europe (Report for Serbia),URL: http://www.mc.rs/upload/documents/istrazivanje/
CountryReportSerbia.Fin.pdf. (10.10.2012).
12. Mitrović, Ljubiša . Savremeno društvo: strategija razvoja i akteri. Beograd:
Institut za političke nauke, 1996.
13. Radojković, Miroljub i Stojković, Branimir. Informaciono-komunikacioni
sistemi. Beograd: Clio, 2004.
14. Ruk, Ričard. Evropski mediji u digitalnom dobu. Bograd: Clio,, 2011.
15. Terkl, Šeri. Sami zajedno. Beograd: Clio, 2011.
Internet stranice:
1. http://www.blic.rs/Vesti/Svet/244177/Raste-zabrinutost-zbog-ekonomske-moci-Kine. (29.3.2011).
2. http://www.forbes.com/sites/luisakroll/2012/03/07/forbes-worlds-billionaires-2012/ (9.9.2012).
3. http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=16. (1.9.2012).
4. http://irexdev.forumone.com/project/media-sustainability-index-msi-europe-eurasia. (2.9.2012).
5. http://www.irex.org/project/media-sustainability-index-msi-europe-eurasia. (2.9.2012).
6. http://www.media.ba/mcsonline/bs/vijest/sad-zna-ajan-porast-pra-enja
-vijesti-putem-mobilnih-ure-aja. (8.12.2011).
7. http://www.itu.int/net/pressoffice/backgrounders/general/pdf/5.pdf.
(15.9.2011).
8. http://www.mc.rs/code/navigate.aspx?Id=1162. (6.7.2012).
9. http://www.24sata.hr/svijet/forbesova-lista-milijardera-meksikanac-slim-je-najbogatiji-256762. (10.9.2012).
83
Divna Plavšić1
Vanja Nišić2
Fakultet političkih nauka
Banja Luka
Osvrt
UDC 159.923:316.4
DOI: 10.7251/SOCSR1204085P
Prihvaćeno: 15.10.2012.
Stigma i identitet
Riječ „stigma“ i njeno izvorno značenje svoje porijeklo imaju u antičkoj Grčkoj. Za stare Grke taj pojam je označavao znak na tijelu, koji je ukazivao na neke
nedostatke ličnosti koja je njom obilježena. Odatle je proisteklo značenje stigme
kao situacije u kojoj pojedinac nije u potpunosti prihvaćen od strane društva.
Knjiga Stigma (Ervin Gofman) bavi se istraživanjem odnosa stigmatizovanih i
normalnih osoba u istoj društvenoj situaciji, tj. kad su usmjerene jedna na drugu bilo kroz razgovor u susretu ili su se samo našle u istoj konkretnoj situaciji.
Upravo kroz ovu knjigu Erving Gofman nastoji da objasni položaj stigmatizovanih osoba u društvu navodeći razne primjere. Pojam stigma, prema Gofmanu,
koristi se da označi karakteristiku koja je duboko diskreditujuća. Sagledava se
na dva načina: da li stigmatizovana osoba smatra da je ono po čemu se razlikuje
od ostalih već poznato i uočljivo na prvi pogled ili smatra da oni koji su prisutni
o tome ništa ne znaju, niti mogu išta da primjete. U prvom slučaju osoba je
u poziciji diskreditovanog, a u drugom slučaju u stanju koje diskredituje. „Izdvajaju se tri tipa stigme: Prvi je tjelesna unakaženost-razni deformiteti tijela.
Drugi tip je slabost karaktera koja se ispoljava kao slaba volja, dominantne ili
neprirodne strasti, sumnjiva ili kruta vjerovanja, nepoštenje, što je sve izvedeno
iz zabilježenih slučajeva, na primjer mentalnog poremećaja, pritvora, zavisnosti,
alkoholizma, homoseksualnosti, nezaposlenosti, pokušaja samoubistva i radikalnog političkog ponašanja. Treći tip je plemenska stigma, nacionalna i vjerska,
koja predstavlja takvu vrstu stigme koja se prenosi s koljena na koljeno i jednako
zahvata sve članove porodice“3. Autor razgaraničava virtuelni i stvarni društveni
identitet tako što virtuelni društveni identitet označava kao identitet koji mi
imputiramo osobi kroz naš utisak prema njoj, dok bi stvarni društveni identitet
predstavljao stvarne karakteristike. Ono što se navodi kao nepobitna činjenica
jeste da i stigmatizovana osoba ima ista ubjeđenja u pogledu identiteta kao i mi.
Mi stvaramo teoriju stigme, ideologiju, kojom vjerujemo da osoba sa stigmom
nije ljudsko biće i raznim oblicima diskriminacije smanjujemo mogućnosti u
1
2
3
FPN, Banja Luka, studij sociologije,. E-mail: divna_90@hotmail.com
FPN, Banja Luka, studij sociologije. E-mail: vanjanisic@gmail.com
Erving Gofman, Stigma, Novi Sad: Mediterran Publishing , 2009, str. 16.
85
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
85 – 89
životu te osobe. Kada se normalni i stigmatizovani nađu u direktnom kontaktu
sa namjerom da se ostvari komunikacija, tada nastaje jedna od osnovnih socioloških scena i to ona u kojoj se sa uzrocima i posljedicama stigme moraju suočiti
obe strane. Ovu situaciju Erving Gofman ilustruje primjerom kada osoba koja
je slijepa, bolesna, gluva, ubogaljena nikada ne zna kakav će stav prema njoj
imati neki novi poznanik sve dok se kontakt ne ostvari. „Kod stigmatizovanih
osoba se uvijek javlja taj osjećaj: da ne zna šta drugi „zaista“ misle o njima“4.
Postoje osobe koje saosjećaju sa stigmatizovanim osobama, smatrajući da je ona
ljudsko biće kao i svi drugi. S tim u vezi navode se dvije kategorije: U prvu grupu spadaju oni koji dijele sa njom svoju stigmu, jer znajući iz svog iskustva šta
znači imati određenu stigmu, mogu biti od pomoći davanjem raznih uputstava.
Normalni kod stigmatizovanih osoba najprije spominju njihov hendikep, pa
tek onda moguće ili ostvarene uspjehe. Autor to objašnjava kroz primjer bivšeg
predsjednika SAD-a Frenklina D. Ruzvelta kojem neki pripisuju dodatnu informaciju uz njegovu visoku poziciju i to da je patio od dječije paralize. Drugu
grupu čine osobe koje su normalne, ali ih je neka naročita situacija uputila u
tajni život stigmatizovanih pojedinaca i koje se saosjećaju sa njima i po prihvaćenosti se osjećaju kao privilegovani članovi klana. Navode se dva tipa upućenih
osoba: jedan su osobe čija upućenost proizilazi iz rada u nekoj ustanovi koja je
orijentisana na potrebe onih sa određenom vrstom stigme ( npr. bolničarke), a
drugi čine pojedinci koji su kroz društvenu strukturu povezani sa stigmatizovanom osobom (npr. dijete bivšeg robijaša će biti stigmatizovano od strane drugih
iako mu je roditelj bio u zatvoru i odslužio svoju kaznu).
U drugom poglavlju pod nazivom Kontrola informacija i lični identitet autor nas upoznaje sa značajem društvene informacije koja je najvažnija u proučavanju stigme. To je informacija o pojedincu jer ona informiše o njegovim
manje ili više stalnim karakteristikama, za razliku od raspoloženja i osjećanja
koja se iskazuju u određenom trenutku. Može biti urođena ili stečena, i ono
što se postavlja kao pitanje jeste da li kad nastanu postaju sastavni dio te osobe.
Npr. boja kože-urođeno; osakaćenost-trajno, ali nije urođeno. Takođe, postoje
obilježja koja imaju društvenu informaciju, ali imaju površinsku informativnu
funkciju ( npr. tačkice tragova kod narkomana). Gofman navodi uočljivost kao
faktor od suštinske važnosti jer nam saopštava društveni identitet osobe što je
važno drugima, a i njoj samoj. Sve je više slučajeva gdje se želi usvojiti identitet
koji nije lični ili se želi osloboditi svog ličnog identiteta. Pod ličnim identitetom
podrazumijevaju se jasna obilježja i identifikacioni klinovi. Lični identitet je povezan sa pretpostavkom da se osoba razlikuje od drugih. Stigmatizovane osobe
su manje prihvaćene od stranaca nego od njima bliskih osoba. One nekada žele
baš od njima najbližih osoba da sakriju svoju stigmu, npr. homoseksualci. Svaka
4
Isto, str. 26.
86
Divna Plavšić i dr.
Stigma i identitet
osoba predstavlja neku vrstu baze za nadogradnju biografije, sve što osoba uradi
smatra se dijelom njene biografije. Ono što se razmatra jeste međusobni odnos
lične identifikacije i društvene identifikacije. Pri konstruisanju lične identifikacije osobe koriste se svi aspekti njenog društvenog identiteta. Kada lično identifikujemo osobu imamo osnovu za organizovanje i učvršćivanje informacija za
društveni identitet osobe. Kada se osoba nalazi među njoj nepoznatim ljudima
ona se za njih predstavlja kao trenutni društveni identitet i ti drugi počinju da
formiraju njenu ličnu identifikaciju ili će se uzdržati od stvaranja predstava.
Termin „spoznajno prepoznavanje“ označava smještanje osobe bilo kroz određeni društveni identitet ili određen lični identitet. Gofman ističe da jedan od
poznatih načina da se sakriju ili umnože znakovi stigme jeste promjena imena.
Strategija diskreditovane osobe je da preuzme rizik i podijeli svijet u dvije grupe:
one kojima ništa ne povjerava i one kojima povjerava sve i potom se na njih
oslanja. S druge strane stigmatizovani se trude da prikriju svoju stigmu i da se
znanje o toj stigmi pretjerano ne raširi. Najzanimljiviji izraz pokrivanja predstavlja dio koji je povezan sa organizovanjem društvenih situacija, npr. osoba koja
ima problema sa sluhom nauči koliko glasno treba da govori da se prilagodi
određenoj situaciji.
U okviru poglavlja Otuđenje od grupe i ego identitet autor prvo pravi razliku
između ličnog i društvenog identiteta. Društveni i lični identitet su dio stavova
i definicija koje izvode druge osobe o identitetu neke osobe. Stavovi i definicije
o ličnom identitetu mogu se formirati i prije nego što se osoba rodi i mogu se
nastaviti nakon njene smrti. Sa druge strane ego identitet predstavlja subjektivni
stav, misaoni proces koji je neraskidivo povezan sa onim što osoba osjeća. Koncept društvenog identiteta omogućava nam da proučimo stigmatizaciju, dok
koncept ličnog identiteta ima ulogu kontrole informacija u odnošenju prema
stigmi. Postavka ego identiteta omogućava nam da proučimo šta osoba može
misliti o stigmi i odnošenju prema njoj i navodi nas da obratimo posebnu pažnju na savjete koje dobija u vezi sa ovim problemom. Ono što Gofman sugeriše
kao problem jeste i otuđenje van grupe. Od stigmatizovane osobe se traži da vidi
sebe sa tačke gledišta izvan svoje grupe, grupe normalnih i šireg društva kojem
pripada. Stigmatizovana osoba ne bi trebalo da se stidi ili da se stidi drugih
koji imaju isti problem, niti da sebe kompromituje pokušavajući da ga sakrije.
Oni bi trebalo da pomognu normalnima da se snađu u situaciji kada se nalaze
zajedno da bi olakšali ili umanjili napetost situacije. Često koriste šalu kao odbrambeni mehanizam. Radi lakšeg ostvarenja komunikacije trebalo bi prihvatiti
pomoć i onda kada im nije potrebno. S druge strane ljudi od stigmatizovane
osobe ne očekuju samo da se drži svoje uloge, već i da zna gdje joj je mjesto.
Tako autor navodi primjer sljedeće situacije: „Bogalj koji je bio onesposobljen
da se popne uz stepenice jednog restorana bio je prinuđen da puzi na koljenima
87
Sociološki diskurs, godina 2, broj 4 / decembar 2012.
85 – 89
(da bi pokazao da nije nesposoban) i tog trenutka su mu pritrčali konobari, ali
ne da bi mu pomogli već da bi mu rekli da ne mogu da ga usluže jer su ljudi došli
da uživaju, a ne da posmatraju depresivan prizor koji predstavlja jedan bogalj“5.
Primjerom se pokazuje koliko stigmatizovane osobe žele da se prikažu bez svoje
stigme i da žive kao i ostali „normalni“, dok sa druge strane normalni neće da
priznaju koliko su ograničeni i netolerantni. Normalne osobe često očekuju od
stigmatizovanih da se ponašaju na način da im njihov teret nije težak, niti da ga
čini drugačijim od ostalih.
U narednom poglavlju pod nazivom Sopstvo i njegov dvojnik autor se bavi
devijacijama i normama. Upravljenje stigmom je opšta karakteristika društva jer
je to proces koji se aktivira svugdje gdje postoji norma identiteta. Uloga normalnih i uloga stigmatizovanih je dio istog kompleksa isječena iz istog standardnog
materijala. Gofman dosta ubjedljivo pokazuje da stigmatizovani i normalni imaju isti mentalni sklop i to je standard u našem društvu. Navodi sljedeći primjer:
„Osoba koja je zašla u godine shvata da više ne može da se sjeti imena svojih
najbližih prijatelja i dešava se da je obuzme stid i prestaje da posjećuje mjesta
gdje postoji vjerovatnoća da će ih sresti“6. U ovakvim situacijama stigmatizovna
osoba dobija naziv devijant, a adekvatniji naziv bi bio „normalni devijant“. U životu osoba mogu se desiti dvije vrste promjena, od normalnog ka stigmatizovanom i obrnuto. Tokom vremena osoba se navikne da igra obe uloge u drugima:
normalno-devijantno. Stigmatizovani i normalni su međusobno povezani, jer
ukoliko su jedni ranjivi može se očekivati da su i drugi. Pogreške pri identifikaciji su često predmet ismijavanja, likovanja onih koji prođu i njihovih prijatelja.
Stigmatizovani bi trebalo da budu svjesni svoje realnosti i da su spremni na razna
pitanja i posmatranja.
U završnom dijelu knjige Gofman upotrebaljava termine „devijant grupe“
i „socijalni devijant“. Devijant grupe je devijant samo u okviru jedne grupe
i njegovo pripadanje grupi razlikuje ga od drugog tipa devijanta - pojedinca
izolovanog od grupe koji je u društvenim situacijama dio grupe, ali nije njihov.
Oni koji su dio subzajednice ili miljea mogu se imenovati kao socijalni devijatni,
a njihov kolektivni život bi nosio naziv devijantne zajednice. U velikom broju
slučajeva socijalni devijanti često smatraju da nisu jednaki sa normalnima, već
da su bolji od njih i da je život kojim žive bolji od onog kojim bi živjeli da nisu
to što jesu. Devijanti grupe, socijalni devijanti, pripadnici manjina i osobe niže
klase vjerovatno će se zateći u poziciji da se osjećaju kao stigmatizovane osobe,
nesigurne u način na koji će biti primljene u direktnom kontaktu.
Stigma nudi detaljan opis načina života stigmatizovanih osoba u društvu kao
i samog društva prema njima, što utiče na formiranje kako ličnog tako i društvenog identiteta. Gofmanova knjiga daje pregled kako bi normalni trebalo
5
6
Isto, str. 133.
Isto, str. 144.
88
Divna Plavšić i dr.
Stigma i identitet
da se ponašaju prema stigmatizovanim i obrnuto, što je ilustrovano raznim primjerima osoba koje su na bilo koji način odbačene u društvu. Upoznaje nas sa
situacijama u kojima se nalaze osobe koje nisu u stanju da ispune standarde koje
društvo naziva „normalnim“. Za stigmatizaciju se može reći da je to društveni
proces etiketiranja svih onih grupa kao i njihovih pojedinaca koji se razlikuju
od normalnosti većine u svom društvenom okruženju, a upravo to okruženje
konstruiše društvenu prihvatljivost ma koja god različitost bila u pitanju. Svaki
čovjek prema konstrukcionizmu je proizvod određenih kulturnih i istorijskih
specifičnosti, pa će i njihovo istraživanje imati određen istorijski i kulturni pečat. Da bi nešto bilo društveno konstruisano potrebno je da se ljudi slože oko
toga. Društveno konstruisati stigmu znači insistirati na jeziku, jer se kroz jezik
uspostavljaju određeni društveni odnosi i verbalna komunikacija. I upravo kroz
tu komunikaciju, ljudi konstruišu određene mjere prema kojima će vrednovati
druge osobe. Ako pogledamo neke stigmatizovane osobe shvatamo kolika je
njihova borba da bi izgradile svoj lični identitet u mnoštvu predrasuda koji o
njima kruže. U nizu primjera koje Gofman navodi primjećujemo težnju svih
stigmatizovanih individua da izgrade svoj lični identitet pored etikete koja ih
obilježava. Društvo je sklono da samo nameće i konstruiše lični identitet drugih
osoba tj. stigmatizovanih i samim tim ograničavaju njihov život. Postavlja se pitanje koliko je jaka ljudska volja pri socijalnom konstruisanju određenih pojava
koje nakon te konstrukcije dolaze i do teorijskih okvira? Stigmatizovani nemaju
problem pri konstuisanju ličnog identiteta samo u društvu već i u svojoj grupi,
pri tom bi trebalo imati u vidu koliko će i šta prihvatiti od društva da ne bi svoj
lični identitet potpuno podredili društvenom. Može se zaključiti da što je veći
stepen u kom osoba sebe vide kao normalnu, manje će sebe doživljavati kao stigmatizovanu iako postoje konteksti u kojima će se njena stigma potvrditi. Kao
što je Gofman već naveo, da se u životu osoba mogu desiti dvije vrste promjena,
od normalnog ka stigmatizovanom i obrnuto. Tokom vremena osoba se navikne
da igra obe uloge u drugima: normalno-devijantno. Ono što je lako prihvatljivo
jeste promjena od stigmatizovanog statusa ka normalnom, međutim ono što se
postavlja kao problem jeste kada normalna osoba dobije status stigmatizovanog.
U životu je uvijek lakše naviknuti se na dobre promjene, a teže na one lošije. Na
kraju se postavlja pitanje: da li biti „normalan“ znači i biti u potpunosti prihvaćen od strane društva, a opet sa druge strane biti stigmatizovan, biti odbačen?
Svako jastvo da bi bilo izgrađeno mora biti potvrđeno u sopstvu. Pa samim tim
postoji i ta uzajamna veza normalnih i stigmatizovanih. Stigmatizovani teže da
budu normalni, a normalni strahuju da budu stigmatizovani. U suštini to je
jedan životni krug, samo je pitanje gdje se ko nalazi i gdje bi ko mogao da bude.
Smatramo da svi trebaju imati jednake šanse i mogućnost da izgrade svoju ličnost. Bićem se rađamo, a ličnost postajemo.
89
UPUTSTVO AUTORIMA
1. KATEGORIZACIJA ČLANKA. Radovi, prema karakteru, moraju biti
naučni. Kategorizacija naučnih radova se utvrđuje prema sljedećim kriterijumima a u postupku recenziranja provjeravaju je recenzenti.
a) Originalni naučni rad je onaj rad u kome se prvi put objavljuje tekst
o rezultatima sopstvenog istraživanja ostvarenog primjenom naučnih
metoda. Tekst mora omogućavati obnavljanje istraživanja te da se
utvrđene činjenice mogu provjeriti. Rad po pravilu treba da bude organizovan prema šemi IMRAD (Introduction, Methods, Results and
Discussion).
b) Pregledni rad donosi nove sinteze nastale na osnovu pregleda najnovijih djela o određenom predmetnom području, izvedene sažimanjem, analizom, sintezom i evaluacijom sa ciljem da se prikaže zakonomjernost, pravilo, trend ili kauzalni odnos u vezi sa istraživanim
fenomenima – rad koji sadrži originalan, detaljan i kritički prikaz istraživačkog problema ili područja u kome je autor ostvario određeni
doprinos.
c) Kratko ili prethodno saopštenje jeste originalni naučni rad punog
formata ali manjeg obima ili preliminarnog karaktera u kome neki elementi IMRAD-a mogu biti ispušteni – radi se o sažetom iznošenju rezultata završenog izvornog istraživačkog djela ili djela koje je još u toku.
d) Naučna kritika/polemika/osvrt jeste rasprava na određenu naučnu
temu zasnovana isključivo na naučnoj argumentaciji, u kojoj autor
dokazuje ispravnost određenog kriterijuma/mišljenja, odnosno potvrđuje ili pobija nalaze drugih autora.
NAPOMENA: Kategorizaciju radova prema prethodnom kriterijumu
preliminarno vrši sam autor, što će naknadno biti provjereno kroz proces
recenziranja. Samo oni radovi koji u postupku recenziranja dobiju najmanje dvije pozitivne recenzije, biće smatrani naučnim i klasifikovani
prema instrukciji recenzenata.
2. OPREMANJE ČLANKA. Naučni radovi trebaju biti oblikovani i opremljeni na sljedeći način.
a) Rukopis treba pripremiti računarski u novinskom proredu 1 tačka Line Spacing (1). Tip slova treba biti Times New Roman u latiničnom
kodnom rasporedu. Veličina slova teksta 12 a veličina slova apstrakta
i ključnih riječi 11 italic.
b) Obim rada treba biti do 10 (deset) kucanih stranica ili oko 400 redova, ili oko 3 500 riječi, ili oko 21 000 karaktera bez razmaka ili oko
24 000 karaktera sa razmakom.
90
Uputstvo autorima
c) Tekst treba biti lektorski i tehnički obrađen.
d) Način citiranja mora biti jedinstven. Svi autori su dužni da koriste
Numerički sistem navođenja referenci – podsistem fusnota.
e) Naslov članka treba da bude jasan i sažet. Naslov treba da obavezuje
tekst i da što vjernije opisuje sadržaj članka. U interesu je i autora i
časopisa da se koriste riječi prikladne za indeksiranje i pretraživanje.
Ako takvih riječi nema u naslovu, poželjno je da se naslovu pridoda
podnaslov.
f ) Uz naslov članka treba da se navede ime i prezime autora, naučni i stručni stepen, naučno-nastavno, naučno-istraživačko, naučni ili
stručno zvanje, te puni naziv i mjesto ustanove u kojoj autor radi.
g) Uz članak treba biti priložen apstrakt, koji treba da sadrži kratak presjek sadržaja o kojem će se govoriti, na srpskom i engleskom jeziku.
Pored apstrakta, treba navesti ključne riječi, takođe na srpskom i engleskom jeziku.
h) Rukopis treba predati u elektronskom obliku. Recenziranje rukopisa
vrši se anonimno.
NAPOMENA: Dostavljanjem rukopisa autor autor potvrđuje da je saglasan sa prenosom autorskih prava na časopis.
3. UREĐENOST ČLANKA. Svaki rad u časopisu treba da poštuje standarde uređenosti kojima se definišu: pisanje apstrakta, rezimea, ključnih
riječi, tabelarni i grafički prikazi, citiranje, napomene, reference i drugi
kriterijumi uređenosti.
a) Apstrakt je kratak informativan prikaz sadržaja članka koji čitaocu
omogućava da brzo i tačno ocijeni njegovu relevantnost. U interesu
je i uredništva i autora da sažeci sadrže termine koji se često koriste
za indeksiranje i pretragu članaka. Sastavni dijelovi apstrakta su cilj
istraživanja, metodi, rezultati i zaključak.
b) Apstrakt treba da ima od 100 do 250 riječi itreba da stoji između zaglavlja (naslov, imena autora i dr.) i ključnih riječi nakon kojih slijedi
tekst članka. Osim Srpskog jezika, članak obavezno mora da ima i apstrakt na engleskom jeziku. Izuzetno, umjesto na engleskom, apstrakt
može biti dat i na nekom drugom jeziku raširene upotrebe u naučnom
polju sociologije. Za apstrakte na stranim jezicima, autor članka mora
obezbjediti kvalifikovanu lekturu, odnosno gramatičku i pravopisnu
ispravnost, prije dostavljanja članka uredništvu.
c) Rezime (nije obavezan) treba da bude u strukturisanom obliku. Dužina rezimea može biti do 1/10 dužine članka. Rezime se daje na kraju
članka, nakon obaveznog odjeljka Literatura.
91
Uputstvo autorima
d) Ključne riječi su termini ili fraze koje najbolje opisuju sadržaj članka
za potrebe indeksiranja i pretraživanja. Treba ih dodjeljivati s osloncem na neki međunarodni izvor (popis, rječnik ili tezaurus) relevantan za naučno polje sociologije. Broj ključnih riječi ne može biti veći
od 10. Ključne riječi daju se jeziku na kojem je dat apstrakt. U članku
se daju neposredno nakon apstrakta, odnosno rezimea.
e) Prethodne verzije rada. Ako je članak, u prethodnoj verziji, bio izložen na skupu u vidu usmenog saopštenja (pod istim ili sličnim naslovom), podatak o tome treba da bude naveden u posebnoj napomeni,
po pravilu pri dnu prve strane članka.
f ) Navođenje/citiranje u tekstu. Citiranje je doslovno navođenje tuđih
riječi u vlastitom tekstu. Citat podrazumijeva da se dio teksta preuzima
bez ikakvih izmjena i da se vidljivo obilježava, obično navodnicima,
uz navođewe bibliografskih referenci u fusnoti. Način pozivanja na
izvore u okviru članka treba biti u skladu sa numeričkim sistemom
navođenja referenci – podsistem fusnota. Broj reference se upisuje
odmah nakon preuzimanja ili parafraziranja određenog teksta, u gornjem uglu, pri čemu se informacija o izvoru ispisuje na donjem rubu
stranice u strukturi: 1. Prezime autora; 2. Inicijali imena autora; 3.
Naslov publikacije (italic); 4. Naziv izdavača; 5. Mjesto izdavanja;
6. Godina izdavanja; 7. Broj strane. (Npr.: Dirkem, E., Elementarni
oblici religijskog života, Prosveta, Beograd, 1982, str. 55.)
g) Napomene/fusnote. Napomene se daju pri dnu strane u kojoj se nalazi
komentarisani dio teksta. Mogu sadržavati manje važne detalje, dopunska objašnjenja, naznake o korištenim izvorima (npr. O naučnoj građi,
priručnicima itd.) ali ne mogu biti zamjena za citiranu literaturu.
h) Literatura. Citirana literatura obuhvata po pravili bibliografske izvore i daje se isključivo u zasebnom odjeljku članka, u vidu liste referenci (Literatura). Reference se navode na dosljedan način shodno
standardu navođenja u tekstu (tj. kao i u fusnotama samo bez broja
stranice). Reference se ne prevode na jezik rada. Citiranje dokumenata preuzetih sa Interneta mora sadržavati tačnu i punu elektronsku
adresu sa koje je dokument preuzet, puni naziv dokumenta i autora
kao i datum preuzimanja.
NAPOMENA: Rad koji je već objavljen u nekom časopisu ne može se
ponovo objaviti (preštampati), niti pod sličnim naslovom niti u izmjenjenom obliku. Odgovornost u ovom smislu snosi autor članka, a nepravilnosti nastale povredom ovog pravila biće javno predočene u sljedećem
broju časopisa. Članci koji ne budu ispunjavali tehničke uslove predočene ovim uputstvom, neće biti publikovani niti će biti vraćeni autoru.
92
UPUTSTVO RECENZENTIMA
1. Recenzent treba da bude kompententan za naučno polje sociologije.
Kompetencija ove vrste dokazuje se naučnim i nastavnim zvanjem recenzenta. Recenzent mora da bude višeg naučnog ili nastavnog zvanja u
odnosu na autora rada osim u slučaju kada je autor rada redovni profesor
na Univerzitetu. U tom slučaju recenzent može da bude jednakog naučno-nastavnog zvanja kao i autor članka.
2. Recenzija treba da sadržava imena, afilijacije i zvanja svih recenzenata.
3. Recenzija mora minimalno sadržavati:
1. Ocjenu originalnosti, odnosno naučnog doprinosa rada.
2. Ocjenu aktuelnosti rada.
3. Ocjenu primjenjene metodologije.
4. Prijedlog za kategorizaciju naučnog rada.
5. Ocjenu korištene literature.
6. Saglasnost za objavljivanje rada.
7. Svojeručne potpise recenzenata.
4. Svaki članak ocjenjuju najmanje dva recenzenta.
OBRAZAC RECENZIJE
Ime i prezime recenzenata
Nastavno-naučno zvanje
recenzenata
Ocjena originalnosti i naučnog
doprinosa rada.
Ocjena aktuelnosti rada
Ocjena primijenjene
metodologije
Prijedlog kategorizacije
naučnog rada
Ocjena korištene literature
Saglasnost za objavljivanje rada
Datum i mjesto
Potpis
93
Uputstvo recenzentima
INSTRUKCIJA RECENZENTIMA ZA KATEGORIZACIJU
NAUČNIH RADOVA
Radovi, prema karakteru, moraju biti naučni. Kategorizacija naučnih radova
se utvrđuje prema sljedećim kriterijumima:
a) Originalni naučni rad je onaj rad u kome se prvi put objavljuje tekst o
rezultatima sopstvenog istraživanja ostvarenog primjenom naučnih metoda. Tekst mora omogućavati obnavljanje istraživanja te da se utvrđene
činjenice mogu provjeriti. Rad po pravilu treba da bude organizovan prema šemi IMRAD (Introduction, Methods, Results and Discussion).
b) Pregledni rad donosi nove sinteze nastale na osnovu pregleda najnovijih
djela o određenom predmetnom području, izvedene sažimanjem, analizom, sintezom i evaluacijom sa ciljem da se prikaže zakonomjernost,
pravilo, trend ili kauzalni odnos u vezi sa istraživanim fenomenima – rad
koji sadrži originalan, detaljan i kritički prikaz istraživačkog problema ili
područja u kome je autor ostvario određeni doprinos.
c) Kratko ili prethodno saopštenje jeste originalni naučni rad punog formata ali manjeg obima ili preliminarnog karaktera u kome neki elementi
IMRAD-a mogu biti ispušteni – radi se o sažetom iznošenju rezultata
završenog izvornog istraživačkog djela ili djela koje je još u toku.
d) Naučna kritika/polemika/osvrt jeste rasprava na određenu naučnu
temu zasnovana isključivo na naučnoj argumentaciji, u kojoj autor dokazuje ispravnost određenog kriterijuma/mišljenja, odnosno potvrđuje ili
pobija nalaze drugih autora.
94

VJERODOSTOJNOST MEDIJA - Fakultet političkih nauka

Dunja Lakauš i Ivan Tanta: Kako izići na kraj s novinarima?

File

Dobro došli u svijet interneta

NOĆ HRVATSKOG FILMA I NOVIH MEDIJA

NOVINsKI IzdaVaČI: U šTaMPaNIM IzdaNJIMa

Uvod u medije uredila: Zrinjka Peruško

Autorske novine broj 18 30.12.2014. godine

Monitoring medija, 1/2012. Medijski sustav i medijska politika u

Sociološki diskurs, godina 3, broj 6. 2013.

Uticaj ideologije na istraživanje klasno

Kemijska industrija i bosanski mamurluk