Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
SOCIOLOŠKI DISKURS
NAUČNI ČASOPIS IZ OBLASTI DRUŠTVENIH NAUKA
Godina III, broj 6
Banja Luka, decembar 2013.
1
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Izdavač:
Udruženje sociologa – Banja Luka,
Bulevar Vojovode Petra Bojovića 1A, 78 000 Banja Luka, Republika Srpska, BiH
Za izdavača:
Prof. dr Ivan Šijaković, redovni profesor
Predsjednik Udruženja sociologa – Banja Luka
Redakcioni odbor:
Prof. dr Ivan Šijaković, redovni profesor, Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Braco Kovačević, redovni profesor, Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Lazo Ristić, redovni profesor, Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Nenad Suzić, redovni profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Božo Milošević, redovni profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu
Prof. dr Dragoljub B. Đorđević, redovni profesor, Mašinski fakultet, Univerzitet u Nišu
Prof. dr Sergej Flere, redovni profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet u Mariboru
Prof. dr Gabriela Klajn, redovni profesor, Odsjek za kineziologiju, Univerzitet u Hamburgu
Prof. dr Chris Baldry, redovni profesor, University of Stirling, Scotland, Velika Britanija
Prof. dr Slavo Kukić, redovni profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Mostaru
Prof. dr Dželal Ibraković, redovni profesor, Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Sarajevu
Sekretar redakcionog odbora:
Dr Nemanja Đukić, viši asistent
Uređivački odbor:
Prof. dr Ivan Šijaković, redovni prodesor (glavni i odgovorni urednik)
Prof. dr Braco Kovačević, redovni profesor (urednik)
Prof. dr Lazo Ristić, redovni profesor (urednik)
Dr Nemanja Đukić, viši asistent (urednik)
Ass. mr Saša Laketa, viši asistent (tehnički urednik)
Milovan Tatić (operativni urednik)
Tamara Straživuk (prevodilac)
Mirjana Tomaš-Đukić, prof. (lektor)
Kontakt podaci uredništva:
Bulevar Vojovode Petra Bojovića 1A, 78 000 Banja Luka
Web: www.socioloskidiskurs.com e-mail: isijakovic@yahoo.com
Telefoni: +387 65 562-878
+387 65 706-894; +387 65 456-169
Štampa:
MARKOS design and print studio
Tiraž:
400
Ministarstvo nauke i tehnologije Republike Srpske sufinansira izdavanje ovog naučnog časopisa
_________________________________________________________________________________
Rješenjem Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske br: 07.030-053-85-6/11, od 12.05.2011.
godine, „Sociološki diskurs“ Banja Luka upisan je u Registar javnih glasila pod rednim brojem 616.
__________________________________________________________________________________
2
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
SADRŽAJ:
Konzervativna ideologija i politički kič
5
Stavovi delinkvenata o ponašanju roditelja u periodu
ranog djetinjstva
33
Transformacija (i/ili redukcija) funkcija moderne porodice
49
Medijsko modelovanje kulturnog identiteta
66
Slovenija- svjetski šampion u teoriji a gubitnik u praksi
80
Kafana kao modus Vivendi
90
IMPRESUM
97
3
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
4
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Nikola Božilović 1
Univerzitet u Nišu
Filozofski fakultet u Nišu
nikola.bozilovic@filfak.ni.ac.rs
Originalan naučni rad
UDC 316.334.3:316.75
DOI 10.7251/SOCSR1306005B
Prihvaćeno 30.10.2013.
Konzervativna ideologija i politički kič 2
Abstract
Kitsch is a polyvalent phenomenon which the author of this article attempts
to “transfer” from the aesthetic to the ethical field. At that, he further develops the
theoretical framework of Hermann Broch, according to which kitsch is essentially a
moral evil, with the producer (creator) of kitsch seen as “a morally low being” and
“an ethical outcast.” This thesis is crucial in the consideration of conservative
ideology and political kitsch. Kitsch in politics is related to moral categories of truth
and lie, where the author of this article claims that kitsch is a consciously conceived
and programmed lie. Political kitsch serves the manipulation of masses and
represents the background of totalitarian consciousness, which is an introduction to
repression and crime.
Conservative ideology is the basis of various kitsch phenomena, dominated
by political kitsch. The article analyzes, in the vein of Andrew Heywood, the basic
categories of conservatism: tradition, human imperfection, organic society,
hierarchy and authority, and property, which provide the feeling of trust and
conformist security. The author observes each one of them through a sociological
lens, discovering the elements of manipulation of traditional-patriotic feelings. The
past and contemporary Serbian society has not been exempt from this kitsch milieu.
The plague of traditionalism and conservatism, ethnocentrism and
ethnonationalism, xenophobia and kitsch patriotism holds the major “awareness
barriers” which force Serbian culture to remain outside of the mainstream of
modernization and Europeanization.
1
Redovni profesor na predmetu Sociologija kulture. e-mail: nikola.bozilovic@filfak.ni.ac.rs
Članak je nastao kao rezultat rada na projektu Centra za sociološka istraživanja
Filozofskog fakulteta u Nišu Tradicija, modernizacija i nacionalni identitet u Srbiji i na
Balkanu u procesu evropskih integracija (179074), koji finansira Ministarstvo prosvete,
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.
2
5
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Key words: political kitsch, ideology, conservatism, pseudoculture, moral evil,
traditionalism.
Apstrakt
Kič je polivalentna pojava koju autor ovoga članka pokušava da „prenese“
iz područja estetskog na etičko područje. U toj nameri on razrađuje teorijsku
postavku Hermana Broha, po kojoj je kič suštinski moralno zlo, a prozvođač
(stvaralac) kiča „moralno nisko biće“ i „etički otpadnik“. Ova teza je ključna u
razmatranju konzervativne ideologije i političkog kiča. Kič u politici dovodi se u
vezu sa moralnim kategorijama istine i laži, pri čemu autor ovoga članka tvrdi da je
kič svesno smišljena i programirana laž. Politički kič služi manipulisanju masama i
predstavlja podlogu totalitarne svesti, koja je uvod u represiju i zločin.
Konzervativna ideologija je osnova iz koje izrastaju razne kič tvorevine i
pojave, među kojima dominira politički kič. U članku se, po ugledu na Endrua
Hejvuda, analizuju osnovne kategorije konzervativizma: tradicija, ljudska
nesavršenost, organsko društvo, hijerarhija i autoritet, i svojina, koja pruža osećaj
poverenja i konformističke sigurnosti. Svaku od njih autor stavlja pod sociološku
lupu putem koje otkriva elemente manipulacije tradicijsko-patriotskim osećanjima.
Iz kič miljea ne izuzima se ni srpsko društvo u prošlosti i savremenosti. U
počastima tradicionalizma i konzervativizma, etnocentrizma i etnonacionalizma,
ksenofobije i kič patriotizma nalaze se glavne „ograde u svesti“ zbog kojih srpska
kultura u celosti ostaje izvan glavnih tokova modernizacije i evropeizacije.
Ključne reči: Politički kič, ideologija, konzervativizam, pseudokultura, moralno
zlo, tradicionalizam.
Kič je estetski ideal svih političara, svih stranaka i pokreta.
Milan Kundera
Uvod
Politika i politička praksa najčešće se dovode u vezu sa etičkim
principima, a politički kič ne može se identifikovati izvan moralnih
standarda određenog društva. Tradicionalizam je integralna komponenta
konzervativne ideologije i prakse, a ova na svoj način predstavlja predvorje
političkog kiča. Manipulisanje osećanjima ljudi lakše je izvodljivo ako se
drži oprobanih obrazaca zloupotrebe tradicije sa primesama folklorno6
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
mitomanske ikonografije. U domenu političkog kiča kategorije istine i laži
relativizuju se do krajnosti, pri čemu istina lako sklizne u laž, a laž bez
problema dobija privid istinitog. U socijalno političkom kontekstu, kič izlazi
iz okvira estetike i umetnički lepog zadirući u najšire polje etičkog i
predstavljajući se, brohovski rečeno, kao suštinski moralno zlo.
Konzervativna ideologija, koja je tesno povezana s političkom moći,
propagira lažni osećaj konformističke sigurnosti i predstavlja vulgarnu
manipulaciju tradicijsko-patriotskim osećanjima. Ona je bremenita
predrasudama uz pomoć kojih porađa kič patriotizam. U svetu
programiranom prema konzervativnoj ideološkoj matrici lako se proizvode
„ograde u svesti“ koje sputavaju svaku inicijativu i individualnu akciju,
otvarajući pri tom vrata totalitarnim projektima u društvu. U
postsocijalističkom (takozvanom tranzicionom) periodu Srbija se povija pod
teretom tradicionalizacije i, umesto da krene putem modernizacije i
evropeizacije, ona se često vraća predmodernim vrednostima (kolektivno
vlasništvo, centralizovana, tzv. komandna ekonomija, neracionalnost i/ili
iracionalnost, nalaženje identiteta isključivo posredstvom kolektiviteta).
Konzervativna ideologija ovde i sada sklapa paktove sa političkim kičem.
Kič kao moralno zlo
Prva asocijacija na reč „kič“ odnosi se na umetnost koja ide
stranputicama autentične lepote i istine. Estetske komponente kiča (poput
sentimentalnosti, lascivnosti ili banalnosti) jesu prisutne u delima koja
pretenduju da se predstave u umetničkom svetlu, ali one nisu jedine. Poznata
je stvar da kič parazitira na celokupnom tkivu kulture, uvlačeći se u sve pore
društva – religiju i mit, porodicu i rađanje, nauku i saznanje, moral i
ponašanje, turizam i sport. 3 Kod Abrahama Mola (Moles) taj pojam dobija
svojstvo univerzalnog atributa jer, po njemu, sve može biti nosilac kiča:
„kič-predmet“, „kič-stav“, „kič-odnos“, „kič-nagon“, „kič-okruženje“, „kičstil“, „kič-epoha“, „kič-doživljaj“, „kič-etika“, „kič-čovek“, pa i „kič-kič“. 4
Ukratko, kič se najčešće objektivira u predmetima, ali u suštini kič je
Vidi: Zoran Gluščević, Život u ružičastom. Antologija svakidašnjeg kiča, Beograd:
Prosveta, 1990. Gillo Dorfles, Kič. Antologija lošeg ukusa, Zagreb: Golden marketing,
1997. Nikola Božilović, Kič kultura, Niš:Zograf. 2006.
4
Abraham Mol, Kič. Umetnost sreće, Niš:Gradina, 1973. 39.
3
7
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
socijalno posredovani odnos koji dužim praktikovanjem kod nekih ljudi
može postati i način života. Rečeno jezikom savremene sociologije, kič je
proizvod socijalne konstrukcije ili našeg doživljavanja stvari, događaja ili
ponašanja. Antropološka, sociološka i psihološka dimenzija kiča naročito je
prisutna u politici, političkom iskustvu i praksi. U tom smislu kulturolog
Ratko Božović smatra da je politika rodno mesto kiča, dok za književnika
Milana Kunderu (Kundera) politika postaje najozbiljniji konkurent umetnosti
koju on u kič obzorju vidi kao masku lepote.
Sociološko ispitivanje odnosa između kiča i politike ne može biti
potpuno ako u sebe ne uključi elemente lažnog političkog morala, političke
propagande i političkog rituala. Sve ovo uz napomenu da politika kao važna
oblast društvenog života nije kič per definitionem. Ona nije u celosti ogrezla
u kiču, budući da kao usmeravajuća delatnost (nauka, veština) ima zadatak (i
moć) da društvo povede u pravcu progresa i razrešavanja njegovih
protivrečnosti. Kada je reč o odnosu između kiča i politike, onda se ima
posla, pre svega, sa kulturnom dimenzijom političkog života.
Identifikovanje primesa kiča u politici pretpostavlja razumevanje
opšteg pojma „kič“. Uputno je poći od etimologije termina i pojma ove
pojave koja je u diskurzivnom smislu skoro neukrotiva. Reč Kitsch potiče iz
najmanje dva izvora: od engleske reči sketch ili od nemačkog glagola etwas
verkitschen. U prvom slučaju radi se o skicama koje bi trebalo da zamene
znatno skuplje originalne umetničke slike, dok se u nemačkoj varijanti ovaj
izraz prevodi kao sakupljanje bezvrednih stvari, to jest starudije. U tome je
sadržan element laži i lažne (stilske) vrednosti, tako da se celokupno
značenje kiča metaforički odnosi na sakupljanje „umetničkog smeća“. 5 Iz
rečenog proizlazi da se kič odnosi prvenstveno na pojave iz domena
umetnosti: umetničkog dela, estetskog doživljaja i ukusa kao estetske
kategorije. Međutim, ukus nema samo estetsku konotaciju. On sintetizuje
način življenja i ponašanja svakog pojedinca i, kao rezime čovekovog
estetskog bića, nalazi se u tesnoj vezi sa ukupnošću njegove egzistencije. 6 U
tom smislu i kič, koji pripada tamnoj strani ukusa, izlazi iz sfere umetnosti
(estetika) i proteže se na čoveka kao rodno biće (antropologija) i društvo kao
ambijent u kome se čovek (p)ostvaruje (sociologija).
5
6
Ludvig Gic, Fenomenologija kiča, Beograd:BIGZ, 1979. 23.
Zoran Gluščević, cit. delo, 324.
8
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Kič se nalazi na vrhu piramide reči koje se odnose na pseudokulturu.
Grčka reč pseudos (ψευδος) u našem jeziku prevodi se kao neistina, laž,
obmana. Pseudokulturne pojave su, prema tome, samo po spoljašnosti
(formi) kulturne, a suštinski su nekulturne ili antikulturne. One su najobičniji
surogati, falsifikati originala ili imitacije imitacija, kada je reč o umetnosti, a
u ostalim sferama manifestuju se kao pseudomoralne, pseudoreligijske,
kvazinaučne i kvaziistinite. Budući da i ljudi koji su pošteni a neobrazovani
mogu izgovarati svakojake neistine, kod kiča nije reč o bilo kakvoj neistini,
već samo o onoj koja podrazumeva svesnu obmanu i programiranu
(smišljenu) laž. U kulturama koje ne idu u korak s vremenom laž postaje
legitimno sredstvo održanja neke grupe na vlasti. U ovom kontekstu, Mikel
Difren (Dufrenne) obelodanjuje dvoličnost kulture. Na jednoj strani medalje
je pravo lice kulture, ovaploćeno u autentičnosti i istini, a na drugoj se nalazi
kič kao njeno naličje i surogat. Iz Difrenove sentence o kulturi, po kojoj „ona
vara zato što laže, a ne zato što je u zabludi“ 7 proizlazi da kič pripada kulturi
laži. Laž koju emituje kič-subjekt predstavlja privid ili naličje istine. Ona je
plasirana ređe u manifestnom i direktnom, a više u prikrivenom i
eufemističkom obliku. Kič koji poseduje ogromnu ideološku prohodnost
srodan je sa duhom totalitarizma, a njihovo „duhovno zajedništvo“ očituje se
u sferi laži. Otuda je kič idealno sredstvo za „paradu laži“, koja počiva na
prikrivanju svoje prave suštine. 8
Neki teoretičari tretiraju politiku kao autonomnu oblast koja se nalazi
izvan kategorija slobode i morala, inkorporišući ih u sebe onda kada to
odgovara interesima njenih nosilaca. Pisac Vidosav Stevanović ide još dalje,
pišući da u politici nema slobode. Nema je zato što je politika zarobljena
uslovima, famoznim odnosom snaga, ćudima vremena i nastranostima ljudi.
A po atributima koje joj ovaj autor pripisuje (zavisnost, potčinjenost, izdaja
sebe, prevara, podlost, ponekad čak samo „praznina koja zveči“) ispada da je
kič njeno imanentno svojstvo. 9 Imajući na umu elementarne odlike kiča, za
Ratka Božovića „politički stereotip je kič u svom najčistijem obliku“. 10
7
Mikel Difren, Umjetnost i politika, Sarajevo:Svjetlost, 1982. 142.
Zoran Gluščević, cit. delo, 139.
9
Vidosav Stevanović, Dnevnik samoće (Izbor fragmenata 1988 – 1993), Beograd:Službeni
glasnik, 2010. 601.
10
Ratko Božović, Stranputice kiča, Nikšić:Sociološka luča, 2/2009. 11.
8
9
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Politički kič pripada razgranatoj familiji kič fenomena. On nema
mnogo dodirnih tačaka sa umetnošću, ali na mapi kič kulture postoje
elementi koji povezuju umetnost i politiku. I u jednoj i u drugoj sferi ima
nečeg što je neautentično, patvoreno, varljivo, prolazno, lascivno, vulgarno,
perverzno, nametljivo, isključivo, imitativno, banalno, ekscentrično i
senzacionalno. 11 Estetizacija društva i politike začinjene „estetskim
populizmom“ nisu nepoznanice u sociologiji i političkoj teoriji. Ipak,
politički kič prvenstveno se sagledava kao zlo i pripada sferi etike i moralnog
života. Laž u politici je svesno i tendenciozno plasirana u svrhu zadovoljenja
nečijih interesa, ličnih ili grupnih. Ovde nije reč (samo) o laži jedne osobe,
jednog političara, jednog lidera. Političke laži pokazuju sklonost pretvaranja
u ideologiju čitavog društva ili države, tako da se može govoriti o
svojevrsnom „podržavljenju kiča“. Vera Horvat Pintarić jezgrovito kaže:
„Država laži stvara podržavljenu laž u kulturi“. 12
Za pisca Hermana Broha (Broch) kič u umetnosti suštinski
predstavlja moralno zlo, a čini se da je politička varijanta kiča najpribližnija
ovakvom tretmanu. Naime, on u kiču vidi izvor zla, te na njega primenjuje
isključivo etička merila. Stvaralac kiča (umetnik, ali ništa manje političarlider) jeste „etički otpadnik“ i zločinac koji želi „radikalno zlo“. Jer, po
Brohu, o čoveku koji stvara kič valja suditi kao o pravom zlotvoru, „etički
niskom biću“. 13 O dominaciji etičkih principa nad estetičkim u sferi
umetnosti svedoči sâm autor, navodeći Adolfa Hitlera (Hitler) kao
„bezuslovnog pristalicu kiča“ koji je živeo za „krvavi“ kič, a voleo
„saharinski“ ili jako zaslađeni kič. 14 U vreme fašizma i nacizma „baklje i
revolveri počinju se spominjati zajedno s kulturom“ 15, a uživanje u
umetnički lepom otkriva „romantičnu“ i „nežnu dušu“ zločinaca i masovnih
ubica. Istorija je prepuna takvih „esteta“. Recimo, u svoje vreme Hitler je
važio za „pobornika lepote“. On je, jednako kao i njegov istorijski uzor
Neron, bio i pobornik kiča. Upravo iz tih razloga Broh je, u duhu
metafizičkog moralizma, opovrgao bilo kakvu vrednost esteticizmu, što će
Nikola Božilović, cit. delo, 58–59.
Vera Horvat Pintarić, Od kiča do vječnosti, Zagreb: Naklada CDD, 1979. 103.
13
Herman Broh, Pesništvo i saznanje, Niš: Gradina, 1979. 297.
14
Hermann Broch, „Bilješke o problemu kiča“, u: Dorfles, Gillo, Kič. Antologija lošeg
ukusa, Zagreb: Golden marketing, 1997. 75.
15
Clement Greenberg, „Avangarda i kič“, u: Dorfles, Gillo, Kič. Antologija lošeg ukusa,
Zagreb: Golden marketing , 1997. 120.
11
12
10
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
reći odvajanju „lepote“ od „dobra“ i „istine“. Takvo odvajanje, po njegovom
mišljenju, bilo bi ravno zlu i pravoj katastrofi. 16
Mogu se zapaziti izvesne konstante u ispoljavanju kiča jer neke
osobine kiča važe za sva područja. Ipak, svaka oblast društvenog života je
specifična. U tom smislu može se govoriti o kič osobenostima religije,
turizma, muzike, arhitekture, sporta i drugog. Politički kič po mnogo čemu
koincidira sa ostalima, ali je izuzetan po tome što je kod njega najprisutnija
moralna dimenzija, ona koju je Broh pripisivao umetničkom kiču kao
reprezentu zla. Budući da su u politici emocije i arhetipovi pomešani sa
predstavama i slikama, vršeći atak na čovekovu ukupnu egzistenciju,
Kundera ih združuje u sintagmi inkvizicija kiča.
Politička produkcija privida
Čovekovo društveno biće ne može se odvojiti od čoveka kao
političkog bića. Na osnovu Aristotelove (Αριστοτέλης) sintagme po kojoj je
čovek određen kao zoon politicon zaključuje se da je ljudsko biće po prirodi
političko. Ova tvrdnja sugerisana je njegovim poznatim stavom da onaj koji
može da živi van zajednice ili je „zver ili bog“. 17 Mnoštvo radova mudrih
antičkih mislilaca posvećeno je politici, što govori o njenom značaju i
neophodnosti za opstanak čoveka, društva i civilizacije. Međutim sentenca
po kojoj je politika shvaćena kao čovekova sudbina prilično je zloslutna. Ona
je u velikoj meri i istinita kada se zna da je politika započinjala ratove,
prethodila holokaustu, postavljanju logorskih žica, odlučivala o životu i
smrti.
Savremeni čovek takođe je političko biće. On je to danas možda i
više nego juče, budući da je u politiku uvučen i onda kada je toga svestan, a
još češće kada to nije. Čovek današnjice prisutan je u politici i kada to
uistinu ne potrebuje. On ne može sprečiti da se politika bavi njime i ušetava
u njegov život. Time se bekstvo savremenog čoveka iz političkog života
predstavlja iluzornim. Društvena praksa i sociološka istraživanja pokazuju da
se čovek u savremenosti ne može potpuno ljudski potvrditi u svom
16
17
Sreten Petrović, Kič kao sudbina, Beograd: Čigoja štampa, 2006. 33.
Aristotel, Politika, Beograd: Kultura, 1970. 6.
11
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
svakodnevnom i ličnom životu, ostajući u celosti i dosledno izvan politike i
političkog uopšte. Istina je da čovek nije i ne može biti isključivo političko
biće, ali se ipak on od iskona nalazi zarobljen u gvozdenim kandžama
politike.
Na pitanje kako je kič našao uhlebljenje u politici najbolje se može
odgovoriti ako se politika dovede u vezu sa istinom i laži. Istina, po Hani
Arent (Arendt), viđena sa stanovišta politike, ima despotski karakter pa je
stoga najviše mrze tirani. U suštini, istinitost se nikada nije ubrajala u
političke vrline, a laž je u politici uvek važila kao dopušteno sredstvo. 18
Kulminacija dolazi u momentu kada publika (narod, građani) kojoj se laži
upućuju biva prisiljena da odbaci razliku između istine i laži, samo da bi
preživela. Tada iz javnog života potpuno iščezava činjenična istina, a laž
dobija legitimitet. Dolazi se do paradoksa da laž postaje kriterij istinitosti.
Ko je u laži najubedljiviji, njemu se najviše veruje!
Svako bavljenje politikom ne može se apriori proglasiti nečasnim,
nemoralnim i nedostojanstvenim. Vođenje politike demokratskim
sredstvima, na osnovu moralnih principa i u svrhu zadovoljenja
opštedruštvenih interesa, svedoči u prilog tezi da je politika i kao društvena
delatnost i kao profesija jedna od najvažnijih društvenih institucija. Politika
nije nemoralna per se, već nemoralnom postaje tako što se udaljava od svoje
suštine i socijalne funkcije, zadovoljavajući pojedinačne i posebne interese
na uštrb interesa društvene zajednice kao celine. Time ona stupa u predvorje
kiča. A granica između kiča i ne-kiča u politici omeđena je odnosom prema
moralu kao vrednosnoj kategoriji i regulativnoj ideji. Kič nije čak ni onaj
nemoral u politici koji je otvoren i neskriven (to je manifestno zlo), već on
podrazumeva samo takvo ponašanje koje je uvijeno, maskirano, kamuflirano
i koje teži da se predstavi u svetlu koje ne odgovara njegovoj humanoj
suštini. Politika koja je nemoralna u smislu da obmanjuje, seje laži i
manipuliše ljudima, uskraćujući im slobodu i pretvarajući ih u podanike
režima, jeste kič u esencijalnom smislu reči. Njena destruktivnost vidi se u
tome što, s jedne strane, razara smisao zajedničkog života i zaustavlja
napredak, a s druge, kod pojedinaca podstiče najgore osobine: lukavstvo,
licemerstvo, poltronstvo, pokvarenost, bestidnost, surovost, mržnju, pa i
18
Hana Arent, Istina i laž u politici, Beograd: „Filip Višnjić“, 1994. 69.
12
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
spremnost na zločin. 19 Navedene osobine „krase“ autoritarnu politiku,
promovišući nasilje kao legitimizaciju zla. Politika autoritarne vlasti
(nasuprot demokratskoj politici koja preferira odgovornost, slobodu izbora i
poštovanje univerzalnih moralnih vrednosti) isključuje javnost, ograničava
slobodu i manipuliše ljudskim osećanjima. Ona se služi poluistinama koje su
opasnije i od čistih laži budući da poluistine zamagljuju stvarnost, a kod ljudi
izazivaju neizvesnost i pojačavaju strahove. Manipulišući javnošću, politika
stvara privid demokratskog života, a privid (lepoga, dobroga, istinitoga) je
jedna od osnovnih odlika kiča. Veštom manipulacijom i zloupotrebama
vlasti, autoritarne vođe stvaraju društva fingirane modernizacije i fasadne
demokratije.
Autoritarizam i monizam kao vladavina i samovolja Jednog nalaze se
u nepodnošljovoj blizini Zla koje se u politici ispoljava sveobuhvatno,
sistematično i organizovano.
„Ovo zlo podjednako razorno deluje i na pojedince i na celokupno
društvo s tim što je ono po velični, količini i kvalitetu u tolikoj
prednosti nad svakim drugim zlom da može u potpunosti da uništi
ne samo čoveka već i celokupni živi svet“. 20
U autoritarnom društvu dolazi do identifikacije sa autoritetom koja vodi
bespogovornoj odanosti, bolje rečeno, pokornosti liku i delu vođe. Na taj
način građanin se stavlja pod starateljstvo vođe, a kritička javnost ustupa pred
manipulativnom. Svaki sistem vladavine, pogotovo one koja nije
demokratska, zasniva se na upotrebi moći, a ona leži u rukama vođa. Od
ostalih osnova moći (upotreba fizičke sile, organizacija administrativne
kontrole, manipulacija materijalnim podsticajima), vođe (naročito one
harizmatske) koriste se simboličkom osnovom moći, pozivajući se na
kulturnu tradiciju, religiozna ubeđenja, istoriju, zakone, različito državno
znamenje i sve ostale simbole koji imaju moć da pokrenu ljude. 21 U
ekstremnoj varijanti državni vođa se pojavljuje kao „natčovek tamanitelj“, a
uz pomoć razgranate državne administracije, kakva je ona iz vremena
19
Čedomir Čupić , Politika i zlo, Nikšić: Univerzitetska riječ, 1990. 64.
Isto, 8.
21
Džonatan H. Tarner, Sociologija, Novi Sad, Beograd: Mediteran Publishing, Centar za
demokratiju, 2009. 352.
20
13
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
nacizma, počinje se razvijati ideologija natčoveštva. Iza toga slede nasilja
kakva čovekova mašta jedva može zamisliti.22 Tragično je da u totalitarnim
ideologijama fizičko nasilje uvek prate i, kako je to lucidno sročio Tomas
Man (Mann), nepremostive ograde u svesti. One vode odbijanju kritičkog
rasuđivanja, analize i samoanalize.
Kič nije svaka politika, već samo rđava politika. Ona je postojala
oduvek, ali je u smislu savremenog kič odnosa, po mišljenju Đila Dorflesa
(Dorfles) karakteristična za moderne diktature. Poznato je da diktatori
pribegavaju lažnim ritualima, zloupotrebi ili falsifikovanju mitova kao i
samovoljnom tumačenju tradicije. Oni manipulišu masama i, u osnovi,
ispoljavaju prezir prema čoveku – čine stvari koje narušavaju nečije moralno
dostojanstvo. Zato pored estetičkog shvatanja kiča kao „lošeg ukusa“ treba
razmotriti i njegovu sociološku dimenziju koja u kiču vidi „ideološku
diverziju“. U kontekstu kič odnosa kao lažnosti i diverzije probija i njegova
iskrivljena etička pozicija. 23
Politički kič kao ideološka konstrukcija manifestuje se u raznim
oblicima, a jedna od njegovih karakterističnih varijanti je tzv. patriotski kič.
Klišeji kič-patriotizma ispoljavaju se kao zajednički kič-klišeji koji deluju
mimo svih granica i nacionalnih, odnosno, političkih boja i opredeljenosti. Tu
se kič predstavlja kao univerzalna, sveopšta pojava, jer niče iz istih uzroka
bez obzira na obeležja sredine i njene lokalne boje. U slučaju patriotskog kiča
ima se posla sa manipulisanjem, veštom i prikrivenom zloupotrebom
patriotskih osećanja uz primenu kič sredstava, a radi postizanja uskih
parcijalnih interesa. Uz svojstva koja se ispoljavaju na psihološkom planu
(stereotipija, oskudnost, lažnost u izboru motivacije, šablonizam, tehnika
crno-belog slikanja), kič patriotizam postaje društvena konvencija. On
postaje uslov bez koga se ne može, uvlačeći se u sve pore privatnog i javnog
života i izvitoperavajući se u kič proizvod koji samo čeka svoj trenutak da
pokaže destruktivno naličje – agresivnost, šovinizam, rasizam. 24
Totalitarizam je bitna odlika političkog kiča u društvima koja
zahtevaju jednoumlje: jednu misao, jednu istinu i jedan jezik. U praksi, jezik
totalitarista poznat je kao jezik opštosti, eufemizama, praznih fraza i lažne
saglasnosti. Inače, totalitarizam se javlja kao ideologija i praksa širokog
Vera Horvat Pintarić, cit. delo, 106.
Matei Calinescu, Lica moderniteta, Zagreb: Stvarnost, 1977. 216.
24
Zoran Gluščević, cit. delo, 108–109.
22
23
14
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
uplitanja države u javne, društvene (ponekad i lične, privatne) odnose
građana. Ta ideologija ostvaruje se uz pomoć represivnog institucionalnog
aparata. Totalitarizam je moguć u svim sistemima privredno–političke i
kulturne nerazvijenosti, a ispoljava se kroz diktaturu, apsolutizam, despotiju,
teokratiju i druge oblike represivne vladavine.
Totalitarna svest je baza svih totalitarnih projekata. Ona predstavlja
terminološku alternaciju izrazito plemenskog „duha palanke“. Taj duh
prepoznaje se po „naglašenoj vernosti jedno-obraznom, uopštavajućem stilu
kao čistom poricanju svake pojedinačnosti“. 25 U kontekstu kič kulture i
totalitarne svesti moguće je konstituisati pojam totalitarnog kiča. Ovaj put uz
obilatu pomoć pronicljivog Milana Kundere i njegovog „carstva totalitarnog
kiča“. Ovo carstvo nalazi se tamo gde je vlast u rukama jednog političkog
pokreta. Totalitarno kao pojam znači da je sve što narušava kič (svaka
demonstracija individualizma, svaka sumnja, svaka ironija) isključeno iz
života. S tog stanovišta je, po slavnom piscu, takozvani gulag nešto slično
septičkoj jami u koju totalitarni kič baca otpatke. Kundera bravurozno i
maestralno slika atmosferu totalitarnog kiča, definišući ga kao oblast iz koje
su isključena sva pitanja:
„U carstvu totalitarnog kiča svi odgovori dani su unaprijed i
isključuju bilo kakvo pitanje. Iz toga proizilazi da je stvarni
neprijatelj totalitarnog kiča čovjek koji pita“. 26
Po Zoranu Gluščeviću, kič i totalitarna svest imaju jedan zajednički
imenitelj: manipulaciju i represiju. Manipulacija predstavlja (ne)svesnu
pripremu, pre svega psihološku, za totalitarnu svest. Ona je most ka
ideološkoj indoktrinaciji i, konačno, društvenoj represiji. Totalitarna svest,
kao i kič, hrani se i počiva na jednostranosti i isključivosti, odnosno duhovnoj
lenjosti. Pasivni subjekt koji nije razvio u sebi kreativnu radoznalost kao
kulturnu potrebu za sve što se oko njega zbiva, naviknut je da sve vidi očima
šablona i kalupa koji mu drugi nameće, a on ih samo pasivno prihvata.
Bespomoćan pred fenomenom politike, on i političku stvarnost neće moći da
25
Radomir Konstantinović, Filosofija palanke, Beograd: Otkrovenje, 2006. 14.
Milan Kundera, Nepodnošljiva lakoća postojanja, Sarajevo: Veselin Masleša, Svjetlost ,
1990. 301.
26
15
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
primi drugačije do u manipulisanim oblicima koje mu nameće totalitarna
svest. 27
Politički život savremenog društva kičiziran je na način koji priliči
(post)modernom dobu. On biva određen politikom, ali i sam utiče na njenu
estetizaciju diktiranu zahtevima masovne kulture. Nova, takozvana
spektakularna politika postaje polje lansiranja različitih „imidža“ političara,
slično stvaranju „brenda“ nekog uspešnog artikla. Ideološki sukobi političkih
partija sve više se svode na nadmetanje različitih strategija reprezentacije i
samopokazivanja, o čemu brinu specijalizovane agencije za politički
marketing. 28 Dolazi do simbioze tržišnog i političkog modela kiča, čime se
potvrđuje teza da „uporna ponuda kiča nikada nije bez izgleda na tržišni
uspeh“. 29
U takozvanom društvu spektakla, u kome preovlađuju moderni uslovi
proizvodnje, život je predstavljen kao ogromna akumulacija prizora. Sve što
je nekada bilo neposredno doživljavano, udaljeno je u predstavu. „Spektakl
nije samo skup slika, veli Gi Debor (Debord), i dodaje: “To je društveni
odnos među ljudima posredovan slikama“. On ne može biti shvaćen kao
puka vizuelna obmana koju stvaraju masovni mediji jer u suštini predstavlja
„pogled na svet koji se materijalizovao“. 30 Političari takvoga društva postaju
taoci nemoljivih očiju kamera i više nego ranije nastoje da spoljašnjim
izgledom i gestovima privuku pažnju potencijalnih birača. Laž se seli iz polja
trivijalne narativnosti u beskrajno polje vizuelnih utisaka.
Uloga medija je, generalno, počevši od sredine devedesetih godina
prošloga veka do danas, jako uticala na građenje identiteta kome nisu
podložni samo političari, već i „običan“ svet. Vreme postmodernizma
favorizovalo je bezličan društveni odnos i paralelnu stvarnost
preovladavajuće virtuelne komunikacije. Pojedinac se izgubio u
fragmentiranoj slici stvarnosti, a virtuelna stvarnost stvorila je nova obeležja
medijske kič egzistencije. U prepletenosti virtuelne i stvarne zajednice kič će
od imitativnog karaktera koji poseduje u stvarnosti postati u svom
virtuelnom prostoru banalan, a često i agresivan. Na taj način postaće
Zoran Gluščević, cit. delo, 129–130.
Branislav Stevanović, Političko-kulturne interferencije, Niš: Filozofski fakultet, 2013.
208.
29
Milan Ranković, Opšta sociologija umetnosti, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, 1996. 230.
30
Guy Debord, La Société du spectacle, Paris: Champ Libre, 1987. 8.
27
28
16
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
nezaobilazan i konstitutivni element novog društva i lomljivog identiteta. 31
Uprkos svemu, kič u kulturnom pogledu doprinosi održanju status quo-a i
time sprečava otklon od političkog konzervativizma.
Zatočenici konzervativne svesti
Konzervativizam se često dovodi u vezu sa kičem. Da bi se
odgovorilo na pitanje da li je svaki konzervativizam jednak kiču treba znati
šta konzervativizam zapravo predstavlja. Reč „konzervativan“ ima mnoga
značenja. Ona obuhvata ponašanje koje je umereno ili oprezno, životni stil
koji je konvencionalan, moralni stav koji je konformistički, ali i svaki strah
od promena. U kulturnom pogledu, konzervativizam je životni credo ili
pogled na svet. Odbacivanje promena koje označavamo glagolom
„konzervisati“ odnosi se, dakle, na pojedinca koji ne bi da menja ništa u
svom životu, ali i na društvene grupe koje bi da održe stanje kakvo ono jeste
u datom trenutku.
Međutim, svako opiranje promeni nema uvek ideološku konotaciju.
Kada bi se konzervativizam sastojao samo od refleksne odbrane status quo-a,
onda bi on bio prosto politički stav, a ne ideologija. Ideologijom on postaje
tek kada bude zasnovan na posebnom skupu političkih verovanja o ljudskim
bićima, društvima u kojima žive i značaju specifičnog skupa političkih
vrednosti. U tom kontekstu konzervativizam postaje, poput liberalizma ili
socijalizma, ideologija. Jednako kao politika, i ideologija po sebi ne može se
smatrati običnom patvorinom koja se nalazi u bliskom srodstvu sa kičem.
Međutim, već u definiciji pojma ideologije, Karl Manhajm (Mannheim)
navodi „doživljaj nepoverenja i podozrenja“, koji se uvek oseća nasuprot
onome ko drugačije misli. Takva činjenica nosi moralnu konotaciju,
pogotovu kada se za „nosioce protivničkog obmanjivanja“ ne uzimaju
usamljeni subjekti, već se izvor protivnikove neistinitosti, lukavstva i zla –
manje ili više svesno – pronalazi u „nekom društvenom činiocu“. 32 Budući
da je „konzervativna ideja“, po Manhajmu, jedan od četiri osnovna oblika
utopijske svesti, ima razloga da se ideologiji pripiše uloga čuvara
Ivan Radojičić, “Virtuelna kultura i/li konstrukcija novog kič identiteta“, Nikšić:
Sociološka luča, br. 1(2011): 61.
32
Karl Manhajm, Ideologija i utopija, Beograd: Nolit, 1968. 53.
31
17
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
konzervativnih misli i osećanja. Dok u liberalnoj utopiji postoji relativno
približavanje onome što se nalazi „sada i ovde“, kod konzervativaca „utopija
je već unapred uronjena u egzistenciju“. 33
Centralna verovanja konzervativne ideologije, piše Endru Hejvud
(Heywood), jesu: tradicija, ljudska nesavršenost, organsko društvo,
hijerarhija i autoritet i, napokon, svojina, koja pruža ugodan konformistički
osećaj poverenja i pouzdanja. 34 Skup ovih ideoloških komponenti može
proizvesti politički stav, a on dobija kič dimenziju onda kada ih skupno ili
pojedinačno instrumentalizuje i stavi u funkciju parcijalnih ili ličnih interesa.
Oslanjanje na tradiciju je neupitno kada je reč o kontinuitetu
društvenog razvoja, kulturnom progresu i prosperitetu. Tradicija pruža
ljudima osećaj „ukorenjenosti“ i pripadnosti, ona ih vezuje za prošlost,
oživljava kolektivno pamćenje i učvršćuje nacionalni i kulturni identitet. U
ovom smislu, tradicija predstavlja izraz „nagomilane mudrosti prošlosti“.
Konzervativci smatraju da institucije i prakse prošlosti treba sačuvati na
korist sadašnjih i budućih generacija zato što je njih već „testiralo vreme“.
To je u skladu sa notornom istinom da nas ima više pod zemljom nego na
zemlji, pa je britanski pisac Gilbert Kit Česterton (Chesterton) svojevremeno
pisao o tradiciji kao o „demokratiji mrtvih“, uz opasku da ona znači davanje
glasova najopskurnijoj od svih klasa: našim precima. 35 Za razliku od
tradicije, promena je putovanje u nepoznato: ona stvara neizvesnost i
nesigurnost i tako ugrožava ljudsku sreću. Pošto su olako obećana sreća,
artificijalna romantika i lažna idila važne odlike kiča, u tim elementima
tradicije političari konzervativnog kova nalaze odličan milje za
manipulisanje tradicijsko-patriotskim kič osećanjima.
Od tradicije se očekuje da konzervira (zaštiti, sačuva, uskladišti)
određene vrednosti koje su rezultat stvorenih tekovina prošlosti. Međutim,
ona postaje negativna konzervativna sila u momentima kada počne da ruši
mostove prema novome, savremenome i modernome. Tada tradicija kao
pojava gubi tvoračku dimenziju i pretvara se u tradicionalizam kao „rđavu
savest nemitotvorne svesti“. 36 Rečju, tradicija postaje instrument laži, fikcija
33
Isto, 189.
Endru Hejvud, Političke ideologije, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva ,
2005. 75.
35
Isto, 76.
36
Radomir Konstantinović, cit. delo, 141.
34
18
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
i obmane putem koga nosioci vlasti i moći ostvaruju svoje interese tako što
govore o stvarima i događajima koji često nisu ni postojali. To se
jednostavno zove „izmišljanje tradicije“. 37 Kada prošlost počne da se
konstruiše i doteruje po imaginarnom i poželjnom modelu vladajućih elita,
tradicija zadobija prava svojstva kiča koji kod ljudi budi sentimentalnost,
nostalgiju i poznatu sklonost za dirljivost. Tradicijski kič je ugrađen u
politički konzervativizam jer tradicija dobro služi političarima kao pokriće,
izgovor, demagoško sredstvo opravdavanja sopstvene vlasti putem koga će
oni potvrditi navodno očuvanje istorijskog kontinuiteta i identiteta, tobožnju
nacionalnu veličinu, lažnu doslednost i kvazipatriotizam. Stoga nije
preterano reći da je povezivanje kiča sa reakcionarnim političkim
tendencijama prirodno i da proizlazi iz konzervativne i reakcionarne
strukture kiča. 38
Tradicija i modernost kao kulturne pojave imaju sudbinu da žive
jedna kraj druge. Karakter društva, odnosno društvenih elita, odlučuje o tome
koja od njih će imati preimućstvo. Dakle, čak i kada su ti kulturni oblici
međusobno oprečni dešava se da istodobno prebivaju u istom društvenom
kontekstu. Tradicija i modernost ne isključuju se međusobno u svakom
slučaju, mada po pravilu staro biva uvek prevaziđeno novim. Rečju, nije
tačno da samo ono što je novo („napredno mišljenje“) ima izgleda da
opstane, a da sve drugo postepeno odumire, ali svakako je istina da ono
starije, gonjeno novim, mora da se preobražava. 39 Takođe, tradicija i
modernizacija u praksi predstavljaju često komplementarne pojave.
„Uglavnom su netačna i stereotipna shvatanja koja govore o
navodnoj statičnosti tradicionalnih i permanentnoj dinamičnosti
modernih društvenih zajednica. Moderna društva, van svake sumnje,
nisu lišena apsolutno svih oblika tradicionalnog razmišljanja, kao
što ni tradicionalna društva nisu antimoderna bez ostatka. I više od
toga: modernizacija može po potrebi da utiče na obnovu nekih
tradicionalnih obrazaca kulture, ništa manje nego što neki
37
Vidi: Erik Hobsbom i Terens Rejndžer , Izmišljanje tradicije, Beograd: Biblioteka XX
vek, 2002; Entoni Gidens, Odbegli svet, Beograd: Stubovi kulture, 2005.
38
Upor. Zoran Gluščević, cit. delo, 130.
39
Karl Manhajm, cit. delo, 188.
19
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
tradicionalni sadržaji i simboli mogu poslužiti kao podrška
modernizaciji“. 40
Novi kulturni pokreti mogu biti obnoviteljski u odnosu na prošlost,
dok istovremeno neki kulturni oblici, vezani uz tradicije, mogu egzistirati
kao izraz najpostojanijih sastavnica društva. Sukob tih različitih oblika može
dovesti do različitih ishoda, u odnosu na to da li prevladavaju „napredni“
oblici nad tradicionalnima ili ovi drugi nad prvima, ili se pak u jednima i
drugima zbivaju procesi uzajamnog prilagođavanja. 41 Zato se čini da je
najbolji način očuvanja kulturne postojanosti naći meru očuvanja starog ne
rušeći mostove prema novom. U tom smsilu se britanski konzervativizam, na
primer, ozbiljno oslanja na ideje Edmunda Berka (Burke) koji je, umesto
slepog otpora promenama, zagovarao razboritu spremnost da se „menja da bi
se sačuvalo“. 42 Neargumentovano glorifikovanje tradicije vodi direktno u
kič, kao što i sve modernističke težnje koje nisu izraz realnih mogućnosti
društva takođe završavaju u kič utopijama. Zato je u politici najbolje zauzeti
stav takozvanog političkog realizma. On polazi od činjenica, a ne od
mogućih konstrukcija i zamisli – oslanja se na oprobana i dokazana rešenja.
Politički realisti traže oslonac u tradicionalnim institucijama koje ne dolaze u
sukob s postojećom stvarnošću, ne ugrožavaju i ne sputavaju život. Kao što
tradiciju treba prilagođavati savremenim uslovima, tako ni novo ne treba
bezuslovno prihvatati već, ako je moguće, uskladiti ga sa tradicionalnim. Na
taj način se kod političkog realiste održava u sadašnjosti preživela prošlost i
novostvorena sadašnjost. 43
Na lestvici konzervativne ideologije ljudska nesavršenost, po
Hejvudu, dolazi odmah iza tradicije. Po konzervativcima, za koje je bolje
„ništa ne raditi“ nego „nešto raditi“, ljudska bića se shvataju kao moralno
nesavršena, sebična i gramziva. Stoga će ljude od zločina odvratiti samo
zakon koji će se strogo primenjivati. Zločin nije produkt nejednakosti u
društvu, već osnovnih ljudskih instinkata. Odatle konzervativna sklonost
prema jakoj vladi i „krutim“ režimima kaznene politike. Za konzervativce,
Nikola Božilović, „Kulturna memorija i izazovi modernizacije“, Beograd: Socijalna
misao, br. 2(2012):118.
41
Franco Crespi, Sociologija kulture, Zagreb: Politička kultura, 2006. 152.
42
Endru Hejvud, cit. Delo, 72.
43
Čedomir Čupić, cit. delo, 102–103.
40
20
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
uloga zakona nije da podrži slobodu, već da sačuva poredak. 44 Ovako krute i
bizarne ideje proizlaze iz konzervativnog utemeljenja u tradiciji. Preterana
umerenost, oprez i odbijanje svakog rizika onemogućava ispoljavanje
individualnosti, sprečava kreativnost i sputava inicijativu. Konzervativističko
gledište daje pristanak životarenja u baruštini. Tu nema nikakvog talasanja
koje bi moglo da uslovi bilo kakvu promenu. Budući da su individualnost,
kreativnost i inicijativa uz (stvaralački) rizik temeljne odrednice slobode, u
društvu po meri konzervativaca nema mesta bilo kakvoj promeni, a nekmoli
reformi ili revoluciji. Takav konformistički život je prepun privida i lažne
sigurnosti, što skupa stvara uslove za ostvarenje prave kič egzistencije.
Za razliku od liberala, tradicionalni konzervativci su zagovornici
organskog društva. Takvo shvatanje društva ponovo je u vezi sa nesigurnom
ljudskom prirodom koja ima očajničku potrebu pripadnosti zajednici.
Pojedinac ne može biti odvojen od društva, što će reći od porodice, prijatelja,
kolega, lokalne zajednice, sve do nacije. Tradicionalni konzervativci društvo
shvataju kao živo biće, organizam, a unutar organizma, celina je nešto više
od njegovih pojedinačnih delova. Upotreba „organske metafore“ i
mehaničko shvatanje društva oblikovani su iz institucionalističke i
funkcionalističke perspektive, u kojoj nema mesta elementima ljudske
duhovnosti kao što su nadahnuće, inspiracija ili imaginacija. Ispada da je
društvo prirodna pojava i da u njemu vladaju zakoni koji su predestinirani.
Prošlost je odredila sadašnjost i budućnost, te navedene ljudske osobine, po
konzervativcima, nisu ni potrebne. U „organskom društvu“ građani se nalaze
u carstvu tradicijom programiranog života.
Pošto smatraju da je nejednakost neizbežno organsko svojstvo
organskog društva, a ne puka posledica individualnih razlika, konzervativci
tradicionalno veruju da je društvo po prirodi hijerarhijski ustrojeno. Zbog
organicizma i verovanja u hijerarhiju, tradicionalni konzervativci imaju
izraženu tendenciju ka paternalizmu (delovanje na „očinski način“) i veru u
autoritet (vlast u školama, na radnom mestu, u društvu kao celini). Oni se
zalažu za zajedničku kulturu i podržavaju nacionalne vrednosti kao zalogu
patriotizma i identiteta, dok su, s druge strane, protivnici kulturnog
pluralizma. 45 U najkraćem, ovo shvatanje ograničava slobodu i doprinosi
„infantilizaciji“ društva. U našem slučaju ono ima sve odlike kičističkog
44
45
Endru Hejvud, cit. delo, 78.
Isto, 83–84.
21
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
razumevanja i objašnjavanja, budući da počiva na egalitarizmu, parazitira na
antiintelektualizmu, sadrži antiurbanu komponentu, zahteva slepu pokornost,
legitimizuje prosečnost i odbacuje različitost.
Odnos prema vlasništvu tradicionalnih konzervativaca ne odudara od
njihovog odnosa prema tradiciji, čoveku, društvu i autoritetu. Svojina je, po
njima, „zarađena“, što se tiče onih koji vredno rade. Zato je, generalno, u
sadržaj konzervativne ideologije ugrađeno verovanje u štednju, koja je vrlina
po sebi. Naravno, prava pojedinca odmeravaju se prema interesima društva i
nacije. 46 Predani rad i bogatstvo stečeno na osnovu rada jesu vrline i, kao što
je poznato, oni su ugrađeni u etički kodeks protestantske religije u kojoj rad i
sticanje bogatstva imaju važnu ulogu u potvrđivanju čoveka u društvu i pred
Bogom. 47 U tumačenju konzervativaca, pak, to ima drugačiju konotaciju i,
kada se spoji sa tradicionalističkim shvatanjima ljudske prirode, organskog
društva, hijerarhije i autoriteta, čitava priča dobija dimenziju kič patriotizma
i paternalizma, nacionalizma i autoritarnosti.
Sociolozi i politikolozi razmišljaju o sudbini konzervativizma u XXI
veku. Oni se pitaju kako konzervativizam može ostati relevantan u
postsocijalističkoj eri iliti postmodernom dobu. Pored nesumnjivih razlika,
postoji nešto što je zajedničko tradicionalnom konzervativizmu i
postmodernizmu: zagovornici oba pravca smatraju da je istina suštinski
parcijalna i lokalna. Međutim, jasno je da dolazak postmodernog doba preti
da podrije samu osnovu tradicionalnog ili organskog konzervativizma. 48 Ako
se zna da postmodernizam, između ostalog, relativizuje i dovodi u pitanje
sve vrednosti (estetske, etičke, političke, ideološke i ostale), pitanje je da li
on ostaje izvan svake kič pozicije. Još konkretnije: da li on uopšte zauzima
kakvu poziciju? Čini se da tu postoji nekakav vakuum, a on predstavlja
dobru podlogu za raznorazne kič umotvorine.
46
Isto, 85.
Maks Veber, Protestantska etika i duh kapitalizma, Novi Sad: Mediteran Publishing,
2011.
48
Endru Hejvud, cit.delo, 107.
47
22
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Kič u našem dvorištu
Kič svuda, kič u svakom vremenu, ali i kič ovde i sada. Postoje
kulturne univerzalije, pa dakle i kič konstante, međutim, svaki kič poprima
lokalnu, to jest nacionalnu boju. Činjenica da se Srbija XXI veka nalazi u
predmodernom stadijumu razvitka sama po sebi govori o duhovno
raspolućenoj zemlji, državi na pola puta, o Srbiji koja nije „ni tamo, ni
ovamo“. Stavovi njenih građana o najvažnijim društvenim pitanjima
najčešće su dijametralno suprotni. Karakterističan je njihov odnos prema
Evropskoj uniji. Većinska Srbija je za priključivanje toj zajednici, ali... U
Srbiji svaki iskorak ka novom započinje sa uzdržanim „ali“: „Mi bismo u
Evropu, ali pod našim uslovima“. To može biti čak simpatično kao nekakva
mantra, ali je zabrinjavajuće u smislu da Srbija u svemu uvek staje na pola
puta. Zato se za nju kaže da nije „ni riba ni devojka“. Neko će zapitati: pa
gde je tu kič? Kič je upravo u takvom odnosu koji je, po pravilu, odnos koji
pokazuje neodlučnost, neistrajnost, kolebljivost i prevrtljivost, u konkretnom
slučaju, „nacionalnog karaktera“. Taj odnos ukazuje na tromost i klonulost
duha, na njegovu tupost i opštu mentalnu konfuziju. Srbija uvek staje na pola
puta i ostaje neodlučna kada se nađe pred životnim raskrsnicama. Danas je to
raskrsnica u dva smera: jedan pokazuje evropski pravac, a drugi vodi put
tame, u srednjovekovnu manastirsku tišinu. Kome se carstvu privoleti?
Najviše zabrinjava činjenica da se modernizacija Srbije rasteže na
poslednja dva veka i da pri tom ona još uvek nije dovršena – Srbija nije stala
uz rame za najrazvijenijim evropskim državama. Izgleda neverovatno
(senzacionalnost je važna odlika kiča – prim. N. B.), ali nedoumice i
nesporazumi srpske kulture i danas su gotovo isti i lome se oko istih pitanja
kao pre sto ili više godina. Današnja situacija u svetu („duh vremena“)
pokazuje da se svet menja neverovatno brzo, tako da u kompoziciju voza
globalizacije mogu uskočiti samo oni koji pred sobom imaju jasan cilj i
zacrtane planove razvoja. Srbija ne spada u takve. U njoj se, recimo, još uvek
raspreda o Kosovu kao o „kolevki srpstva“, što je obična mantra ili
poluistina. Ta sintagma ušla je u kolektivnu memoriju naroda iz čije svesti ne
mogu da je izbace ni realne činjenice života. Sa narodom koji se više puta
sapliće o isti kamen (10 odsto visokoobrazovanih) vi možete dobijati
izgubljene bitke (od one na Kosovu 1389. do poslednje, sa NATO paktom
1999). Kao dokaz za pobede u „ratovima u kojima nismo učestvovali“
23
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
pronašli smo spasonosnu formulu u sintagmi „moralna pobeda“. Ona je uvek
bila garant naših tobožnjih velikih uspeha, dobitna karta iz koje se svaki naš
poraz pretvarao u trijumf.
U postsocijalističkoj eri Srbija je doživela, poput mnogih zemalja tog
sveta, snažnu retradicionalizaciju i remitologizaciju. Pod teretom
tradicionalizacije ona se okrenula prošlosti i izabrala da živi u njoj.
Vezivanje za prošlost vodi nužno oblikovanju palanačkog duha
tradicionalizma i mitomanije i vraćanju predmodernim vrednostima.
Projektovanje moderne demokratske transformacije društva ustupa mesto
„retradicionalizaciji perspektiva“: u ime nacionalne autonomije i suvereniteta
popularizuje se monarhija, podržava se trend klerikalizacije i
desekularizacije društva, marginalizuje se značaj individualnih građanskih
prava i sloboda. 49 Relevantnost istorijskih mitova svakako nije samo
obeležje srpske kulture budući da je ona evidentna u svim zemljama
jugoistočne Evrope. Zbog toga je među stanovništvom ove geopolitičke
regije raširen aistorijski način mišljenja, u kome se vreme ne posmatra kao
linearno, već kao liminalno. Tako se protok vremena deli na osnovu važnih
događaja (kakav je u Srbiji, primerice, Kosovski boj 1389. godine), a
konkretno odvijanje istorijskih događaja ima podređenu ulogu. Uzimajući
narodnu tradiciju i narodno predanje kao osnovu tumačenja istorije, državna
politika srasta sa narodnom tradicijom i mitskim pogledom na svet. 50 Na taj
način dolazi do samoizolacije, sa mazohističkim ponašanjem koje je
nerazumljivo „ostatku sveta“.
Najmanja opasnost preti Srbiji od kič predmeta – ljupkih suvenira i
gadžeta, vrtnih patuljaka, kičerajskih slika iz staklorezačkih radnji ili
srceparajućih TV sapunica. Opasno je što čitava zemlja stoji na (bolesnom na
smrt) postamentu kič kulture koji pruža kancerozne metastaze na čitavo
društveno telo. Ne zaboravimo da je Abraham Mol (Moles) svojevremeno
napisao da kič nije stvar već odnos između čoveka i stvari. Iz toga sledi da se
značenja kiča nalaze prevashodno u ljudima. Iz njihovih iskrivljenih odnosa
reflektuju se kič-predmeti, pa i sam život kao kič. Jedna zemlja nalazi se u
Zagorka Golubović, Moji horizonti: mislim, delam, postojim, Beograd: Žene u crnom,
Centar za ženske studije i istraživanja roda, 2012. 99.
50
Klaus Rot, Od socijalizma do Evropske unije, Beograd: Biblioteka XX vek , 2012. 119–
120.
49
24
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
stanju bezizlaza onda kada kič postane njen način života u svakodnevlju. 51
Neodgovorna populistička politika dopustila je da kič na velika vrata uđe u
Srbiju. Kič predugo nagriza srpsku kulturu poput korova, a poslednjih
nekoliko decenija on je gotovo postao njen zaštitini znak. Premijer Zoran
Đinđić je povodom toga izrekao sjajnu misao, primerenu aktuelnom
trenutku: „U svakoj zemlji ima korova, samo se u Srbiji korov zaliva“.
Mnogo je primera iz relativno bliske prošlosti odakle izranja
tradicionalna duhovna matrica koja proizvodi otpore prema modernizaciji
srpskog društva. Tipičan primer je slučaj sa beogradskom kanalizacijom s
kraja XIX veka. O njoj se raspravljalo 35 godina pre nego što je ona uopšte
počela da se gradi, dok su ljudi umirali od posledica nehigijene. Slične stvari
događale su se sa elektrifikacijom, vodovodom i uvođenjem tramvaja u
prestonicu, koja predstavlja paradigmu ukupne modernizacije Srbije. 52 Da je
bilo više smelosti, duhovne radoznalosti i inicijative, modernizacija zemlje
ne bi nailazila na toliko prepreka.
Današnja Srbija je sekularna država sa republikanskim uređenjem.
Međutim, njeno političko rukovodstvo združeno je u „svetom trojstvu“ koje
čine predsednik Republike, premijer (uključujući vladu i parlament) i –
Srpska pravoslavna crkva (sic). Ova crkva zaokupljena je više svetovnim
(profanim) nego svetim (sakralnim) poslovima, jer se ona, tobože, stara o
zdravlju nacije i države. Srpsko društvo ispunjeno je mnogim paradoksima:
zvanično se slave i državni i crkveni praznici, državni simboli nose
uglavnom monarhistička znamenja, Republika ima svog prestolonaslednika
iako, naravno, nema ni kralja ni presto itd.
U vezi sa pravom postmonarhističkom pomamom javlja se još jedan
politički paradoks Republike Srbije. To je „pametnom svetu“ nerazumljiva i,
po svemu sudeći, lažna nostalgija za nekadašnjim srpskim kraljevima i
njihovim porodicama. Poslednjih godina lančano se (post)sahranjuju
posmrtni ostaci kraljeva, kraljica i njihovih potomaka, čak i uz protivljenje
nekih članova porodice. Naime, zemni ostaci uglednih predaka umrlih u
inostranstvu vade se iz grobova i, po nalogu srpske državno–političke elite,
prenose se u Srbiju. Ne bi u tome činu bilo ničeg lošeg da čitava ceremonija
ne poprima oblik spektakla u kome ima mnogo nesuvislosti i neukusa. U
Nikola Božilović, Kič kultura, Niš: Zograf, 2006. 22.
Dubravka Stojanović, Iza zavese. Ogledi iz društvene istorije Srbije 1890 – 1914,
Beograd:Udruženje za društvenu istoriju, 2013. 8.
51
52
25
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Srbiji, na Oplencu (u prisustvu visokih državnih zvaničnika, diplomata,
vladika i „savetodavnih tela Krune“) priređuje se „višestruka“ državna
sahrana sa svim odlikama pogrebnog kiča, uključujući elemente „dirljive
banalnosti“ i „banalne dirljivosti“. 53 Sve ovo praćeno je neiskrenom i
narcisoidnom paradom osećanjima do juče zakletih antimonarhista. Sahrane
sa karnevalskim obeležjima jesu nepotreban luksuz u zemlji koja se suočava
sa ogromnim teškoćama (ekonomskim, socijalnim i kulturnim). Smotra
samoprikazivačkih glumačkih instinkata i ispoljavanje nekrofilnih strasti
govore o tradicionalističkoj kič nostalgiji neprimerenoj vremenu i prostoru.
U navedenim slučajevima ne radi se o iskrenom saosećanju i poštovanju
mrtvih, već o glorifikovanju prošlosti koja na svaki način želi da se predstavi
mnogo boljom i časnijom nego što je to uistinu bila. „Svetla“ prošlost javlja
se kao zamena ili nadomestak za sumornu sadašnjost i krajnje neizvesnu
budućnost. Politički kič i religiozni kič u ovom slučaju nalaze zajedničku
inspiraciju, udruženi su na jednom mestu. I kod jednog i kod drugog prisutno
je „žrtvovanje istinitosti zarad dopadljivosti“, pri čemu istina koja je
bremenita unutrašnjim protivrečnostima dobija „fatalan ukus saharina“. 54
Ovakve antinomije tipične su za konzervativno (antimoderno) društvo koje
tumara u magli političkog kiča.
Politički život u Srbiji nekad i sad zatrovan je napred opisanim
elementima konzervativne ideologije. Pored tradicionalizma, društvo na
našem prostoru razumevalo se kao organska tvorevina, a pokornost
autoritetu bila je osobina koja se podrazumevala. Politički život bio je (i
ostao) krajnje intimizovan jer su se političke partije, pa i čitava država,
doživljavale kao deo familijarnog jezgra. Srpsko društvo oduvek je bilo
preopterećeno politikom i političkim strastima, tako da se kulturna klima na
početku XX veka veoma malo razlikovala od ove danas:
„Shvatanje stranke kao proširene porodice, a stranačkog vođe kao
oca i svođenje unutrašnjih odnosa na lične afinitete dovodilo je do
toga da je čitav javni prostor postajao zasićen ličnim odnosima, dok
su politička načela zamenjivana strasnim odnosima ljubavi i mržnje,
53
54
Zoran Gluščević, cit. delo, 73.
Isto, 100–101.
26
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
koji su kočili rad državnih institucija, stavljajući lični iznad javnog
interesa“. 55
Ratovi koji su zahvatili SFR Jugoslaviju devedesetih godina minulog
veka još više su kod Srba pojačali osećanja ekskluzivnosti, isključivosti, inata
i samodovoljnosti. Oni su razbuktali nacionalna osećanja, koja su prerasla u
nacionalizam, šovinizam i etnofiletizam. Način života bio je ispunjen
nacionalnim
egoizmom,
ksenofobijom,
homofobijom,
verskom
netolerancijom, kršenjem prava manjina (Romi, LGBT populacija) i, uopšte,
nepoštovanjem bilo kakve različitosti. Život se preselio u svet privida,
obmane, laži i poluistina.
Društvo zahvaćeno kičem prepuno je paradoksa. U Srbiji se živelo
potpuno izvan realnosti savremenog sveta, mitovi prošlosti postali su jedina
stvarnost. U svetu iliti „carstvu nebeskom“ konstruisanom od „laže i
paralaže“ 56 verovalo se u božansko izbavljenje i nebesku pravdu, a spas se
tražio u vođama koje su bile divinizovane i obožavane kao idoli. U društvu
koje se nalazi u stanju anomije ima mesta samo za polusvet. U njemu pisac
Stevanović otkriva „novu vrstu, mutantsku“. Nju čine lopovi koji tvrde da su
predvodnici nacije i spasioci domovine, jedini pravi Srbi. „Lopovi entuzijasti
i lopovi altruisti, lopovi svetosavci i nikolajevci. Ukratko, lopovi patrioti“.57
„Dežurni rodoljupci“ smatraju sebe i nosiocima pravoslavne vere, koju, iz
potrebe da se isključe iz ostalog hrišćanskog sveta, nazivaju svetosavljem. Za
njih su vernici ostalih boja svi odredom jeretici, đavolove sluge ili
neznabošci. U tako obezglavljenom društvu konzervativizam je mogao biti
jedina ideologija, ako je nje uopšte i bilo, a politički kič uvukao se u sve pore
sistema. Evo originalnog literarnog i slikovitog viđenja strukture tog srpskog
društva, iz pera pisca koji je surovost vlasti osetio na sopstvenoj koži:
„To je komunizam bez marksističke osnove, šovinizam koji se
nameće kao okvir nove ideologije, pravoslavna crkva koja je srećno
u praksi ostala bez osnovica religije, policija koja raste voljom
poludiktatora, vojska koja se raspada iznutra, birokratija koja
nagriza sopstvenu državu, država koja otvoreno ratuje protiv svog
stanovništva koje se tome ne opire, opozicija koja brani stavove
Dubravka Stojanović, cit. delo, 121.
Danilo Kiš, Enciklopedija mrtvih, Beograd: BIGZ, 1994. 19.
57
Vidosav Stevanović, cit. delo, 322.
55
56
27
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
pozicije, inteligencija koja se konačno predala zatvorenom duhu,
radnici koji neće da rade i seljaci koji su veseli zbog neobrađene
zemlje i propalih useva“. 58
Ratno vreme, ekonomska kriza i siromaštvo stvaraju i duhovnu bedu
koja ostaje decenijama po prestanku ratovanja. Sociolozi često navode jedno
opšte mesto, po kome revoluciju možete izvršiti za nekoliko dana, institucije
obnoviti za nekoliko nedelja, a svest ljudi ne možete promeniti za još
nekoliko decenija. Tako je i sa Srbijom. Posle silnih borbi nastupa vreme
mira, ali način života ne menja se preko noći. Menjaju se samo uloge,
odnosno njihovi nosioci. Umesto ratnih profitera, na novu društvenu kič
pozornicu stupaju „antiratni profiteri“, autokratsku vlast zamenjuje
„demokratska“ autokratija to jest samovolja, institucije postoje samo na
papiru, a odluke se donose u partijskim kuhinjama. Pri tom, fikcija je
poželjnija od realnosti koja se teško i nevoljno prihvata. U srpskoj varijanti to
znači da, na primer, Kosovo ostaje u Srbiji iako Srbija tamo nema ni zrno
legitimne vlasti. Na drugoj strani, stvara se mit o Srbiji kao „lideru Balkana“,
mada u njoj vladaju nezapamćena beda i nezaposlenost, cvetaju mito i
korupcija, a caruje organizovani kriminal u sprezi sa kvazimenadžerstvom.
Izmišljanje neprijatelja i dalje ostaje srpski specijalitet koji je vrlo zgodan
kao pokriće za sve slabosti režima. Neprijatelj je neophodan kao simulant
neprekidne opasnosti. On biva ugrađen u sistem kao „koheziona snaga“. 59
Imaginarni neprijatelj na taj način postaje stvarna opasnost, a politička
manipulacija pokazuje da su njena sredstva neiscrpna. Nova real-politika
zasnovana na političkom pragmatizmu neophodna je u takvim uslovima, ali
ostaje pitanje da li ona može da se nosi sa društvom ogrezlom u prljavim
lažima i samoobmanama (society trash). Jer, kič poseduje snagu i izdržljivost
sa kojom je teško izaći na kraj, a njegovoj prevrtljivosti i prilagodljivosti
svakom političkom i društvenom sistemu može pozavideti i najdovitljiviji
kameleon.
58
59
Isto, str. 569–570.
Herbert Marcuse, Čovjek jedne dimenzije, Sarajevo: „Veselin Masleša“ , 1968. 64.
28
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Zaključak
Sloboda i moral su, po definiciji, najbitniji atributi politike. Međutim,
ako je sloboda u konkretnoj političkoj praksi onemogućena ili sputana, a
moralno ponašanje u smislu poštenja i odgovornosti diskvalifikovano, onda
je reč o prividu političkog koje ima za cilj da maskira istinu, zamagli
stvarnost i zadovolji parcijalne interese pojedinaca ili grupa na vlasti. U
odsustvu prave kulture caruje pseudokultura, lažna i patvorena. Ona
predstavlja idealnu podlogu za procvat pseudopolitičkih pojava i nastanka
autoritarnih društvenih zajednica.
Konzervativna ideologija, oličena u „lažnoj svesti“ i lažnom
političkom moralu, uz to potpomognuta političkom propagandom sa
odgovarajućim ritualima, otvara vrata političkom kiču koji je veoma
penetrantan i lako zahvata čitavo društvo. U kulturi laži politika predstavlja
područje koje proizvodi svesnu obmanu i programira unapred smišljenu laž.
Takva politika uspeva da preživi zahvaljujući atributima kakvi su
primitivnost, agresivnost, lascivnost, vulgarnost, senzacionalnost,
perverznost, isključivost i banalnost. U atmosferi pseudokulture kič lako
nalazi pribežište u politici – istina prestaje biti politička vrlina, a laž postaje
legitimno, dopušteno, čak poželjno, sredstvo.
Autoritarna politika suštinski je nosilac konzervativne ideologije i
totalitarne svesti. Ona promoviše nasilje legitimišući nemoral i zlo.
Pogubnost takve politike sadržana je u činjenici da stvara privid demokratije
i slobode, a zapravo ona sputava osnovna građanska prava i guši
individualne slobode. Ova politika počiva na pokornosti liku i delu vođe, a
njene osnovne metode jesu manipulacija i represija. Između mnogih odlika,
oslanjanje na tradiciju predstavlja jednu od centralnih poluga konzervativne
ideologije. Ovde se tradicija ne shvata u najširem smislu (kao očuvanje
kulturnih tekovina prošlosti), već se radi, naprosto, o zloupotrebi
tradicionalnih osećanja ljudi. Autoritarna nedemokratska društva su nosioci
mitotvorne svesti i tradicionalizma kao negativne varijante tradicije. Nosioci
moći blokiraju promene, pojačavaju nepoverenje u društveni napredak putem
racionalnog planiranja i prikazuju iskrivljenu sliku modernizacije. U
političkoj praksi nisu retki slučajevi da vođe izmišljaju tradiciju,
instrumentalizuju je i stavljaju u službu zadovoljenja sopstvenih interesa.
29
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Napred izrečeno se prostom dedukcijom lako može primeniti na
kulturu društva Srbije, na njegovu modernizaciju koja posle dva veka još
uvek nije dovršena. Politički život srpskog društva, i danas kao nekada,
karakterišu tradicijski konzervativizam i pokornost autoritetu. Političke
partije su suštinski nosioci ljudskih sudbina, a institucije predstavljaju mrtvo
slovo na papiru. Zbog dugogodišnjih otpora promenama, uz jake procese
retradicionalizacije, remitologizacije i klerikalizacije, Srbija ne može
uspešno da se integriše u demokratsku zajednicu evropskih društava.
Konzervativna ideologija uselila se u sve pore društvenog života, a život
„običnih“ ljudi preselio se iz sumorne stvarnosti u svet obmane, privida i
ružičastih laži.
Literatura
Arent, Hana. Istina i laž u politici. Beograd: „Filip Višnjić“, 1994.
Aristotel. Politika. Beograd: Kultura, 1970.
Božilović, Nikola. Kič kultura. Niš: Zograf, 2006.
Božilović, Nikola. „Kulturna memorija i izazovi modernizacije“.
Beograd: Socijalna misao 2/2012, 113–129.
5. Božović, Ratko. „Stranputice kiča“. Nikšić: Sociološka luča 2/2009,
str. 3–18.
6. Broch, Hermann. „Bilješke o problemu kiča“, u: Dorfles, Gillo, Kič.
Antologija lošeg ukusa. Zagreb: Golden marketing, 1997, str. 59–78.
7. Broh, Herman. Pesništvo i saznanje. Niš: Gradina, 1979.
8. Calinescu, Matei. Lica moderniteta. Zagreb: Stvarnost, 1977.
9. Crespi, Franco. Sociologija kulture. Zagreb: Politička kultura, 2006.
10. Čupić, Čedomir. Politika i zlo. Nikšić: Univerzitetska riječ, 1990.
11. Debord, Guy. La Société du spectacle. Paris: Champ Libre, 1987.
12. Difren, Mikel. Umjetnost i politika. Sarajevo: Svjetlost, 1982.
13. Dorfles, Gillo. Kič. Antologija lošeg ukusa. Zagreb: Golden
marketing, 1997.
14. Gic, Ludvig. Fenomenologija kiča. Beograd: BIGZ, 1979.
15. Gidens, Entoni. Odbegli svet. Beograd: Stubovi kulture, 2005.
16. Gluščević, Zoran. Život u ružičastom. Antologija svakidašnjeg kiča.
Beograd: Prosveta, 1990.
1.
2.
3.
4.
30
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
17. Golubović, Zagorka. Moji horizonti: mislim, delam, postojim.
Beograd: Žene u crnom, Centar za ženske studije i istraživanja roda,
2012.
18. Greenberg, Clement. „Avangarda i kič“, u: Dorfles, Gillo, Kič.
Antologija lošeg ukusa. Zagreb: Golden marketing, 1997, str. 117–
130.
19. Hejvud, Endru. Političke ideologije. Beograd: Zavod za udžbenike i
nastavna sredstva, 2005.
20. Hobsbom, Erik i Terens Rejndžer (ur.). Izmišljanje tradicije.
Beograd: Biblioteka XX vek, 2002.
21. Horvat Pintarić, Vera. Od kiča do vječnosti. Zagreb: Naklada CDD,
1979.
22. Kiš, Danilo. Enciklopedija mrtvih. Beograd: BIGZ, 1994.
23. Konstantinović, Radomir. Filosofija palanke. Beograd: Otkrovenje,
2006.
24. Kundera, Milan. Nepodnošljiva lakoća postojanja. Sarajevo:
„Veselin Masleša“, Svjetlost, 1990.
25. Manhajm, Karl. Ideologija i utopija. Beograd: Nolit, 1968.
26. Marcuse, Herbert. Čovjek jedne dimenzije. Sarajevo: „Veselin
Masleša“, 1968.
27. Mol, Abraham. Kič, umetnost sreće. Niš: Gradina, 1973.
28. Petrović, Sreten. Kič kao sudbina. Beograd: Čigoja štampa, 2006.
29. Radojičić, Ivan. „Virtuelna kultura i/li konstrukcija novog kič
identiteta“. Nikšić: Sociološka luča 1/2011, str. 54–62.
30. Ranković, Milan. Opšta sociologija umetnosti. Beograd: Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva, 1996.
31. Rot, Klaus. Od socijalizma do Evropske unije. Beograd: Biblioteka
XX vek, 2012.
32. Stevanović, Branislav. Političko-kulturne interferencije. Niš:
Studentski kulturni centar, 2013.
33. Stevanović, Vidosav. Dnevnik samoće (Izbor fragmenata 1988 –
1993). Beograd. Službeni glasnik, 2010.
34. Stojanović, Dubravka. Iza zavese. Ogledi iz društvene istorije Srbije
1890 – 1914. Beograd: Udruženje za društvenu istoriju, 2013.
35. Tarner, Džonatan H. Sociologija. Novi Sad, Beograd: Mediterran
Publishing, Centar za demokratiju, 2009.
31
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
36. Veber, Maks. Protestantska etika i duh kapitalizma. Novi Sad:
Mediterran Publishing, 2011.
32
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Tatjana Vujović, Mihajlo Mijanović 1
Originalni naučni rad
Univerzitet Crne Gore
UDC 343.915:316.356.2
Filozofski fakultet
DOI 10.7251/SOCSR1306033V
Nikšić
prihvaćeno: 5. 9. 2013.
mihajlom@ac.me
Stavovi delinkvenata o ponašanju roditelja u periodu ranog djetinjstva
Abstract
This paper examines the structure of the underage delinquents’ opinions on the
perceived behavior of their parents. The juvenile delinquents commented on the
behavior of their mothers and fathers according to a specially constructed nonstandardized questionnaire. Particular features of each delinquent’s estimation
were important for the definition of those aspects of parental behavior which are
significant for the appearance of delinquency in their children. Factor-scale
achieved by the application of the Basic Components Methods indicated that
emotional neglect by the mother, aggressiveness by the father, and inconsistent
discipline exercised by the mother are crucial aspects of parental behavior
according to which future delinquency can be predicted. These results lead to a
conclusion that the perception of negative parental behavior towards the children in
the period of early childhood is central to the appearance of delinquency in the
period of adolescence.
Key words: juvenile delinquents, aspects of parental behavior, aggression,
adolescence, emotional neglect.
Apstrakt
Glavni cilj ovog istraživanja bio je utvrditi faktore i strukturu faktora koji su
doprinjeli javljanju maloljetničke delinkvencije. U tu svrhu poslužili su stavovi
(iskazi) delinkvenata o ponašanju svojih roditelja u periodu ranog djetinjstva.
U istraživanju je učestvovalo 115 maloljetnih delinkvenata starosne dobi od 15 do
18 godina. Roditeljsko ponašanje procjenjivano je na osnovu samoiskaza njihove
djece. Maloljetni delinkventi su ocjenjivali ponašanje svojih majki i očeva putem
1
Tatjana Vujović, asistent, Mihajlo Mijanović, redovni professor, Filozofski
Fakultet, Nikšić, e-mail: mihajlom@ac.me
33
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
specijalno konstruisanog upitnika. Na osnovu rezultata dobivenih putem faktorske
analize, te ortogonalne rotacije faktora (Varimax Kajserove normalizacije),može se
konstatovati, zaključiti, pa i generalisati da je agresivnost oca, emocionalno
zanemarivanje od strane majke i nekonzistentan disciplinski stil majke primarni
faktori u javljanju maloljetničke delinkvencije.
Ključne riječi: maloljetni delinkventi, dimenzije roditeljskog ponašanja, agresija,
adolescencija, emocionalno zanemarivanje.
Uvod
Pored mnogobrojnih faktora koji utiču na formiranje ličnosti djeteta, u
novije vrijeme u sociološko-psihološkoj literaturi ističe se važnost ponašanja
roditelja prema djeci kao značajnog faktora u razvoju ličnosti djeteta. Važno je
razmotriti ponašanje roditelja prema djeci u periodu ranog djetinjstva te utvrditi
kauzalnost s poremećajem u ponašanju u periodu adolescencije. Belsky 2 je prvi
istakao kako je uticaj roditeljskog ponašanja na razvoj djeteta rezultat procesa u
kojem učestvuju višestruke unutarporodične i vanporodične determinante. Samo
roditeljsko ponašanje je kompleksno i nema jednostavnih odgovora na pitanja kako
se ponašati prema djeci različite dobi u različitim situacijama.U dosadašnjim
istraživanjima potvrđena je povezanost zasebnih dimenzija roditeljskog ponašanja s
dječijim funkcionisanjem. Autor Pettit i saradnici 3 u longitudinalnoj studiji
proučavali su uticaj bihevioralne i psihološke kontrole roditelja na pojavu problema
u ponašanju.
Ustanovili su kako psihološka kontrola koju sprovodi majka koja se ogleda
u strogom načinu disciplinovanja djeteta utiče na razvoj eksternalizovanih problema
(delinkventnoga ponašanja) naročito kod djevojčica u ranoj adolesecenciji, te na
razvoj anksioznosti, depresivnosti i delinkventnoga ponašanja u kasnijoj
adolescenciji. Nedostatak bihevioralne kontrole od strane roditelja povezan je s
eksternalizovanim problemima poput: impulzivnosti, agresivnosti, delinkvencije i
upotrebe opojnih sredstava 4. Patterson i suradnici 5 utvrdili su da su nekonzistetno
2
Jay Belsky, The determinants of parenting : A process model. Child Development,
1984.No. 55, 83-96.
3
Gregory S.Pettit, Robert D. Laird, Kenneth A. Dodge, Elizabeth Bates &
Michael M. Criss, „Antecedens and behaviour – problem outcomes of parental
monitoring and psychological control in early adolescence“, Child Development,
2001. No.72 (2), 583-598.
4
Brian K. Barber, Eric J. Olsen & Shobba C. Shagle, ,,Associations between
parental psychological and behavioral control and youth internalized and
externalized behaviors“, Child Development, 1994. No. 65, 1120-1136. Brian K.
Barber, Parental psihychological control : Revisiting a neglected construct. Child
Development, 1996. No. 67, 3296-3319.
34
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
disciplinovanje i neadekvatna kontrola i nadgledanje djeteta, najbolji prediktori
delinkvencije.
Jedna od prvih i danas najuticajnijih teorija koja je nastojala da objasni
povezanost roditeljskog ponašanja i psihosocijalnih poremećaja kod adolescenata
jeste Ronerova teorija roditeljskog prihvatanja i odbacivanja (Parental Acceptance
and Rejection Theory - PART). Ova teorija pokušava da predvidi i objasni uzroke i
posljedice roditeljskog ponašanja na dimenziji emocionalne topline, na čijem
jednom kraju se nalazi prihvaćenost, a na drugom odbačenost djeteta.6 Prema ovoj
teoriji roditeljsko odbacivanje ima snažne negativne posljedice, naročito kada je od
individue opaženo na ponašanje i ličnost djece, kao i na funkcionisanje ličnosti
odraslog koji za sebe kaže da je bio "odbačeno" dijete. Prihvatanje (ljubav) i
odbacivanje (nedostatak ljubavi) su glavni predskazivači psihosocijalnog razvoja
djece. Teorija roditeljskog prihvatanja-odbacivanja predviđa da roditeljsko
odbacivanje ima negativne uticaje na psihološku prilagođenost i bihevioralno
funkcionisanje (ponašanja djece). Prema PART-u, roditeljsko prihvatanjeodbacivanje čini bipolarnu dimenziju emocionalne topline roditeljstva, sa
roditeljskim prihvatanjem na pozitivnoj strani kontinuuma i roditeljskim
odbacivanjem na negativnoj strani. Jednu stranu kontinuuma obilježava roditeljsko
prihvatanje, koje se odnosi na toplinu, privrženost, brigu, utjehu, podršku, njegu ili
prosto ljubav koju djeca mogu osjetiti od roditelja.
Druga strana kontinuuma obilježena je roditeljskim odbacivanjem, koje
predstavlja uzmicanje od navedenih osjećanja i ponašanja i prisustvo širokog
dijapazona fizički i psihički štetnih oblika ponašanja i afekata. Roditeljska
privrženost može se ispoljavati fizički (grljenje, ljubljenje, milovanje) i verbalno
(pohvala, kompliment, govorenje lijepih stvari o djetetu. (šema 1). Ova ponašanja
kao i briga, podrška i njega definišu bihevioralne izraze roditeljskog prihvatanja.
Roditeljsko odbacivanje se manifestuje na dva načina: agresivnim ponašanjem i
zanemarivanjem. Agresivni roditelji svoje neprijateljstvo mogu ispoljavati fizički
(udaranje djeteta, guranje, štipanje, bacanje stvari) i verbalno (sarkazam, kletve,
ismijavanje, vika, govorenje ponižavajućih i uvredljivih riječi djetetu). Indiferentni
roditelji su fizički i psihički udaljeni od djece. Skloni su da budu neodgovorni
prema dječijim fizičkim i emotivnim potrebama. Takvi roditelji skloni su da
poklanjaju malo pažnje djeci i da provode minimum vremena sa njima. Često
zaboravljaju obećanja koja su dali svojoj djeci, i ne primijete druge potrebe koje su
neophodne za razvoj njihove djece.
Istraživanja u Americi potvrđuju da se odbacivanje može uplesti u čitav niz
psihijatrijskih bolesti i poremećaja u ponašanju uključujući: neuroze, šizofreniju,
psihosomatske bolesti, alergije, delinkvenciju, probleme sa školom, mucanje,
5
Gerald R. Patterson , John B. Reid & Thomas J. Dishion, Antisocijal Boys. A
social internacional Approach, Eugene : Castalia Publising Company, 1992. Vol.4.
6
Ronald P. Rohner, Byungchai C.Hahn & Evelyn C. Rohner, Social –class
diferences in perceived parental acceptance – rejection and self evalution among
Korean –American Children. Behavior Science Research, 1980. No. 15, 55-56.
35
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
poremećaj slike o vlastitom tijelu, itd. Obimno međukulturološko istraživanje
tokom 45.godina pokazuje da se roditeljsko odbacivanje može ispoljavati na četiri
načina i to: 1. emocionalna hladnoća i ravnodušnost; 2.neprijateljstvo i agresivnost;
3.indiferentnost i nemarnost; 4.nedefinisano odbacivanje. 7 Pojedinci mogu
subjektivno doživjeti roditeljsko odbacivanje u vidu nedefinisanog odbacivanja.
Nedefinisano odbacivanje odnosi se na osjećanje da ih roditelji ne vole ili ne brinu o
njima, a da nužno nema objektivnih indikatora da su roditelji hladni i ravnodušni,
neprijatni i agresivni ili indiferentni.
Shema 1. Ponašanje roditelja prema djeci na dimenziji emocionalne topline
(Rohner)
Prihvaćanje
Fizički
Ljubav
Verbalno
Odbacivanje
Fizički
Agresivnost
Verbalno
Poljubac
Pohvala
Udarac
Psovanje
Zagrljaj
Kompliment
Govorenje
lijepih riječi
djetetu i o djetetu
Šamar
Štipanje
grebanje
Šutiranje
Kletve
Sarkazam
ponižavanje
Milovanje
Dodir
Igranje sa
djetetom
Gledanje u oči
djetetu
Pjevanje
pjesmica
Guranje
Pričanje priča
Čupanje
Govorenje
besmisle
nih riječi o djetetu
Ismijavanje
Zanemarivanje
Nema kontakta
Ne obraćanje pažnje
na dječije potrebe.
Fizička i psihička
odsutnost
Indiferentnost
Ignorisanje
Izbjegavanje
Cilj istraživanja je ispitati latentnu i manifestnu strukturu stavova
malojetnih delinkventa o ponašanju svojih roditelja u periodu odrastanja. Riječ je o
prepoznavanju latentnih struktura tj. faktora koji objedinjuju manifestno roditeljsko
ponašanje prema svojoj djeci, koja su evidentirana od nadležnih službi kao
delinkventi.
Pretpostavka je da fizičko i verbalno zlostavljanje maloljetnika od strane
oba roditelja najviše doprinosi pojavi eksternalizovanih problema u ranoj
adolescenciji. Zapostavljanje i odbacivanje djece, odsustvo ljubavi i pozitivnih
7
Ronald P. Rohner, Handbook for the study of parental Acceptance and rejection,
Meassurement of parental Acceptance - Rejection Center for the study of parental
Acceptance and Rejection, USA: The University of Connecticut Stories, CT.,
O6268.1984.
36
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
emocija, nedosljednost i neispunjena obećanja prema djeci, generišu i koreliraju sa
delinkventnim ponašanjem adolescenata.
Metod
Uzorak ispitanika
Istraživanje je sprovedeno na uzorku od 115 maloljetnih delinkvenata. Svi
ispitanici ovog istraživanja bili su adolescent starosne dobi od 15. do 18. godina. U
ispitivanju je učestvovalo 88 muških i 27 ženskih. Uzorak su činili maloljetni
delinkventi koji se nalaze na evidenciji Centra za Socijalnu rad Opštine Podgorica i
to: maloljetni delinkventi kojima je izrečena vaspitna 8mjera pojačanog nadzora od
strane organa starateljstva, kao i maloljetni delinkventi kojima je izrečena zavodska
vaspitna mjera.
Mjerni instrument
Osnovni instrument istraživanja bio je upitnik, koji je konstruisan za
potrebe obimnog sociološkog istraživanja na prostoru Crne Gore. Primarna namjena
upitnika je ispitivanje stavova maloljetnih delinkvenata tj. njihovo viđenje i
doživljavanje prihvaćenosti-odbačenosti od strane roditelja. Fundament za izradu
upitnika poslužili su modeli: Pari 9, Gradir. 10 Skala percepcije roditeljskog ponašanja
iz ovog upitnika poslužila je za ispitivanje strukture stavova percipiranog ponašanja
roditelja. (Tablela 1). Skala sadrži 20 pitanja-čestica rasporedjenih u dvije subskale.
Ispitanik na skali Likertova tipa od 5 stepeni opisuje način na koji se njegova majka
ili otac odnosi prema njemu. U primjeru ti modaliteti su bili sledeći:
Postoje tri grupe vaspitnih mjera koje se mogu izreći maloljetnim delinkventima a to su:
disciplinske mjere, mjere pojačanog nadzora i zavodske mjere.
9
Earl S. Schaefer, Development of a parental attitude research instrument, Baltimore:Child
Development, 1958. No. 29, 339–361.
8
Goran Knežević, “Mjerenje i porodično funkcionisanje - predlog novog
instrumenta“, Časopis za kliničku psihologiju i socijalnu patologiju, Beograd:
Filozofski fakultet, br.1 (1994) : 251-257.
10
37
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Tabela 1. 1. Skala percepcije
istraživanju
Skala percepcije
roditeljskog ponašanja
Potpuno
se
slažem
roditeljskog ponašanja upotrijebljena u
Uglavno
m se
slažem
Neodluča
n
(na) sam
Uglavnom
se ne
slažem
Uopšte
se ne
slažem
1. Emocionalna
distanciranost majke
2.Neželjeno dijete od strane
majke
3.Dijete kao „teret“ (majka)
4. Indiferentnost majke
5. Zanemarivanje od strane
majke
6.Nedovoljno vrijeme
posvećeno dječijoj igri
(majka)
7. Igra sa djecom oba
roditelja
8. Fizičko zlostavljanje od
strane oca
9. Strogost oca
10.Fizičko zlostavljanje od
strane oba roditelja
11.Manipulativnost roditelja
prema djeci
12. Popustljivost od strane
oca
13. Višednevno napuštanje
djece oba roditelja
14.Strogost majke
15. Popustljivost od strane
majke
16.Fizičko zlostavljanje od
strane majke
17.Neispunjavanje obećanja
oba roditelja
18.Nedosljednost majke
19.Zanemarivanje od strane
oca
20. Nedovoljno vrijeme
posvećeno dječijoj igri
(otac)
Koeficijent unutarnje pouzdanosti Cronbach-alpha na cijelom uzorku
ispitanika iznosio je α=.80. Za subskalu procjena roditeljskog ponašanja majke, koja
uključuje 10 čestica, koeficijent pouzdanosti iznosi α=.89, a za subskalu procjena
roditeljskog ponašanja oca, koja takodje uključuje 10 čestica koeficijent pouzdanost
iznosi α=.88.
Postupak
38
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Nakon dobijene saglasnosti od nadležne institucije, ispitivanje maloljetnih
delinkvenata je sprovedeno u više navrata u prostorijama Centra za socijalni rad
Opštine Podgorica i Zavoda za vaspitanje i obrazovanje „Ljubović ” u Podgorici.
Glavni razlog relativno dužeg perioda u prikupljanju podataka uslovljen je
neredovnim dolaskom na tretman maloljetnika kojima je izrečena vaspitna mjera
pojačanog nadzora. Nakon objašnjenja svrhe ispitivanja, garantovanja diskrecije i
motivisanja ispitanika za saradnju, prešlo se na primjenu instrumenta. Ispitanicima
je na početku sata predviđenog za provođenje istraživanja detaljno, jasno, glasno,
razumljivo, objašnjeno i pojašnjeno popunjavanje upitnika. Upitnik su popunjavali
samostalno, u uslovima individualnog testiranja. Ispitivanje jednog ispitanika trajalo
je oko 1h. Maloljetni delinkventi su često davali objašnjenja odgovora u upitnicima
i tražili objašnjenja za pojedina pitanja, što je produžavalo vrijeme ispitivanja.
Rezultati
Dobijeni iskazi od 20 čestica koji opisuju percipirano ponašanje roditelja
podvrgnuti su faktorskoj analizi. Na bazi faktorskih pokazatelja perceptivno
ponašanje roditelja može se analizirati generalno i strukturalno.
U tabeli br.2 prikazani su karakteristične vrijednosti λ, relativna veličina
karakterističnih vrijednosti tj. procenat zajedničke variance kao i kumulativne
varijance. Kriteriji relevantnih faktora određen je na osnovu veličine λ≥1. Na bazi
20 manifestnih varijabli (čestica) ekstrahovano je 5 faktora. Kako se vidi prva dva
faktora kvantitativno i strukturalno jasno su definisana od strane manifestnih
varijabli. Prema rezultatima prikazanim u tabeli br.1. zajednička varijanca
estrahovanih 5 faktora iznosi približno 71 % ostatak tj. 29% pripada faktorima koji
nijesu statistički relevantni. Dvadeset manifestnih varijabli redukovano je na 5
latentnih dimenzija ili faktora, od kojih su posebno inerpretabilna prva dva odnosno
tri.
Tabela br 2. Karakteristični korjenovi i procenat varijance
Karakteris tične
Procenat zajedničke
Kumulativna
vrijednosti λ ≥ 1
Varijance
varijanca
4.97
4.57
2.02
1.36
1.21
Suma
24.87
22.83
10.12
6.82
6.09
70.73
24,87
47,70
57,82
64,64
70.73
-
Da bi smo potpunije sagledali pravo značenje dobijenih faktora razmotrili
smo i komunalitete.11 (Tabela br.3) Dobijeni komunaliteti su visoki, pa se može reći
11
Komunaliteti označavaju korelacije pojedinačnih varijabli i faktora
39
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
da je doprinos svake varijable sistemu kriterija visok. Iz tabele br.3 zapaža se da
sistemu kriterija najviše doprinose varijable koje govore o fizičkom zlostavljanju
djece od strane oba roditelja i fizičkom zlostavljanju djece od strane oca. Ovako
visoki komunaliteti se mogu objasniti većim brojem varijabli koje opisuju fizičko
zlostavljanje djece. Visok doprinos imaju i ostale varijable koje opisuju percipirano
ponašanje majke u smislu emocionalne ravnodušnosti, neželjenosti djece i njene
indiferentnosti. Najmanji komunalitet ima varijabla 29 koja govori o učestvovanju
roditelja u igri sa djecom. Nizak komunalitet ove varijable se može pripisati nekim
statističkim razlozima, odnosno izboru varijabli koje reprezentuju ove faktore.
Tabela br.3 Komunaliteti varijabli (Communalitie)
Varijable
Initial
Extraction
1. Emocionalna distanciranost majke
1.000
.503
2.Neželjeno dijete od strane majke
1.000
.529
3.Dijete kao „teret“ (majka)
1.000
.739
4. Indiferentnost majke
1.000
.858
5. Zanemarivanje od strane majke
1.000
.866
6.Nedovoljno vrijeme posvećeno dječijoj igri (majka)
1.000
.657
7. Igra sa djecom oba roditelja
1.000
.786
8. Fizičko zlostavljanje od strane oca
1.000
.810
9. Strogost oca
1.000
.732
10.Fizičko zlostavljanje od strane oba roditelja
1.000
.716
11.Manipulativnost roditelja prema djeci
1.000
.671
12. Popustljivost od strane oca
1.000
.589
13. Višednevno napuštanje djece oba roditelja
14.Strogost majke
1.000
.699
1.000
.750
15. Popustljivost od strane majke
1.000
.746
16.Fizičko zlostavljanje od strane majke
1.000
.703
17.Neispunjavanje obećanja oba roditelja
1.000
.731
18.Nedosljednost majke
1.000
.728
19.Zanemarivanje od strane oca
1.000
.637
20. Nedovoljno vrijeme posvećeno dječijoj igri (otac)
1.000
.704
Extraction Method: Principal Component Analysis.
U tabeli br. 4 prikazana je struktura pet faktora estrahovanih po principu
veličine karakterističnih vrijednosti λ≥1.U cilju objektivnije i lakše interpretacije
izvršena je ortogonalna rotacija komponentne matrice poznatu kao Varimax with
Kaiser Normalization. Varimax solucija u velikom, odnnosno najvećem broju
40
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
slučajeva pokazala se kao optimalno rješenje faktorizacije, odnosno optimalno
rješenje za interpretaciju faktora. Suština Varimax metode je zadržavanje osnovnog
principa ortogonalnosti tj. nezavisnosti faktora i maksimalno približavanje odnosno
korelaciju manifestnih varijabli sa faktorima.U postupku ostalih faktorizacija
izvršena je kosa rotacija faktora poznata kao Oblimin with Kaiser Normalization.
Nakon sagledavanja svih faktorizacija, ortogonalnih i kosih rotacija, interpretacija,
diskusija, polemika i zaključci izvedeni su na osnovu rezultata dobijenih Varimax
rotacijom (Tabela br.4.).
Tabela br.4 Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.
Component
varijable
1
2
3
4
5
1. Emocionalna distanciranost majke
.859
-.028
-.100
.018
-.004
2.Neželjeno dijete od strane majke
.820
.001
-.041
-.233
.130
3.Dijete kao „teret“ (majka)
.811
-.083
-.151
-.016
-.108
4. Indiferentnost majke
.796
.057
-.018
-.254
-.038
5. Zanemarivanje od strane majke
.782
-.103
-.016
-.119
.017
6.Nedovoljno vrijeme posvećeno dječijoj igri
(majka)
.698
-.104
.233
.136
-.134
-.566
-.290
-.107
.028
-.293
8. Fizičko zlostavljanje od strane oca
-.106
.916
-.004
.118
.033
9. Strogost oca
-.170
.865
-.007
.024
.177
10.Fizičko zlostavljanje od strane oba
roditelja
.048
.832
.361
.178
-.042
11.Manipulativnost roditelja prema djeci
.122
.784
.262
.201
.017
12. Popustljivost od strane oca
.035
-.662
-.202
.263
-.407
13. Višednevno napuštanje djece oba
roditelja
.452
.457
.131
.204
.239
14.Strogost majke
-.024
.164
.801
.337
-.051
15. Popustljivost od strane majke
-.164
-.148
-.789
.194
-.155
16.Fizičko zlostavljanje od strane majke
-.201
.220
.713
.226
-.095
17.Neispunjavanje obećanja oba roditelja
-.091
.210
.035
.816
-.092
18.Nedosljednost majke
-.241
.078
.320
.722
.209
.019
.050
-.160
.119
.813
-.012
.174
.139
-.067
.785
7. Igra sa djecom oba roditelja
19.Zanemarivanje od strane oca
20. Nedovoljno vrijeme posvećeno dječijoj
igri (otac)
Rotation converged in 6 iterations.
41
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Po definiciji prva karakteristična vrijednost tj. faktor iscpljuje najviše
ukupne varijance. U primjeru λ1= 24.87 % približno 1/4 ukupne varijance.
Pored varijable "emocionalna distanciranost majke" koja je nosilac ovog faktora,
značajno je porasla korelacija između prvog faktora i varijabli: "neželjeno dijete",
"dijete kao teret majke", "indiferentnost majke", "zanemarivanje djece od strane
majke", "nedovoljno posvećeno vrijeme dječjoj igri od strane majke".
Prvi faktor saturiran je varijablama koje se odnose na negativan odnos
majke prema djetetu. Iz navedenog proističe da je stav i odnos majke prema djetetu
presudan tj. primaran u formiranju ličnosti. Navedeni rezultati upućuju na zaključak
da je uloga majke primarna u formiranju ličnosti djeteta. Zaključak na osnovu
konkretnih rezultata implicira krivicu majke u formiranju ličnosti djeteta kao
delinkventa. Ipak zaključak u smislu glavnog krivica tj. majke u formiranju
delikventnog djeteta je podijeljen sa ulogom oca. Postoji niz faktora koji utiču na
negativan odnos majke prema djetetu, ti faktori u ovom istraživanju nijesu
sagledavani. Prvi faktor možemo nazvati "Emocionalno zanemarivanje od strane
majke". Zaključak da je majka jedini krivac u formiranju ličnosti delinkventa ne
stoji, čak ni statistički, naime drugi faktor odnosno karakteristična vrijednost iznosi
λ2=22.83%, što je neznatno manje u odnosu na λ1=24.87%.
Zapaža se da je drugi faktor saturiran manifestnim varijablama odnosno iskazima
delinkvenata koji ukazuju na "fizičko zlostavljanje od strane oca"," strogost oca",
"fizičko zlostavljanje od strane oba roditelja","manipulativnost roditelja prema
djeci", "popustljivost oca".
Najveći doprinos u opisivanju drugog faktora imaju prve četiri varijable.
Fizičko zlostavljanje od strane oca je nosilac drugog faktora, korelacija sa faktorom
je izuzetno visoka i iznosi čak 92.
Interesantno je da je nosilac prvog faktora emocionalna distanciranost od
strane majke. Da se primijetiti da je na drugom faktoru i varijabla fizičko
zlostavljanje od strane oba roditelja kao i varijabla suprotna od fizičkog zlostavljana
od strane oca, koja se odnosi na popustljivost oca.
Sturktura drugog faktora upućuje na zaključak da maloljetni delinkventi percipiraju
učestalo fizičko zlostavljanje od strane oba roditelja, naročito oca. Ovaj faktor
možemo nazvati fizičko "Zlostavljanje od strane oca". Višednevno napuštanje
djece od strane oba roditelja podjednako je korelirano sa prvim i drugim faktorom
što je prirodno, pa neka posebna interpretacija navedene koreliranosti nije potrebna.
Nakon izvršene Varimax rotacije nije došlo do značajnih promjena u
strukturi i veličini koeficijenata na trećem faktoru. Strukturu trećeg faktora čine
varijable "strogost majke","popustljivost od strane majke",i "fizičko zlsostavljanje
od strane majke". Treći faktor je po strukturi sličan drugom faktoru, naime odnosi
se na fizičko zlostavljanje od strane majke. Varijabla popustljivost majke je slučaj
kao i popustljivost oca na drugom faktoru. Riječ je o ambivalentnom stavu
delinkvenata prema majci koja je kao i otac u slučajevima gdje fizičko zlostavljanje
ne daje rezultate, rješenje se traži u u popustljivosti. Delinkventi svoje roditelje
doživljavaju u isto vrijeme kao agresivne i popustljive. Ovaj faktor možemo nazvati
"Nekonzistentan discilinski stil majki".
42
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Četvrti faktor opisuju neprimjereni vaspitni postupci roditelja. Ovaj faktor
možemo nazvati "Nekontrolirana socijalizacija". Četvrti faktor okuplja najveći
broj tvrdnji koje se odnose na nedosljednost majke u primjeni vaspitnih postupaka i
neispunjavanje obećanja od strane oba roditelja. Pošlo se od pretpostavke da je
nespunjavanje roditeljskih obećanja tipična karakteristika roditelja koji zlostavljaju
djecu. Takvi roditelji često zaboravljaju obećanja koja su dali svojoj djeci i ne
prepoznaju potrebe koje su značajne za razvoj djece.
Nakon Varimax rotacije značajno se povećala korelacija između petog
faktora i varijabli "zanemarivanje od strane otac" i "nedovoljno vrijeme
posvećeno dječijoj igri od strane oca". Na ovom faktoru su se izdvojile dvije
tvrdnje. Prva tvrdnja glasi: "Otac se nije bavio mojim
vaspitanjem i često je odsustvovao od kuće", a druga "Smatram da mi je otac
posvećivao mnogo manje vremena za igru, nego što je mogao". Očito je da su ova
dva aspekta čvrsto povezana u kompozit percipiranog ponašanja oca na dimenziji
zanemarivanja. Zapaža se da je ovaj faktor definisan postupcima oca kao što su:
neadekvatan nadzor, nekontrolisana socijalizacija, emocionalno zanemarivanje. Na
osnovu sadržaja tvrdnji, ovaj faktor možemo nazvati "Socijalno zanemarivanje
djece od strane oca".
Sublimirajući dobivene rezultate može se konstatovati da su kvantitativni
pokazatelji u tabeli br.4 optimalna potpora za interpretaciju, diskusiju i zaključke.
Poštujući veličinu karakterističnih vrijednosi λ estrahovano je 5 faktora (latetnih
dimenzija) koji determinišu modele ponašanja roditelja maloljetnih delinkvenata. U
primeru radi se o: "emocionalno zanemarivanje od strane majke", fizičko
zlostavljanje od strane oca", nekonzistentan stegovni stil majke", "nekontrolirana
socijalizacija oba roditelja", i "socijalno zanemarivanje od strane oca". Saturacija
prve tj. glave komponente sa 20 manifestnih varijabli je vrlo visoka. U primjeru
koeficijenti se kreću od (.50 do .87). Konstatacija na osnovu visina koeficijenata
bila bi da je riječ o postojanju generalnog faktora zlostavljanja i zanemarivanja
maloljetnih delinkvenata od strane oba roditelja.
Diskusija i zaključak
Glavni cilj ovog istraživanja bio je ispitati strukturu stavova maloljetnih
delinkvenata o percipiranom ponašanju roditelja u periodu ranog djetinjstva.
Maloljetni delinkventi su procjenjivali ponašanje svojih roditelja na skali percepcije
roditeljskog ponašanja, koju smo sačinili od 20 pitanja (čestica). S obzirom na
prethodno navedeni problem, u daljem će se tekstu komentarisati dobijeni rezultati.
Prema dobijenim rezultatima, može se reći da dimenzija agresivnost oba
roditelja ima najveći značaj u predikciji javljanja delinkventnog ponašanja.
Sprovedene analize upućuju na zaključak da je agresivnost koja se javlja kod
roditelja maloljetnih delinkvenata čest vid usmjeravanja dječijeg ponašanja. U
prilog dobijenim rezultatima ovog istraživanja idu i rezultati istraživanja Pattersona
43
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
i suradnika 12 gdje se takodje navodi da maloljetni delinkventi često bivaju fizički
kažnjavani u periodu djetinjstva.
Jedno od mogućih objašnjenja dobijenih rezultata jeste da povezanost
fizičke agresije roditelja i
kasnijeg delinkventnog ponašanja, može biti
posredovana nizom faktora rizika koji djeluju unutar porodice. Povezanost može
biti posredovana kontekstualnim varijablama, kao što su: psihopatološki problemi
roditelja, poremećaji bračno-obiteljskih odnosa, loš kvalitet interakcije između
roditelja i djeteta. Bračno-porodični konflikti dovode do toga da roditelji svoju
bračnu anksioznost prenose na djecu. Agresivno roditeljsko ponašanje kod djece
stvara neprijateljski stav, agresiju. Sputavanje ispoljavanja bijesa i povrijeđenosti
prema roditeljima vodi ka ispoljavanju agresivnog ponašanja prema vani, često
prema vršnjacima. Naime, istraživanja su pokazala da je veoma važan prediktor
privrženosti roditeljima, odnos među roditeljima, tj. postojanje sukoba među
njima. 13
U ovom istraživanju utvrđena je takodje značajna važnost emocionalnog
zanemarivanja od strane majke u predikciji delinkventnog ponašanja u
adolescenciji. Utvrdili smo da djeca koja doživljavaju manje prihvatanja i više
odbacivanja od strane majke imaju više eksternalizovanih problema. Emocionalnost
je dimenzija roditeljskog ponašanja koja uključuje prihvatanje, pružanje podrške,
emocionalne topline. Majka koja doživljava dijete kao teret brigu o djetetu smatra
kao nametnutu obavezu. O povezanosti manjka prihvatanja i podrške sa
poremećenim razvojnim ishodima kod djece poput povlačenja, agresije, postoje
empirijski dokazi. 14 U prilog dobijenim rezultatima ovog istraživanja idu i rezultati
istraživanja G. Keresteša 15, gdje se takodje navodi da je sa dječijim agresivnim
ponašanjem značajno povezano majčino odbacivanje.
Nadalje, rezultati ovog istraživanja pokazuju da neefektivan vaspitni stil
kao dimenzija roditeljskog ponašanja ima takodje značajnu važnost u predikciji
delinkventnoga ponašanja. Roditelji sa slabim vještinama disciplinovanja negativno
potkrepljuju dječije koersivno ponašanje, kada u postavljanju zahtjeva djetetu koje
12
Gerald R. Patterson , John B.Reid & Thomas J. Dishion, Antisocijal Boys. A
social internacional Approach,Castalia Publising Company, Eugene, 1992. Vol.4.
13
Deborah M. Capaldi & Gerald R. Patterson, “Relations of Parental Transition to
Boys Adjustment Problems : I. A Linear Hypothesis.II. Mothers at Risk for
Transitions and Unskilled Parenting“, Developmental Psychology, 1991. No. 27,
489-504. Lisa J. Crockett, David J. Eggebeen & Alan J. Hawkins, “Father‫׳‬s
Presence and Young Children s Behavioral and Cognitive Adjustment”, Journal of
Family Issues, 1993. No.14, 355-377.
14
Mark E. Cummings, Patrick T. Davies & Susan B. Campbell, Developmental
Psychopathology Family Prosses, Theory, Research and Clinical Implications,
New York, London : The Guilford Press, 2000.
15
Gordana Kuterovac-Jagodić, & Gordana Keresteš, „Perception of parental
aceptance- rejection and some personality variables in young adults“.
Zagreb:Društvena istraživanja, 1997.Br.6 (4-5), 477-491.
44
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
dijete odbije da izvrši ne istraju do kraja u svom zahtjevu. Interakcije između
roditelja i djeteta praćene nedoslednošću roditelja, čestim konfliktima i intenzivnim
negativnim emocijama dovode do toga da dijete koristi agresiju kao socijalnu
strategiju za pregovaranje u interpersonalnim odnosima. U prilog dobijenim
rezultatima ovog istraživanja idu rezultati istraživanja Capaldija i Pattersona 16 , koji
pokazuju da grube i nekonzistentne roditeljske vještine disciplinovanja objašnjavaju
od 30% do 52% varijance u razvoju nasilnog ponašanja.
Nedovoljno vrijeme posvećeno djeci od strane oca je jedna od dimenzija
roditeljskog ponašanja koja je prediktivna za razvoj delinkventnog ponašanja, ali ne
i specifična. Kako je posebno značajna uloga oca u procesu identifikacije muškog
djeteta sa osobom istog pola, neadekvatan nadzor od strane oca, često napuštanje
djece i porodice od strane oca otežava proces socijalizacije. Takvi postupci oca
prema djeci dovode do hladnog emotivnog odnosa sa djecom. Djeca osjećaju
ljutnju, bijes, izolovanost. Sputavanje ispoljavanja povrijedjenosti i bijesa prema
ocu u periodu djetinjstva dovodi do ispoljavanja agresivnog ponašanja prema
okolini u periodu adolescencije. Rezultati ovog istraživanja ne potvrdjuju se u
inozemnim istraživanjima. U većini inozemnih istraživanja više se naglašava značaj
fizičke agresivnosti oca u razvoju poremećaja u ponašanju kod djece. 17
Neispunjavanje roditeljskih obećanja je dimenzija roditeljskog ponašanja
prediktivna za razvoj delinkventnog ponašanja, ali takodje ne i specifična.
Neispunjavanje roditeljskih obećanja podrazumijeva nedovoljnu senzitivnost
roditelja. Roditelji nemaju sposobnost da prepoznaju potrebe djeteta i da na njih
odgovore. Nedovoljna senzitivnost roditelja ima za posljedicu da dijete adekvatno
ne ovlada sobom ni svojom okolinom. Istraživanja pokazuju vezu između
nedovoljne senzitivnosti roditelja i kasnijeg antisocijalnog ponašanja mlade osobe. 18
Međutim, nedovoljna senzitivnost roditelja u periodu djetinjstva nije faktor
specifično vezan za antisocijalno ponašanje ako nije u interakciji sa ostalim
negativnim karakteristikama, (odbacivanjem roditelja, nekonzistentnim ponašanjem
roditelja). Djeca koja svoje roditelje procjenjuju kao nesenzitivne, sklona su
iskustvu intenzivnog bijesa i negativnim očekivanjima od drugih. Nesenzitivni
roditelji ne mogu da ih usmjere. Njihova nemoć je veća ukoliko su društvene
promjene veće, te se naučeni obrasci ponašanja mogu manje primijeniti na
16
Deborah M.Capaldi & Gerald R. Patterson, „Relations of Parental Transition to
Boys Adjustment Problems : I. A Linear Hypothesis.II. Mothers at Risk for
Transitions and Unskilled Parenting“. Developmental Psychology, 1991. No. 27,
489-504.
17
Gerald R. Patterson , John B.Reid & Thomas J. Dishion, Antisocijal Boys. A
social internacional Approach, Eugene: Castalia Publising Company, 1992. Vol.4.
18
Jaana Haapasalo & Richard E. Tremblay, “Physically aggressive boys from ages
6 to12: family background, parenting behavior, and prediction of delinguency”,
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 1994. No.62, 1044-1052.
45
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
vaspitanje djeteta. Delinkventni ishod u adolescenciji je moguć, ali su mogući i
drugi ishodi.
Ukupno uzevši, rezultati ovog istraživanja pokazuju da su roditeljski
postupci prema djeci u periodu ranog djetinjstva od posebnog značaja za nastanak
delinkventnog ponašanja u adolescenciji. Ovi rezultati daju osnovu za zaključak da
postoji povezanost između prihvaćenosti djece u porodici i poremećaja u ponašanju
u adolescentnom dobu. Dobijeni rezultati ukazuju na potrebu za stvaranjem
specifičnih pristupa u prevenciji i tretmanu navedenih problema.
Na kraju treba napomenuti da dobijene rezultate treba promatrati i u
kontekstu nekih rezervi u pogledu strogih zaključaka. Treba napomenuti da je riječ
o stavovima mladih delnkvenata i njihovoj percepciji o ponašanju svojih roditelja.
Ova percepcija se ne može uzeti kao tačna mjera roditeljskog ponašanja, ali sigurno
je izuzetno relevantna, jer djeca najbolje procjenjuju kako se ona osjećaju i kako
doživljavaju svoj odnos sa roditeljima. Kada procjenjujemo uticaj roditelja na
dijete, prikladno je iskoristiti informacije iz različitih izvora da bi se dobili što
objektivniji podaci roditeljskih postupaka. Mogu se uzeti u obzir procjene i
roditelja i djece ili sprovesti sistematsko istraživanje porodice u stvarnim uslovima.
Dječiji problemi mogu se posmatrati kao posljedica i kao uzrok roditeljskog
ponašanja, što dodatno otežava operacionalizaciju odnosa roditelj-dijete i obuhvata
dublji metodološki problem ovakvih istraživanja.
Dobijeni rezultati ovog istraživanja mogu biti korisne smjernice za dalja
istraživanja na ovom području. Istraživanje je sprovedeno na uzorku maloljetnih
delinkvenata. Stoga bi bilo zanimljivo sprovesti komparativnu analizu
funkcionisanja porodica maloljetnih delinkvenata i adolescenta koji su se obratili za
pomoć institucijama mentalnog zdravlja, kako u njihovom međusobnom odnosu,
tako i u odnosu na normalnu populaciju. Zanimljivo bi bilo ispitati da li adolescente
sa problemima karakterišu osobenosti porodičnog funkcionisanja koje ih razdvajaju
od normalne populacije, i međusobno diferenciraju.
46
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Belsky, Jay. “The determinants of parenting : A process model“. Child
Development, No.55 (1984): 83-96.
Barber, K. Brian, Eric J. Olsen & Shobba C. Shagle. “Associations
between parental psychological and behavioral control and youth
internalized and externalized behaviors“. Child Development, No.65(1994):
1120-1136.
Barber, K. Brian. “Parental psihychological control : Revisiting a neglected
construct“. Child Development, No.67(1996):3296-3319.
Cummings, E. M., Patrick T. Davies & Susan B. Campbell. Developmental
Psychopathology
Family Prosses, Theory, Research and Clinical
Implications. New York, London : The Guilford Press. 2000.
Crockett,L.J., David J. Eggebeen & Alan J. Hawkins. “Father‫׳‬s Presence
and Young Children’s Behavioral and Cognitive Adjustment”. Journal of
Family Issues No.14(1993): 355-377.
Capaldi, D.M., & Gerald R. Patterson. „Relations of Parental Transition to
Boys Adjustment Problems : I. A Linear Hypothesis.II. Mothers at Risk for
Transitions and Unskilled Parenting“. Developmental Psychology.
No.27(1991): 489-504.
Haapasalo, J., & Richard E. Tremblay. “Physically aggressive boys from
ages 6 to12: family background, parenting behavior, and prediction of
delinguency”. Journal of Consulting and Clinical
Psychology.
No.62(1994): 1044-1052.
Kuterovac-Jagodić,Gordana & Keresteš, Gordana. “Perception of parental
aceptance- rejection and some personality variables in young adults“.
Društvena istraživanja,No.6 (4-5),1997. 477-491.
Knežević, G. “Mjerenje i porodično funkcionisanje - predlog novog
instrumenta“.
Časopis
za
kliničku
psihologiju
i
socijalnu
patologiju.Beograd: Filozofski fakultet. No.1(1994):251-257.
Kashani J.H, Burbach D.J., & Rosenberg T.K. “Perception of Family
Conflict Resolution and Depressive Symptomatology in Adolescentes“.
Journal of American Academy Child and Adolescent Psychiatry. No.27(1),
1998. 42-48.
Caron, A. , Weis, B., Harris, V., & Catron, T. “Parenting behaviour
dimensions and child psychopathology: Specificity, task dependency, and
interactive relations”. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology.
35 (1), 2006. 34-35.
Lackovic- Grgin, K. “Porodica i socijalizacija mladih - s posebnim osvrtom
na
na utjecaj otvorenih oblika roditeljskog ponašanja na dijete“. U zborniku :
Dani psihologije u Zadru 1980/81. Zadar, 1982.
Mijanović, M. Izbor statističkih metoda. Univerzitet Crne Gore: Podgorica.
2000.
47
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
15. Patterson G. R., John B. Reid & Thomas J. Dishion. “ Antisocijal Boys“.
A social internacional Approach, Castalia Publising Company,
Eugene.Vol. 4. 1992.
16. Pettit, G, S., Robert D. Laird, Kenneth A. Dodge, Elizabeth Bates &
Michael M. Criss. “Antecedens and behaviour – problem outcomes of
parental monitoring and psychological control
17. in early adolescence“ . Child Development, 72 (2), 2001. 583-598.
18. Rohner R. P. Handbook for the study of parental Acceptance and rejection.
Meassurement of parental Acceptance - Rejection Center for the study of
parental Acceptance and Rejection, The University of Connecticut Stories,
CT., O6268, USA. 1984.
19. Rohner R.P., Byungchai C.Hahn & Evelyn C. Rohner. “Social –class
diferences in perceived parental acceptance – rejection and self evalution
among Korean –American Children“.
Behavior Science Research,
No.15(1980): 55-56.
20. Schaefer, E.S. “Development of a parental attitude research instrument”.
Baltimore:Child Development, No. 29(1958):339–361
21. Vulić-Prtorić, Anita. Depresivnost u djece i adolescenata. Jastebarsko:
Naklada Slap. 2004.
22. Vujović, Tatjana. Od žrtve do delinkventa. Nikšić: Filozofski fakultet.
2009.
48
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Dragana Vilić 1
Ekonomski fakultet
Banja Luka
dragana.vilic@efbl.org
Originalni naučni rad
UDC 316.356.2
DOI 10.7251/SOCSR1306049V
Prihvaćeno: 10. 9. 2013.
Transformacija (i/ili redukcija) funkcija moderne
porodice
Abstract: The family is a complex social group in which they combined different
aspects of human life. It is a unique dynamic social context in which place various
processes (biological, reproductive, economic, educational and cultural, etc.) and
functions (biological-reproductive, economic, function of socialization and
protective function). However, we must bear in mind that in different social systems,
at various times there different organization of family life, it is the shape; structure
and function of the family have changed over time. The emergence of modern
society changes happened the basis on which the family - changing the nature of
certain functions, some functions are being moved out of the family (transferred to
the social institutions), and some functions are reduced. Changes in modern society
have influenced the further transformation (and/or reduction) of family functions.
Why the transformation (reduction) functions of the modern family? How this
transformation takes place (reduction) family of functions?
Keywords: modern family, transformation, reduction, family functions
Apstrakt: Porodica je složena društvena grupa u kojoj su objedinjeni
različiti aspekti ljudskog života. Ona predstavlja jedinstven dinamičan
društveni okvir u kome se odvijaju raznovrsni procesi (biološkoreproduktivni, ekonomski, obrazovno-kulturni i sl.) i funkcije (biološkoreproduktivna, ekonomska, funkcija socijalizacije i zaštitna funkcija). Ipak,
moramo imati u vidu da je u različitim društvenim sistemima, u različitim
1
Docentkinja na predmetu Sociologija na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Banjoj
Luci,. e-mail: dragana.vilic@efbl.org
49
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
vremenskim periodima postojala različita organizacija porodičnog života, to
jest oblik, struktura i funkcije porodice mijenjali su se tokom vremena.
Razvojem modernog društva uslijedile su promjene osnova na kojima se
zasniva porodica – mijenja se karakter pojedinih funkcija, neke funkcije se
izmještaju iz porodice (prenesene su na društvene institucije), a neke funkcije
se redukuju. Promjene u savremenom društvu imale su uticaj na daljnju
transformaciju (i/ili redukciju) porodičnih funkcija. Zašto dolazi do
transformacije (redukcije) funkcija moderne porodice? Na koji se način
odvija transformacija (redukcija) funkcija porodice?
Ključne riječi: moderna porodica, transformacija, redukcija, funkcije
porodice
Uvod
Porodica predstavlja složenu društvenu pojavu u kojoj su objedinjeni
različiti aspekti ljudskog života. 2 U njoj se odvijaju različiti procesi (od
biološko-reproduktivnih do obrazovno-vaspitnih), a funkcije koje porodica
ima (biološko-reproduktivna i emotivna, ekonomska, zaštitna, funkcija
socijalizacije) značajne su za život pojedin(a)ca, ali i za egzistenciju
cjelokupnog društva (na primjer, biološki i kulturni kontinuitet neke
društvene zajednice zavisi od dovoljnog broja rođene djece i sl.).
Ova društvena grupa je oduvijek imala mnogobrojne funkcije, koje su
se, istorijski gledano, mijenjale. Porodične funkcije su imale u različitim
periodima i mjestima manji ili veći značaj. S vremenom, neke funkcije su se
redukovale 3, dok su se neke ponovo vraćale, a neke ostaju nepromjenjene,
«Porodicu čine dva elementa koji variraju u istorijski promenjivim srazmerama: (1)
zajednički život i rad pod istim krovom grupe ljudi i (2) srodnička povezanost između njih.
Svoju punoću ovaj spoj doživljava tek u modernoj epohi, od kada možemo da govorimo o
pravom značenju pojma porodica.» Porodica, Anđelka Milić, Sociološki rečnik, priredili A.
Mimica i M. Bogdanović, Beograd: Zavod za udžbenike, 2007. 414. O ovome više vidjeti
u: Dragana Vilić, Porodica u kontekstu savremenih društvenih promjena, Sociološki diskurs,
Godina I, Broj 2, Banja Luka: Udruženje sociologa Banja Luka, 2011. 21 – 43.
2
Kako primjećuje Z. Golubović, sve društvene funkcije rodovska porodica je koncentrisala
u sebi. Kao osnovna ekonomska jedinica društva, patrijarhalna porodica je zadržavala brojne
funkcije, dok je za savremenu porodicu karakteristična redukcija funkcija, naročito
3
50
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
univerzalne (prevazilaze porodične organizacije, društvene sisteme i sve
vremenske periode). 4
Porodica se nalazi u stalnom procesu promjena i u interakciji je sa
društvom u kome egzistira. Nastanakom modernog društva uslijedile su
promjene osnova na kojima se zasniva porodica (mijenja se karakter
ekonomskih funkcija - proizvodna funkcija izmješta se iz porodičnog
domaćinstva u preduzeća i fabrike; stavlja se težište na psihosocijalne
funkcije porodice, redukuju se porodične funkcije i prenose se, u cjelini ili u
pojedinim segmentima, na specijalizovane društvene ustanove). 5 Društvenoekonomske i demografske promjene zabilježene, najprije, u razvijenim
društvima od 60-tih godina 20. vijeka (povećanje ekonomske aktivnosti
žena, slabljenje autoriteta muškarca, novi individualizam, smanjivanje
fertiliteta, porast broja razvoda, kohabitacija, vanbračnih rađanja i sl.),
dovele su do značajnih promjena u obrascu moderne porodice (oblik,
ekonomskih (težište je na psiho-socijalnoj sferi). Zagorka Golubović, Porodica kao ljudska
zajednica, alternativa autoritarnom shvatanju porodice kao sistema prilagođenog
ponašanja, Zagreb: Naprijed, 1981.
4
Dž. Merdok (J. Murdock) je zaslužan za klasičnu formulaciju univerzalnih funkcija
porodice (seksualna reproduktivna, ekonomska i vaspitna/obrazovna) na osnovi analize 250
društava. Sve ove funkcije bitne su za društvo, jer prve dvije obezbjeđuju njegovu
reprodukciju – obezbjeđuju članove društva od čega zavisi njegov opstanak, bez ekonomske
funkcije ne bi se mogao život održavati, a bez socijalizacije ne bi bilo ni kulture. Njih
porodica ne obavlja sama, ali im svima značajno doprinosi, ne postoji nijedna druga
institucija čiji bi se značaj u tom pogledu mogao uporediti sa porodicom, a nijedno društvo
nije uspjelo pronaći zamjenu za nukleranu porodicu na koju bi se funkcije koje ona obavlja
mogle prenijeti. Iz ovoga po Dž. Merdoku proizilazi univerzalnost i korisnost nuklearne
porodice. Funkcije koje porodica ima u društvu ne mogu se odvojiti od onih koje ima za
svakog svog člana, porodica im služi istovremeno i na približno isti način. Primjera radi, Dž.
Merdok objašnjava značaj ekonomske funkcije porodice za društvo, ali i za njene članove na
primjeru lovačkih društava opisujući podjelu rada gdje muškarci idu u lov na divlje
životinje, a žene od tog ulova pripremaju obrok, a koža ulovljenih životinja služi im za
izradu odjevnih predmeta. Ovakva saradnja unutar porodice ispunjava u velikoj mjeri
ekonomsku funkciju koju porodica ima u društvu, ali istovremeno zajedničkim radom
supružnici stiču pozitivna iskustva čime se doprinosi učvršćivanju njihove zajednice. John P.
Murdock, The Social Structure, New York: The Free Press, 1949. 2. Ipak, Anđelka Milić
smatra da zabluda koja je karakteristična za antropološko razvijanje koncepta porodice
„dokazuje univerzalnost porodice ukazivanjem na univerzalnost funkcija porodice.
Konkretno određenje tih funkcija, međutim, varira od autora do autora.“ Anđelka Milić,
Sociologija porodice - Kritika i izazovi, Beograd: Čigoja štampa, 2001. 36.
5
Nataša Matović, Saradnja srednje škole i porodice, Beograd: Institut za pedagogiju i
andragogiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1994. 15.
51
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
struktura, funkcije i odnosi između članova). 6 U savremenom društvu
dešavaju se brojne promjene koje utiču na porodicu - promjena uslova
života najvećeg broja porodica, kvaliteta njihovog života, sadržaja
porodičnih funkcija i dovodi se u pitanje mogućnost njihovog izvršavanja
(od bio-reproduktivne i psiho-socijalne do socijalizatorske i ekonomske). 7
U radu ćemo detaljno analizirati značajne promjene u funkcijama
porodice. Zašto dolazi do transformacije (redukcije) funkcija moderne
porodice? Na koji način se odvija ova transformacija (redukcija) funkcija
porodice?
Uzroci i načini promjene porodičnih funkcija u savremenom
društvu
Kako bi se, što bolje, shvatio karakter promjena funkcija savremene
porodice, neophodno je analizirati uzroke i aspekte promjena koje su se
odvijale u njihovom domenu. Kao predmet analize u radu izdvojićemo četiri
najznačajnije funkcije porodice: biološko-seksualna (reproduktivna) i
emotivna funkcija, ekonomska funkcija, zaštitna funkcija i funkcija
socijalizacije.
Biološko-seksualna (reproduktivna) i emotivna funkcija – funkcija
koja je doživjela najveće promjene
6
Ove promjene zahvatile su društva širom svijeta, ali one nisu u njima došle do izražaja u
isto vrijeme niti su se ispoljile istim intenzitetom – najprije su zahvatile razvijenija društva,
ali se primijećuju i u skoro svim društvima u svijetu. Sva društva suočavaju se sa nizom
sličnih pitanja koja se tiču porodičnog života, samo se razlikuju po stepenu i kulturnom
kontekstu u kojem se odvijaju. Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet,
2005, str. 186. Sve ove promjene (društvene, ekonomske, demografske) uslovile su tzv.
deinstitucionalizaciju braka, slabljenje nuklearne porodice, te pojavu novih partnerskih i
porodičnih oblika. Deinstitucionalizacija braka uzrokovala je povećan broj razvedenih,
raširenost kohabitacije, sve veći broj obnovljenih porodica, jednoroditeljskih domaćinstava,
domaćinstava homoseksualnih partnera sa djecom, domaćinstava u kojima živi jedna osoba.
Vlado Puljiz i dr., Socijalna politika, Zagreb: MFIZ, 2005. 323 - 328.
7
Drenka Vuković, Socijalna sigurnost i socijalna prava, Beograd, 2005. 336.
52
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
U savremenom društvu seksualno ponašanje odraslih doživjelo je
svoje korijenite promjene u odnosu na prethodni period - zadovoljavanje
polnog nagona nije samo u službi biološke reprodukcije, kako se to nekada
smatralo, pa je opravdano govoriti o biološko - seksualnoj funkciji porodice. 8
Jer, kako je primijetio M. Mladenović, «ova se funkcija potpuno izdvaja od
reproduktivne. Osnovni cilj braka često nisu deca, već zadovoljavanje
najintimnijih želja oba supružnika.»9 Intimni odnosi ne započinju uvijek sa
brakom. Naročito u savremenom društvu, predbračni život supružnika veoma
je raširena pojava. Ali ovi odnosi nikako ne mogu da se svedu na
zadovoljavanje polnog nagona i prokreativnu funkciju, jer između
supružnika u porodici postoje i afektivna povezanost koja bi trebala da čini
suštinu svih njihovih odnosa. Emotivni odnos koji se uspostavlja između
roditelja i djece u porodici ima veliku važnost za pojedince. Ova funkcija u
porodici se mijenjala, što se ogleda kroz promjenu odnosa koji roditelji imaju
prema djeci. Tretman djeteta u porodici se promijenio – ono nije samo
sredstvo za produženje vrste i očuvanje porodične imovine, već se u porodici
velika pažnja usmjerava na dijete. Većina sociologa smatra da porodica ima
značajnu ulogu za normalan razvitak ličnosti pojedinca. U savremenim
razvijenijim društvima sve je više porodica sa manjim brojem djece 10, a nije
rijedak slučaj da partneri ne žele da imaju djecu (voljni sterilitet). Takođe,
danas u svijetu 15% partnera suočava sa problemom biološke nemogućnosti
imanja djece (organski sterilitet). 11 Zahvaljujući ostvarenom napretku u
oblasti medicine, razvoju sofistikovanih načina kontrole začeća i raznih
tehnika medicinski potpomognute reprodukcije, ovim parovima je
omogućeno da dobiju potomstvo, ali se u proces reprodukcije uvode i
pojedinci izvan porodice čime se stvaraju novi sklopovi rodbinskih odnosa.
Ovo jasno ukazuje na promjene u vezi sa reproduktivnom funkcijom
porodice.
8
Seksualna revolucija šezdesetih godina prošlog vijeka ukinula je puritanski moral,
dvostruki standard prema seksualnom ponašanju muškaraca i žena, seksualnost se odvaja od
reprodukcije.
9
Marko Mladenović, Uvod u sociologiju porodice – Opšti i posebni deo, Beograd:
Izdavačko preduzeće “Rad”, 1969. 238 - 239.
10
Za ovo postoje brojni razlozi: produženo školovanje muškaraca i žene, odlaganje stupanja
u brak i rađanja djece za kasniju životnu dob, povećanje troškova u vezi sa rađanjem i
odgajanjem djeteta i sl.
11
Metode potpomognute oplodnje, Medicina. Hr
http://www.medicina.hr/clanci/metode_potpomognute_oplodnje.htm. [15/12/2010]
53
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
U pogledu reproduktivnog ponašanja odraslih osoba u razvijenim i
nerazvijenim društvima i danas postoje izražene razlike. Doba stupanja u
brak (seksualnu zajednicu) kod populacija koje nisu uspostavile kontrolu
rađanja, jeste glavna determinanta fertiliteta stanovništva. Sa povećanjem
starosti prilikom stupanja u prvi brak raste sterilitet bračnih parova. Kod
populacija koje primjenjuju kontrolu rađanja, u prvim godinama trajanja
braka odvija se reprodukcija. 12 Biološki i kulturni kontinuitet neke društvene
zajednice zavisi od (dovoljnog) broja rođene djece - ako se rađa manje
stanovnika, slabi demografski potencijal društva, a usljed povećanja starog
stanovništva povećan je pritisak na socijalne i medicinske ustanove. U
mnogim evropskim zemljama ne rađa se dovoljan broj djece potreban za
obezbjeđivanje proste reprodukcije, a što se može vidjeti iz sljedeće tabele:
Tabela 1. Fertilitet u zemljama Evropske unije
Bruto stopa nataliteta
Indeks fertiliteta
Vanbračna rođenja
(za 1.000 stanovnika)
(deca po ženi)
(u % od svih rođenja)
1980.
2003.
2004.
1980.
2003.
2004.
1980.
2003.
2004.
Belgija
12,6
10,8
11,1
1,68
1,64
1,64
4,1
31
-
Češka
Republika
14,9
9,2
9,6
2,1
1,18
1,23
5,6
28,5
30,6
Danska
11,2
12
11,9
1,55
1,76
1,78
33,2
44,9
45,4
Nemačka
11,1
8,6
8,6
1,56
1,34
1,37
11,9
27
28
Estonija
15
9,6
10,4
2,02
1,37
1,4
18,3
57,8
-
Grčka
15,4
9,5
9,2
2,21
1,28
1,29
1,5
4,8
4,9
Španija
15,3
10,5
10,6
2,2
1,3
1,32
3,9
23,2
-
Država
12
Brak, Anđelka Milić, Sociološki rečnik, Beograd: Zavod za udžbenike, 2007. 50.
54
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Francuska
14,9
12,7
12,7
1,95
1,89
1,9
11,4
45,2
-
Irska
21,8
15,4
15,9
3,25
1,98
1,99
5
31,4
-
Italija
11,3
9,4
9,7
1,64
1,28
1,33
4,3
13,6
14,9
Mađarska
13,9
9,3
9,4
1,92
1,27
1,28
7,1
32,3
34
Holandija
12,8
12,3
11,9
1,6
1,75
1,73
4,1
30,7
32,5
Austrija
12
9,5
9,7
1,65
1,38
1,42
17,8
35,3
35,9
Poljska
19,6
9,2
9,3
2,28
1,22
1,23
4,7
15,8
17,2
Portugal
16,2
10,8
10,4
2,18
1,44
1,42
9,2
26,9
29,1
Finska
13,2
10,9
11
1,63
1,76
1,8
13,1
40
40,8
Švedska
11,7
11,1
11,2
1,68
1,71
1,75
39,7
56
55,4
Velika
Britanija
13,4
11,7
12
1,9
1,71
1,74
11,5
41,5
42,3
Izvor: Eurostat, Savjet Evrope, US Census Bureau, 15/2005.
13
Iz Tabele 1 može se vidjeti da je u Evropi u prethodnih nekoliko
decenija došlo do osjetnog pada stopa fertiliteta. Totalna stopa fertiliteta
sredinom šezdesetih godina iznosila je 2,72 (deset žena rađalo je 27 djece) 14,
a 2004. godine ova stopa je u mnogim evropskim zemljama pala ispod 1,5
(deset žena rađa 15 djece). Mora se imati u vidu da je za prostu reprodukciju
stanovništva potrebno da žene u prosjeku rađaju 2,1 dijete. Ovo se može
objasniti dubokim promjenama u savremenim društvima koje su dovele do
toga da individualne potrebe i potrebe društva u pogledu demografske
reprodukcije ne koincidiraju. 15 Ali, nisu samo individualni razlozi (na
primjer, težnja za ostvarenjem profesionalne afirmacije) uzrok pada
fertiliteta, tu su i društveno – ekonomski faktori (osjećaj sveopšte
nesigurnosti, promjene u sferi rada, zahtjevi za sve većom pokretljivošću i
sl.). Oni obeshrabruju mlade i slabe njihovu motivaciju u vezi sa rađanjem
13
Preuzeto iz: Martin Segalan, Sociologija porodice, Beograd: Clio, 2009. 156.
Conseil de l'Europe, Evolution démographique en Europe, Strasbourg, 2003. 70.
15
Vlado Puljiz, (prir.), Demografski trendovi u Europi, Dokumentacija, Revija za socijalnu
politiku, god. 12, br. 2, Zagreb, 2005. 270.
14
55
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
djece. Na odluku o osnivanju porodice utiče i nezaposlenost, siromaštvo
kojima je ozbiljno ugrožena egzistencija velikog broja pojedinaca i njihovih
porodica. Ali ništa manji značaj nemaju određena zakonska rješenja u vezi sa
zaštitom prava majke (i oca) i djeteta, kao i ona u vezi sa usklađivanjem
profesionalnih i roditeljskih obaveza (uključujući i odgovarajuća
institucionalna rješenja za staranje o djeci za vrijeme radnog vremena
roditelja). Zato svako društvo treba da obezbijedi uslove za realizaciju prava
na slobodno i odgovorno roditeljstvo.
Nagli pad nataliteta i snižavanje socijalnih normi o veličini porodice
u odnosu na prethodne generacije, ukazuju i na raširenost primjene
kontraceptivnih sredstava, odnosno sve veću prihvaćenost kontrole rađanja.
U vezi sa ostvarenjem norme o veličini porodice, to jeste planiranja porodice
značajnu ulogu je odigrala primjena kontraceptivnih sredstava. 16 Odnosno,
prije toga tehnologija izrade kontraceptivnih sredstava. 17 Element planiranja
porodice jeste kontrola rađanja, čija suština u primjeni odgovarajućih
metoda, načina i sredstava da se ograniči rađanje. Bez obzira što medicina,
kao i većina religija i država ne odobravaju prekid trudnoće kao metod
kontrole rađanja, ipak ovaj metod se najviše primjenjuje. 18 Sa razvojem
kontraceptivnih metoda i s tranzicijom fertiliteta uspostavljen je odnos
između ova tri fenomena (fertilitet – kontrola rađanja – prekid trudnoće) u
najrazvijenijim zemljama (ali ne i u bivšim socijalističkim zemljama i
zemljama u razvoju). 19 Intenzivna kontrola rađanja je neophodna zbog sve
16
Svjetski dan kontracepcije obilježava se 26. septembra. U Evropi 40% žena reproduktivne
dobi koristi moderne metode prevencije neželjene trudnoće – oralnu hormonsku
kontracepciju (pilulu) i hormonalnu spiralu. Mozaik medicinskih komunikacija Medici. com,
Godina VI, broj 35, oktobar 2009. 22. [www.medicicom.com,]
17
«Pronalazak procesa vulkanizacije gume oko 1840. godine omogućio je masovnu
proizvodnju jeftinih kontraceptivnih sredstava od gume.» D. H. Wrong, Population and
Society, 2nd Ed., p. 56.
18
«Mada sigurnih podataka o broju namjernih prekida trudnoće u svijetu nema procjenjuje
se da je broj legalnih abortusa u svijetu oko 31 milion, a sa ilegalnim abortusima taj broj je
daleko veći i iznosi između 35 i 55 miliona godišnje. Procjenjuje se da je skoro 40%
trudnoća u svijetu neplanirano, što je rezultat neupotrebe kontracepcije, neefikasne upotrebe
kontracepcije ili neuspješne metode.“ Isto.
19
„U prvoj fazi demografske tranzicije fertilitet je lagano opadao, broj prekida trudnoće
ubrzano rastao, dok se kontracepcija samo neznatno širila. U drugoj fazi tranzicije fertilitet
je nastavio da opada, prekidi trudnoće su još neko kraće vreme bili u porastu, a zatim je
njihov broj počeo da opada jer se kontracepcija sve više primenjivala. U trećoj fazi, fertilitet
se stabilizovao na niskom nivou, prekida trudnoće je bilo sve manje, a kontracepcija je bila
56
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
veće rasprostranjenosti kohabitacije i drugih savremenih oblika života, ranog
stupanja u seksualne odnose, niskih reproduktivnih normi i sl.
Ekonomska funkcija – značaj za funkcionisanje i opstanak
porodice (domaćinstva) u savremenom društvu.
Porodica je u premodernoj epohi predstavljala multifunkcionalnu
proizvodnu jedinicu (radno intenzivna grupa, koja sama sebe reprodukuje – u
njoj se proizvodilo i trošilo). Tako su sadržaj i funkcije svih odnosa u
porodici i između porodičnih i srodničkih grupa proizilazili iz prirode
porodice i organizacije društva u tom periodu – ekonomska kooperacija i
pomoć davale su pečat svim ovim odnosima. Od modernog doba kada dolazi
do odvajanja mjesta rada i mjesta stanovanja, porodica postaje potrošačka
jedinica. Ona ne posjeduje sredstva za proizvodnju, a egzistencija njenih
članova zavisi od primanja koja supružnici (jedan ili oba) ostvare van
porodice obavljajući dohodovni rad. U većini savremenih društava
ekonomska funkcija ostaje i dalje veoma značajna za funkcionisanje i
opstanak porodice. 20 Značajnu ulogu u stabilnosti porodice igraju prihodi.
Njima se omogućuje postizanje odgovarajućeg životnog standarda porodice
– oni su „merilo njene društvene vrednosti i njenog ugleda.» 21 Ekonomska
moć porodice jedan je od značajnijih kriterija socijalne diferencijacije u
društvu (porodično bogatstvo „novih bogataša“, moć, uticaj, porodično
preduzetništvo, porodični biznis i sl.). Obrazovanjem i zapošljavanjem žena
nije poboljšan samo njihov položaj, već prihodi koje žene ostvaruju
obavljajući poslove van kuće od velikog su značaja za održavanje
ekonomske pozicije porodice i načina života njenih članova. Ženino
zaposlenje u nekoj mjeri određuje klasni položaj domaćinstva, a što nije bio
slučaj u prethodnim vremenima kada je materijalni status očeva i supružnika
najčešće odražavao materijalni položaj većine žena. Čak i u slučaju kada
žena zarađuje manje od supruga, poziciju cijele porodice može odrediti
njeno zanimanje. Supružnici mogu imati različite klasne pozicije u okviru
istog domaćinstva. Domaćinstva u kojima je zaposlena samo žena u stalnom
sve više primenjivana. Na kraju demografske tranzicije i u njenoj posttranzicionoj fazi,
kontracepcija je postala dominantan metod kontrole rađanja.“ Prekid trudnoće, Mirjana
Rašević, Sociološki rečnik, Beograd: Zavod za udžbenike, 2007. 441.
20
Ivan Šijaković i Dragana Vilić, Sociologija za ekonomiste, Banja Luka: Ekonomski
fakultet, 2013, str. 148.
21
Marko Mladenović, Uvod u sociologiju porodice – Opšti i posebni deo, Beograd:
Izdavačko preduzeće “Rad”, 1969. 242.
57
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
su porastu, pa tako ona ima presudan uticaj na klasnu poziciju domaćinstva.
Tradicionalne klasifikacije klase prema muškarcu koji zarađuje i
domaćinstva koje od njega zavisi, narušene su od strane sve većeg broja
uspješnih, zaposlenih žena, s jedne strane, i muževa koji ostaju kod kuće. 22
Porodice u kojima samo jedan član učestvuje u dohodovnom radu, teško
mogu da obezbijede neophodne uslove za svoju egzistenciju, pa se često
nalaze ispod linije siromaštva. Zbog intenzivnih društvenih promjena u
drugoj polovini 20. vijeka, kao i zapošljavanjem žena, doveden je u pitanje
model porodice jednog hranioca (muškarac je glava i hranilac porodice, a
žena je domaćica koja se brine za domaćinstvo i o odgoju djece). Došlo je do
njegove postepene transformacije u model dva hranioca. Ovaj proces nije se
odvijao istim intenzitetom u svim zemljama. Najintenzivniji razvoj ovoga
modela zabilježen je u skandinavskim zemljama, jer je u njima porodična
politika usmjerena na pomoć zaposlenoj majci da uskladi radne i porodične
obaveze. Sve učestalijom pojavom domaćinstava sa jednim roditeljem
dovedeni su u pitanje funkcionisanje ova prethodna dva modela. Ipak, uloga
domaćinstva preživljava u savremenim uslovima, samo se domaćinstva
multiplikuju u bezbroj manjih jedinica. Binuklearne porodice koje nastaju
poslije razvoda partnera ako u njima ima zajedničke djece podrazumijevaju
dva domaćinstva – domaćinstvo roditelja kod kojeg dijete živi i domaćinstvo
roditelja kod kojeg dijete ne živi. Razvod osim prekida bračne veze odražava
se na život pojedinaca i na ekonomskom planu. Jedan od partnera trpi
negativne posljedice razvoda u slučajevima kada su njegova primanja niža
od primanja bivšeg supružnika. To je najčešće slučaj sa ženama. One
uglavnom poslije razvoda žive sa svojom djecom, te moraju da preuzmu sav
teret podizanja djece bez pomoći drugog roditelja (usljed čestog izostanka
finansijske pomoći oca djeteta i njegove prisutnosti u životu djeteta) i sve
svakodnevne porodične obaveze. Tako, domaćinstva sa jednim roditeljem u
prosjeku spadaju među najsiromašnije grupe u savremenom društvu,
suočavaju se sa ekonomskom nesigurnošću, pa se pojava novog siromaštva
često dovodi u vezu s njima. Ponovno stupanje u partnerske odnose poslije
razvoda braka ili smrti partnera može se objasniti i ekonomskim razlozima u
smislu da partnerima u društvu rizika i u uslovima krize države blagostanja
pruža više sigurnosti objedinjavanje dva prihoda. Porast nezaposlenosti,
stagnacija u mehanizmima socijalne sigurnosti, niski prihodi, ekonomska
kriza i drugi uslovi kojima se obezbjeđuje određeni kvalitet života utiču na
22
Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2005. 397.
58
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
ekonomsku funkciju porodičnog domaćinstva. Zbog otežanog ulaska mladih
na tržište rada umanjene su mogućnosti za njihovo osamostaljivanje, te oni
duže ostaju u roditeljskom domu. Brojne porodice u savremenom društvu
zbog sve prisutnijeg siromaštva suočavaju se sa problemima koje dovode u
pitanje njihovo održanje i ispunjavanje određenih funkcija. Ovo su neki od
razloga zbog čega se porodice u savremenom društvu raspadaju ili ne mogu
da se zasnuju nove.
Zaštitna funkcija – globalni „plaćeni“ lanci brige
Pojedini oblici zaštite koje porodica pruža svojim članovima
mijenjali su se kroz vrijeme, kao i krug srodnika koji uživaju zaštitu porodice
i onih koji su dužni da pružaju zaštitu svojim članovima. 23 Podizanje i
njegovanje djece i ostalih članova porodice, staranje o njihovom zdravlju,
moralna zaštita, imovinska zaštita i sl. jesu funkcije koje je oduvijek
porodica pružala svojim članovima. U premodernom periodu, kada nisu bile
razvijene društvene ustanove za pružanje zaštite pojedincima (ustanove za
pružanje zdravstvene zaštite,
ustanove za socijalno staranje, penzioni
fondovi, domovi za djecu bez roditeljskog staranja, gerijatrijski centri,
ustanove za lica ometena u razvoju i sl.), značaj porodice u ovome pogledu
bio je veliki. Međutim, sa nastankom modernog društva, kada se razvijaju
brojne društvene ustanove, izvršavanje nekih od gore pomenutih funkcija,
podijeljeno je između porodice i društva.
Bez obzira na sve promjene koje se dešavaju u porodici i u
savremenom društvu, neki oblici zaštite koje porodica pruža svojim
članovima i dalje postoje, prije svega, angažman roditelja u vezi sa
podizanjem, njegovanjem i čuvanjem djeteta, porodična solidarnost i
podrška, pomaganje, ekonomska zaštita - izdržavanje djece, naslijeđivanje
imovine i sl. Kako primjećuje E. Gidens, naši stavovi prema djeci i njihovoj
zaštiti su se radikalno promijenili u prethodnih nekoliko decenija. „To što
brinemo o posledicama koje razvod može ostaviti na decu, kao i to što ima
mnogo porodica u kojima nema oca, moramo razumeti imajući u vidu mnogo
više standarde u brizi za decu i njihovoj zaštiti.“24
Marko Mladenović, Porodica i porodični odnosi, Beograd: Izdavačko preduzeće “Rad”,
1963. 29.
24
Entoni Gidens, Odbegli svet – Kako globalizacija preoblikuje naše živote, Beograd:
Stubovi kulture, 2005. 85.
23
59
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
U globalnom društvu uspostavljaju se globalni „plaćeni“ lanci brige.
Porodice iz razvijenog dijela svijeta u brizi za djecu (i starije srodnike) sve
manje se oslanjaju na rođake, a više na vanporodičnu brigu - angažuju
dadilje koje, najčešće, dolaze iz nerazvijenih zemalja. Istovremeno, lanac
brige o djeci (i starijim osobama), podrazumijeva da osobe iz nerazvijenog
svijeta koje dolaze da pružaju uslugu „plaćene“ brige za osobe u razvijenom
svijetu, nisu u mogućnosti da brinu o svojoj djeci (i starim roditeljima), za
njih brinu drugi srodnici ili osobe koje one plaćaju da brinu o njihovim
roditeljima (djeci). 25
Funkcija socijalizacije – značaj porodice za vaspitanje i odgoj
djeteta u savremenom društvu
Početkom četrdesetih godina 20. vijeka teorijski koncept
socijalizacija uveden je u sociologiju i psihologiju kako bi se istaklo da na
razvoj ličnosti socijalna sredina ima veliki i sveobuhvatni uticaj. 26 Proces
socijalizacije podrazumijeva proces kojim se dijete uvodi u društveni život
zajednice (odgoj, vaspitanje, obrazovanje, norme, tradicionalna pravila,
sistem vrijednosti, stil i način života). 27 Primarna socijalizacija
podrazumijeva socijalizaciju tokom ranog djetinjstva, onu koja se u najvećoj
mjeri odvija u okviru porodice. Sekundarna socijalizacija se odvija u kasnijoj
životnoj dobi i na nju imaju uticaja agensi socijalizacije kao što su: grupa
vršnjaka, škola, mediji i sl. Primarna socijalizacija podrazumijeva dva važna
procesa: usvajanje kulture datog društva i strukturisanje ličnosti. Ličnost
djeteta formira se tako što ono usvaja norme i sistem kulturnih vrijednosti
društva u kome živi u mjeri u kojoj te vrijednosti postaju dio strukture
njegove ličnosti. Društvena sredina određuje porodicu, njeno postojanje i
Prosječan broj radnih sati u SAD raste, kao i porast broja žena koje rade plaćene poslove –
od 15% majki šestogodišnje ili mlađe djece u 1950. do 65% u devedesetim godinama.
Američke žene danas predstavljaju 45% radne snage u Americi, tri četvrtine majki djece
mlađe od osamnaest godina radi, a 65% majki šestogodišnje ili mlađe djece. Veliki broj
američkih baka i drugih ženskih rođaka, koje bi inače brinule o djeci zaposlenih, i same
danas obavljaju druge plaćene poslove. Više vidjeti u: E. R. Hohšild, Globalni lanci brige i
emotivni višak vrednosti, u: Vil Haton i Entoni Gidens, (prir.), Na ivici – živeti sa globalnim
kapitalizmom, Beograd: Plato, 2003. 183.
26
Nenad Havelka, Psihološke osnove grupnog rada, Beograd: Naučna knjiga, Beograd,
1980. 3.
27
Ivan Šijaković, Sociologija – Uvod u razumevanje globalnog društva, Banja Luka:
Ekonomski fakultet, 2008. 96.
25
60
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
djelovanje, što znači da ona određuje i proces socijalizacije koji se odvija u
ovoj društvenoj grupi. „Ali to je proces sa snagom povratnog dejstva jer
ličnosti koje su posredstvom njega oblikovane treba da se uključe u
postojeću sredinu, da u njoj deluju, produžavajući njene tradicije ili ih
menjajući.“ 28 U formiranju ličnosti u mladosti porodica kao činilac
socijalizacije igra veoma važnu ulogu i pretstavlja značajnu sponu između
društva i pojedinca, jer je porodica „prilagođena i uređena prema društvenim
zahtevima i vrednostima, a takvo njeno uređenje omogućava da se
dominantne društvene vrednosti, obrasci i odnosi prenose na novorođene
članove i da ih oni tokom svog odrastanja u porodici prihvate i usvoje i
potom prenose na svoje potomke.“ 29
Iako je funkcija vaspitanja djece u savremenom društvu u značajnoj
mjeri prenesena na određene nadležne institucije (vrtić, škola, mediji i sl.),
može se reći da porodica i dalje ima značajnu ulogu u ovome pogledu.
Roditelji i dalje imaju ulogu da prenose djeci određeni način života, sistem
vrijednosti, i upoznaju ih sa normama društva u kojem žive s ciljem da se
kod njih razvije društveno poželjno ponašanje. Očekivanjima koje društvo
ima od djeteta, odnosno šire shvaćene društvene funkcije djetinjstva oblikuje
se društvena uloga roditelja. 30 Smanjenjem uticaja tradicije i uspostavljenih
vrijednosti u uslovima globalizacije („društveni kodovi“ su u značajnoj mjeri
izgubili snagu), pomjeranjem ka novom individualizmu, stupanjem lokalnih
zajednica u interakciju sa novim globalnim poretkom 31, u većini društava,
naročito Zapadnih, roditelji su prepušteni individualnom snalaženju u
pogledu formiranja obrasca socijalizacije djeteta (nema jasno definisanog
kolektivnog obrasca socijalizacije djeteta). U savremenoj porodici, zbog
čestog odsustva roditelja i njihove prezauzetosti, djeca su izložena uticajima
profitnog interesa masovne kulture, pa se kod njih ispoljavaju različiti oblici
rizičnog ponašanja (zloupotreba psihoaktivnih supstanci, porast nasilja među
djecom i mladim, i sl.).
Anđelka Milić, Klase i porodica – Sociološki presek stanja i perspektive razvoja
savremene porodice, Beograd: Radnička štampa, 1978. 98.
29
ZoricaKuburić, Religija, porodica i mladi, Novi Sad: Centar za empirijska istraživanja
religije/Beograd: Čigoja štampa, 2008. 11.
30
Marina Blagojević, Roditeljstvo i fertilitet - Srbija devedesetih, Beograd: Institut za
sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1997. 66 – 67.
31
Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, Beograd, 2005. 67.
28
61
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Zaključak
Analizom osnovnih funkcija porodice (biološko-seksualna
/reproduktivna/ i emotivna funkcija, ekonomska funkcija, zaštitna funkcija i
funkcija socijalizacije), odnosno analizom promjena koje su se dešavale u
nihovom domenu, dolazi se do zaključka da se ova društvena grupa i dalje
može smatrati primarnim mjestom nastanka i razvoja funkcija koje biološku
jedinku transformišu u društveno biće. 32 Svaka od ovih funkcija je u
značajnoj mjeri doživjela promjene. Promjene u seksualnom ponašanju
odraslih u savremenom društvu, odvajanje seksualne funkcije od
reproduktivne, raširenost predbračnog život, afektivna povezanost između
supružnika i roditelja i djece, promjena odnosa roditelja prema djeci, rađanje
manjeg broja djece, voljni sterilitet, stvaranje novih sklopova rodbinskih
odnosa, pomjeranje životne dobi kada se rađa prvo dijete i sl., ukazuje na
korijenite promjene u biološko - seksualnoj (reproduktivnoj) i emotivnoj
funkciji porodice. Kao što smo vidjeli, na karakter ove promjene uticali su
neki individualni činioci (na primjer, težnja za ostvarenjem profesionalne
afirmacije žene i muškarca) i društveno-ekonomski činioci (seksualne
revolucije, promjene u sferi rada, primjena kontraceptivnih sredstava,
nezaposlenost, siromaštvo i sl.). Međutim, ova porodična funkcija nije
izgubila značaj za pojedince (zadovoljavanje polnog nagona, prokreacija,
afrektivna povezanost između supružnika i roditelja i djece i sl.) i značaj za
društvo (uslovljava njegov biološki i kulturni kontinuitet). Kada je riječ o
ekonomskoj funkciji porodice (domaćinstva), takođe, mogu se zapaziti
brojne promjene (zapošljavanje žena, obavljanje dohodovnog rada oba
supružnika - promjena modela porodice jednog hranioca u model dva
hranioca, domaćinstva u kojima je zaposlena samo žena i sl.), kao i činioci
koji otežavaju/onemogućuju njenu realizaciju u savremenom društvu
(nezaposlenost, siromaštvo, stagnacija u mehanizmima socijalne zaštite i sl.).
Međutim, ekonomska funkcija je i dalje značajna za opstanak porodice i
održanje njene ekonomske pozicije - postizanje odgovarajućeg životnog
standarda porodice, ekonomska moć porodice jedan je od značajnijih
kriterija socijalne diferencijacije u društvu i sl. Uloga domaćinstva preživjela
je u savremenim uslovima, jer se domaćinstva multiplikuju u bezbroj malih
jedinica (na primjer, binuklearne porodice). Iako je, već od moderne epohe,
izvršavanje zaštitne funkcije porodice u značajnoj mjeri preneseno na
32
Martin Segalan, Sociologija porodice, Beograd: Clio, 2009. 279.
62
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
društvene institucije (ustanove za pružanje zdravstvene zaštite, ustanove za
socijalno staranje, penzioni fondovi, i sl.), neki oblici zaštite koje porodica u
savremenom društvu pruža svojim članovima veoma su značajni
(angažovanje roditelja u vezi s podizanjem i čuvanjem djeteta, porodična
podrška i solidarnost, ekonomska zaštita, globalni „plaćeni“ lanci brige i sl.).
U pogledu vaspitanja i odgoja djece društvene institucije imaju značajnu
ulogu (vrtić, škola, mediji i sl.), ali to ne znači da je ova funkcija izmještena
iz porodice. Roditelji imaju značajnu ulogu da prenose djeci određeni način
života, sistem vrijednosti i da ih upoznaju sa normama društva u kojem žive
s ciljem da se kod njih razvije društveno poželjno ponašanje. Međutim, u
pokušaju da realizuju ovu funkciju, roditelji se u savremenom društvu
suočavaju sa brojnim problemima - prepušteni su individualnom snalaženju
u pogledu formiranja obrasca socijalizacije djeteta, zbog čestog odsustva
roditelja i njihove prezauzetosti, djeca su izložena uticajima profitnog
interesa masovne kulture, pa se kod njih ispoljavaju različiti oblici rizičnog
ponašanja.
Dakle, sve funkcije (moderne) porodice doživjele su značajne
promjene u savremenom društvu, ali porodica nastavlja da ispunjava
osnovne zadatke kroz domaćinstvo korezidencije (na primjer, socijalizacija
djece, biranje stambenog prostora, zarađivanje plate, obezbjeđivanje
svakodnevnog opstanka kroz poslove koji se iznova ponavljaju i sl.). 33
33
Martin Segalan, ibidem.
63
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
LITERATURA
1. Blagojević, Marina. Roditeljstvo i fertilitet. Srbija devedesetih.
Beograd: Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u
Beogradu, 1997.
2. Conseil de l'Europe. Evolution démographique en Europe.
Strasbourg, 2003.
3. Gidens, Entoni. Sociologija. Beograd: Ekonomski fakultet, 2005.
4. Gidens, Entoni. Odbegli svet. Kako globalizacija preoblikuje naše
živote. Beograd: Stubovi kulture, 2005.
5. Golubović, Zagorka. Porodica kao ljudska zajednica. Alternativa
autoritarnom shvatanju porodice kao sistema prilagođenog
ponašanja. Zagreb: Naprijed, 1981.
6. Grebo, Zlata. Čovjek, rađanje i društvo. Socijalna uslovljenost
nataliteta i demografska politika u BiH. Sarajevo: Izdavačko
preduzeće “Svjetlost”, 1975.
7. Haton, Vil i Entoni Gidens, (prir.). Na ivici. Živeti sa globalnim
kapitalizmom. Beograd: Plato, 2003.
8. Havelka, Nenad. Psihološke osnove grupnog rada. Beograd: Naučna
knjiga, Beograd, 1980.
9. Kuburić, Zorica. Religija, porodica i mladi. Novi Sad: Centar za
istraživanje religije/Beograd: Čigoja štampa, 2008.
10. Matović, Nataša. Saradnja srednje škole i porodice. Beograd: Institut
za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1994.
11. Metode
potpomognute
oplodnje,
Medicina.
Hr
http://www.medicina.hr/clanci/metode_potpomognute_oplodnje.htm.
[15/12/2010]
12. Milić, Anđelka. Klase i porodica. Sociološki presek stanja i
perspektive razvoja savremene porodice. Beograd: Radnička štampa,
1978.
13. Milić, Anđelka. Sociologija porodice. Kritika i izazovi. Beograd:
Čigoja štampa, 2001.
14. Mimica, Aljoša i Marija Bogdanović (prir.). Sociološki rečnik.
Beograd: Zavod za udžbenike, 2007.
64
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
15. Mladenović, Marko. Porodica i porodični odnosi. Beograd:
Izdavačko preduzeće “Rad”, 1963.
16. Mladenović, Marko. Uvod u sociologiju porodice. Opšti i posebni
deo. Beograd: Izdavačko preduzeće “Rad”, 1969.
17. Mladenović, Marko. Osnovi sociologije porodice. peto izdanje,
Beograd: Savremena administracija, 1987.
18. Mozaik medicinskih komunikacija Medici. com, Godina VI, broj 35,
oktobar 2009, str. 22. [www.medicicom.com,]
19. Murdock, John P. The Social Structure. New York: The Free Press,
1949.
20. Puljiz, Vlado (prir.). Demografski trendovi u Europi. Dokumentacija.
Revija za socijalnu politiku, god. 12, br. 2, Zagreb, 2005.
21. Segalan, Martin. Sociologija porodice. Beograd: Clio, 2009.
22. Vilić, Dragana. Porodica u kontekstu savremenih društvenih
promjena, Sociološki diskurs, Godina I, Broj 2, Banja Luka:
Udruženje sociologa Banja Luka, 2011, str. 21 – 43.
23. Vuković, Drenka. Socijalna sigurnost i socijalna prava. Beograd,
2005.
24. Šijaković, Ivan. Sociologija. Uvod u razumevanje globalnog društva.
Banja Luka: Ekonomski fakultet, 2008.
25. Šijaković, Ivan i Dragana Vilić. Sociologija za ekonomiste. Banja
Luka: Ekonomski fakultet, 2013.
65
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Biljana Kovačević 1
Banja Luka
bilja.kovac@gmail.com
Prethodno saopštenje
UDC 316.722:659.1/.4
DOI 10.7251.SOCSR1306066K
Prihvaćeno: 7. 10. 2013.
Medijsko modelovanje kulturnog identiteta
Abstract
Contemporary society propagates flexible identity, which is susceptible to
trends and images of the world created by the media. The media have an increasing
role in shaping people, especially young people, which are one of the most
important consumers of content placed in media. Young people become just one of
the expedient of manipulation controlled by the media, and as such they are a
perfect target for shaping. Style od life that propagates main stream culture is
widely accepted because it is closely related to consumer society and capitalism
that are our everyday life. The globalization of the media industry has brought
negative changes when it comes to the quality of media content, such as
globalization of taste and unification of product, all of which are a result of
commercialization and monopolization in the sphere of media content distribution.
The personality of the modern age is a kind of' ''electronic individual'' whose
identity is shaped by the media. Technological advancement and profitability as the
underlying logic of capital, particularly contribute this. Since the media are not a
passive reflection of society, but its active and dynamic factor instead, it is
important to study the mass media feedback to society as well. The goal of any
society should be to create a media-conscious individual able to critically observe
the forms of mass culture. That individual becomes an active member of society who
deliberately uses forms of mass culture in order to achieve progressive social
change.
Key words: identity, cultural identity, media, culture, entertainment, profit.
Apstrakt
Savremeno društvo propagira identitet koji je fleksibilan, podložan
trendovima i slici svijeta koju stvaraju mediji. Mediji zauzimaju sve veću ulogu u
oblikovanju ljudi, a posebno mladih jer su oni jedan od najvažnijih konzumenata
sadržaja koji se plasira u medijima. Mladi postaju samo jedno od sredstava
1
Magistar socioloških nauka. e-mail: bilja.kovac@gmail.com
66
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
manipulacije kontrolisanih od strane medija i kao takvi savršena su meta za
oblikovanje. Stil života kakav propagira mejnstrim (main stream) kultura postao je
opšte prihvaćen, jer je usko vezan uz potrošačko društvo i kapitalizam koji je postao
svakodnevica. Globalizacija medijske industrije donijela je negativne promjene
kada je u pitanju kvalitet medijskog sadržaja kao što su globalizacija ukusa i
unifikacija proizvoda, što je posljedica komercijalizacije i monopolizacije u sferi
distribucije medijskih sadržaja. Ličnost modernog doba je neka vrsta „elektronske
individue“ čiji identitet oblikuju mediji. Tome su naročito doprinijeli tehnološki
napredak i profitabilnost kao temeljna logika kapitala. Kako mediji nisu pasivni
odraz društva, već njegov aktivni i dinamički činilac, važno je proučavati povratni
uticaj masovnih medija na društvo. Cilj svakog društva trebalo bi da bude stvaranje
medijski osviještenog pojedinca koji bi kao posmatrač masovne kulture kritički
posmatrao njene oblike. Na taj način pojedinac postaje aktivni član društva koji se
promišljeno koristi oblicima masovne kulture, a sve sa ciljem postizanja
progresivne društvene promjene.
Ključne riječi: identitet, kulturni identitet, mediji, kultura, zabava, profit.
Uv od
U tradicionalnim društvima identitet 2 je bio unaprijed određen i
fiksan. Nastajao je kao izraz unaprijed određenih društvenih uloga i
vrijednosti. Ljudi su se rađali i živjeli kao članovi jedne grupe ili društva čije
je usmjerenje unaprijed bilo određeno, pa kategorija identiteta nije bila
problematična. Identitet predstavlja modernu pojavu koja ima korijen u
zapadnom individualizmu.3 Pojam identiteta u sociologiji je
Identitet, kao i izvedeni izrazi identifikovati, identifikacija, identičnost, potiče od
latinske riječi idem (isti), preko francuske imenice identitete prešla je u mnoge
jezike. Mogla bi se prevoditi kao istovetnost i poistovećivanje, a glagol izveden iz
nje kao poistovećivati sebe i druge (ličnost, grupe). Identifikovati bi prema tome
značilo utvrđivati istovetnost fizičkih, duhovnih, psihičkih obeležja ljudi i grupa ili
podataka o dokumentima. Zatim, grupni identitet označava istovetna zajednička
svojstva rasa, grupa, nacija, stanovništva. U osobenim značenjima identitet
označava posebna obeležja: kulturna, etnička, nacionalna, politička, istorijska. Dalja
značenja su prenosna – identitet je sinonim samouvažavanja, osećanja pripadanja,
svesti o sebi i svojim ličnim svojstvima, kao i grupne svesti. (Stevan Majstorović,
U traganju za identitetom, Beograd: Slovo Ljublje – Prosveta, 1979. 210-211)
3
Otuda pojam identitet od svog nastanka u 16. vijeku, te preko 17. i 18. vijeka
označava potrebu pojedinaca i grupa za različitošću. Ličnost međutim ne pripada
ravni različitosti nego ravni drugosti, ona se ne uspostavlja na relaciji i kao relacija
razlikovanja ja-drugi, nego kao kategorija pune autonomije na relaciji ja-drugi.
Otuda razlika između identiteta i ličnosti počiva u tome što jedinka dostiže identitet
2
67
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
višedimenzionalan. Sociolozi najčešće pominju dva oblika identiteta:
društveni identitet i samoidentitet ili lični identitet. Sociološki pojam
identiteta u oprečnom je stavu prema shvatanju identiteta kao individualne
karakteristike, odnosno postojanja nekog esencijalnog centra ja koji
predstavlja lični identitet. Nasuprot tome, sociološka koncepcija identiteta
polazi od toga da se individualni identitet razvija uvijek u interakciji sa
drugim/drugima, odnosno u interakciji ja sa društvom. Sociološka koncepcija
identiteta nastoji da napravi otklon od shvatanja identiteta kao fiksnog, kao
esencije koja objektivno postoji, i da ide prema promjenljivom i socijalno
konstruisanom identitetu.
Sticanje vlastitog identiteta koje podrazumijeva traganje za novim
potrebama, znanjem, afirmacijom, težnju za sticanjem duhovnih i
materijalnih vrijednosti, podstaknuto lošim stanjem u društvu, neminovno
dovodi do krize individualnog identiteta kod svih a posebno kod mladih. To
kao posljedicu često može da ima „bježanje“ u kolektivni identitet, jer nije
pronađen i ostvaren individualni identitet. Zbog toga postizanje ravnoteže
između individualnog i kolektivnog identiteta predstavlja teškoću za mladog
savremenog čovjeka i izaziva sukob identiteta koji može da izazove brojne
negativne pojave kao što su inertnost, asocijalnost i konfliktan stav.
U dinamici formiranja identiteta neophodno je imati u vidu i proces
socijalizacije kao odnos u kojem se individua povezuje sa svojom sredinom.
Kroz tu socijalnu interakciju individua iz sredine uzima podlogu ne samo za
svoju društvenost već i za stanovište o samoj sebi. Pored procesa
socijalizacije važan je i proces internalizacije socio-kulturnog iskustva
pomoću kojeg se obavlja individuacija usvajanjem spoljašnjih normi i
standarda. Identitet nastaje u društvenom kontekstu, kroz razmišljanje
pojedinaca o tome šta ih vezuje uz društveni svijet i njihovo predstavljanje
samih sebe. Kroz ove procese individua uspostavlja odnos sa svojom
okolinom i integriše kulturu datog društva u strukturu svoje ličnosti. Dakle,
identitet je i socijalna konstrukcija gdje individua neminovno biva određena
djelovanjem spoljnih faktora i ona je definisana prema konstruisanom
modelu – socijalnom, političkom, konfesionalnom, nacionalnom, kulturnom,
medijskom.
onda kada postaje sposobna da prihvati norme koje se opravdavaju autoritetom, dok
ličnost nastaje u onom trenutku kada jedinka sa identitetom postane sposobna da
uoči razliku između normi koje opravdava autoritet i normi koje se opravdavaju
pomoću principa. (Više vidjeti u: Zagorka Golubović, Ja i drugi, antropološka
istraživanja individualnog i kolektivnog ideentiteta, Beograd: Republika, 1999. 6.
24 i dalje)
68
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
U ovom radu akcenat stavljamo na ulogu medija u formiranju
identiteta u savremenom društvu. Polazimo od činjenice da su se mediji u
savremenom društvu nametnuli kao jedan od ključnih agenasa gotovo svih
društvenih promjena. To naročito dolazi do izražaja u kulturi. Mediji su
postali element koji određuje kulturu i kulturne obrasce. Način života kakav
propagiraju mediji i mejnstrim (main stream) kultura postao je opšte
prihvaćen. Medijski sadržaji su komercijalne prirode čiji je cilj globalizacija
ukusa koja od ličnosti modernog doba stvara svojevrsnu elektronsku
individuu. 4 Ipak, publika kojoj su namijenjeni medijski sadržaji nikako ne bi
trebalo da bude grupa koja je predodređena da pasivno prihvata sadržaj koji
plasiraju mediji. Kako bi se što bolje snašao u sadržajima masovne kulture i
izbjegao intelektualnu pasivnost, pojedinac mora kritički posmatrati te
sadržaje, oblike i izraze, te osvijetliti proces njihovog kodiranja i
dekodiranja, u čemu važnu ulogu može da ima medijsko obrazovanje.
Kulturni identitet
Iako je pojam identiteta višedimenzionalan, ipak, identitet je moguće
definisati kao osjećaj pripadnosti nekoj društvenoj grupi – etničkoj,
kulturnoj, konfesionalnoj, nacionalnoj. Kulturni identitet se izgrađuje u
određenim društveno-istorijskim okolnostima u kojima se razvija i sama
kultura. Pojedinci svoj kulturni identitet baziraju na kulturnom nasljeđu koje
čine jezik, običaji, obrasci ponašanja, vrijednosti i stilovi življenja. Dakle,
kulturni identitet može se odrediti kao duhovna samosvijest neke društvene
zajednice koju čine njeni lični vrijednosno-normativni obrasci, na osnovu
kojih se ta grupa održava, iznutra integriše, komunicira s drugima i razlikuje
od drugih. Kulturni identitet je svijest o posjedovanju određenih kulturnih
obilježja koja su imanentna pripadajućoj društvenoj grupi, pri čemu se ne
smiju izgubiti iz vida personalne karakteristike pomoću kojih je jedna osoba
prepoznatljiva kao pripadnik grupe. 5 Koković naglašava da rađanje u
određenoj kulturnoj grupi ne znači ostvarivanje kulturnog identiteta te grupe.
Usvajanje kulturnog identiteta ne znači a priori usvajanje kulturnih obilježja,
4
“Televizijska ličnost predstavlja elektronsku individuu par exellance koja sve što
se može dobiti, dobija od medijskih predstava: tržišni identitet, kao potrošač u
društvu spektakla, galaksiju hiperfibriranih raspoloženje... traumatizovano serijsko
biće.“ (Kroker i Kuk, citirano prema: Daglas Kelner, Medijska kultura, Beograd:
Clio, 2004. 386.)
5
Više vidjeti u: Dragan Koković, „Kulturni i etnički identitet“, Sociološki
godišnjak (Nacija i moderno društvo), br. 3. 2008. 117-129
69
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
tvorevina kulture, jezika, običaja, tradicije, načina života, obrazaca
ponašanja i vrijednosnog sistema. Pojedinac može da prihvati, ali i odbaci
pojedine karakteristike i obrasce kulture, da ih mijenja i oblikuje. 6 Stoga,
kulturni identitet neprestano se razvija na relaciji porijekla, odnosno
determinisanosti sa jedne strane i projekcije, aspiracija, s druge strane.
Kulturni identitet nije obuhvaćen samo konstantnošću onog što jesmo, već
još više aspiracijom za onim šta želimo da budemo.
U sociološkoj perspektivi kulturni identitet je dinamična i
protivrječna analitička kategorija. To znači da nije jednom zasvagda dat, da
nastaje i mijenja se u protivrječnim društveno-istorijskim okolnostima.
Grupa omogućava da se stekne kulturni identitet, ali ona omogućava
pojedincu da promijeni svoj kulturni identitet. Potvrđivanje ličnog identiteta
podrazumijeva komunikaciju između univerzalnih kulturnih vrijednosti i
ličnih posebnosti. Personalni kulturni identitet više je naglašen u razvijenim
zemljama koje su zaokupljene pitanjima kvaliteta života, nego u zemljama u
razvoju koje su zaokupljene rješavanjem egzistencijalnih problema ljudi.
Uticaj medija na kulturni identitet
Daleko prije pojave masovnih medija, Platon je započeo raspravu o
društvenoj šteti i koristi od masovne kulture antičkog doba. U svom
komentaru o odgoju djece, koja treba da postanu čuvari u njegovoj idealnoj
državi, izrazio je bojazan da kulturni sadržaji (epovi, mitovi, priče) kojima se
vaspitavaju mladi, nose u sebi koliko dobrog, toliko i opasnog po njihov duh.
Zbog toga je bilo nužno, smatra Platon, da se izvrši odabir sadržaja i da se
propišu određene norme. 7 Dakle, još u antičkom dobu bilo je riječi o
uobličavanju ličnosti kako bi se stvorila društveno poželjna jedinka. Politika
socijalne, ekonomske i kulturne unifikacije nikada u istoriji nije raspolagala
takvim razvijenim i uspješnim sredstvima kakvim raspolaže danas. U igru su
uključeni moćni unifikatorski činioci – masovni mediji, ekonomija,
tehnologija, političke, kulturne i naučne ustanove. Uslovi u kojima čovjek
danas živi ne ostavljaju prostor i vrijeme da se čovjek sam formira i da
6
Ibid
Vaspitanje, odnosno uobličavanje ličnosti počinje u najranijoj mladosti i ono se
obavlja, kao i uvijek i svuda, tako i u Platonovoj državi, odvajanjem onoga što se
smatra dobrim, poželjnim i odabranim od svega drugog „što može da deluje
uznemirujuće ili razorno na dušu deteta“. Postoje teme, sadržaji i priče koji su
primjereni dječjem uzrastu i oni drugi koji mu škode i koje treba izbjegavati, „teške
priče“ kako ih zove Platon. (Platon, Država, Beograd: Kultura, 1969. 65-66)
7
70
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
konstruiše vlastite stavove, vizije i namjere, nego se nekritički prepušta
onome što se nudi na tržištu i što je najčešće dobro marketinški upakovano,
tako da napadom na ljudska čula stvara osjećaj ugodnosti kome je teško
odoljeti.
U medijskom društvu koje svoj procvat doživljava poslije Drugog
svjetskog rata identitet se sve više povezuje sa stilom, stvaranjem imidža i
izgledom. To najbolje ilustruje Kelner navodeći primjer iz filma „Zgodna
žena“. Ovaj film, kako to kaže Kelner, opisuje ključnu ulogu imidža u
konstrukciji identiteta u savremenim društvima. Prostitutka iz radničke klase
sreće korporacijskog princa i transformiše se iz obične uličarke u
supermodernu ljepoticu. Ovaj film ilustruje proces samotransformacije uz
pomoć mode, kozmetike, dikcije i stila, pokazujući u kojoj mjeri identitet u
savremenoj kulturi zavisi od imidža i izgleda. 8 Daglas Kelner tvrdi da
televizija, moda, muzika i film igraju bitnu ulogu u strukturisanju
savremenog identiteta i oblikovanju mišljenja i ponašanja. To objašnjava
kroz predstave identiteta u popularnim televizijskim serijama kao što su
„Poroci Majamija“, koja se često uzima kao primjer simptomatičnog
postmodernističkog teksta, kao i reklame za cigarete. Kelner naglašava da
„Poroci Majamija“ naročito pružaju mnogobrojne uvide u fragmentarnost,
rekonstrukciju i krhkost identiteta u savremenoj kulturi, i da takođe pružaju
uvid u to na koji način se identitet stvara inkorporiranjem subjektivističkih
pozicija koje nam kao uzore daje medijska kultura. Oglašavanje se isto tako
bavi prodavanjem životnog stila i društveno poželjnog identiteta koji su
povezani sa reklamnim proizvodima, kao i prodajom samih proizvoda. 9
Medijska kultura publici pruža slike i predstave sa kojima ona može da se
identifikuje i da ih podržava. Na taj način ona ostvaruje važne sociološke i
kulturološke efekte prikazujući modele uloga koje vrednuju određene oblike
ponašanja i stila, dok druge potcijenjuju i negativno karakterišu. Efekti serije
„Poroci Majamija“ su ležernije odijevanje i stalne promjene izgleda i
imidža.10 Serija poziva gledaoce da se identifikuju sa dinamičnim načinom
života usmjerenim ka uzbudljivoj potrošačkoj dokolici. „Poroci Majamija“
ostvaruju izvanredne uvide u problematiku identiteta u savremenim
8
Poruka filma je da, ukoliko želite da postanete nova osoba, transformišete
sopstveni identitet i postanete uspješni, morate obratiti pažnju na imidž, stil i modu.
( Daglas Kelner, Medijska kultura, Beograd: Clio, 2004. 387)
9
Više vidjeti u: Daglas Kelner, Medijska kultura, Beograd: Clio, 2004. 410-432
10
Postmodernistički identitet je dramski konstruisan kroz igranje uloga i kreiranje
imidža. Dok se modernistički identitet vrti oko profesije, funkcije u javnoj sferi (ili
porodici), postmodernistički identitet osnovan je na dokolici, izgledu, imidžu i
potrošnji. (Daglas Kelner, Medijska kultura, Beograd: Clio, 2004. 417)
71
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
tehnokapitalističkim društvima. Svi glavni likovi imaju višestruke identitete i
burnu prošlost, koja se na neočekivan način prepliće sa sadašnjošću. Identitet
svakog od njih je fragmentaran i nestabilan, različit i specifičan kod svakog
lika, pa ipak, podložan drastičnim promenama“. 11
Dok Kelner o uticaju medijske kulture na globalnom nivou govori
kroz primjere serije „Poroci Majamija“, fenomena Madone, Majkla
Džeksona i drugih, kod nas tipičan primjer medijske kulture koja ima veliki
uticaj na publiku jeste turbo-folk muzika. 12 To dokazuje broj i stalna
tendencija porasta stvaralaca, status zvijezda koji stiču izvođači ove muzike,
kao i broj emisija i televizija koje emituju ovu vrstu muzike. Turbo-folk je
plasiran kao mejnstrim kultura koja se razvijala prvenstveno zahvaljujući
medijima. Turbo-folk muzika, estradna priredba, imidž zvijezde, sve to
možemo smatrati modelima simulacije. 13 Ono što je na globalnom nivou
Madona, o čijem fenomenu je pisao Kelner, kod nas bi mogao da bude neko
od izvođača ove vrste muzike. „Tako je recimo, Lepa Brena – mit-imidž,
ikonografski pojam, svet mašte po sebi, privid i za najšire prihvaćeni,
najmasovniji, populistički i kulturni model. Stoga se čini da bi i fenomen
Lepe Brene i novokomponovane narodne muzike u celini mogao biti
analiziran korišćenjem pojmova, uobičajenih u analizi postmodernosti kao
društvenog i kulturnog fenomena druge polovine XX veka“. 14
Najčešće se govori o negativnom uticaju medija, posebno na mlade, a
zaboravljaju se pozitivne karakteristike. Ne mogu se mediji okriviti za svaku
situaciju, treba sagledati cjelokupan kontekst, društvenu stvarnost u kojoj se
mediji javljaju, poput porodice, vjerskih institucija, političkog i pravnog
okvira u zemlji i slično. Mediji mogu biti i štetni i korisni. Iako se javnost
najčešće bavi opasnom i štetnom stranom medija, oni i te kako mogu biti
koristan izvor informisanja i zabave. Oba načina utiču na društvenu
11
Daglas Kelner, Op. cit. 399
Naziv turbo-folk nastao je početkom devedesetih godina prošlog vijeka i
označava muzički pravac, potkulturni stil, i šire shvaćeno, pogled na svijet. Rok
muzičar sa umjetničkim imenom Rambo Amadeus prvi je, prema sopstvenoj
tvrdnji, skovao ovaj naziv, upotrebivši ga kako bi ironično označio pjesme u kojima
je parodirao „narodnjake“ na svom albumu, ali je ubrzo potom naziv stekao daleko
šire značenje. (Iz teksta: Ivana Kronja: Turbo-reaktivna folkestracija, Beograd:
časopis „Kvad-art“ br. 13. 2001)
13
Simulacijom se na osnovu modela stvara jedan novi realan svet koji nema poreklo
u stvarnosti. (Više vidjeti u: Žan Bodrijar, Simulakrum i simulacija, Novi Sad:
Svetovi, 1991)
14
Milena Dragičević-Šešić, Neofolk kultura – publika i njene zvezde, Sremski
Karlovci, Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 1994. 139.
12
72
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
socijalizaciju i oblikovanje identiteta kod svih a posebno mladih. Pojmovne
paradigme o uticaju medija su se mijenjale, a i rezultati u okviru tih
paradigmi nisu potvrđivani, pa tako i u nauci ne postoji saglasnost o tome da
li je uticaj medija pozitivan ili negativan. Mediolozi su ukazivali na
mogućnost pozitivnog uticaja medija, ako se na temelju njihovih zabavnih i
drugih pozitivnih osobina, rekonstruiše nastava i obrazovanje. Drugi pak
tvrde da je televizija štetna i za pojedince i društvo, te da od homo sapiensa
stvara homo vidensa 15, nesposobnog za apstraktno mišljenje i razumijevanje
pojmova, jer mu je slika postala važnija od riječi. Noam Čomski smatra da
mediji u savremenom društvu imaju presudnu ulogu u sistemu kontrole i
nadzora masa, a njima upravljaju privatni kapital i privatni interesi. Čomski
smatra da je još gore što škole ne čine ništa da odbrane ljude od toga, nego
su i same dio tog aparata za indoktrinaciju i dezinformisanje. 16
Ova suprotstavljena stanovišta o uticaju medija i njihovoj moći
nastala su nakon istraživanja uticaja medija. Tokom istraživanja tražio se
odgovor na ključno pitanje: Kako mediji utiču na publiku? Međutim, teško je
dati ispravan odgovor na ovo pitanje, jer je istraživanje medijskih uticaja
naučno vrlo problematično. Naime, uticaji koje proizvode medijski sadržaji
nisu često jasno vidljivi jer ne djeluju odmah nego mogu imati odgođeno
djelovanje, pa je teško istražiti i dokazati njihovo porijeklo. Poter dijeli
uticaje medija na kratkoročne i dugoročne zavisno od toga kada se uticaj
pojavio. On ističe da se iz medija uči, pa mediji imaju posljedice na znanje.
Mediji mogu djelovati trenutno i usaditi neka trenutna znanja, mogu stvarati,
jačati i umanjivati naše stavove, mogu djelovati na naše emocije, mogu nas
natjerati na neku akciju, uzbuditi ili smiriti. To nije uvijek negativno, često
su to emocije zadovoljstva i vrlo korisna znanja koja nam pomažu u
društvenim ulogama i međuljudskim odnosima. 17 Teškoća odgovora na
pitanje kako mediji utiču na publiku leži i u tome što mediji nisu jedini koji
utiču na mišljenja i stavove. Veliki uticaj ima i okolina u kojoj pojedinac
djeluje, porodica, crkva, škola, kao i lična pasivnost i emotivna i
intelektualna nespremnost za život sa medijima.
Čovjek sklon gledanju. Otkriće italijanskog sociologa Đovanija Sartorija. Njegova
knjiga Homo videns: teledirigovano društvo postala je bestseler u Južnoj Americi, a
njeno italijansko izdanje rasprodato je za nekoliko mjeseci. Sartorijeva teza, koja se
može osporiti, ali zaslužuje pažnju, jeste da od 1950. godine evolucija nazaduje, jer
je homo videns svrgnuo sa prestola homo sapiensa.
16
Noam Čomski, Mediji, propaganda i sistem, Zagreb: Biblioteka Što čitaš, 2000. 41
17
Više vidjeti u: W. James Potter, Media Literacy, London: SAGE Publication,
2001.
15
73
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Elektronska individua
U situaciji kada su tradicionalni putokazi postali manje važni, u
modernom društvu pojedinac se suočava sa nevjerovatnom mogućnošću
izbora, od toga kakvi da budemo, kako da se ponašamo, do toga kako da
razmišljamo i kako da živimo. Međutim, to izobilje danas stvara problem
pojedincu. Neki teoretičari medija ističu da je ličnost modernog doba neka
vrsta elektronske individue čiji identitet oblikuju mediji. Mediji dovršavaju
ono što je započela industrijska revolucija, i čovjek polako, ali sigurno u
preobilju izbora gubi slobodu izbora. To može ilustrovati primjer pojedinca
koji, kada se nađe u supermarketu ispred rafa koje su popunjene desetinama
istih proizvoda različitih proizvođača, ima problem da odluči koji će da kupi.
Fransis Bal upravo naglašava da nas hiperizbor može paralizovati, jer višak
slobode predstavlja oblik potčinjenosti. „Ova se tema već pojavljivala tokom
šezdesetih, ali tada se nije moglo ni pretpostaviti kakvu će odlučujuću ulogu
imati mediji u toj evoluciji, neprestano se usavršavajući, oni računaju na
želju ljudi da se razlikuju jedni od drugih, što paradoksalno vodi ka tome da
sve više liče jedni na druge. Žeđ za novinom, koja predstavlja samo jednu
drugu stranu užasnog straha od tapkanja u mestu, ide u korak sa afirmacijom
individualizma. Svojevremeno buntovničke blue-jeans uniseks farmerke,
koje danas nose svi, tako postaju vrsta uniforme, ne manje od odela ili
kravate za muškarce ili kostima za žene“. 18 Tehnologija, ljudska prava,
umnoženi mediji i kult autonomije pojedinca otvorili su put, kako to kaže
Bal, narcisoidnom individualizmu i on zaključuje da nas opčinjenost
medijima udaljava od poznatog Cogito ergo sum. 19 Po njemu novi kredo
mogao bi glasiti: „Komuniciram, dakle postojim“. 20
Bodrijar ističe da se pod uticajem tehnologije proizvode dvije vrste
stvarnosti – ona koja odražava tekući život i ona koja je posredovana
tehnikom (virtuelna stvarnost). Virtuelna stvarnost označava se kao
nepostojeći svijet simuliranog događanja u koji se ulazi pomoću računara i
drugih tehničkih pomagala. 21 Skrivajući se iza monitora pojedinci štite svoju
Fransis Bal, Moć medija, Beograd: Clio, 1997. 90.
Latinski – Mislim, dakle postojim.
20
Fransis Bal, Op. cit. 92.
21
Virtuelna se stvarnost u antropološkom i sociološkom smislu može objasniti kao
tehničko sredstvo za posredno proizvođenje stvarnosti, koja može značiti bijeg iz
zbiljske u nepostojeću stvarnost i uspostaviti punu kontrolu nad čovjekom i
njegovim postupcima. (Prema: Dragan Koković, Društvo i medijski izazovi: uvod u
sociologiju masovnih komunikacija, Novi Sad: Filozofski fakultet, 2007. 179)
18
19
74
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
anonimnost i misle da ostvaruju više uloga i različith identiteta sa više grupa
simultano. U kompjuterskoj kulturi moguće su neke čudne mutacije
identiteta. Mnogi ljudi na sajtovima za komunikaciju i forumima uzimaju
identitet suprotnog pola, profesije i slično. Entoni Gidens konstatuje da, sa
izuzetkom elektronske pošte, kod koje se korisnici uzajamno identifikuju,
niko na internetu ne zna ko je u stvari ko – je li muško ili žensko, ili gdje
živi. Gidens ovo odlično ilustruje pozivajući se na jednu slavnu karikaturu na
kojoj se vidi pas koji sjedi ispred kompjutera. Tekst ispod slike kaže: „Super
je što na internetu niko ne zna da si pas“. 22 Internet postaje mjesto gdje se
ljudi upoznaju, druže, zaljubljuju, vode debatu. Ovaj virtuelni prostor pruža
pojedincima nevjerovatne mogućnosti izvrtanja istine i samoobmane. „Sve je
u redu dok se ovi procesi odvijaju u granicama normalnog, ako se realni svet
ne zameni onim nepostojećim. O patološkoj zavisnosti može se govoriti kad
monitor kompjutera i svemoćni miš postanu centar sveta. Boravak u 'sajber'
prostoru može vremenom dovesti do metamorfoze ličnosti i stvaranja novog
'virtuelnog identiteta'“. 23
Masovni mediji i nove tehnologije već su odigrali presudnu ulogu ne
samo u napuštanju tradicionalne kulture, nego i u stvaranju njene vizuelne
nasljednice, koju su nekritički prihvatile generacije koje dolaze. Tu je već
nagoviješten opasan diskontinuitet u polju vrijednosti. „Lako je dokazati da
internet ne može postati dovoljna i adekvatna zamena za knjigu, koju
dolazeće generacije sve manje prihvataju i sve manje čitaju“. 24 Medijski
sadržaji u velikoj mjeri pružaju gledalištu priliku da preko dominacije
virtuelne slike ostvare makar imaginarno bjekstvo iz trivijalne i siromašne
stvarnosti. Tako se uz homogenizaciju auditorijuma ostvaruje koncept
medijske dominacije i održavaju se odnosi moći i uticaja. Očigledno je na
televiziji više razbribrige, zadovoljstva i ljepote nego u stvarnosti. Nikoga ne
brine što je uljepšavanje stvarnosti dio medijske manipulacije i važna
pretpostavka poremećaja sistema vrijednosti. 25 Kelner konstatuje da se
televizija može posmatrati kao površna jednodimenzionalna pustinja
površnih slika, i da može da funkcioniše i kao najobičnija buka bez smisla i
značenja. „Možemo, takođe, postati prezasićeni, ili ravnodušni, prema toku,
22
Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2003. 474.
Dragan Koković, Društvo i medijski izazovi: uvod u sociologiju masovnih
komunikacija, Novi Sad: Filozofski fakultet, 2007. 183)
24
Ratko Božović, Tišina dokolice, Beograd: Čigoja štampa, 2010. 414
25
Engleski istraživači medija dokazuju da gledaoci koji preko četiri sata dnevno
gledaju televiziju koja se bavi stvarnošću nisu u mogućnosti da vide stvarnost bez
posredovanja medija. (Ratko Božović, Tišina dokolice, Beograd: Čigoja štampa,
2010. 412)
23
75
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
brzini i intenzitetu slika, tako da značenja televizije mogu biti potisnuta u
stranu ili potpuno nestati“.
Zaključak
Marginalizovanje publike u komunikacijskim i medijskim teorijama
prema kojima mediji ubrizgavaju ideje, mišljenja i vjerovanja pasivnoj
medijskoj publici, koja se tim uticajima ne može oduprijeti, karakteristično je
za ranu fazu razvoja medija. Publika se razumijevala kao anonimna masa
prepuštena manipulativnim mehanizmima masovnih medija, ili se vidjela
kao „primalac poruke“. Promjena u percepciji i razumijevanju medijskih
publika uslijedila je šezdesetih i sedamdesetih godina 20. vijeka, kad su se
pojavili teoretičari koji su smatrali da su ljudi sposobni donositi lične
zaključke na osnovu medijskih informacija, neke poruke prihvatiti, a neke
odbaciti, te koristiti medije na različite načine i u različitim životnim
periodima.
Dekodiranje značenja medijskih sadržaja zavisi od svakodnevnog
životnog iskustva, obrazovanja, važećih društvenih normi, društvene sredine,
porodičnog okruženja, geografske sredine, pa i političke, vjerske ili
ideološke pripadnosti. Mediji danas u velikoj mjeri utiču na intelektualni
život pojedinca, određuju njegov stav prema svijetu i pojavama. Kako bi se
snašao u sadržajima masovne kulture pojedinac mora kritički posmatrati te
sadržaje. Na taj način pojedinac postaje aktivni član društva koji posmatra
društvenu zbilju, a oblike popularne kulture koristi promišljeno, svjesno i sa
ciljem postizanja progresivne društvene promjene.
Da bi se medijska kultura pravilno razumjela, potrebno je konstantno
medijsko obrazovanje 26 u svim obrazovnim područjima. Medijima treba dati
26
Unesko je još sredinom sedamdesetih godina prošlog vijeka pokrenuo pitanje
obrazovanja za medije. Temeljeći ideju na važnosti koju mediji imaju za društvo,
zatražili su da se na međunarodnom nivou sretnu naučnici kako bi razmotrili načine
uključivanja medijskog obrazovanja u školski sistem. Od potpisivanja Deklaracije o
medijskom obrazovanju 1982. godine do danas koncept medijske pismenosti i
medijskog obrazovanja donekle se mijenjao, ali je ostao utemeljen na osnovnoj ideji
– komunikacijskim pravima koja proističu iz osnovnih ljudskih prava koja su
zagarantovana dokumentima međunarodne zajednice, ponajprije Poveljom
Ujedinjenih nacija o ljudskim pravima (1945) i Evropskom konvencijom o zaštiti
ljudskih prava i temeljnih sloboda (1950).
76
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
zasluženo mjesto u obrazovanju kako bi mladi bili medijski pismeni. 27
Važno je da se nauči kako da se kritički dekodiraju medijske poruke,
odnosno da se sadržaji medijske kulture čitaju i kritički analiziraju, kao i da
se procijene estetski kvaliteti sadržaja. Medijska pismenost podrazumijeva
sticanje saznanja o svim medijima – štampi, radiju, televiziji, a neophodno je
izučavati njihovu istoriju, produkcijska i ekonomska načela njihovog
funkcionisanja, tražiti odgovor na pitanje ko posjeduje medije, kakva je
koncepcija medijskog vlasništva i kakve to posljedice može da izazove kada
je u pitanju koncentracija društvene moći i komercijalizacija sadržaja.
Da bi se to dogodilo, neophodne su aktivističke strategije koje bi
trebalo da razmotre na koji način mediji, a prije svih televizija i internet,
mogu da se upotrebe kao instrumenti društvenog progresa. „Kritička
medijska pedagogija može da kultiviše građane, pomažući pojedincima da se
oslobode medijskih manipulacija i steknu sposobnost kritikovanja medijske
kulture i dobijanja informacija iz raznovrsnih izvora, omogućujući na taj
način obaveštenim građanima inteligentno političko rasuđivanje“. 28 Dakle,
mediji bi trebalo da djeluju kao progresivna snaga u društvu, koja će raditi na
promovisanju društvenog prosvjetljenja, što je svakako izazov pred kojim se
nalazi medijska kultura. Kada bi se kod nas moglo dogoditi da u škole bude
uveden predmet koji bi omogućio obrazovanje za razumijevanje medija,
teško je predvidjeti, jer po ovom pitanju zaostajemo za razvijenim zapadnim
društvima. Zaostatak je najočigledniji u sferi ekonomije i politike, što sa
sobom nosi zaostatke i u drugim oblastima – tehnologiji, zakonodavstvu,
obrazovanju i slično.
Umjesto definisanja medija kao pojave opasne po društvene
vrijednosti, neophodno je preduzeti mjere koje će voditi uspješnoj medijskoj
politici. Pored medijskog obrazovanja u školi potrebne su strategije i zakoni
koji će se temeljiti na pozitivnim evropskim primjerima. Takođe, veoma je
važno uspostaviti nove ljestvice vrijednosti za šta je neophodna
rekonstrukcija javne i medijske sfere. Prije svega ona bi podrazumijevala
slobodu za novinare i autonomiju medijskih kuća. Funkcija medija je
društvena odgovornost, djelovanje u interesu javnosti i potreba pojedinaca,
društva u cjelini, i posebno manjih osjetljivih grupa kao što su mladi, pa u
tom smislu mediji moraju promovisati kvalitetan program.
27
Pojam medijske pismenosti definisan je na konferenciji o medijskoj pismenosti
1992. godine kao sposobnost pristupa, analize, vrednovanja i odašiljanja poruka
posredstvom medija. Ta je definicija usmjerena na koncept medijske pismenosti
koji polazi od medija kao pozitivnih izvora informacija i zabave.
28
Daglas Kelner, Medijska kultura, Beograd:Clio 2004. 558
77
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Literatura
1. Bal, Fransis. Moć medija – mandarin i trgovac. Beograd:Clio.
1997.
2. Bodrijar, Žan. Simulakrum i simulacija. Sremski KarlovciNovi Sad: Knjižarnica Zorana Stojanovića. 1991.
3. Božović, Ratko. Tišina dokolice. Beograd: Čigoja štampa.
2010.
4. Božović, Ratko. Razbijeno ogledalo. Beograd, Novi Sad:
Savana, Prometej. 1996.
5. Čomski, Noam. Mediji, propaganda i sistem. Zagreb:
Biblioteka Što čitaš. 2000.
6. Dragičević-Šešić, Milena. Neofolk kultura – publika i njene
zvezde. Sremski Karlovci-Novi Sad: Izdavačka knjižarnica
Zorana Stojanović. 1994.
7. Fisk, Džon. Popularna kultura. Beograd: Clio. 2001.
8. Gidens, Entoni. Sociologija. Beograd: Ekonomski fakultet.
2003.
9. Golubović, Zagorka. Ja i drugi, antropološka istraživanja
individualnog i kolektivnog ideentiteta. Beograd: Republika.
1999.
10. Jenkins, Richard. Social identity. London and New York:
Routledge. 1996.
11. Kelner, Daglas. Medijska kultura. Beograd: Clio. 2004.
12. Koković, Dragan. Društvo i medijski izazovi: uvod u
sociologiju masovnih komunikacija. Novi Sad: Filozofski
fakultet. 2007.
13. Koković, Dragan. Pukotine kulture. Novi Sad: Prometej.
2005.
14. Koković, Dragan. Kulturni i etnički identitet. Novi Sad:
Filozofski fakultet. 2003.
15. Kronja, Ivana. Turbo-reaktivna folkestracija. Beograd:
časopis „Kvad-art“ br. 13. 2001.
78
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
16. Majstorović, Stevan. U traganju za identitetom. Beograd:
Slovo Ljublje – Prosveta. 1979.
17. Panfilova, Tatiana. Identity as problem of today. Series:
Philosophy, Sociology, Psychology and History, Vol. 9. 3744, Moscow: State Institute of International Relations,
Russia. 2010.
18. Platon, Država, Beograd: Kultura. 1969.
19. Potter, W. James. Media Literacy. London: SAGE
Publication. 2001
79
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Alja Perger 1
Doba Fakultet
Maribor
Slovenija
alja.perger@net.doba.si
Naučna kritika
UDC 316.722:355.231./.234
DOI 10.7251./SOCSR1306080P
Prihvaćeno: 20. 9. 2013.
Slovenija- svjetski šampion u teoriji a gubitnik u praksi
Abstract
The purpose of this article is to show the problem of our Slovenian
situation in relation to the lack of necessary interdisciplinary integration and
coordination of educational institutions and commercial organizations. The
samples were exposed separately, in order to show the general background
which caused the aforementioned revision and missed opportunities. The
intention of this article is to search for the answer to the question: How can
educational creation of an individual impact the environment and the
formation of today's values and ambitions and how it came to losing some of
the key roles of the major connectors in the process - scientists and
professors. Needed are actors capable of formulating ambitious key points
for new, direct creation of mutual cooperation, focusing on productivity and
convenience. The present results, by themselves, do not represent a specific
solution for a simple reason- it is not yet identified the environment with its
weaknesses and the need for change. However, not everything is negative.
Those educational institutions, which are already striving in that direction,
and which are described in the article, will continue with its vision and
strategy, and only time will show their work and proper guidance of young
people with a vision for a better understanding of our environment, which is
not completely dormant, but it works ready for a change. However, in order
to reach the desired changes, there are still some difficulties on that way in
which we point out in this paper.
Keywords: Educational processes, culture, ambition, knowledge,
application, innovation.
1
Predavač na Doba Fakultetu u Mariboru, Slovenija, e-mail: alja.perger@net.doba.si
80
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Apstrakt
Svrha ovog članka je da pokaže problem naše slovenačke situacije u
odnosu na nedostatak potrebne interdisciplinarne integracije i koordinacije
obrazovnih institucija i komercijanih organizacija. Uzorci su izloženi
posebno, sa namjerom da se pokaže šira pozadina koja je prouzrokovala
pomenute nastale i propuštene prilike. Namjera članka je da traga za
odgovorom na pitanje: kako obrazovno stvaranje pojedinca utiče na okolinu
i formiranje današnjih vrijednosti i ambicija i kako je došlo do gubljenja
nekih ključnih uloga glavnih konektora u tom procesu - naučnika i profesora.
Potrebni su akteri sposobni za ambicioznije formulisanje ključnih tačaka za
novo, direktno stvaranje međusobne kooperacije, usmjeravajući se na
produktivnost i praktičnost. Dosadašnji rezultati, sami po sebi, ne
predstavljaju konkretno rješenje iz jednostavnog razloga –još uvijek nije
identifikovano okruženje sa svojim slabostima i potrebom za promjenama.
Međutim, nije sve tako negativno. Te obrazovne ustanove, koje već streme u
tom pravcu, a koje su opisane u članku, će nastaviti sa svojom vizijom i
strategijom, a samo vrijeme će pokazati njihov rad i ispravno usmjeravanje
mladih ljudi sa vizijom za bolje razumijevanje naše okoline koja nije sasvim
uspavana, nego djeluje spremna za promjenu. Međutim, da bi došlo do
željene promjene, još uvijek postoje neke teškoće na tom putu na koje
ukazujemo u ovom radu.
Ključne riječi: Obrazovni procesi, kultura, ambicija, znanje, primjena,
inovacija.
Uvod
Da bi neko bio u stanju da vidi nešto novo, on se prvo mora sam
promijeniti, a posebno u odnosu na svoje prethodnike. A da bi čovjek
pokrenuo nešto novo, mora biti snažno distanciran od niza svojih nevidljivih
i nejasnih stavova, koji su, prije svega psiholoških porijekla, a koji se
manifestuju samo u verbalnoj formi. 2 Kao što Benedikt kaže, “da bi smo
nesto vidjeli, čak i tamo gdje drugi ne vide ništa, obično se moramo naći u
poziciji iznad nultog horizonta." 3
Poznati antropolog Ruth Benedikt je došla do radikalnog otkrića u
svojim istraživanjima tradicionalnih plemena a to je izrazila stavom da
karakteristike ličnosti odlučujuće utiču na sve elemente njihove kulture. To
2
Više o tome vidjeti: Alja Perger, Inkulturacija – Socializacija v antropološki perspektivi,
Maribor: Pedagoška fakulteta, 2000.
3
Ruth Benedict, Obrasci kulture, Beograd: Prosveta, 1976. 8.
81
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
je kasnije stvorilo određeni stereotip na osnovu koga se formirao stav kako
su ljudi uvijek i na svim mjestima isti, bez mogućnosti za značajnijom
promjenom, te da obrazovanje ima malu ulogu u promjeni ličnosti i kulture.
Danas možemo vidjeti da je sve više ljudi koji su na ovaj ili onaj
način uključeni u obrazovni proces, ali moramo priznati kako je još uvijek
prisutan jednosmjeran i monoton princip transfera znanja u praktičnu
primjenu i obrnuto, praksa ponekada izbjegava da traži svoje uporište u
znanju. Smatramo da nije razumno pokušati otkriti samo neka poboljšanja u
okviru jednosmjernog toka obrazovnog procesa. Ambicioznije je pronaći i
ukazati na uzroke koji omogućavaju da se promjeni sadašnji odnos između
teorije i njene primjene u obrazovnom sistemu .
Ovdje možemo dodirnuti nekoliko važnih interesa. Od procesa
socijalizacije pojedinca u okviru obrazovnog sistema (gjde možemo nabrojati
popriličan broj zavisnih faktora) do implementacije nekog obrazovnog
procesa u društvu. Sve su to neke potrebe specifične lokalne zajednice i
države. U članku ćemo naglasiti ključne prekretnice u kojima vidimo
ogromne deficite u komunikaciji naučnika i praktičara.
1. Šta je cilj svakog obrazovnog procesa?
Za profesionalno osoblje koje se fokusira na formiranje programa za
učenje, je bitno da ima mogućnost da formira planove i programe koji će
omogućiti upotrebu novog znanja. Ova ključna aplikacija i veza ne počinje i
ne završava se samo na pretpostavkama. Cilj svakog obrazovnog procesa bi
trebala biti učenje i korištenje naučenog u praksi. Mnogo puta smo čitali
diskusije u mnogim oblastima, gdje se primjećuje da postoji nedostatak
prakse u obrazovanju i prenosu znanja. Mnogi autori, često citirani, spominju
isti problem već mnogo godina: problem transfera znanja od njegovorg
nastanka do njegove upotrebe. To možemo ilustrovati u obliku sledećeg
lanca faktora:
ZNANJE - TRANSFER - PRIMJENA - FUNKCIONALNOST - KORIST – ODRŽIVA
UPOTREBA
Počećemo sa idejom kako pravilan kanal komunikacije između
naučnika i praktičara ne može biti pravilno ustanovljen bez uzimanja u obzir
kombinovane uloge svakog od elemenata komunikacije. Takođe, ako
posmatramo slovenačku sredinu, neophodno je naglasiti koliko naučnici i
njihova uloga prenošenja znanja na mlađe generacije nije usmjerena na
najbolji mogući način. U ovom trenutku se namjerno nećemo dotaći bitne
činjenice, odnosno, nedostataka odgovornosti i shvatanja svih aktera, kako je
82
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
znanje u potpunosti besmisleno i beskorisno, ako implementacija grupe
različitih faktora ne popuni socijalne praznine određenog vremena i prostora.
Takođe, ne želim da naglasim neke faktore obrazovnog procesa, koji sigurno
odgađaju proces transparentnosti između glavnih aktera teorije i prakse
glavnih preduzetnika. Samo ćemo pokrenuti neka važna pitanja koja bi
trebala postojati u obe oblasti (naučno znanje i ekonomski prihvatljivi efekti
u praksi) i koja bi se trebala što je prije moguće implementirati. Naročito je
potrebno znati kako stvari izmiču kontroli. Moramo se pripremiti za neki
novi način evolucije udruživanja, sa potpuno novim pristupima, strategijama,
verifikacijom, i posebno je potrebno biti izložen odgovornosti za svoje
teoretsko pružanje znanja.
Na kraju krajeva, mi možemo samo pružiti znanje da ga razumijemo
kao potrošači i da prihvatimo vrijednosti koje imaju korist, dobrobit i
performanse u novom svjetlu našeg društva, za šta sigurno nije prekasno. Ali
prvo je potrebno prihvatiti istinu da svaki dijalog između naučnika i
praktičara mora biti odgovoran prema onih nekoliko važnih faktora u
komunikaciji koje smo naveli u prethodnoj tabeli. Takođe, nedostatak
dijaloga i komunikacije među naučnicima i praktičarima trebaju biti shvaćeni
kao razlog kolapsa prethodnih strategija i prihvatiti mogućnost da za svaki
slučaj postoji (rijetki) pokušaj da se izdignu kristalno efikasna rješenja.
Nažalost, moramo izabrati samo između dva pravca: jedno, da li da
ostanemo na istom putu sa konformističkim smjernicama koje su prethodno
postavljene i konačno prestanemo vremenom razmišljati o napretku društva i
na kraju se asimiliramo u drugo društveno okruženje, ili drugo, da li da
formulišemo revolucionarne faktore koji identifikuju neke trenutne izazove i
promijenimo metodu primjene znanja i teorije u praksi. Ostale izbore smo
nažalost potrošili u prošlosti.
2. Blokada u strategijama i vizijama
Vjerovatno ne postoji nijedan bolji poznavalac okolnosti koji se u ovom
trenutku ne bi složio sa činjenicom da se Slovenija danas suočava sa
činjenicom da ulazi u tunel bez izlaza. Naravno, do takve situacije nije došlo
preko noći, ali su se sigurno u prošlosti pojavili neki pokazatelji koje
određene grupe, zadužene za primjenu teorije u praksi, nisu znale
identifikovati. Takođe je potrebno znati kako na sve naše razvojne vizije
utiču kulturne strategije naše nacije.
Pojam kultura, u ovom članku, ne odnosi se samo na umjetnost, kao
faktor koji utiče na naša čula i emocije. Naprotiv, treba cijeniti to što postoje
male stvari u ponašanju pojedinca, inherentne samo njemu kao korisniku
kulturnih simbola. Ali antropološka diferencijacija nije centralna tema ovog
83
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
rada. Sa ovom kratkom napomenom samo želimo da otvorimo sigurnosni
ventil za otpuštanje energije, ako se, u budućnosti, preselimo u polje kritike
sadašnjih operativnih kulturnih strategija i njihovog uticaja na radni proces.
***
Ovde iznosimo tezu da je u potpunosti prošlo vrijeme važnosi i
značaja akademskog, kao i njegove samostalnosti i uticaja. Ovde ćemo se
ponovo fokusirati na našu socijalnu i kulturnu pozadinu, sa svim uticajima
zainteresovanih strana. Naravno, znanje se ne dobija samo praksom, protiv
teorije, ali ipak se značenje “akademski” počelo rapidno mijenjati. Ljudi su
na mnogo drugačije načine kreirali neke efektivne rezultate, razumne i
opipljive ciljeve. S druge strane, operativni sistem je ne neki način potkopao
njegove akademske performanse.
Ipak, napredak uvijek vodi procesu koji je sposoban da unaprijedi
stare smjernice sa novim putokazima za inovativni razvoj. Posmatrano sa
praktičnog stajališta, inovativni procesi ne mogu zauzeti ključno mjesto bez
prepreke, ako njihova operativna strategija ne uključuje učesnike na obe
strane, kako izvore znanja, tako i nosioce procesa u koje je ovo znanje
uključeno. To je striktno isprepleteno i ovisno jedno o drugom. Mnogo puta
smo vidjeli neke inovativne trendove koji su prikazani da poboljšaju
interakciju između organizacija i projekata, ali koji nisu bili toliko korisni.
Često je to prikazano na pretjerano idealistički način. "Kompanije i
ekonomija zemalja koje su danas smatrane pogodnim za tranziciju ( prema
mnogim knjigama, političkim i profesionalnim prognozama), socijalno i
ekonomski zaostaju za društvima i zemljama koje su počele proces tranzicije
(od preindustrijskih ka industrijskim društvima) prije nekoliko generacija.
To je njima dalo značajnu prednost, jer sada oko 20% njihovog stanovništva
imaju vise prednosti od globalizacije modernog svijeta i slobodnog tržišta." 4
Savršeno su logični neki inovativni performansi, produktivnost i
fokusiranje na kreiranje proizvoda sa profitabilnošću. Paralelno, kroz vrijeme
je počelo identifikovanje i razvoj obrazovnih procesa i istraživanja. Sistem je
ekonomski razvijen sa zaštitom od internacionalne konkurencije. Upravo
zbog toga, mnoge organizacije nisu razvile sistem prenosa i interakcije sa
akademskim procesima i obrnuto, univerziteti nisu morali da misle na
sinergiju istraživanja i razvoja. Moglo bi se dodati: kofinansiranjem
preduzeća od strane države, bez mjera kvaliteta i koristi proizvoda, nije
4
Matjaž Mulej, Inoviranje navad države in manjših podjetij z invencijami iz raziskovalnih
organizacij, Koper: Znanstvene monografije, Fakulteta za management, 2007. 17.
84
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
moguće kreirati konstruktivan dijalog i evoluciju odnosa teorije, prakse i
organizacije.
Takođe, ne možemo razmišljati o evolucijskim putevima dvije oblasti
sinergije kada se dešava, nažalost često, da ključni učesnici nikada ne
učestvuju u empirijskom djelu, provjeravajući primjenjivost znanja. Umjesto
toga, mnoge organizacije, slijepe za kvalitet rada, prate tekuću integraciju
evropskih (i drugih) organizacija, otvarajući brojne konekcije bez konkretne
strategije. Takođe, čvrsto stojimo iza toga da mi nepopravljivo zaostajemo u
odnosu na konkurenciju, zbog nedostatka kooperacije između teorije i
prakse. "Dakle, javljaju se političke inicijative da bi Evropa trebala biti što
uključenija što je prije moguće, a znanje bi trebalo da bude vođeno
ekonomijom (vođenom inovacijom).” 5 Ali ovde pravi problem počinje.
“Dokumenti opravdano zahtijevaju da bi univerziteti i instituti trebali više
biti otvoreni organizaciji, ali (pogrešno) ne zahtijeva se od organizacija i
državnih autoriteta da pokažu otvorenost za radikalnu inovativnu
promjenu." 6
Obrazovne institucije još uvijek nemaju potrebne resurse da bi se cijeli
posao organizacije, od izuma do inovacije, mogao promijeniti. To je
nedostatak ispravnog razumijevanja značaja i inovacije- to nije dovoljno da
se kreira i održava za novac- neophodno je utvrditi cijeli proces inovacije od
strane pojedinačnih organizacija, naročito obrazovnih.
3. Neophodno ohrabrenje
Transfer pronalazaka od univerziteta i institucija, koji se zbog njihove
socijalne podjele takođe treba usmeravati prema organizacijama
(kompanijama) koje imaju zadatak stvaranja postupka-od izuma do inovacije
i konkurentnosti. Ono što je danas potrebno su inovativni stilovi vođenja za
svaku inovativnu kulturu, i samo na toj osnovi, neke prilike su ustanovljene
za obe organizacije (kao i zaposlenike u njima) da bi se upoznao prostor i
podrška kreiranja otkrića- inovativnog procesa.
5
6
Isto, 17.
Isto, 18.
85
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Tabela 1: Zašto i kako preduzeti univerzitetsku kooperaciju sa kompanijama 7
PREDMET
Doprinos lokalnoj i nacionalnoj konkurentnosti.
VIZIJA
Partnerstvo sa kompanijama u ažuriranju programa i transfera
tehnologije
CENTRALNI
Utvrditi koja akademska jedinica Univerziteta stiče jedan ili više od
ZADACI
sledećih zadataka:
Razvoj kurikuluma i mobilnost nastavnika, studenata i osoblja
preduzeća.
Konstantno poboljšanje, obuka, saradnja i primjena istraživanja i
razvoja.
STRATEGJSKI
Uspostavljanje
procedura
i struktura,
PLANOVI
uključujući identifikaciju potrebnih resursa.
projekata
i
programa,
Mnogo puta smo prisustvovali konferencijama, asocijacijama,
raspravama misleći kako i univerzitet i biznis pravilno odgovaraju na
globalne izazove, osvježavajući njihove strategijske planove i uključujući
brojne ambiciozne politike (Tabela 1).
Nažalost, moramo dodati da je u oblasti teorije skoro sve napisano perfektno.
Ali u svakodnevnom životu, nije ni približno tome. Nije potrebno biti
stručnjak u svakom polju da se odredi potpuni nedostatak veze između
poslovanja i akademskih institucija.
Možda najbliže ostvarenju cilja su sledeće organizacione forme koje bi
mogle ubrzati kooperaciju univerziteta sa kompanijama u formi dijaloga i
pristupa uslugama:
1. Usluge povezivanja:
Fizički prisutnih istraživača i poslovnih aktera na univerzitetima i
velikim kompanijama, kada se iznose opsežni programi saradnje. Njihov
zadatak je da obezbijede dovoljno resursa dostupnih eksternim i internim
izvorima inovacije i dobrom liderstvu.
7
Prema: Matjaž Mulej, Isto, 21.
86
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
2. Zajednički konzorcijum univerziteta i privrede:
Konzorcijumi su sada smješteni u okvire gdje je nemoguće formulisati
važnost usluga povezivanja, njihova uloga je da dopune i formiraju centar za
biznis.
3. Profesionalna udruženja i sindikati diplomiranih:
Uprkos praćenja pojedinaca u istoj profesiji, nemamo odgovarajuće
efikasne mehanizme da bismo bili u mogućnosti da koristimo ovo znanje čak
i prije potrebe da se ono pojavi. Potreba je bila ključni alarm koji je pokazao
kako je stvar izmakla kontroli. Ne postoji strukturni ili poslovni proces u
kratkom roku koji bi mogao ponuditi rješenje koje bi omogućilo održivu
operaciju na tržištu. Ovo se dešava zbog nedostatka praćenja znanja i
kvaliteta zadataka, da bi se došlo do razumijevanja i integracije sa ciljem
njegove korisnosti.
4
Gdje je problem i kako ga riješiti?
Svaki dan svjedočimo izvanrednim idejama, otkrićima i inovacijama na
našoj Slovenačkoj teritoriji. Sa čuđenjem svaki put vidimo da je nažalost sve
ostalo na ovom nivou prezentacije, veliki “halo efekat” ako možemo reći. Sa
jedne strane, Slovenija je zemlja koja je u ulozi unapređenja znanja, vještina
i strategija izuzetna u prvom planu. Ponekad se, kao konkurentni, pojavljuju
organizacije sa najboljim strategijama, treningom i slično. Pa ipak, ne
možemo iskoristiti sve ovo. Problem nije samo u tome što mi ne prepoznamo
pravi trenutak i pravo vrijeme. Najveći problem je sam pojedinac, koji ima
veoma nizak nivo ambicije individualnog menadžera, kao i nizak nivo znanja
i ne zna koje smjernice da koristiti da bi inovacija postala glavna nit
njihovog postupka. Opet imamo ljudski faktor – među ljudima prepoznajemo
nedostatak interesa za posao, ne koriste svoje znanje (kad ga već imaju), a
takođe postoji nedostatak kontrole i nedostatak modernih metoda poslovanja
a kao posljedica toga javlja se niska produktivnost.
Mnogi lideri gledaju samo jedan put, veoma kratak, bez prave vizije.
Kako zaposleni mogu kopirati duh inovatora, inovativne performanse, ako
njihov lider (menadžer) kontroliše samo to da posao bude rutina, bez
radikalnih promjena i novih pravaca? Naravno, kroz ovo vremenom dolazi i
do stvaranja klime, stvaranja neformalnih grupa, i uspostavljanja obrasca
neaktivnosti i potpune suspenzije kreativnosti i inovativnosti pojedinaca.
Takvo okruženje je opasno za društvo kao cjelinu, jer formira potpuno
87
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
pogrešnu ideju o tome kako poslovni svijet radi i kako se povezuje sa
korisnim faktorima znanja, što je i cilj svega ovoga.
Slovenija je, naravno, svjesna značaja inovacije. Nažalost, često
pokušava imitirati akcije drugih zemalja, što dovodi do sljedećih grešaka.
Prateći akcije drugih zemalja, prisvajajući ih u svom okruženju, gdje i
okruženje i učesnici ne mogu imati isto razumijevanje. To je stvaranje
pogrešne ideje kako je bilo koja inovacija dobra mjera za rješavanje
problema svake zemlje. Nedostatak ambicije pokazuje činjenicu kako bi neki
radikalni pogledi trebali biti kreirani da se popravi šteta koja je već
napravljena, te da se potpuno treba promijeniti strategija i procesi interakcije
sa kompanijama i univerzitetima. Njihovi kritični putevi koji vode do
univerziteta – obrazovni kurikulum i sekundarno obrazovanje - a povrh
svega, radikalna promjena uloga glavnih učesnika, nastavnika i profesora.
a) Interdisciplinarna saradnja
Ovo nije samo teorijska postavka sistema, nego izgradnja vještina i volje
za interdiciplinarnom kooperacijom, koja do danas nije pronađena. Veoma
mali broj interprofesionalnih timova, kao i učenici i studenti ne dobijaju ni
metode ni ništa što bi interdisciplinarna saradnja značila i koje bi posljedice
bile.
b) Teorija sistema i značajna obuka
Neophodno je ustanoviti i postaviti takozvane tehničke usluge i opremu
koja bi omogućila trenutno empirijsko istraživanje u vrijeme ankete,
uključujući mnoge diplomirane i ostalo osoblje koji su sposobni da rade sa
istraživačkim organizacijama.
c) Subjekti univeziteta i kompanija
Konekcija nestaje. Ne postoji model, ambicija, strategija ni vizija. Ovo
je jedan od ključnih razloga za nedostatak integracije i gubljenje dijaloga.
Zbog nesavršenih sistema pomenutih u članku, ne postoji materijal na
osnovu kojeg bi se gradila zdrava i korisna veza koja bi formirala ideje
kompanija i korisno znanje u nekoliko oblasti u isto vrijeme.
d) Vrijednosti kod pojedinaca u Sloveniji
Iako je velika većina saglasna da vrijednosti nisu glavni razlog
neuspjeha integracije obrazovnog sistema i poslovanja, mi se strogo
88
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
zalažemo za činjenicu kako su vrijednosti ključni momenat. Mi smo
fokusirani na rezultate, vjerovatno manje nego većina nacija na svijetu;
imamo veliki nedostatak samopouzdanja i vizije u budućnosti, u isto vrijeme
koristimo staromodne pristupe i zatvoreni smo za razmjenu internacionalnog
iskustva. Nažalost, vrijeme za novine u našoj zemlji je zauvijek prošlo.
Zaključak
U Sloveniji postoji nekoliko obrazovnih programa koji pokušavaju
fokusirati studente na inovativne performanse. Mnogi od njih su programi sa
velikim naučnim imenima. Međutim, šta vidimo? Problem nastaje u dva
pravca. Prvo, broj studenata u ovim programima je nizak, da bi bili sposobni
da koriste svoje znanje i da promjene sadržaj veze između ekonomskih i
društvenih situacija u Sloveniji. Drugo, kao rezultat takvog studija je
nedostatak karakteristične nadležnosti u našoj sredini. Što znači da
univerzitet ne može “prodati” svoje proizvode? Prema tome, pitamo se kako
mladi ljudi koji tek ulaze na univerzitet mogu prepoznati značaj inovativnih
programa ako imaju prethodne institucije koje nisu vjerovale u značaj i korist
inovacija i u stalni proces promjena? “Prenos inovacija sa univerziteta u
organizaciju (kompaniju) potreban je da bi one kasnije postale inovatori na
tržištu ili ostvarili određena postignuća. Za to su bili potrebni aktuelni radni
uslovi, ali nisu postojali. To ne zavisi samo od racionalnih i materijalnih
komponenti. Takođe zavisi i od emotivnih komponenti." 8
Pored negodovanja mnogih, čak i nosilaca znanja, koje možemo
predvidjeti, postoje neke težnje za usvajanje drugog i drugačijeg. "Dati
pogledi na život moraju biti uništeni da bi se kreirao novi prostor za nove
poglede na svijet." 9 Što se prije gore pomenuta činjenica desi, brže će neke
promjene dozvoliti nove korake. Ovaj put, na pozitivniji, praktičniji i prije
svega korisniji način.
8
9
Isto, 147.
Karl G. Jung, Človek i njegovi simboli, Ljubljana: Mladinska knjiga, 2003. 297.
89
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Literatura
1. Benedict, Ruth. Obrasci kulture. Beograd: Prosveta. 1976.
2. Jung, K.Gustav. Človek in njegovi simboli. Ljubljana: Mladinska
knjiga. 2003.
3. Mulej, Matjaž. Inoviranje navad države in manjših podjetij z
invencijami
iz
raziskovalnih
organizacij.
Koper:
Znanstvene
monografije, Fakulteta za management. 2007.
4. Perger, Alja. Inkulturacija – Socializacija v antropološki perspektivi.
Maribor: Pedagoška fakulteta. 2000.
5. Perger, Alja. Akulturacija, asimilacija in multikulturalizem v ZDA (
magistrsko delo), Ljubljana: Fakulteta ta družbene vede. 2008.
90
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Bojana Miodragović 1
Filozofski fakultet
Novi Sad
miodragovic89@gmail.com
Osvrt
UDC 316.728:640.43
DOI 10.7251/SOCSR1306091M
Prihvaćeno: 12. 11. 2013.
Kafana kao modus vivendi2
Savremena sociologija se nalazi pred značajnim izazovom. Uočljiva
je tendencija povećanja mikrosocioloških disciplina, argumentovano, ali i ne.
Naš sociolog Dragoljub B. Đorđević učinio je značajan doprinos savremenoj
sociologiji kroz ukazivanje pažnje na značajnu „sociološku instituciju“,
posebno na Balkanu i u Srbiji – kafanu. Rej Oldenburg (Ray Oldenburg) je
upotrebio odličan naziv za ove ustanove imenovao ih kao „sjajna treća
mjesta“ 3. U okviru šireg teorijskog diskursa u savremenoj sociologiji,
označenog kao sociologija svakodnevnog života, postoji sociološki diskurs
koji se oslanja na interakciju među ljudima koja kroz tumačenja, značenja
pojedinih simbola, predstavlja suštinsko mjesto, smisao i značaj čovjekovog
djelanja, a označava se kao simbolički interakcionizam. Interakcija je
zasnovana na značenjima koje akteri pridaju uzajamnim akcijama. U kafani,
kao mjestu struktuisanom spletom ovakvih interakcija, profesor Đorđević
inicira istraživanja važnog sociološkog diskursa, te pokreće novu sociološku
disciplinu - kafanologiju, za koju predlaže da se svrsta unutar neke od
pojedinačnih sociologija - sociologije svakodnevnog života ili sociologije
naselja, odnosno unutar jedne od posebnih sociologija, sociologije kulture.
U Zborniku koji je predmet ove analize, profesor Đorđević je
objedinio brižljivo sakupljene radove i članke, priloge koji koncentrišu
doprinose autora iz nauke o društvu, ali i drugih nauka (s obzirom da se
sociologija kafane ili kafanologija imenuje kao interdisciplinarna nauka),
nastalih za potrebe upoznavanja sa novom disciplinom i uočavanje značaja
kafane za prostor Balkana. Egzistencija ideja koja gradi hipotezu da je
„kafana sociološka laboratorija“, obilježava povod osnivanja sociologije
kafane.
1
Student master studija iz sociologije na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu,
miodragovic89@gmail.com
2
Dragoljub B. Đorđević, Kafanologija, Beograd: Službeni glasnik, 2012.
3
Ray Oldenburg, The Great Good Place: café, cofee shops, community centers, beauty
parlors, general stores, bars, hangouts and how they get you trough the day,
Marlowe&Company, New York, 1997. 19.
91
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
U Zbornik je uvršten veliki broj kvalitetnih, naučno i literarno
obojenih radova, koji predstavljaju doprinos proučavanju kafane kao
društvene institucije, a sistematizovani su u tri osnovne cjeline: Sociološka
kafanologija, Istorijsko-etnološka kafanologija i Novinarsko-književna
kafanologija. Sumirajući platforme za novu naučnu disciplinu u radove
autora različitih naučnih oblasti, koje su i same održale ovu laboratoriju
živom, inspirativnom, riznicom anegdota, posebnih normativa i jedne kulture
izdvojene od svakodnevnice, druge dimenzije života i stvaranja, pogovor, kao
smjernicu i odrednicu daljeg razvoja kafanoloških istraživanja piše dr
Ljubinko Pušić.
Autori koji su doprinijeli gradnji ovog Zbornika, kažu da je fenomen
kafane specifičan sociološki prostor za razvoj individualnog i grupnih
identiteta, te da nimalo nije zanemariv uticaj na život pojedinaca, grada, kao
ni cjelokupnog društva. Kafana je bila prva demokratska institucija i prostor.
„Za učešće u njemu nije bila potrebna ni pismenost, ni učlanjenje ni
disciplina koju sobom nosi pripadnost bilo kakvoj drugoj organizaciji. Bila je
to prva intitucionalizacija slobode misli; tu su se formulisali prvi objektivni
zahtjevi narastajućeg društva.“ 4 Dakle, postoji i povratni uticaj – društvenih i
urbanih konteksta na kafanski život. Ovakvo djelovanje, koje proizlazi iz
kafanskog okruženja, posebno se odražava na strukturalne elemente kultura,
sa akcentom na simbolički sistem. Interakcije, razmjene, prihvatanja i
potvrđivanja koja se u kafani ustoliče, ostavljaju nimalo zanemariv pečat na
dalji razvoj simboličkog, a samim tim i kulturnog i društvenog razvoja svoje
epohe.
U prvom dijelu Kafanologije, sa aspekta nauke o društvu, započinje se
utemeljenjem pojmovno-kategorijalnog aparata, odnosno, osnovnih pojmova
koji su doveli do razvoja ove discipline, pa se kafanologija definiše kao:
„Interdisciplina koja, temeljeći se na prožimanju teorijsko-metodoloških
koncepata istorije, etnologije/antropologije u sociologiji, proučava društvenoistorijsku pojavu kafane kao društvene institucije, njenu prošlost, sadašnjost i
budućnost.“ 5
Predmet njenog proučavanja, kafana, određuje se kao „ustanova,
javna gradska socioprostorna mikrotvorevina polifunkcionalnog karaktera:
društvenog, ekonomskog, političkog i kulturnog. Konkretnije, ona je javni
i/ili polujavni urbani prostor namijenjen druženju, dokolici, zabavi,
hedonizmu, ljubavi, patnji, pijenju (najprije i najviše kafe, šerbeta, čaja,
čokolade, likera, a, potom, u nemuslimanskom svijetu, i alkoholnih pića),
pušenju, jedenju, pijančenju, boemstvu, poroku (prostituciji, kockanju,
Dragan Stojanović, Kaldrma i asfalt, „Udruženje za društvenu istoriju“, u: Dragoljub B.
Đorđević, Kazuj krčmo Džerimo, Beograd: Službeni glasnik, 2012. 17.
5
Dragoljub B. Đorđević, Kafanologija, Beograd: Službeni glasnik, 2012. 15.
4
92
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
narkomaniji – hašišu, opijumu), širenju informacija, formiranju javnog
mnjenja, trgovačkim i pravnim poslovima različite vrste (od legalnih do
nelegalnih), političkim raspravama i spletkarnju, strančarenju, tajnama i
zavjerama, istorijskim inicijativama, okupljanju ljudi „od knjige i pera“, tj.
formiranju „literarnih foruma“, ostvarenju različitih umjetničkih projekata
(muzičkih, pozorišnih, likovnih) i tome slično.“ 6
Prvi dio knjige posvećen je analiziranju nastanka same kafane, njenog
porijekla i razvoja, koji nije odolio uticajima modernizacije. Nastao u
početku kao mjesto okupljanja ljudi i dokolice, kafanski život je poprimio
vrlo važna obilježja lidera u formiranju javnog mnjenja. Velika dostignuća
industrijalizacije i modernizacije našle su svoje mjesto u kafani, počeci
važnih istorijskih dešavanja smješteni su u kafane, a posebno je značajna
činjenica da su kafane, kao javni prostori, bile mjesto okupljanja građanske
javne sfere, koja je većinom uobličavala glavnu struju mišljenja o aktuelnim
temama, te, uz to, mjesto gdje je štampa, kao izraz glasa javnosti i potrebe za
širenjem informacija, literarnih i likovnih izraza, stavova i, posebno važno,
društvene kritike, nastajala i dalje se distribuisala, što nam govori o brojnim
funkcijama ove javne ustanove, o političkoj, ali i duhovnoj funkciji. Autor
primjećuje, takođe, to kako su se promjene koje su dolazile sa Zapada, a koje
se odnose na javni život, adaptirale u uslovima na Balkanu i Srbiji. Kafanski
život, podijeljen na periferne kafane i kafane u gradu, nije lako podnosio
proevropske i demokratske inovacione struje i mišljenja, te je samo pojačao
jaz između sela i grada, te stvorio karakterističnu polarizaciju na urbane,
civilizovane i ruralne, primitivne kafane, a samim tim i gosti tih kafana
svrstani su u navedene kategorije. Navedena polarizacija, kao i konstatacije o
uslovljavanju struja mišljenja i ponašanja, korespondira interakcionističkom
stanovištu da značenja i razumijevanja simbola nisu konstantna, već da su
determinisana uslovima i vremenom u kojem se interakcija odvija, da zavise
od vremena interpretacije, značenja koje akcija ima za aktera i kakvo će
značenje pridavati svom djelanju, te kakvo će značenje očekivati od
djelovanja drugog aktera. Opisivanje provođenja ovih promjena i razvoj
kafane u tom kontekstu, simbolički i realno pokazuje sliku izgradnje
demokratskih institucija i provođenje modernizacije na istim prostorima.
Provođenje promjena i napredak u kafani predstavljao je sliku napretka i
promjena u društvu, koje su se ogledale kroz javno mnjenje i veliki broj
informacija koje su se plasirale iz kafana.
Vrijedno je obratiti pažnju na formiranje socijalnih miljea u
kafanama. 7 Grupisanje određenog broja osoba sličnih obilježja povodom
6
Ibid. 57.
Gerhart Šulce (Gerhard Schulze) upotrebljava pojam miljea da bi opisao osnovne strukture
savremenih društava, te u tom smislu govori o povećanoj unutrašnjoj komunikaciji unutar
7
93
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
sličnih interesa, te ostvarenje specifičnog načina komunikacije kod njih,
predstavlja dio njihove socijalizacije. Georg Zimel (Georg Zimmel) je,
određujući društvo kao „uzajamno djelovanje individua“ prilikom traganja za
motivima koji pokreću individue da budu zajedno i da stvaraju sadržaj čiji je
forma udruživanje, zaključio da je taj osnovni motiv nagon društvenosti, kao
forme igre združivanja i kao mutatis mutandis forme koja se prema svojoj
sadržajno određenoj konkretnosti odnosi kao umjetničko djelo prema
stvarnosti. Različiti miljei se formiraju u različitim tipovima kafana.
Istraživanje tzv. „kafanskog miljea“ otkriva podatke značajne sa aspekta
društvene stratifikacije, ali i govori o rodnoj zastupljenosti u kafanama.
Podaci dobijeni empirijskim istraživanjima pomažu da se reflektuje slika
određenih grupa, socijalnih miljea, ali i cijelog društva. Pomenuti stavovi
Zimela ukazuju na to da se može doći do neke vrste otuđivanja društvenih
formi kada one prestanu da služe nekom cilju izvan sebe i postanu same sebi
cilj, te tako postanu prazne forme bez sadržine, igra za sebe, bez združivanja.
Ovo Zimelovo upozorenje može poslužiti kao podstrek nastavku istraživanja
i razvoja kafanologije, u uslovima visokog tehnološkog razvoja i otuđenosti
svih nivoa društva, te manifestacije istog i upozoravajućih poruka koje dolaze
iz kafane (samci za stolom, tehnološka dostignuća u ulozi sustolnika i sl.).
Navedeni aspekt socijalizacije treba imati u vidu posebno danas kada se
proučavaju savremene grupe, naročito miljei koji okupljaju mlade,
nezaposlene i radno sposobne ljude, a koje kategorije zauzimaju značajan dio
kafanskog miljea i čije kolektivne predstave 8, kako ih naziva Emil Dirkem,
vode porijeklo iz kafane kao idejnog jezgra koje oblikuje „kolektivnu
svijest 9“. Značaj kafane i kafanske scene u njihovoj socijalizaciji na visokom
je nivou, te se kao determinanta u ponašanju i djelovanju jasno ispoljava, a o
svemu ovome Kafanologija pruža vrijedne i zanimljive rezultate istraživanja.
Još jedan način sagledavanja posebnosti kafanskog prostora je
sagledavanje kafane kao fenomena koji donosi osoben način komunikacije,
odvojen od vanjskog svijeta. Govoreći o komunikaciji unutar kafana,
neophodno je podsjetiti da Habermas (Jürgen Habermas) ističe da jezik
ispunjava tri funkcije: kulturnu reprodukciju, društvenu integraciju i
socijalizaciju. 10 Simbolika verbalne i neverbalne komunikacije otvara pogled
miljea, kao i o tome da definiciji socijalnog miljea pipadaju osobe sa sličnim obilježjima u
pogledu načina života, starosnog doba i obrazovanja.
8
Kolektivne predstave, prema svome sadržaju, mogu se razvrstati na ideje i norme, s
obzirom da li one čine logički osnov društvenih misli, iskustava, saznanja i vjerovanja ili
regulativni osnov društvenih odnosa.
9
Milan Tripković, Sociološke teorije, Novi Sad: Institut za filozofiju i sociologiju, 1992.
141.
10
Mišel Lalman, Istorija socioloških ideja, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, 2004. 155.
94
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
na jedinstven normativni sistem, vrijednosti, poseban jezik i značenja koja,
na način koji se samo u kafani može ostvariti, kroz aktere kafanske scene,
pokazuju i distribuišu emotivna stanja i poruke usmjerene na određene
pojedince, grupe ili cjelokupnu kafanu. Ovaj nivo komunikacije, ako
uzmemo u obzir da kafana reflektuje društvenu scenu, ukazuje na potrebu
jedinstvenog izraza koji se ne može ostvariti u vanjskom svijetu ili bilo kojoj
drugoj ustanovi, osim u kafani, gdje te poruke imaju nedvosmisleno
značanje. U kafanskom prostoru, slijede se običajno uspostavljene norme i
zakonitosti, koje možda jesu pretrpile izmjene podstaknute reprodukcijom
društva, ali koje uvijek odražavaju konsenzusni stav kafanskog miljea,
izražen kroz komunikativno djelanje. 11
Široko rasprostranjeni kafanski prostor obilježen je svojevrsnim
aktivnostima, djelovanjem i djelanjem. Prema Veberu (Max Weber), djelanje
je samo ono ponašanje koje ima neko značenje za onoga ko obavlja radnju,
dok društveno djelanje podrazumijeva da je „nosilac radnje“, pored toga što
pridaje neko značenje svojem djelanju, mora svoje ponašanje – djelanje
orijentisati prema očekivanom ponašanju drugih, dakle, „dvostrano“. Veber
je društveno djelanje klasifikovao idealnotipski u četiri tipa: ciljno–
racionalno, vrijednosno-neutralno, tradicionalno i afektivno. Tradicionalno i
afektivno djelanje obilježavaju kafanski prostor i odlika su kafanskih aktera.
Atmosfera, ustaljena praksa i običajne norme diktiraju ponašanje i djelanje u
kafani. Tradicionalno djelanje podrazumijeva djelanje u skladu sa
uobičajenim i ustaljenim navikama. Afektivno djelanje je ponašanje na
osnovu afekata, emocija i drugih manifestacija duševnog stanja. Cilj ovog
djelanja je u samom ponašanju, dakle, u manifestaciji, a ne u planskom i
svjesno usmjerenom djelanju. Kada se uzmu u obzir elementi kafane kao što
su muzika i piće, ceremonije razbijanja čaša, naručivanja muzike, čašćavanja
pjevačice (koje se može posebno analizirati) i niz drugih, afektivnih
postupaka, emotivna podloga postaje temelj i orijentir svakog poteza u
kafani.
Zbornik profesora Đorđevića otkriva jednu novu dimenziju bavljenja
naukom, sa mnogo sociološke imaginacije, beskompromisnim ocjenjivanjem
kafanskog života prošlosti i sadašnjosti, bez ustručavanja od pomena naziva i
kritike svake poznatije i nepoznatije kafane, koju su učesnici ove studije o
kafani posjetili. Nakon opsežnog ukazivanja na teorijske poveznice i
paradigme ove discipline, drugi i treći dio zbornika su rezervisani za analize
interesantnog i specifičnog dijela „kafanskog habitusa“. Lagodnost u
diskusiji o kafanskim obrascima, pravilima kafanskog života, kafanskoj
„Habermas naziva komunikativnim interakcije u kojima se učesnici slažu da sporazumno
usklađuju svoje planove djelanja, postignuti dogovor biva tada determinisan po mjeri
intersubjektivne priznatosti zahtjeva za punovažanošću.„ Ibid. 157.
11
95
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
etimologiji, istorijatu najpoznatijih beogradskih i drugih kafana u Srbiji,
ukazivanju na ulogu Cigana i temelje koje su oni postavili u kafani, analiza
aktuelnih kafana i njihovih najaktuelnijih oblika, te njihova međusobna
komparacija, odišu duhom kafanskog prostora, očigledno veoma ličnog za
priređivača zbornika, ali i za sve autore koji su priložili ovoj studiji. Posebu
draž i neizostavan prilog nauci o kafani daju redovi poezije i proze uvršteni u
zbornik, bez kojih ne bi bilo smisleno pisati ovako nešto, jer, na kraju
krajeva, autori koji su nam ostavili u naslijeđe svoja literarna i likovna djela,
napravili su ih većinom u kafanama ili usko vezano za kafanski prostor.
Umjetnička nota kafane govori o njenoj posebnosti, kao o ustanovi koja je i
to donosila njenim posjetiocima, jednim da uživaju u umjetnosti, drugima da
je stvaraju. Zbornik Kafanologija i jeste namijenjen onima koji prepoznaju
vrijednost kafanskog duha, koji cijene ovu ustanovu i njen značaj od nastanka
do danas, koji ne prezaju od slobode uma i kritike nastale i učvršćene u
kafani, njenim pravilima i njenom sudu, koji uvažavaju pustolovnost stvarnih
boema, te primjećuju isčezavanje stvarne kafane, njeno utapanje u
mainstream-u. „Više se u sredstvima za masovno prenošenje poruka no u
stručnim časopisima nagovještava budućnost kafane – ona će biti bez dima,
pjesme i bakšiša.“ 12 Budućnost ove institucije izvjesna je samo u pogledu
toga da će uzimati nove oblike, prilagođavati se duhu vremena i ljudi. Ali
izvorni duh kafane, kao spomenik autentičnog mjesta rođenja velikih ideja i
misli, biće očuvan samo u ponekom zabačenom mjestu, naših prostora, ali,
zahvaljujući profesoru Đorđeviću, i u Kafanologiji i u novoj disciplini koja će
nam, nadamo se, donijeti nove literarne i naučne plodove, istraživanja kao što
je ovo.
12
Dragoljub B . Đorđević, Kazuj krčmo Džerimo, Beograd: Službeni glasnik, 2012. 48.
96
Sociološki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
Literatura
1. Đorđević, B. Dragoljub. Kafanologija. Beograd: Službeni glasnik. 2012.
2. Đorđević, B. Dragoljub. Kazuj krčmo Džerimo. Beograd: Službeni glasnik.
2012.
3. Lalman, Mišel. Istorija socioloških ideja. Beograd: Zavod za udžbenike i
nastavna sredstva. 2004.
4. Ray, Oldenburg. The Great Good Place: café, cofee shops, community
centers, beauty parlors,
general stores, bars, hangouts and how they get you trough the day, New
York:
Marlowe&Company. 1997.
5. Tripković, Milan. Sociološke teorije. Novi Sad: Institut za filozofiju i
sociologiju. 1992.
97
UPUTSTVO AUTORIMA
1. OPREMANJE ČLANKA. Naučni radovi trebaju biti oblikovani i
opremljeni na sljedeći način:
a) Rukopis treba pripremiti računarski u novinskom proredu 1 tačka Line Spacing (1). Tip slova treba biti Times New Roman u
latiničnom kodnom rasporedu. Veličina slova teksta 12 a veličina
slova apstrakta I ključnih riječi 11 italic.
b) Obim rada treba biti do 10-12 kucanih stranica ili oko 400 redova,
ili oko 3 500 riječi, ili oko 21 000 karaktera bez razmaka ili oko 24
000 karaktera sa razmakom.
c) Tekst treba biti lektorski i tehnički obrađen.
d) Naslov članka treba da bude jasan i sažet. Naslov treba da obavezuje
tekst i da što vjernije opisuje sadržaj članka. U interesu je i autora i
časopisa da se koriste riječi prikladne za indeksiranje i pretraživanje.
Ako takvih riječi nema u naslovu, poželjno je da se naslovu pridoda
podnaslov.
e) Uz naslov članka treba da se navede ime i prezime autora, naučni i
stručni stepen, naučno-nastavno, naučno-istraživačko, naučni ili
stručno zvanje, te puni naziv i mjesto ustanove u kojoj autor radi.
f) Uz članak treba biti priložen apstrakt, koji treba da sadrži kratak
presjek sadržaja o kojem će se govoriti, na srpskom i engleskom
jeziku. Pored apstrakta, treba navesti ključne riječi, takođe na
srpskom i engleskom jeziku.
g) Rukopis treba predati u elektronskom obliku. Recenziranje rukopisa
vrši se anonimno.
NAPOMENA: Dostavljanjem rukopisa autor potvrđuje da je
saglasan sa prenosom autorskih prava na časopis.
2. UREĐENOST ČLANKA. Svaki rad u časopisu treba da poštuje
standarde uređenosti kojima se definišu: pisanje apstrakta, rezimea,
SOCIOLOŠKI DISKURS
ključnih riječi, tabelarni i grafički prikazi, citiranje, napomene,
reference i drugi kriterijumi uređenosti.
а) Apstrakt je kratak informativan prikaz sadržaja članka koji
čitaocu omogućava da brzo i tačno ocijeni njegovu relevantnost. U
interesu je i uredništva i autora da sažeci sadrže termine koji se često
koriste za indeksiranje i pretragu članaka. Sastavni dijelovi apstrakta
su cilj istraživanja, metodi, rezultati i zaključak. Apstrakt treba da
ima od 100 do 250 riječi itreba da stoji između zaglavlja (naslov,
imena autora i dr.) i ključnih riječi nakon kojih slijedi tekst članka.
Osim Srpskog jezika, članak obavezno mora da ima i apstrakt na
engleskom jeziku. Izuzetno, umjesto na engleskom, apstrakt može
biti dat i na nekom drugom jeziku raširene upotrebe u naučnom polju
sociologije. Za apstrakte na stranim jezicima, autor članka mora
obezbjediti kvalifikovanu lekturu, odnosno gramatičku i pravopisnu
ispravnost, prije dostavljanja članka uredništvu.
c) Rezime (nije obavezan) treba da bude u strukturisanom obliku.
Dužina rezimea može biti do 1/10 dužine članka. Rezime se daje na
kraju članka, nakon obaveznog odjeljka Literatura.
d) Ključne riječi su termini ili fraze koje najbolje opisuju sadržaj
članka za potrebe indeksiranja i pretraživanja. Treba ih dodjeljivati s
osloncem na neki međunarodni izvor (popis, rječnik ili tezaurus)
relevantan za naučno polje sociologije. Broj ključnih riječi ne može
biti veći od 10. Ključne riječi daju se jeziku na kojem je dat apstrakt.
U članku se daju neposredno nakon apstrakta, odnosno rezimea.
e) Prethodne verzije rada. Ako je članak, u prethodnoj verziji, bio
izložen na skupu u vidu usmenog saopštenja (pod istim ili sličnim
naslovom), podatak o tome treba da bude naveden u posebnoj
napomeni, po pravilu pri dnu prve strane članka.
f) Navođenje/citiranje u tekstu. Citiranje je doslovno navođenje tuđih
riječi u vlastitom tekstu. Citat podrazumijeva da se dio teksta
preuzima bez ikakvih izmjena i da se vidljivo obilježava, obično
navodnicima, uz navođewe bibliografskih referenci u fusnoti.
Način pozivanja na izvore u okviru članka treba biti u skladu sa
CITIRANJEM PREMA ČIKAGO STILU
(F) – u fusnoti
(B)- u bibliografiji, popisu literature na kraju
99
SOCIOLOŠKI DISKURS
jedan autor- knjiga
(F) Žan Bodrijar, Pakt o lucidnosti ili inteligencija Zla, Beograd: Arhipelag,
2009. 16.
(B) Bodrijar, Žan. Pakt o lucidnosti ili inteligencija Zla. Beograd: Arhipelag.
2009.
dva ili tri autora - knjiga
(F) Ivan Šijaković i Dragana Vilić, Sociologija za ekonomiste, Banja Luka:
Ekonomski fakultet, 2013. 286.
(B) Šijaković, Ivan i Dragana Vilić. Sociologija za ekonomiste. Banja Luka:
Ekonomski fakultet. 2013. (PAZI: ovde samo prvi autor ide prezime pa ime,
ostala dva ime pa prezime)
četiri i više autora - knjiga
(F) Vladimir Jokanović i dr. (et al.), Bibliotekarski leksikon, Beograd: Nolit,
1984. 311.
(B) Jokanović, Vladimir, Fahrudin Kalender, Emil Popović, Miloš
Stojanović. Bibliotekarski
leksikon. Beograd: Nolit. 1984.
poglavlje ili neki drugi deo knjige
(F) Bojana Hrištova, "Nekoliko reči o akademiku Aleksandru mladenoviću",
u Bibliotečke usluge: zbornik radova, urednik Sreten Ugričić,
Beograd:Zajednica matičnih biblioteka Srbije, 2008. 193-201.
(B) Hrištova, Bojana. "Nekoliko reči o akademiku Aleksandru
mladenoviću". u Bibliotečke usluge: zbornik radova, urednik Sreten Ugričić,
193-201. Beograd:Zajednica matičnih biblioteka Srbije, 2008.
ISTO JE SVE KOD Elektronskih knjiga, samo sa posle godine, odnosno
stranice doda adresa posete, recimo,
http://lukic.nb.rs/scr/digital.php?collection=books&ID=II-297212 (преузето
28.05.2011).
članak u časopisu
(F) Dragana Rašević, "Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku
kulturu", Sociološki diskurs god. II, br. 4 (2012):59-83.
(B) Rašević, Dragana. "Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku
kulturu". Sociološki diskurs god. II, br. 4 (2012):59-83.
KADA JE DVA ILI VIŠE AUTORA, postupak ređanja autora je isti kao kod
knjiga.
100
SOCIOLOŠKI DISKURS
članak u online časopisu
(F) Miroslav Vujović, „A newly-discovered Roman altar from Surčin“,
Starinar br. 59 (2009),
http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0350-0241/2009/035002410959149V.pdf (преузето 10.05.2011), DOI 10.2298/STA0959149V.
(B) Vujović, Miroslav., „A newly-discovered Roman altar from Surčin“.
Starinar god. 59 (2009), http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/03500241/2009/0350-02410959149V.pdf (преузето 10.05.2011), DOI
10.2298/STA0959149V.
preuzeto sa web sajta
(F) "Fudbal kao koreografija. O odnosu između interakcije u igri i
improvizacije u plesu", Socioloski diskurs, http://socioloskidiskurs.com/wpcontent/uploads/2013/03/SD4-Gabriele-Klein-sr.pdf (preuzeto 22.5.2013).
(B) "Fudbal kao koreografija. O odnosu između interakcije u igri i
improvizacije u plesu". Socioloski diskurs. http://socioloskidiskurs.com/wpcontent/uploads/2013/0/SD4-Gabriele-Klein-sr.pdf (preuzeto 22.5.2013).
NAPOMENA: Rad koji je već objavljen u nekom časopisu ne može
se ponovo objaviti (preštampati), niti pod sličnim naslovom niti u
izmjenjenom obliku. Odgovornost u ovom smislu snosi autor članka,
a nepravilnosti nastale povredom ovog pravila biće javno predočene
u sljedećem broju časopisa. Članci koji ne budu ispunjavali tehničke
uslove predočene ovim uputstvom, neće biti publikovani niti će biti
vraćeni autoru.
UPUTSTVO RECENZENTIMA
1. Recenzent treba da bude kompententan za naučno polje sociologije.
Kompetencija ove vrste dokazuje se naučnim i nastavnim zvanjem
recenzenta. Recenzent mora da bude višeg naučnog ili nastavnog
zvanja u odnosu na autora rada osim u slučaju kada je autor rada
redovni profesor na Univerzitetu. U tom slučaju recenzent može da
bude jednakog naučno-nastavnog zvanja kao i autor članka.
2. Recenzija treba da sadržava imena, afilijacije i zvanja svih
recenzenata.
101
SOCIOLOŠKI DISKURS
3. Recenzija mora minimalno sadržavati:
1. Ocjenu
originalnosti,
odnosno
naučnog
doprinosa rada.
2. Ocjenu aktuelnosti rada.
3. Ocjenu primjenjene metodologije.
4. Prijedlog za kategorizaciju naučnog rada.
5. Ocjenu korištene literature.
6. Saglasnost za objavljivanje rada.
7. Svojeručne potpise recenzenata.
3.
Svaki članak ocjenjuju najmanje dva recenzenta.
OBRAZAC RECENZIJE
Ime i prezime
recenzenata
Nastavno-naučno
zvanje recenzenata
Ocjena
originalnosti i
naučnog doprinosa
rada.
Ocjena aktuelnosti
rada
Ocjena primijenjene
metodologije
Prijedlog
kategorizacije
naučnog rada
Ocjena korištene
literature
Saglasnost za
objavljivanje rada
102
SOCIOLOŠKI DISKURS
Datum i mjesto
Potpis
INSTRUKCIJA RECENZENTIMA ZA KATEGORIZACIJU
NAUČNIH RADOVA
Radovi, prema karakteru, moraju biti naučni. Kategorizacija naučnih
radova se utvrđuje prema sljedećim kriterijumima:
а) Originalni naučni rad je onaj rad u kome se prvi put objavljuje
tekst o rezultatima sopstvenog istraživanja ostvarenog primjenom
naučnih metoda. Tekst mora omogućavati obnavljanje istraživanja te
da se utvrđene činjenice mogu provjeriti. Rad po pravilu treba da
bude organizovan prema šemi IMRAD (Introduction, Methods,
Results and Discussion).
b) Pregledni rad donosi nove sinteze nastale na osnovu pregleda
najnovijih djela o određenom predmetnom području, izvedene
sažimanjem, analizom, sintezom i evaluacijom sa ciljem da se
prikaže zakonomjernost, pravilo, trend ili kauzalni odnos u vezi sa
istraživanim fenomenima – rad koji sadrži originalan, detaljan i
kritički prikaz istraživačkog problema ili područja u kome je autor
ostvario određeni doprinos.
c) Kratko ili prethodno saopštenje jeste originalni naučni rad
punog formata ali manjeg obima ili preliminarnog karaktera u kome
neki elementi IMRAD-а mogu biti ispušteni – radi se o sažetom
iznošenju rezultata završenog izvornog istraživačkog djela ili djela
koje je još u toku.
d) Naučna kritika/polemika/osvrt jeste rasprava na određenu
naučnu temu zasnovana isključivo na naučnoj argumentaciji, u kojoj
autor dokazuje ispravnost određenog kriterijuma/mišljenja, odnosno
potvrđuje ili pobija nalaze drugih autora.
103

Upisnica u učenički dom.pdf

Autorske novine broj 18 30.12.2014. godine

Bračni odnosi i harmonizacija porodičnih odnosa

ovaj link

ovaj link

Uticaj ideologije na istraživanje klasno

(PDF format)

Godišnje skupštine 2011. godine

zahtjev za predupis