DOBA FAKULTET ZA PRIMENJENE POSLOVNE I DRUŠTVENE STUDIJE MARIBOR MAGISTARSKI RAD Borko Raičević Maribor, 2014 DOBA FAKULTET ZA PRIMENJENE POSLOVNE I DRUŠTVENE STUDIJE MARIBOR ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU KAO INOVATIVNI MODEL POSLOVANJA (magistarski rad) Program Međunarodno poslovanje Borko Raičević Maribor, 2014 Mentor: izr. prof. dr. Peter Stanovnik Komentor: viš. pred. dr. Branko Škafar mr Andrea Boršoš ii IZJAVA O AUTORSTVU Ja, dolje potpisani Borko Raičević izjavljujem da sam autor magistarskog rada pod naslovom “ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU KAO INOVATIVNI MODEL POSLOVANJA” i da sam za potrebe arhiviranja predao elektronsku verziju završnog rada u Biblioteku DOBA Fakulteta. Magistarski rad sam izradio uz pomoć mentora i komentora i u skladu sa stavom 1 člana 21. Zakona o autorskim i srodnim pravima (Ur. L. RS, št. 16/2007) dozvoljavam da gore navedeni završni rad bude javno dostupan. Izjavljujem da dozvoljavam objavu ličnih podataka vezanih za završetak studija (ime, prezime, godina i mjesto rođenja, datum diplomiranja, naslov magistarskog rada) na web stranama i u publikacijama DOBA Fakulteta. Potpis studenta: iii SADRŽAJ: REZIME / ABSTRACT ................................................................................................................... 1 SPISAK NAJČEŠĆE KORIŠĆENIH SKRAĆENICA .................................................................. 2 1. UVOD ....................................................................................................................................... 3 1.1. Problem istraživanja ..................................................................................................... 3 1.2. Svrha i ciljevi istraživanja ............................................................................................ 4 1.3. Metode istraživanja ...................................................................................................... 5 1.4. Predviđene pretpostavke, hipoteze i ograničenja pri proučavanju problema ............... 6 1.5. Kompozicija rada ......................................................................................................... 7 2. POJAM ENERGETSKE EFIKASNOTI I ZNAČAJ SA ASPEKTA INOVATIVNOSTI .... 8 2.1. Pojam energetske efikasnosti i benefiti ........................................................................ 8 2.2. Značaj sa aspekta inovativnosti.................................................................................. 10 3. ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU ................................................... 13 3.1. Prakse na međunarodnom nivou i u Evropskoj Uniji ................................................ 15 3.2. Razmatranje problematike u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana .......... 37 3.3. Uporedna analiza........................................................................................................ 58 4. UVOĐENJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI KAO NOVOG INOVATIVNOG MODELA POSLOVANJA U JAVNOM SEKTORU ZEMALJA ZAPADNOG BALKANA ....................................................................................................................... 87 4.1. Značaj za javni sektor Zapadnog Balkana ................................................................. 87 4.2. Opšte preporuke ......................................................................................................... 89 4.3. Detaljne preporuke za Crnu Goru .............................................................................. 98 5. ZAKLJUČAK ....................................................................................................................... 112 6. PRILOZI............................................................................................................................... 116 7. SPISAK KORIŠĆENE LITERATURE I DRUGIH IZVORA ........................................... 135 iv SADRŽAJ SLIKA: Slika 1. Višestruki benefiti energetske efikasnosti..................................................................... 9 Slika 2. Vrijednost energetskog intenziteta - 1980 i 2010. godina (ten/ hiljadu dolara) .......... 15 Slika 3. Investicije u energetsku efikasnost, po zemljama i regionima, 2011. godina (milijardi dolara)....................................................................................................................................... 16 Slika 4. Uvozna energetska zavisnost EU (%) ......................................................................... 18 Slika 5. Trend rasta bruto domaćeg proizvoda ukupne potrošnje energije i energetskog intenziteta u EU ........................................................................................................................ 18 Slika 6. Energetski intenzitet u EU, 2000. i 2010. godina (ten po milionu eura) .................... 19 Slika 7. Finalna potrošnja energije u EU, 2010. godina .......................................................... 19 Slika 8. Energetska samodovoljnost, 2011............................................................................... 38 Slika 9. Primarni i finalni energetski intenzitet (ten/hiljadu dolara) ........................................ 38 Slika 10. Primarni i finalni energetski intenzitet u slučaju obračuna BDP-a po paritetu kupovne moći (ten/hiljadu dolara) .......................................................................................... 39 Slika 11. Potrošnja energije po glavi stanovnika (ten po stanovniku) ..................................... 40 Slika 12. Prosječne godišnje stope rasta, zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%) ........ 43 Slika 13. Projektovane stope rasta za zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%) ............. 43 Slika 14. Opšti javni dug zemalja Zapadnog Balkana kao % BDP-a, Oktobar 2013 .............. 43 Slika 15. Izdvajanja u istraživanja, razvoj i obrazovanje, kao % BDPa, različite godine........ 45 Slika 16. Struktura mape puta za energetsku efikasnost .......................................................... 47 Slika 17. Potrošnja energije po sektorima, 1997-2011. godina (%) ........................................ 62 Slika 18. Potrošnja energije u sektoru ostale potrošnje, 1997-2011. godina (%) .................... 62 Slika 19. Osnovne karakteristike anketiranih organizacija ...................................................... 72 Slika 20. Pogodnost političkih impulsa za inovacije u javnom sektoru u Crnoj Gori ............. 74 Slika 21. Primjenjivost EU modela inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u Crnoj Gori ................................................................................................................................ 74 Slika 22. Koristi usvajanja standarda i praksi EU za javni sektor u Crnoj Gori ...................... 75 Slika 23. Činioci koji utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori .................................................................................................................................................. 76 Slika 24. Prioritetni koraci za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora ..................................................................................................... 76 Slika 25. Oblasti koje mogu biti konkurentna prednost za javni sektor u Crnoj Gori ............. 77 Slika 26. Uticaj redukcija u javnim budžetskim sredstvima na inovativno poslovanje javnog sektora ...................................................................................................................................... 78 v Slika 27. Energetska efikasnost kao model poslovanja u budućnosti ...................................... 79 Slika 28. Percepcija anketiranih o inovativnosti organizacije.................................................. 79 Slika 29. Procjena konkurencije ............................................................................................... 80 Slika 30. Nagrade za inovativnost ............................................................................................ 80 Slika 31. Oblici inoviranja u poslovanju .................................................................................. 80 Slika 32. Glavni izvori inoviranja ............................................................................................ 81 Slika 33. Elementi koji pogoduju inovacijama ........................................................................ 81 Slika 34. Inoviranje i konkurentnost ........................................................................................ 83 Slika 35. EU integracije za uspjeh u poslovanju ...................................................................... 83 Slika 36. Elementi inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti ........................... 84 Slika 37. Interakcije sa drugim akterima aktivnim na polju energetske efikasnosti ................ 85 Slika 38. Javna nabavka i kriterijum energetske efikasnosti .................................................... 85 Slika 39. Uvođenje sistema upravljanja energijom .................................................................. 86 Slika 40. Zainteresovanost za inovativne modele finansiranja - ESCO ................................... 86 Slika 41. Opcije za finansiranja energetske efikasnosti u javnom sektoru (“finansijska ljestvica”) ................................................................................................................................. 93 SADRŽAJ TABELA: Tabela 1. Potencijal energetske efikasnosti do 2020. godine – Zapadni Balkan ................... 40 Tabela 2. Cijene električne energije u 2011. godini, po vrsti potrošača .................................. 41 Tabela 3. Pregled dostupnih fondova za finansiranje energetske efikasnosti u Zapadnom Balkanu, ažurirano 2013. godine............................................................................................. 52 Tabela 4. Uporedna analiza sprovođenja politika energetske efikasnosti u javnom sektoru ... 58 Tabela 5. SWOT analiza – energetska efikasnost u javnom sektoru u Crnoj Gori .................. 99 SADRŽAJ PRILOGA: Prilog 1. Osnovni energetski indikatori – Zapadni Balkan i EU ........................................... 117 Prilog 2. Spisak anketiranih institucija u Crnoj Gori............................................................. 118 Prilog 3. Anketni upitnik ....................................................................................................... 121 vi REZIME / ABSTRACT Ključne riječi: energetska efikasnost, javni sektor, Zapadni Balkan, inovativnost Magistarski rad je razmatrao oblast inovativnog poslovanja javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti, pri čemu se posebno težilo odgovoriti na glavno istraživačko pitanje da li zemlje Zapadnog Balkana mogu usvojiti i sprovesti politike i standarde Evropske Unije (EU) u oblasti energetske efikasnosti. Rad je obuhvatio generalnu analizu energetske efikasnosti u javnom sektoru i značaj primjene ovog modela sa aspekta inovativnosti, analizu prakse u EU i zemljama članicama (Austriji i Sloveniji), kritičko razmatranje ove problematike u zemljama Zapadnog Balkana, i potvrdio primjenjivost posmatranog EU modela u regionu Zapadnog Balkana. Ovome je posebno doprinijela uspješno sprovedena anketa u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori. Na kraju su date preporuke za uvođenje i implementaciju koncepta inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru Zapadnog Balkana, uopšteno na nivou regiona a detaljnije za Crnu Goru, uključuju preporuke na nacionalnom i lokalnom nivou, kao i u samim javnim preduzećima. Keywords: energy efficiency, public sector, Western Balkans, innovation Master's thesis examined the innovative operation of the public sector in the area of energy efficiency, with a key aspiration to answer the main research question, i.e. whether the Western Balkans countries are able to adopt and implement policies and standards of the European Union (EU) in the field of energy efficiency. The paper presented a general analysis of energy efficiency in the public sector, as well as the importance of implementation of this model in terms of innovation; practices in EU and Member States (Austria and Slovenia); a critical review of situation in Western Balkans, which finally confirmed the applicability of the observed EU model in Western Balkans. Important contribution to this was successfully conducted survey in public sector organizations in Montenegro. Recommendations for the introduction and implementation of innovative concepts in the field of energy efficiency were finally presented for the public sector in Western Balkans. This included both overall recommendations for the region and detailed recommendations for Montenegro - at national and local level, as well as for public enterprises. 1 SPISAK NAJČEŠĆE KORIŠĆENIH SKRAĆENICA BDP Bruto domaći proizvod EBRD European Bank for Reconstruction and Development / Evropska banka za obnovu i razvoj EK Evropska Komisija EU European Union / Evropska Unija EE Energetska efikasnost EIO Eco-Innovation Observatory / Opservatorij eko-inovacija ESCO Energy Service Company / Kompanija koja pruža energetske usluge EU European Union / Evropska Unija Eurostat European Union Statistical Office / Statistički zavod Evropske Unije FP7 The Seventh Framework Programme of EU / Sedmi okvirni program EU GIZ Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit / Njemačka organizacija za međunarodnu saradnju IEA International Energy Agency / Međunarodna agencija za energetiku IKT Informaciono komunikacione tehnologije IPA Instrument for Pre-Accession Assistance / Instrument za predpristupnu pomoć KfW Kreditanstalt für Wiederaufbau / Njemačka razvojna banka MONSTAT Zavod za statistiku Crne Gore NEEAP National Energy Efficiency Action Plan / Nacionalni akcioni plan za energetsku efikasnost OECD Organisation for Economic Co-operation and Development / Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj OJ Official Journal of the European Union / Službeni list Evropske Unije SEAP Sustainable Energy Action Plan / Akcioni plan za održivu energiju ten tona ekvivalentne nafte UNDP United Nations Development Programme / Program Ujedinjenih nacija za razvoj UNECE United Nations Economic Commission for Europe / Ekonomska komisija Ujedinjenih Nacija za Evropu WBIF Western Balkans Investment Framework / Investicioni Fond za Zapadni Balkan 2 1. UVOD Istraživanje u okviru magistarskog rada se generalno odnosi na oblast kreativnog rukovođenja inovacijama u uslužnoj djelatnosti, a konkretnije na kreativno poslovanje u javnom sektoru (u državnoj i lokalnoj upravi i objektima u njihovoj nadležnosti, kao i javnim preduzećima) u oblasti energetske efikasnosti. Nastojala se analizirati praksa u Evropskoj uniji (EU) i nekim zemljama članicama (Austrija i Slovenija) i uporediti situacija u zemljama kandidatima i potencijalnim EU kandidatima na teritoriji Zapadnog Balkana1, utvrditi primjenjivost EU modela u ovom regionu, sa posebnim osvrtom i preporukama na jednu od zemalja - Crnu Goru. 1.1. Problem istraživanja EU karakteriše visoka uvozna energetska zavisnost, jer iz sopstvenih izvora zadovoljava samo 48% svojih energetskih potreba (Evropska Komisija, 2011). Energetska efikasnost, odnosno postizanje istog učinka uz smanjenu potrošnju energije, je stoga jedan od ključnih opredjeljenja EU energetske politike, a takođe je i u središtu globalne EU strategije “Evropa 2020 - strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast“ (EK, 2010). U EU se kod promovisanja mjera energetske efikasnosti posebna uloga lidera u ovom procesu daje javnom sektoru uključujući, pored ostalog, uvažavanje kriterijuma energetske efikasnosti u postupcima javne nabavke opreme, tehnologija i usluga, uvažavanje visokih energetskih standarda kod izgradnje i sanacije javnih zgrada i promovisanja visokih energetskih performansi usluga javnog sektora, upravljanje potrošnjom energije (tzv. energetski menadžment), inovativne aktivnosti i pametna energetska rješenja u gradovima (koncept tzv. pametnih gradova) i dr. Na ovaj način javni sektor doprinosi i razvoju šireg tržišta energetski efikasnih tehnologija, usluga i inovativnih biznis modela. Slična situacija po pitanju visoke energetske zavisnosti je prisutna i u zemljama Zapadnog Balkana (Sekretarijat Energetske zajednice, 2012). Ove zemlje su se potpisivanjem Ugovora o osnivanju Energetske zajednice 2005. godine obavezale da transformišu svoja energetska tržišta u skladu sa EU standardima, a od decembra 2009. godine su se obavezale da transponuju i implementiraju niz EU direktiva u oblasti energetske efikasnosti (Energetska zajednica, 2013). 1 Albanija, Bosna i Hercegovina, Kosovo, Makedonija, Srbija Crna Gora. Hrvatska je u vrijeme pisanja rada postala članica EU, ali se takođe tretira kao zemlja Zapadnog Balkana. 3 Za razliku od EU, u zemljama Zapadnog Balkana nije detaljno istraživano područje energetske efikasnosti, kao i primjene ovog koncepta u javnom sektoru, pa se u radu nastojalo istražiti i uporednom metodom doći do preporuka za ovaj region. Karakteristične osobine zemalja Zapadnog Balkana zahtijevaju istraživanje trenutnog stanja, primjenjivosti novog koncepta, kao i davanje preporuka za implementaciju ovog modela poslovanja. 1.2. Svrha i ciljevi istraživanja Namjena istraživanja je želja da se novi inovativni model poslovanja javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti, koji se promoviše na nivou EU, analizira i u regionu Zapadnog Balkana, a detaljnije u Crnoj Gori. Ovaj problem do sada nije analiziran detaljno u ovom regionu, te se nastoji detaljnije istražiti, s obzirom da sve zemlje žele sprovesti reforme u skladu sa EU praksama, ali nailaze na razne teškoće poput finansijskih ograničenja, implementacije relativno novog koncepta za ovaj region, nedostatka kapaciteta i dr. S obzirom da su zemlje Zapadnog Balkana zemlje u razvoju, tj. nijesu na istom stepenu razvoja kao i većina zemalja članica EU, postavlja se pitanje da li će i u kojoj mjeri ove zemlje moći da se odgovore zahtjevima koje definiše politika EU u ovoj oblasti. Stoga je postavljeno sledeće glavno istraživačko pitanje: „Da li institucije javnog sektora u zemljama Zapadnog Balkana mogu usvojiti i sprovesti politike i standarde EU u oblasti energetske efikasnosti?“ U skladu sa tim postavljena su i specifična istraživačka pitanja: 1. Koji su osnovni elementi EU politike u oblasti energetske efikasnosti? 2. Kakvo je trenutno stanje i koji su činioci koji utiču na trenutnu neefikasnost javnog sektora u zemljama Zapadnog Balkana? 3. Koje su komparativne prednosti u cilju uspješnog promovisanja energetske efikasnosti u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana? Ciljevi istraživanja, odnosno pretpostavljeni rezultati rada su sledeći: Ukazati na važnost i mjesto energetske efikasnosti, nastojeći posebnu pažnju usmjeriti na primjene u javnom sektoru; Pregled relevantne literature iz oblasti istraživanja, ustanoviti da li postoje statistički važne razlike između zemalja EU i zemalja Zapadnog Balkana (makroekonomske, socijalne, energetske); 4 Definisati činioce koji utiču na trenutnu neefikasnost javnog sektora u zemljama Zapadnog Balkana; Definisati prednosti transformacije javnog sektora u ovom regionu; Ustanoviti optimalne načine poboljšanja i uvođenja ove vrste inovacija u javni sektor, na osnovu analize različitih izvora; Razraditi model na primjeru jedne zemlje - Crne Gore. 1.3. Metode istraživanja Tokom istraživanja su sprovedeni sledeći koraci (tok istraživanja): 1. Traženje i analiza postojeće literature, izvještaja i članaka, sakupljanje statističkih i drugih relevantnih podataka dostupnih na internetu; 2. Pisanje teoretskog dijela magistarskog rada; 3. Istraživanje, sekundarna analiza dostupnih podataka i sakupljanje dodatnih podataka; 4. Obrada, analiza i interpretacija podataka, provjera hipoteza; 5. Pisanje praktičnog dijela magistarskog rada. Metode upotrijebljene za postizanje ciljeva magistarskog rada su sledeće: Sakupljanje podataka za pisanje teoretskog dijela rada: analiza postojeće literature, izvještaja i članaka, statističkih i drugih dostupnih podataka; metodom deskripcije i komparacije su se objasnili nalazi i uporedili podaci za zemlje EU i Zapadnog Balkana; Za istraživanje u praktičnom dijelu rada pristupilo se sekundarnoj analizi dostupnih podataka, sakupljanju dodatnih podataka kroz sprovođenje ankete, zapažanja i dr.; Korišćenje kvalitativne i kvantitativne metode kod obrade, analize i interpretacije podataka, te provjere hipoteza; Prikazivanje podataka je obavljeno tekstualno, grafički i tabelarno; Literatura dostupna na temu energetske efikasnosti je veoma brojna, s obzirom na aktuelnost ove teme u EU i šire. Nakon sprovedenog postupka sistematskog traženja literature, identifikovan je veliki broj interesantnih publikacija koje odgovaraju široj tematici energetske efikasnosti. U postupku selekcije literature, odabrani su pretežno radovi novijeg datuma, kao i oni koji obuhvataju javni sektor, kao i geografska područja EU i Zapadnog Balkana. Kritička procjena se odnosila na pregled glavnog sadržaja, strukture dokumenta i zaključaka kako bi se odredili dokumenti koji najbolje odgovaraju temi, razmatraju aktuelna pitanja u EU, zemljama Zapadnog Balkana ili posebno u Crnoj Gori, kao i da su objavljeni od strane 5 relevantnih autora ili institucija. Na kraju ovog postupka odabrane su najrelevantnije publikacije i izvori, dati na kraju rada. 1.3.1. Ciljna populacija, uzorak i metoda biranja uzoraka U magistarskom radu se nastojala analizirati praksa u EU i zemljama članicama u oblasti energetske efikasnosti, uporediti sa zemljama Zapadnog Balkana, te utvrditi primjenjivost EU modela u ovom regionu, sa posebnim osvrtom i detaljnim preporukama za Crnu Goru. Prema postavci rada i istraživačkim pitanjima jasno je da su ciljna populacija institucije javnog sektora u zemljama Zapadnog Balkana i posredno EU. Pri određivanju uzorka treba imati u vidu da nije bilo moguće obuhvatiti cjelokupni javni sektor, već ključne institucije. Kao instrument za prikupljanje relevantnih podataka odabrano je sa jedne strane sprovođenje detaljnog istraživanja institucija u Crnoj Gori, na osnovu pripremljenog anketnog upitnika datog u prilogu. Ciljna grupa za popunjavanje upitnika su bili zaposleni u javnom sektoru (državnim i lokalnim organima, javnim institucijama i preduzećima), kao i nevladine institucije i privatni sektor (koji sarađuju i posredno imaju veze sa javnim sektorom). Posebno su bili od interesa zaposleni na menadžerskom ili operativnom nivou, povezani sa poslovima strateškog planiranja i sprovođenja mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru. Sa druge strane, u ostalim zemljama Zapadnog Balkana su prikupljeni podaci analizom javno dostupnih podatataka i putem razgovora sa predstavnicima zemalja i institucija EU. Dio podataka potrebnih za istraživanje se prikupio istraživanjem relevantne literature dostupne na internetu, kao i pregledom dostupnih statističkih podataka iz Eurostat-a, Međunarodne agencije za energetiku, nacionalnih statističkih zavoda i dr. 1.4. Predviđene pretpostavke, hipoteze i ograničenja pri proučavanju problema Osnovna pretpostavka je da su modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i za zemlje Zapadnog Balkana, te da je značaj primjene ovih mjera kao vid društveno odgovornog poslovanja od koristi za konkurentnost, održiv ekonomski razvoj, kao i razvoj šireg tržišta za energetsku efikasnost koji će doprinijeti razvoju novih poslovnih mogućnosti u zemljama Zapadnog Balkana. Takođe se pretpostavlja da će sa daljim reformama energetskog sektora u cjelini, uključujući reformu cijena energenata, ovaj model poslovanja bivati podsticajniji sa ekonomskog stanovišta i sve više dobijati na značaju. 6 Ograničenja u istraživanju se sa jedne strane odnose se na uzorak ankete i intervjua. Naime, neće biti moguće obuhvatiti cjelokupni javni sektor, već će se istraživanje pretežno odnositi na predstavnike Ministarstava, državnih Agencija i opštinskih organa koji su zaduženi za promovisanje energetske efikasnosti, pri čemu se pretpostavlja da oni dobro poznaju stanje u širem javnom sektoru u svojoj zemlji. Takođe će se situacija detaljno razmatrati u Crnoj Gori i ograničenja stoga postoje po pitanju replikabilnosti preporuka na nivou cijelog regiona. Ograničenja se mogu odnositi i na ograničenost pristupa svim raspoloživim podacima javnog sektora koji bi mogli da podrobnije objasne situaciju. 1.5. Kompozicija rada Magistarski rad je podijeljen u četiri tematske i logično povezane cjeline. Prvi, uvodni dio predstavlja problem istraživanja i objašnjava odabrane metode i pristup istraživanju energetske efikasnosti kao inovativnog modela poslovanja u javnom sektoru. U drugom dijelu rada se pojašnjavanje koncept energetske efikasnosti, kritički razmatraju benefiti i značaj primjene ovog modela sa aspekta inovativnosti. Treći dio rada se fokusira na energetska efikasnost u javnom sektoru, počevši od razmatranja trenutne prakse u EU i širem međunarodnom kontekstu i samog uspjeha implementacije, a potom se ova problematika razmatra posmatrajući zemlje Zapadnog Balkana, uključujući upoređivanje statističkih podataka i indikatora, razmatranje barijera i trenutne aktivnosti javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti. Na kraju se daje uporedna analiza implementacije i detaljnije razmatra stanja i perspektiva u Crnoj Gori, uključujući rezultate ankete sprovedene u organizacijama javnog sektora u ovo zemlji. Konačno, u četvrtom dijelu rada se sažimaju rezultati prethodnih poglavlja, kako bi se što uspješnije razmotrio značaj i dale preporuke za uvođenje i implementaciju koncepta inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru zemalja Zapadnog Balkana. Predložena rješenja su prezentovana uopšteno na nivou regiona, a detaljnije za Crnu Goru, pri čemu su posebno date preporuke za unaprijeđenje politika i praksi na nacionalnom i lokalnom nivou, kao i u javnim preduzećima. 7 2. POJAM ENERGETSKE EFIKASNOTI I ZNAČAJ SA ASPEKTA INOVATIVNOSTI 2.1. Pojam energetske efikasnosti i benefiti Energetska efikasnost se definiše kao odnos utrošene energije u nekom procesu i ostvarenog korisnog učinka, usluge, dobara ili energije, dok se poboljšanje energetske efikasnosti definiše kao poboljšanje ovog odnosa (tj. korišćenje manje energije za postizanje istog učinka) i postiže kroz tehnološke i ekonomske promjene, kao i promjene ponašanja potrošača (EU direktiva o energetskoj efikasnosti, 2012, str. 10). Time energetska efikasnost dobija širi karakter od često „usko gledano“ tehnoloških promjena, i pored toga uključuje i netehnološke faktore koji utiču na smanjenje potrošnje energije i postizanje niza pratećih benefita. Kao primjer se može uzeti energetska efikasnost u zgradarstvu, gdje nova tehnološka rješenja gradnje (gradnja “niskoenergetskih” i „pasivnih“zgrada) i primjene savremenih uređaja i sistema (npr. inovativni IKT sistemi koji omogućavaju upravljanje energijom u zgradama, te rad zaposlenih na daljinu) dramatično smanjuju potrošnju energije. Sa druge strane, mnogi netehnološki faktori mogu takodje značajno uticati na smanjenje potrošnje energije u zgradama, uključujući inovativne finansijske mehanizme, inovativne modele javno-privatnog partnerstva kroz ugovore o upravljanju energijom i održavanju, praćenje potrošnje, informisanje i edukovanje korisnika i sl. Ponašanje korisnika takođe utiče ne potrošnju energije, uključujući odabir nivoa toplotnog komfora, sklonost ka korišćenju sopstvenog vozila na uštrb javnog transporta i sl. Značaj energetske efikasnosti sa aspekta energetskih i finansijskih ušteda je očigledan. Ako uzmemo za primjer potrošnju energije za rasvjetu, treba imati u vidu da se svega oko 10% proizvedene energije (u slučaju proizvodnje iz termoelektrane) korisno potroši za samo osvjetljenje, zbog gubitaka u proizvodnji i distribuciji električne energije, kao i samih toplotnih gubitaka rasvjetnih tijela. To znači da se za svaku ušteđenu jedinicu na strani potrošnje štedi devet jedinica na strani proizvodnje, što ima značajan uticaj na održivi energetski razvoj. Pored očiglednog (direktnog) benefita koji se odnosi na smanjenje utrošene energije i finansijskih troškova, prisutno je još niz značajnih socio-ekonomskih benefita koje nudi energetska efikasnost. Međunarodna agencija za energetiku (Ryan i Campbell, 2012) 8 prepoznaje ove benefite, klasifikujući ih zavisno od uticaja koje imaju na individualnom, sektorskom, nacionalnom i međunarodnom nivou (Slika 1). Slika 1. Višestruki benefiti energetske efikasnosti Izvor: IEA, 2012 Benefiti na individualnom nivou (na nivou pojedinca) se odnose na povećanje kvaliteta života i zdravstvene koristi kroz stvaranje zdravijeg životnog okruženja i smanjenje zagađenja vazduha usljed primjene novih, efikasnih i zelenijih tehnologija, ali i smanjenje siromaštva kroz veću dostupnost raspoložive energije, kao i pozitivnu redistribuciju dohotka i veću potrošačku moć pojedinaca. Na sektorskom nivou (industrija, transport, sektor usluga) energetska efikasnost pozitivno utiče na poboljšanje produktivnosti i konkurentnosti, smanjenje negativnog uticaja energetski intenzivnih sektora na životnu sredinu, pružanje kvalitetnijih usluga od strane energetskih kompanija i dr. Koristi za državu (nacionalni nivo) se ogledaju u mogućnosti otvaranja novih (domaćih) radnih mjesta, smanjenje izdataka javnog sektora za utrošenu energiju, te većoj energetskoj sigurnosti i pozitivnim makroekonomskim učincima koji se ogledaju u povećanoj konkurentnosti ekonomije, porastu BDP-a i poboljšanju trgovinskog bilansa ( što je posebno značajno za zemlje zavisne od uvoza energije). Globalno gledano (međunarodni nivo), energetska efikasnost doprinosi smanjenju emisija gasova sa efektom staklene bašte i ublažavanju klimatskih promjena (gdje je uticaj sektora energetike najveći), dostizanju međunarodnih milenijumskih razvojnih ciljeva (posebno za zemlje u razvoju, uključujući poboljšani pristup energetskim uslugama, iskorjenjivanje 9 siromaštva), te održivom upravljanju energetskim resursima i globalno održivom ekološkom i ekonomskom razvoju. S druge strane, prisutna su i viđenja (Keay, 2011) da su benefiti koje pruža energetska efikasnost značajno umanjeni (ili čak negativni) usljed uticaja takozvanog „povratnog efekta“ (eng. rebound effect). Do ovog efekta dolazi nakon primjene mjera energetske efikasnosti, kada tehnologija ili proces postanu energetski efikasniji. Naime, kada se energetska ušteda prevede na niže mjesečne račune za utrošenu energiju, ušteđena finansijska sredstva se mogu investirati u druga dobra ili usluge, što vodi do ponovnog rasta potražnje i potrošnje energije. Ovaj efekat je jači kod zemalja u razvoju zbog nižeg životnog standarda i potrebe za povećanjem kvaliteta života. Nekoliko skorašnjih razmatranja ovog problema (Maxwell et al., 2011; Ryan i Campbell, 2012) su došli do sličnog zaključka da povratni efekt postoji, ali da nije dovoljno jak da nadjača energetske, finansijske i druge prateće benefite koje proizlaze iz mjera energetske efikasnosti. Takođe se preporučuje da kreatori politika posmatraju višestruke benefite energetske efikasnosti u smislu širih nacionalnih prioriteta. Na taj način uticaj povratnog efekta postaje pozitivan za dobrobit društva u cjelini, posebno kod zemalja u razvoju koje prioritetno nastoje da poboljšaju kvalitet života svojih građana. Ako se pogledaju svi benefiti koje nudi energetska efikasnost, posebno u kontekstu sve veće potražnje za energijom, ograničenosti energetskih resursa i problema klimatskih promjena, može se zaključiti da je unapređenje energetske efikasnosti dobitna kombinacija za javni sektor i društvo u cjelini, i treba biti značajna poluga održive razvojne politike svake države koja teži ka razvoju pametnog i konkurentnog društva. 2.2. Značaj sa aspekta inovativnosti Inovativnost je širok pojam i generalno se odnosi na primjenu novog ili značajno poboljšanog proizvoda (robe ili usluge) ili procesa, nove marketinške metode, ili nove organizacione metode u poslovnim praksama, na radnom mjestu ili u spoljnim odnosima (OECD, Eurostat, 2005). Minimalni zahtjev koji se pri tome postavlja jeste da proizvod, proces, marketinška ili organizaciona metoda moraju biti novi (ili značajno poboljšani). Pod inovativnim aktivnostima se podrazumijevaju sve naučne, tehnološke, organizacione, finansijske i komercijalne aktivnosti kojima se teži ili se uvodi i sprovodi inovacija (Pojmovnik inovacija EK, 2013). Danas je dobro poznat doprinos inovacija kao pokretača ekonomskog i socijalnog napretka jedne države, kao i za postizanje konkurentne prednosti i uspjeha poslovanja nekog 10 privrednog subjekta ili organizacije. Ovo je posebno važno u savremenim dinamičnim uslovima poslovanja. Stanovnik i Kavaš (2011) veoma važnu ulogu pridaju razvijenom inovativnom menadžmentu, koji uključuje razvoj i implementaciju inovativnih strategija, kao odlike inovativnih preduzeća. Mulej (2012) smatra da posebno u sadašnjim uslovima poslovanja, uz još aktuelne negativne efekte finansijske i ekonomske krize, preduzeća i organizacije trebaju odgovoriti sistemskim pristupom upravljanju inovacijama, usklađenog sa dugoročno održivim i društveno odgovornim principima poslovanja. U cilju održivog razvoja i društveno odgovornog poslovanja kojem teže savremena društva važno mjesto zauzima promovisanje takozvanih zelenih ili eko-inovacija. Ove inovacije doprinose iznalaženju novih načina rješavanja sadašnjih i budućih ekoloških problema i smanjenju potrošnje energije (i drugih prirodnih resursa), integrisanjem održivog poslovanja i razvoja (EIO, 2013). Inovacije u oblasti energetske efikasnosti su jedan od važnih elemenata politika koje vode ka održivom razvoju, sa značajnim potencijalom za doprinos ekoinovacijama, te se intezivno promovišu u savremenim društvima, uključujući i EU. Kao što je prethodno rečeno, energetska efikasnost direktno i indirektno pozitivno utiče na konkurentnost ekonomije. Značaj i vezu inovacija (uključujući eko-inovacije i energetsku efikasnost) sa konkurentnošću, pojašnjava Porter (vidi ECEEE, 2013), koji tvrdi da konkurentnost nacije treba biti određena produktivnošću koja je opet funkcija odnosa vrijednosti roba i usluga (mjereno cijenom) i nivoa efikasnosti njihove proizvodnje. Drugim riječima, produktivnost je određena odnosom količine proizvedenih roba i usluga i količine uložene energije, rada, kapitala i drugih resursa neophodnih za njihovu proizvodnju. Važan indikator u ovom kontekstu je energetski intenzitet ekonomije, koji mjeri potrošnju energije ekonomije po jedinici BDP-a, tj. njenu energetsku efikasnost. Energetski intenzitet se može poboljšati kao rezultat strukturnih promjena ekonomije, a inovativnost u oblasti energetske efikasnosti i kapacitet ekonomije da inovira je ključni faktor u ovom kontekstu. Inovacije u oblasti energetske efikasnosti se najčešće vežu za tehnološke inovacije, tj. primjenu novih tehnologija. Međutim, kao što je navedeno u prethodnom poglavlju, kod poboljšanja energetske efikasnosti su zastupljene i tehnološke i netehnološke aktivnosti, a time i mogućnost primjene inovacija u obije oblasti. Netehnološke inovacije su jednako važne jer je energetska efikasnost takođe do izvjesne mjere pitanje individualnog stava i ponašanja pojedinaca koji sprovode ili su uključeni u sprovođenje mjera energetske efikasnosti, bilo da je u pitanju izbor tehnologije ili načina rada. Stoga je jasno da poboljšanje energetske efikasnosti podrazumijeva poboljšanje tehničkih performansi sistema, ali takođe treba 11 uključiti poboljšanje upravljanja energijom ili organizaciona poboljšanja. Ovo je posebno značajno sa stanovišta sektora usluga i uže javnog sektora, koje će biti detaljno tretirano u narednim poglavljima. 2.2.1. Inovativnost i javni sektor Javni sektor ima stalni izazov, a posebno u aktuelnim uslovima finansijske krize i fiskalnih ograničenja, da primjenjuje nove načine ili poboljšanja u poslovanju, od kreiranja politike do pružanja samih usluga. Inovativnim poslovanjem i iznalaženjem novih pristupa, poboljšanjem komunikacionih ili organizacionih metoda, može se povećati efikasnost i produktivnost javnog sektora, smanjiti troškovi, povećati transparentnost i prijemčivost javnog sektora i pomoći da se održi povjerenje u vladu (OECD, 2013). Takođe, finansijskim uštedama u javnom sektoru štedi se novac poreskih obveznika. Sa aspekta inoviranja u javnom sektoru, a posebno u vremenu recesije, često se od strane medija, privatnog sektora i liberalnih političara potencira mišljenje da je javni sektor inertan i suviše birokratski u odnosu na dinamični privatni sektor, i da je veći upliv privatnog sektora (uz minimalističku ulogu države svedenu na kreiranje osnovnih uslova i pravila za pospješivanje inovacija) preduslov za inovativnu i dinamičnu ekonomiju. Nasuprot tome Mazzucato (2011) proučava odnose između inovacija i ekonomskog rasta i obrazlaže da je proaktivnija uloga države takođe nužna, jer u najuspješnijim ekonomijama, pored nosioca politika, država ima vodeću ulogu investitora u inovacijama i zaslužna je za sprovođenje ranih (baznih) istraživanja i preuzimanje rizika koje su doprinijele razvoju nekih novih oblasti (poput računara, interneta, informacionih tehnologija, nanotehnologija itd.), te da je država ta koja postavlja viziju za strateške promjene i zaslužna za kreiranje društva zasnovanog na znanju, dok je privatni sektor zaslužan uglavnom za razvoj, te manje rizične i profitabilnije inovacije. Tu se u isto vrijeme postavlja i pitanje razvoja preduzimljivih državnih organizacija i efikasnih mehanizama javno-privatnog partnerstva, kako da država pronađe adekvatne mehanizme povrata sredstava za ogromni rizik koji preuzima, npr. u fondove koji bi poslužili za nove inovacije i dr. 12 3. ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU Javni sektor je dosta širok pojam i prisutna su različita tumačenja, pa je na početku ovog poglavlja korisno pojasniti ovo pitanje. Po definiciji prihvaćenoj i u upotrebi u međunarodno standardizovanom sistemu nacionalnih računa (EK et al., 2009), javni sektor obuhvata sve aktivnosti (tržišne ili ne-tržišne) koje su pod kontrolom i dominantno finansirane od strane države, na različitim nivoima administracije. To uključuje opšti državni sektor i javni korporativni sektor. Opšti državni sektor uključuje sve državne organe (na nacionalnom, regionalnom ili lokalnom nivou), fondove socijalnog osiguranja i neprofitne, netržišne javne ili privatne institucije. Javni korporativni sektor obuhvata sve institucionalne jedinice koje proizvode za tržište. U EU ne postoji jedinstvena definicija javnog sektora među zemljama članicama, a slična situacija je i u zemljama Zapadnog Balkana. Na nacionalnom nivou, javni sektor se posebno definiše u zakonima koji tretiraju finansiranja iz državnog budžeta ili u posebnim sektorskim zakonima koji postavljaju određena obaveze javnom sektoru (što je slučaj i sa oblašću energetske efikasnosti). Na primjer, u Zakonu o budžetskom sistemu Republike Srbije (Službeni glasnik RS, br. 108/2013, član 2), javni sektor je definisan kao dio nacionalne ekonomije koji obuhvata opšti nivo države, kao i nefinansijska preduzeća pod kontrolom države (javna preduzeća) koja se primarno bave komercijalnim aktivnostima. Zakon o efikasnom korišćenju energije (Službeni glasnik RS, br. 25/2013) usvaja istu definiciju i razrađuje obaveze javnog sektora po pitanju energetske efikasnosti. Slična situacija je i u Crnoj Gori, gdje se, u skladu sa Zakonom o sistemu unutrašnjih finansijskih kontrola u javnom sektoru (Službeni list CG, br. 73/2008, član 2), pod javnim sektorom podrazumijevaju svi korisnici sredstava budžeta Crne Gore, budžeta opština, državni fondovi, nezavisna regulatorna tijela, akcionarska društva i druga pravna lica u kojima država ili opštine imaju većinski vlasnički udio. Zakon o energetskoj efikasnosti (Službeni list CG, br. 29/2010), dalje razrađuje obaveze javnog sektora, o čemu će kasnije biti više riječi. Inovativno poslovanje u oblasti energetske efikasnosti objedinjava naizgled suprotstavljene argumente koje se postavljaju pred javni sektor - štednja sredstava u javnom sektoru i pospješivanje ekonomije putem inovacija, jer se postižu i pozitivni efekti inovativne prakse i finansijske uštede uslijed štednje energije i drugih resursa. Primjenom mjera energetske efikasnosti, kao vida eko-inovacija u javnom sektoru se postiže korišćenje manje količine energije (tj. energenata) za obavljanje istog posla, npr. za proizvodnju/plasiranje proizvoda i pružanje usluga, grijanje i hlađenje prostora, rasvjetu, pogon vozila i dr. Javni sektor ima 13 često najvažniju ulogu u nacionalnom energetskom sektoru, jer obično postavlja pravila igre, donoseći politike i propise koje se odnose na snabdijevanje i potrošnju energije. Javni sektor je takođe pojedinačno jedan od najznačajnijih potrošača energije (po podacima Eurostata, taj udio se u EU članicama kreće od 5-15% ukupne finalne potrošnje energije). Korišćenje energije u javnom sektoru se najčešće odnosi na: zgrade (za administraciju, zdravstvo, obrazovanje, kulturu, sport), socijalno stanovanje, javnu rasvjetu i saobraćajnu signalizaciju, javni transport (autobuski i željeznički), sopstveni vozni park i vodovodne pumpne stanice i tretman voda. Pored toga sto se usljed postignutih energetskih i finansijskih ušteda značajna javna sredstva mogu preusmjeriti za druge namjene, značaj primjene mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru je i u tome što javni sektor kao veoma značajan i vidljiv potrošač (i na nacionalnom i na lokalnom nivou) može svojim primjerom pokazati pravi odnos u pogledu racionalne potrošnje energije i podstaći pozitivne promjene kod građana i privatnog sektora, stimulisati transformaciju tržišta ka efikasnijim proizvodima, zgradama i uslugama, novim tržištima energetski efikasnih tehnologija, biznis modela, te značajno doprinijeti unaprijeđenju znanja i vještina u oblasti energetske efikasnosti, te održivom razvoju ekonomije i društva koje odgovorno i inteligentno koristi svoje resurse. Javni sektor sa značajnim učešćem u ukupnom BDP-u (po podacima Eurostata, više od 20% na nivou EU) i kao važan kupac robe i usluga (npr. oko 16% ukupnog EU BDP-a se trošilo 2009. godine od strane javnog sektora), može takođe imati važnu ulogu u podsticanju inovacija putem javnih nabavki, tj. testiranju i stimulisanju novih energetski efikasnih tehnologija, što dalje može podstaknuti daljnji razvoj ovih proizvoda i njihov prodor na šire tržište, a paralelno povećati kvalitet i efikasnost javnih usluga (Rigby et al., 2012). Uloga javnog sektora je posebno važna na lokalnom nivou. Trenutno više od polovina svjetske populacije živi u urbanim sredinama (u EU 80%, sa tendencijom rasta ubuduće) sa ogromnim uticajem na potrošnju energije i uticajem na klimu. Gradovi postaju globalna tržišta i uloga lokalnih vlasti je vrlo važna da obezbijedi efikasnu upravu, ali i poveže i angažuje sve aktere i time ojača zajednice ka zajedničkom cilju unaprijeđenja kvaliteta života. Promovisanje energetske efikasnosti je mnogo efektnije u gradovima, gdje su lokalne vlasti bliže građanima i mogu se ostvariti masovniji efekti primjenom odgovarajućih mjera 14 (posebno u zgradama, saobraćaju i uslugama). Promovisanje ovih mjera u okviru integrisanih urbanih strategija omogućava izbalansiran socijalni, ekološki i ekonomski razvoj gradova i na kraju omogućava građanima da se prijatno osjećaju u urbanim sredinama. Primjena tehnoloških inovacija je važan faktor, ali samo dio integrisanog pristupa. Jedan primjer je da se nabavkom savremenih vozila za javni transport može smanjiti potrošnja goriva po jedinici pređenog kilometra, ali se još veće uštede mogu postići integrisanom politikom, npr. adekvatnom infrastrukturom i saobraćajnim menadžmentom koji povećava brzinu saobraćaja, te adekvatnim urbanim dizajnom uticati na smanjenje potrebe za motornim vozilima kroz obezbjeđivanje više prostora za šetnju i biciklizam. 3.1. Prakse na međunarodnom nivou i u Evropskoj Uniji 3.1.1. Stanje i prakse na međunarodnom nivou Energetska efikasnost zavisi od mnogo faktora i predstavlja se sa više indikatora, a jedan od njih je i energetski intenzitet, kojim se mjeri nivo energetske efikasnosti, i predstavlja potrošnju energije po jedinici BDP-a. Sto je niži nivo energetskog intenziteta, to je veća energetska efikasnost, i obratno. Na globalnom nivou, Japan i EU su regije s najnižom vrijednošću energetskog intenziteta (Slika 2), čime se odražava visok opšti nivo tehničke efikasnosti, podstaknut relativno visokim cijenama energenata i politikama za podizanje svijesti među građanima i kompanijama, kao i promovisanje energetski efikasnih tehnologija. Sa druge, strane u SAD-u je postignut najveći napredak u poboljšanju energetskog intenziteta u zadnjem periodu. Globalno gledano energetski intenzitet je znatno veći u zemljama u razvoju u odnosu na razvijene zemlje (OECD), mada je usljed globalizacije (razmjene dobrih praksi i tehnologija), ova razlika zadnjih godina smanjuje. Slika 2. Vrijednost energetskog intenziteta - 1980 i 2010. godina (ten/ hiljadu dolara) Izvor: IEA, World Energy Outlook, 2012 15 Što se tiče obima investicija u energetsku efikasnost, na globalnom nivou je u 2011. godini bilo raspoloživo 180 milijardi dolara za investicione projekte primarno u oblasti energetske efikasnosti (Slika 3), od čega najviše otpada na EU (42%), a potom Kinu i SAD. Slika 3. Investicije u energetsku efikasnost, po zemljama i regionima, 2011. godina (milijardi dolara) Izvor: IEA, World Energy Outlook, 2012 Po izvještaju Međunarodne agencije za energetiku (IEA, 2012) veliki broj zemalja je postavilo energetsku efikasnost kao ključni strateški pravac u nacionalnim strategijama, tretirajući je kao dobar način za realizaciju ciljeva u raznim oblastima (klimatske promjene, konkurentnost, održivi razvoj i dr.). Međusektorske politike obično kreiraju okvir za implementaciju mjera energetske efikasnosti u raznim sektorima ekonomije. Ove politike obično uključuju ciljeve za unapređenje energetske efikasnosti, energetskog intenziteta ili energetskih ušteda. Mnoge zemlje su takođe obezbijedile subvencije i poreske olakšice za investicione projekte u oblasti energetske efikasnosti, i sada razvijaju dugoročnije finansijske mehanizme kako bi pospješile investicije privatnog sektora u ovoj oblasti. Međutim, subvencioniranje cijena energije i dalje ostaje glavna prepreka za poboljšanje energetske efikasnosti, ograničavajući podsticaje za potrošače da smanje potrošnju energije. Zemlje sve više uvode politike za poboljšanje energetske efikasnosti u zgradama. Većina zemalja OECDa su uvele obavezujuću regulativu za nove i postojeće zgrade, iako s različitim nivoima oštrine i uspjeha u praktičnoj implementaciji. U zemljama koje nisu članice OECD (uključujući zemlje Zapadnog Balkana), i gdje je udio novih zgrada puno veći, relevantna regulativa se sve više i više uvodi. Neke zemlje, poput Njemačke, su uvele mehanizma finansiranja koje podstiču privatne investitore da poboljšaju energetsku efikasnost u zgradama. Energetsko označavanje je prepoznato kao važan način informisanja korisnika o potrošnji energije zgrada, opreme i uređaja tokom njihove kupovine. To je sada obavezujuće za zgrade i neke uređaje u sve većem broju zemalja, uključujući i EU. Kod saobraćaja, sve više su zastupljene politike za ekonomičnu potrošnju goriva vozila u drumskom saobraćaju, kao i za smanjenje korišćenja privatnih vozila poboljšanjem javnog prevoza i adekvatnim urbanim planiranjem. 16 Uvođenje politika energetske efikasnosti je samo prvi korak u osiguravanju da se ostvare energetske uštede, pa veoma važno vršiti monitoring implementacije, što je u ranoj fazi razvoja u mnogim zemljama. Stepen implementacije je generalno niži od očekivanog a neke od ključnih prepoznatih barijera su: Nedovoljna vidljivost ili nedovoljna svjesnost donosioca odluka je jedna od glavnih barijera koja koči veću implementaciju energetski efikasnih tehnoloških i netohnoloških rješenja. Razlog može biti što se ne prate i kvantifikuju efekti trenutnih politika, ili zato što donosioci odluka nisu na pravi način obaviješteni o prilikama. Druga značajna prepreka je činjenica da odluke o troškovima i benefitima primjene potencijalnih mjera energetske efikasnosti često zavisi od više aktera. Ovi podijeljeni podsticaji se mogu pojaviti na različite načine, npr. u javnom sektoru kupac opreme nije često ista osoba koja je odgovorna za troškove rada i održavanja, i sl. Prepreke za implementaciju energetske efikasnosti mogu biti dodatno usložene i činjenicom da se potrošnja energije dijeli na mnoštvo raznolikih načina upotrebe (grijanje, priprema hrane, rad IKT opreme i dr.), a često i među više korisnika. Ovakva fragmentacija komplikuje dizajniranje i usvajanje široko primjenjivih rješenja, povećavajući složenost i troškove razvoja djelotvornih programa energetske efikasnosti. Na kraju, važno je prepoznati da postoje razni instrumenti politika energetske efikasnosti koji su u stanju da uklone većinu pomenutih barijera. Akcije nadležnih administracija javnog sektora ka razvoju i implementaciji politika i programa energetske efikasnosti su ključne za otklanjanje barijera (IEA, 2012, str. 282). Na primjer, veoma je važna uloga da se promoviše energetska efikasnost i podiže svjesnost o troškovima i koristima potencijalnih investicionih odluka. Podijeljeni podsticaji se mogu rješavati kroz kombinaciju regulatornih mjera i razvoj organizacionih i finansijskih mehanizama koji omogućavaju adekvatnu podjelu benefita među različitim učesnicima uključenim u sprovođenje konkretnih projekata energetske efikasnosti. Barijere koje se odnose na fragmentaciju se često mogu tretirati kroz snažni menadžment programa energetske efikasnosti, propisima i mjerama za ječanje kapaciteta i znanja učesnika. Adekvatna politika cijene energenata će osigurati dodatne podsticaje za poboljšanje energetske efikasnosti i štednju energije, a sistematski monitoring i verifikacija implementacije su potrebni kako bi se na pravi način provjerilo da mjere energetske efikasnosti daju očekivane rezultate i predložile eventualne izmjene. 17 3.1.2. Stanje i prakse u Evropskoj Uniji Iz prethodnog poglavlja se može vidjeti da je EU u samom vrhu zemalja po pitanju sprovođenja i finansiranja politika energetske efikasnosti. I pored toga se smatra da se trenutno oko trećina energije potrošene u EU nepotrebno troši, zbog energetske neefikasnosti (EK/JRC, 2013, str. 15). a. Energetski indikatori EU karakteriše visoka uvozna energetska zavisnost od preko 50% (Slika 4). Najveći neto uvoznici energije su Kipar, Malta i Luksemburg, a jedino Danska među državama članicama EU izvozi energiju (Eurostat, 2012). Slika 4. Uvozna energetska zavisnost EU (%) Izvor: Eurostat, 2012 Bruto domaći proizvod je porastao u EU za oko 40% u posljednje dvije decenije, dok je ukupna potrošnja energije rasla sa stopom od za 3,2% (Slika 5). EU je uspješno razdvojila ekonomski rast od rasta potrošnje energije, jer je u istom periodu energetski intenzitet opao za 26%, sa godišnjem stopom od 1,5 %. Slika 5. Trend rasta bruto domaćeg proizvoda ukupne potrošnje energije i energetskog intenziteta u EU Izvor: Evropska agencija za zaštitu okoline, 2013 18 U samoj EU energetski intenzitet varira medju državama članicama (Slika 6). Najniži nivo energetskog intenziteta je zabilježen u Danskoj i Irskoj, dok su energetski najintenzivnije države članice Bugarska, Estonija i Rumunija. Treba napomenuti da struktura privrede igra važnu ulogu, jer post-industrijske ekonomije s velikim uslužnim sektorima će prikazati relativno niske stope energetskog intenziteta, dok zemlje u razvoju mogu imati značajan udio privredne aktivnosti u industrijskom sektoru, što dovodi do veće vrijednosti energetskog intenziteta. Slika 6. Energetski intenzitet u EU, 2000. i 2010. godina (ten po milionu eura) Izvor: Eurostat, 2012 Analiza finalne potrošnje energije u EU (Slika 7) pokazuje da su transport (31,7%) i domaćinstva (26,7%) dominantni sektori potrošnje. Kako bi se efikasno smanjila potrošnja, EU fokusira aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti na sektor transporta i sektor zgrada (koji kao međusektor sektora usluga i domaćinstava troši oko 40% finalne potrošnje energije). Međutim, uloga javnog sektora (dio sektora usluga) je jako važna u EU kao veoma vidljivog potrošača koji posredno utiče na druge sektore i ima veoma veliki značaj na stvaranje tržišta za energetsku efikasnost. Slika 7. Finalna potrošnja energije u EU, 2010. godina Izvor: Eurostat, 2012 19 b. EU politike u oblasti energetske efikasnosti U samom Osnivačkom sporazumu (OJ C 326, 2012, str. 53), EU jasno potencira uključenje principa održivog razvoja kod implementacije EU politika, čime se teži postići izbalansirani socio-ekonomski razvoj na nivou EU, konkurentnost i visok stepen zaštite životne sredine. Važna stavka u ovom smjeru predstavlja pametno i racionalno iskorišćavanje prirodnih resursa. U sektoru energetike se u tom cilju promoviše proizvodnja „zelene energije“, energetska efikasnost i štednja energije, uz niz donesenih ciljeva i mjera za sprovođenje ove politike. Pri tome je za zemlje članice predviđena mogućnost finansijske podrške iz EU fondova. EU predstavlja globalnog lidera u promovisanju održivog upravljanja resursima i borbi protiv klimatskih promjena (svjesna da suočavanje sa ovim problemima nije dovoljno samo u granicama EU), uključujući saradnju sa susjednim zemljama kandidatima za članstvo u EU, i šire, kako bi se iskorijenilo siromaštvo, pospješio razvoj ispunili milenijumski razvojni ciljevi. Ovo opredjeljenje nije slučajno, s obzirom na izazove sa kojima se susreće EU, a koji se odnose na visoku uvoznu energetsku zavisnost (EU je najveći svjetski uvoznik energenata) i oskudnost energetskih resursa, kao i potrebu da se smanji uticaj na klimatske promjene i prebrodi ekonomska kriza (EK, 2012). Energetska efikasnost je prepoznata kao najveći energetski resurs EU (tj. mnogo ekonomičnije je poboljšati energetsku efikasnost nego graditi nove energetske objekte ili uvoziti energiju), te kao važan mehanizam da se poboljša sigurnost snabdijevanja smanjenjem potrošnje i uvoza energije, te na efikasan način smanji emisija gasova sa efektom staklene bašte i time negativan uticaj na klimatske promjene. Primjena principa energetske efikasnosti će takođe doprinijeti implementaciji inovativnih tehnoloških rješenja, poboljšanja konkurentnosti EU, kao i jačanju ekonomije i kreiranju novih radnih mjesta. Dugoročna vizija razvoja EU je postavljena strategijom “Evropa 2020 - strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast“ (EK, 2010), koja ujedno predstavlja glavnu strategiju EU za pospješivanje razvoja i novih radnih mjesta u EU. Važno je istaći da se preporučuje i zemljama kandidatima za članstvo u EU da uzmu u obzir preporuke ove strategije kako bi učvrstili svoje reforme i razvoj. Strategija postavlja ključne ciljeve u svrhu dostizanja prioriteta (pametan, održiv i inkluzivan rast) i promoviše integrativan pristup za njihovo dostizanje. Dio ambicija se odnosi na klimatsko-energetske ciljeve (tzv. „20-20-20“ciljeve), tj. smanjenje za 20% emisija gasova sa efektom staklene bašte, povećanje za 20% udjela obnovljivih izvora energije i povećanje energetske efikasnosti, tj. smanjenje potrošnje 20 primarne energije za 20% do 2020. godine. Kod razrade ciljeva doneseno je niz povezanih strateških dokumenata u oblasti održivog razvoja. Energetska efikasnost (takođe u javnom sektoru) je posebno tretirana u sledećim strateškim dokumentima: Strategija “Energija 2020 - strategija za konkurentnu, održivu i sigurnu energiju” (EK, 2010) daje fokus na postizanje 20-20-20 ciljeva, a posebno predlaže snažnije mjere za postizanje 20% cilja energetske efikasnosti. Prvi prioritet Strategije je dostizanje energetski efikasne Evrope, kao i jačanje njene vodeće uloge na polju energetskih tehnologija i inovacija. Napominje se i značajna uloga javnog sektora koji treba da bude primjer drugima. S obzirom da značajan dio EU BDP-a bude utrošeno od strane javnog sektora svake godine (oko 16% u 2009. godini), kod sprovođenja javnih nabavki se treba insistirati na kriterijumu energetske efikasnosti i širenju inovativnih rješenja, posebno u sektorima zgradarstva i transporta, a takođe treba iskoristiti potencijal tržišnih i drugih instrumenata za promovisanje energetske efikasnosti. Gradovi i urbana područja, koja troše 80% ukupne energije (EK, 2010, str. 7), su dio problema ali u isto vrijeme i dio rješenja za veću energetsku efikasnost. Kao jedan od glavnih mehanizama za saradnju sa susjedima (uključujući zemlje Zapadnog Balkana) i promovisanje EU standarda u ovoj oblasti se navodi Ugovor o Energetskoj zajednici, o kome će kasnije biti riječi. Plan energetske efikasnosti (EK, 2011) elaborira konkretne mjere za postizanje 20% cilja energetske efikasnosti do 2020. godine. Naglašava se snažnija vodeća uloga javnog sektora kroz niz značajnih mjera. Predlaže se razvoj kriterijuma energetske efikasnosti kod javne nabavke vozila i kancelarijske opreme (npr. IKT opreme), usluga (npr. energije) i radova (npr. ugovora za obnovu zgrada), a preporučuje se rentiranje ili kupovina zgrada sa najvećim energetskim performansama. Kako bi se pospješile aktivnosti u javnom sektoru predlažu se mjere pospješivanje javno-privatnog partnerstva, posebno kroz modele ugovaranja energetskih performansi, gdje specijalizovane kompanije za pružanje energetskih usluga (tzv. ESCO kompanije) implementiraju projekte, koji se potom otplaćuju iz ostvarenih ušteda za energente i održavanje. Takođe se predlaže niz konkretnih mjera i inicijativa na lokalnom nivou (u gradovima). Posebna mjera se odnosi na reformu energetskih subvencija kako bi se podsticalo racionalno korišćenje energije, te na reformu postojećih i razvijanja novih modela finansijske podrške na nivou EU i nacionalnom nivou, u cilju pospješivanja implementacije projekata energetske efikasnosti. Strategija “Resursno-efikasna Evropa” (EK, 2011) ima za cilj da poveća sigurnost investicija i inovacija obezbjeđivanjem sporazuma o dugoročnoj viziji i osiguranjem da 21 se na izbalansiran način uzmu u obzir svi faktori koji utiču na efikasnost resursa, i time pomogne razdvajanje ekonomskog rasta od korištenja resursa. Fokus aktivnosti je na pospješivanju zaokreta prema niskom nivoom emisija ugljenika, povećanju korišćenja obnovljivih izvora energije, modernizaciji sektora transporta i promovisanju energetske efikasnosti. Mapom puta za postizanje konkurentne ekonomije sa niskim emisijama ugljenika do 2050. godine“ (EK, 2011) se postavlja dugoročni plan za smanjenje emisija za 80-95% do 2050. godine koristeći inovativne, čiste tehnologije i stavljajući značajan fokus na energetsku efikasnost (ovaj ambiciozni cilj je uslovljen nivoom ambicija drugih velikih ekonomija na globalnom nivou). Sektor energetike je planirano da bude skoro 100 % čist, tj. bez emisija ugljenika, a promovišu se mjere za povećanje obnovljivih izvora energije (postizanje udjela 100% do 2050. godine), kao i za smanjenje potrošnje kroz mjere energetske efikasnosti. Kako troškovno efikasne tehnologije budu dostupnije, planira se da će vremenom cilj bivati sve dostižniji (1% godišnje do 2020., 1,5% godišnje između 2020. i 2030. i 2% godišnje do 2050. godine). Jedan od glavnih mehanizama je promovisanje sistema i tržišta za trgovanje emisijama, kao i odgovarajući sistem taksi i podrške inovativnim tehnologijama, kao i razvoj sistema upravljanja potrošnjom. Sa druge strane, za poboljšanja u sektoru transporta predviđeno su mjere za inteligentno planiranje gradova, kao i poboljšanje javnog transporta. U sektoru zgradarstva se, između ostalog, promoviše poboljšanje energetskih performansi zgrada, dostizanjem standarda nulte potrošnje za nove zgrade, unapređenjem standarda javnih nabavki zgrada i usluga, inovativni mehanizmi finansiranja obnove postojećih zgrada i uvođenja naprednih tehnologija. Mapa puta za energetiku do 2050. godine (EK, 2011) razrađuje mjere za dekarbonizaciju sektora energetike. Energetska efikasnost je prvi preduslov za postizanje ovog cilja i daje joj se prioritet, bez obzira od vrste scenarija dekarbonizacije. Kako bi se smanjile početne investicije i obezbijedila široka implementacija energetski efikasnih tehnologija, jedan od važnih faktora je primjena jedinstvenog političkog okvira, koji objedinjuje aktivnosti od pospješivanja istraživanja i inovacija do razvojnih politika i strategija distribucije. Za strukturne tehnološke promjene ka efikasnijim proizvodima i uslugama, strategija takođe navodi kao važno veće korišćenje IKT u oblastima energetike, transporta, i kod primjene pametnih IKT rješenja u urbanim sredinama. Uz potrebu obezbjeđenja novih energetskih usluga, javnom sektoru se daje uloga lidera i pomagača za investicije kojima će se obezbijediti energetska revolucija. Jasna poruka mape puta je da će se napori i investicije 22 u ovom smjeru isplatiti, u smislu rasta ekonomije, veće zaposlenosti i konkurentnosti, veće energetske sigurnosti i nižih troškova energenata. Mapa puta za jedinstven Evropski transportnu prostor - ka konkurentnom i resursno efikasnom transportnom sistemu (EK, 2011) promoviše transportnu politiku koja podržava ekonomski razvoj, konkurentnost i nudi visoko efikasne sisteme transporta uz smanjenu potrošnju resursa. Praktično, transport treba koristiti manje količine i čistiju energiju, razvijati modernu infrastrukturu i smanjiti negativan uticaj na životnu sredinu. U urbanom kontekstu, javnom sektoru se preporučuje sprovođenje integrisane strategije koja uključuje prostorno planiranje, politiku cijena, efikasan javni transport (uključujući primjenu IKT) i razvoj infrastrukture za čistije i nemotorizovane načine transporta. Strateška opredjeljenja EU i vodeća uloga javnog sektora u unapređenju energetske efikasnosti su dalje konkretno uobličeni kroz niz direktiva koje tretiraju ovu oblast. Direktivama se zadaju smjernice i ciljevi, a na državama članicama je da ih na odgovarajući način prenesu u nacionalna zakonodavstva, razrade odgovarajući nacionalni okvir i metode implementacije. Dalje će biti opisane ključne direktive u oblasti energetske efikasnosti, sa fokusom na obaveze javnog sektora: Direktiva 2012/27/EU o energetskoj efikasnosti (OJ L 315/1, 2012) implementira ciljeve iz prethodnih strateških dokumenata i uspostavlja opšti okvir mjera za unaprijeđenje energetske efikasnosti u EU, kako bi se obezbijedilo dostizanje EU cilja 20% energetske efikasnosti do 2020. godine. Uspostavljaju se zakonski obavezujuće mjere u cjelokupnom energetskom lancu - od transformacije i distribucije energije do finalne potrošnje. Javnom sektoru (posebno na centralnom nivou vlasti) se potvrđuje uloga lidera i daje niz obaveza državama članicama, uključujući nabavku proizvoda, usluga i zgrada sa visokim energetskim performansama, uspostavu inventara zgrada i godišnju energetski efikasnu obnovu 3% zgrada u vlasništvu centralnih vlasti. Takođe se definiše obaveza donošenja akcionih planova za energetsku efikasnost na nacionalnom i lokalnom nivou, uspostavljanje sistema energetskog menadžmenta i sprovođenje energetskih pregleda, te stvaranje podsticajnog okvira za angažovanje privatnog sektora, uz minimalne zahtjeve koje ESCO ugovori trebaju uključivati. Javne vlasti su zadužene da efikasno vrše monitoring projekata energetske efikasnosti, analiziraju i otklone postojeće regulatorne i neregulatorne prepreke, kreiraju inovativne finansijske mehanizme i partnerstva, te transparentno razmjenjuju informacije i inovativna iskustva na svim nivoima javnog sektora, i šire prema drugim sektorima potrošnje. 23 Direktiva 2010/31/EU o energetskim karakteristikama zgrada (OJ L 153/13, 2010) se fokusira na iskorišćavanje potencijala energetske efikasnosti u sektoru zgrada, kao pojedinačno najznačajniji sektor u EU, sa oko 40% udjela u finalnoj potrošnji energije. Direktiva uvodi sveobuhvatni metod obračuna i definisanja minimalnih zahtjeva za energetske performanse zgrada i sertifikovanje zgrada. Javnom sektoru se daje uloga lidera i ranog implementatora mjera energetske efikasnosti u zgradama, koje uključuju postavljanje ambicioznijih ciljeva, kako bi se obezbijedilo postizanje nivoa gotovo nulte potrošnje energije u zgradama javnog sektora do kraja 2018. godine (ovo uključuje korišćenje inovativnih, energetski efikasnih tehnologija i obnovljivih izvora energije), te redovnu izradu i objavljivanje energetskih sertifikata zgrada, kao i implementiranje preporuka iz ovih dokumenata. Direktiva 2010/30/EU o označivanju proizvoda relevantnih sa aspekta potrošnje energije (OJ L 153/1, 2010) i niz implementirajućih regulativa uspostavlja okvir za označavanje koji pomaže potrošačima da odaberu energetski efikasne proizvode na tržištu. Javnom sektoru se snažnije preporučuje (mada bez striktne obaveze) da kupuju one proizvode koji imaju najviše energetske performanse i pripadaju najvišoj klasi energetske efikasnosti. Regulativa br. 106/2008 o programu Zajednice za označivanje energetske efikasnosti za kancelarijsku opremu (OJ L 39/1, 2008) uvodi okvir za prepoznavanje oznake “Energy Star” za kancelarijsku opremu (posebno IKT) i modele implementacije. Implementacija je posebno ojačana u javnom sektoru, gdje kod javnih nabavki postoji obaveza specifikovanja zahtjeva energetske efikasnosti ne manje zahtjevnih od kriterijuma “Energy Star”. Direktiva 2009/33/EK (OJ L 120/5, 2009) ima za cilj promociju ekološki čistih i energetski efikasnih vozila u drumskom saobraćaju. Ova Direktiva postavlja zahtjeve posebno za javni sektor (kao obveznike javnih nabavki) da kod kupovine vozila uzima u obzir njihov ekološki i energetski uticaj tokom cjelokupnog operativnog vijeka trajanja, uključujući energetsku potrošnju, emisije ugljen dioksida i zagađujućih čestica, kao i drugih faktora od uticaja za na životnu sredinu. Komunikacija Evropske komisije o javnoj nabavci za bolju životnu sredinu (EK, 2008) promoviše dobrovoljan pristup promovisanju zelenih javnih nabavki, te daje uputstva za organe javnog sektora kako da stimulišu inovacije kod javnih nabavki tehnologija, proizvoda i usluga. 24 Komunikacija Evropske komisije za mobilizaciju informaciono-komunikacionih tehnologija (IKT) kako bi se olakšao prelaz na energetski efikasnu, nisko karbonsku ekonomiju (EK, 2009) potvrđuje važnu ulogu IKT kao tehnologije prisutne u gotovo svim sferama društva i ekonomije. Uključene su mjere za podsticanje energetske efikasnosti i smanjenje emisija kako u samom IKT sektoru, tako i u svim glavnim sektorima potrošnje energije. Vlade zemalja članica trebaju stimulisati inovativna IKT rješenja, uključujući zahtjeve za energetsku efikasnost u vladinim politikama za građevinarstvo, planiranje prostora i javne nabavke, te podsticati inovativne projekte. Promovišu se i usluge javnog sektora zasnovane na IKT rješenjima kao mnogo transparentnije i stalno dostupne, naravno uz obezbjeđenje visokog kvaliteta, pouzdanosti i sigurnosti. Savremena IKT rješenja, poput inovativne e-uprave, e-nabki, komunikacionih centara, upravljanje transportom i sl., omogućavaju postizanje ovih ciljeva i šire pozitivno utiču na promjenu u ponašanju potrošača, kompanija i zajednice i na taj način podupiru veću potražnju za inovativnim IKT rješenjima. Iz prethodno navedenog se može zaključiti da EU pridaje veliki značaj politikama i mjerama energetske efikasnosti kako bi se obezbijedila konkurentnost evropske ekonomije na globalnom nivou i njen održiv razvoj. Pitanje donošenja snažne regulative u oblasti održivog energetskog razvoja i zaštite životne sredine (uključujući i energetsku efikasnost) nije odmah jasno i donekle je diskutabilan uticaj na konkurentnost. Ovo pitanje je razmatrao Porter (vidi ECEEE, 2013), koji tvrdi da snažna regulativa u ovoj oblasti može samo ojačati konkurentnost. Naime, neracionalno korišćenje resursa zapravo predstavlja rasipanje resursa kompanija, a smanjenje neefikasnosti će imati koristi na ukupnu produktivnost (vrijednost dobara u odnosu na efikasnost njihove proizvodnje). Usaglašavanje sa propisima će dovesti do većih inovacija (tehnološki i procesnih), kao ključno sredstvo za smanjenje neefikasnosti, što će dovesti do koristi za životnu sredinu, dakle niže ukupne troškove. Ovo potvrđuje i fokus OECD zemalja na podršku inovacijama i istraživačko-razvojnoj djelatnosti kroz, između ostalog, standardizaciju i druge oblike regulative (Stanovnik i Kavaš, 2011, str. 5). c. EU podrška sprovođenja politika energetske efikasnosti U EU se teži harmonizovati pristup u državama članicama i posebna uloga daje javnom sektoru kao lidera u ovom procesu. Da bi se zemljama članicama olakšala implementacija, te jačala saradnja i koordinacija aktivnosti, na nivou EU je prisutno niz konkretnih inicijativa i inovativnih finansijskih mehanizama, koje komplementarno podržavaju nacionalne aktivnosti i od kojih većina podržava javni sektor: 25 Sedmi okvirni program (FP7, 2013) je glavni instrument za finansiranje istraživanja u Evropi sa ciljem podsticanja konkurentnosti i podrške istraživanjima koja podržavaju sprovođenje EU politike. FP7 objedinjava sve EU istraživačke inicijative, igrajući ključnu ulogu u postizanju ciljeva rasta, konkurentnosti i zapošljavanja. Prema tekućem programu (FP7 2007-2013), oko 2,3 milijarde eura (od ukupnog budžeta od preko 50 milijardi eura) je određeno za kofinansiranje kolaborativnih istraživanja, tehnološki razvoj i demonstrativne projekte, uključujući i energetsku efikasnost. Horizon 2020 (EK, 2013) je novi okvirni program EU za istraživanje i inovacije, koji implementira ciljeve inicijative „Unija Inovacija“ u okviru Strategije „Evropa 2020 strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast“. Horizon 2020 će zamijeniti FP7 i sprovodiće se u periodu 2014-2020. Horizon 2020 će podržavati sve oblike inovacija, uključujući inovacije koje proizlaze iz aktivnosti istraživanja i razvoja, pronalaženje novih načina i korišćenja ili kombinovanja postojećih tehnologija i razvoj novih poslovnih modela ili novih načina interakcije s korisnicima. Inovacije takođe uključuju ne-komercijalne aplikacije, uključujući bolje javne usluge. Radni Program 2014-2015 za sigurnu, čistu i efikasnu energiju (EK, 2013) uključuje niz planiranih aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti (s ukupnim budžetom od oko 1,3 milijarde eura), a tokom 2014. godine je planiran niz poziva za aplikacije u oblasti energetske efikasnosti. Mogućnosti za učešće javnog sektora su brojne, a nudi se podrška u jačanju kapaciteta za razvoj, finansiranje i sprovođenje ambicioznih održivih energetskih politika i planova, jačanje kapaciteta i umrežavanja kod planiranja integrisanih politika za energetiku, saobraćaj i prostorno uređenje, kao i o inovativnim mehanizmima finansiranja. Posebno je tretirana podrška u oblasti javnih nabavki kako bi se poboljšala ekspertiza javnog sektora i razmjena inovativnih praksi kod kupnje najsavremenijih uređaja, IKT, zgrada ili usluga. Program „Inteligentna energija u Evropi“ (EK, 2013) je pokrenut 2003. godine od strane Evropske komisije, s ciljem postizanja „2020-2020-2020“ ciljeva, a podržava projekte u oblasti energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije u cilju prevladavanja tržišnih barijera i implementacije koncepta „inteligentne energije“ u praksi, podržavajući konkretne projekte. Program pokriva period 2007-2013. godine sa budžetom od oko 730 miliona eura, a funkcioniše na principu objavljivanja godišnjih natječaja otvorenih za javne ili privatne organizacije, pri čemu se finansira do 75% opravdanih troškova projekta. Do danas, program je podržao gotovo 400 projekata sa participacijom više od 3000 organizacija širom Evrope, uključujući osnivanje 60 novih lokalnih i regionalnih energetskih agencija (EK, 2013). 26 Inicijative za zajedničko djelovanje (eng. Concerted Actions) u okviru programa „Inteligentna energija u Evropi“, podržavaju države članice u implementaciji zakonodavstva EU, pomažući zaduženim institucijama iz svake zemlje da dijele iskustva o implementaciji EU direktiva o energetskoj efikasnosti i obnovljivim izvorima energije. Nacionalne vlasti se neformalno sastaju i diskutuju najbolje opcije za implementaciju direktiva (EK, 2013). Evropska komisija je takođe razvila niz mehanizama za podršku razvoju konkretnih investicionih projekta u oblasti energetske efikasnosti (eng. Project Development Assistance, EK, 2013), koji pružaju pomoć javnom sektoru na svim nivoima. Aktivnosti uključuju izradu studija izvodljivosti, biznis planova, tehničke dokumentacije, finansijski inženjering i procedure za javnu nabavku, za finansiranje projekata u javnim zgradama, javne i saobraćajne rasvjete, gradskog saobraćaja, primjenu IKT za energetsku efikasnost i sl. Osim toga, Evropski Fond za energetsku efikasnost može financirati aktivnosti razvoja projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru, a za profitabilne projekte obezbjeđuje finansiranje putem inovativnih instrumenata, pri čemu se garantuju uštede energije od najmanje 20% (EEF, 2013). Jedan od načina kako javni sektor u EU može ulagati u poboljšanje energetske efikasnosti je kroz korišćenje strukturnih i kohezionih fondova, koji se koriste za implementaciju regionalne politike EU (EK, 2013). U svjetlu trenutne ekonomske situacije, ovi fondovi se sve više usmjeravaju na ulaganja u energetsku efikasnost. U tekućem programskom razdoblju (2007-2013. godina), ukupna planirana izdvajanja za energetsku efikasnost su se povećala na 5,1 milijardu eura (EK, 2013). Kroz inicijativu “Zajednička evropska podrška održivim investicijama u gradskim područjima” (eng. Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas), državama članicama se nudi mogućnost da ulažu alokacije iz strukturnih fondova u instrumente finansijskog inženjeringa koji podržavaju urbani razvoj (EK, JESSICA, 2013). Projekat “SF Energy Invest”, podržan od strane programa „Inteligentna energija u Evropi“, podstiče investicije u održive energetske projekte pomoću strukturnih i kohezionih fondova (SF Energy Invest, 2013). Sporazum gradonačelnika (eng. Covenant of Mayors) je glavni evropski pokret koji uključuje lokalne i regionalne vlasti, koji se dobrovoljno zalažu za povećanje energetske efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije na svom području, težeći ka dostizanju EU 20% cilja smanjenja emisija (Covenant of Mayors Office, 2013). Aktivnosti uključuju izradu inventara emisija, održivih energetskih akcionih planova, njihovu implementaciju i monitoring. 27 “Evropsko inovativno partnerstvo pametnih gradova i zajednica” (eng. Smart Cities and Communities European Innovation Partnership, 2013) je inicijativa pokrenuta u 2012. godini, kao nova mogućnost za javni sektor na lokalnom nivou da identifikuje, razvija i implementira pametna rješenja u gradovima integrišući inovativne aktivnosti u oblasti održive energije, održivog gradskog prevoza i IKT kroz partnerstva između gradova i privatnog sektora i implementacijom većih demonstrativni projekata. Kampanja za održivu energiju Evrope (eng. Sustainable Energy Europe, 2013) ima za cilj širenje najboljih praksi i umrežavanje, podsticanje novih ideja i promjena u oblasti održivog energetskog razvoja kroz bogat program događanja. Jednom godišnje se dodjeljuju priznanja i nagrade za najistaknutije i inovativne evropske projekte u oblasti energetske efikasnosti, obnovljivih izvora energije i održivog transporta. Kampanja organizuje veliki godišnji događaj, Europski tjedan održive energije, a podupire i organizaciju, tijekom cijele godine, energetskih dana u državama Evrope. CONCERTO je inicijativa Evropske Komisije (u okviru FP7) koja podržava lokalne zajednice u razvoju i demonstraciji održivih i energetski efikasnih strategija i akcija. Postoji i platforma za razmjenu ideja i iskustava između uspješnih gradova (koji služe kao model gradovi) i drugih gradova posvećenih uvođenju sličnih strategija. Krajem 2013. godine je u ovoj inicijativi učestvovalo 58 zajednica i gradova iz 23 zemlje Evrope (CONCERTO, 2013). Evropski stručni centar za javno-privatno partnerstvo (eng. European PPP Expertise Centre - EPEC) je zajednička inicijativa Evropske komisije, Evropske investicione banke i država članica EU i država kandidatkinja, kojom se jačaju kapaciteti predstavnika javnog sektora u oblasti javno-privatnog partnerstva. Uz podršku iskusnih profesionalaca, članovi dijele iskustvo i analiziraju najbolje prakse koje se odnose na sve aspekte javnoprivatnog partnerstva, uključujući i energetsku efikasnost (EPEC, 2013.) Postoji još niz internet portala koji olakšavaju razmjenu informacija, primjera iz prakse, alata i drugih usluga u području energetske efikasnosti, poput portala za podršku rada administracija u oblasti energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije (ManagEnergy), za energetsku efikasnost u zgradama (BUILD UP), za održiv urbanu mobilnost (Eltis, Clean Vehicle Portal) i dr. d. Implementacija i izazovi I pored snažne posvećenosti EU razvoju i implementaciji politika zasnovanih na principima održivog razvoja (uključujući promovisanje energetske efikasnosti), postoji niz izazova u 28 implementaciji sa kojima se EU trenutno suočava. U izvještaju Evropske komisije za Evropski Savjet (EK, 2013), navodi se da je EU energetski spoljnotrgovinski deficit najveći na svijetu i da je u 2012. godini dostigao 423 milijarde eura, sa trendom rasta. Takav neodrživ odliv sredstava negativno utiče na konkurentnost i investicione kapacitete EU. Imajući ovu činjenicu u vidu, jasno je da održiv razvoj EU zavisi u značajnoj mjeri od održivog energetskog razvoja, koji se u prvom redu zasniva na iskorišćavanju potencijala energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije, kao i sprovođenju relevantnih inovacija u ovim oblastima. Za dostizanje ambicioznog cilja energetske efikasnosti (20% do 2020. godine), ključni izazovi u EU su implementacija postojećeg legislativnog okvira i potreba da se obezbijedi adekvatan pristup finansiranju (Canevari, 2013, str. 8-18). Nova Direktiva za energetsku efikasnost je usvojena u oktobru 2012. godine sa ciljem da pruži podsticaj državama članicama da dostignu cilj energetske efikasnosti do 2020. godine. Rok za prenošenje većine odredbi ove direktive u nacionalna zakonodavstva je jun 2013. godine (član 28 Direktive). Prvi pozitivan pokazatelj predanosti zemalja članica potvrđuje činjenica da su sve postavile nacionalne indikativne ciljeve energetske efikasnosti za 2020. godinu (EK, 2013). Međutim, moguća barijera u implementaciji može biti činjenica da je ovaj cilj trenutno samo indikativan, tj. nije pravno obavezujući za zemlje članice. Sa druge strane, uprkos uspjehu u implementaciji mnogih programa (poput označavanja kancelarijske opreme i drugih uređaja), u mnogim državama članicama implementacija nekih direktiva nije adekvatna, poput Direktive o energetskim karakteristikama zgrada, što otežava iskorišćavanje potencijala u ovom značajnom sektoru. Dalja reforma zakonodavnog okvira je planirana u 2014. godini (Canevari, str. 13). Nacionalni Akcioni planovi za energetsku efikasnost (NEEAP), čije donošenje je zahtijevano Direktivom o energetskoj efikasnosti, su ključni strateški dokumenti za oblikovanje nacionalnih politika za poboljšanje energetske efikasnosti, koji definišu nacionalne ciljeve uštede i razrađuju njihovo dostizanje kroz set mjera energetske efikasnosti. NEEAP-i (drugi po redu, za period 2011-2013) su doneseni u svim zemljama članicama u 2011. godini i dostupni na internet strani Evropske Komisije. Dok je vodeća uloga javnog sektora načelno elaborirana u planovima, samo mali broj zemalja je predstavila opsežan paket mjera i strategija za postizanje energetskih ušteda u javnom sektoru (Czakó, 2013). Ovo govori da je u EU potrebno uložiti dalje napore u cilju pune uspostave i promovisanja vodeće uloge javnog sektora u području energetske efikasnosti. 29 Jedna od najraširenijih barijera kod zemalja članica, i jedan o od razloga za nepotpunu implementaciju politika energetske efikasnosti, jeste manjak stručnog osoblja u organizacijama javnog sektora sposobnog da pretoči ambiciozne zahtjeve u konkretne akcije (Skoczkowski, 2010). Pored adekvatne obuke, jedan od načina za prevladavanje ove barijere je i veća saradnja i učešće privatnog sektora. Barijere u javnom sektoru se takođe odnose na nedovoljnu političku potporu, nedostatak finansijskih sredstava, nedostatak pouzdanih energetskih i drugih statističkih podataka za javni sektor, slaba uključenost menadžmenta, restrikcije u budžetskim i ljudskim resursima, kao i preusmjeravanje političkih i ekonomskih prioriteta zbog finansijske krize (ibidem). Održivo finansiranje projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru je takođe prioritet. EU je na globalnom nivou najvažnije tržište za energetsku efikasnost i činilo je 40% ukupnih globalnih ulaganja u 2011. godini (EK, 2012). Uprkos prioritizovanju investicija u energetsku efikasnost u budžetu EU, uključujući finansiranja iz strukturnih i kohezionih fondova i Horizon-a 2020, kao i niza dobrih primjera na nivou država članica, još uvijek postoji potreba za dodatnim finansijskim sredstvima, jer je, po procjenama Evropske komisije, za dostizanje 20% cilja energetske efikasnosti potrebno ulagati oko 85 milijardi eura godišnje do 2020. godine (Canevari, 2013, str. 16). Potrebni su dalji koraci za pospješivanje investicija od strane privatnog sektora. Međutim, dobar pokazatelj kako privatni sektor percipira inovativnost javnog sektora daje istraživanje Eurobarometer-a (2012) gdje se čak 87% ispitanika iz privatnog sektora slažu (većina njih snažno) da javni sektor treba da pojača napore na polju inovativnosti, kako bi bolje odgovorio potrebama kompanija privatnog sektora. Takođe polovina ispitanika smatra da kod javnih nabavki roba i usluga cijena preovlađuje u odnosu na inovacije, što je dvostruko više od broja ispitanika koji smatraju suprotno. U prethodnom poglavlju je navedeno niz postojećih inicijativa za podršku razvoju legislative i procedura za tretiranje energetske efikasnosti kod javnih nabavki, ali nedostatak obavezujućih odredbi u EU direktivama i nacionalnim legislativama sprečava punu implementaciju. Dok je korišćenje EU strukturnih i kohezionih fondova (uz kofinansiranje od strane državnih fondova) opšte prihvaćen način u novim zemljama članicama za finansiranje energetski efikasne obnove javnih zgrada (Czakó, 2013), potrebno je jasnije definisati uslove ovog načina finansiranja kako bi se obezbijedila ulaganja u najisplativije projekte. Naime, Evropski revizorski sud u skorašnjoj procjeni isplativost ulaganja u energetsku efikasnost javnih zgrada u okviru kohezione politike (na osnovu procjene 24 investiciona projekta), je utvrdio da je vrijeme otplate investicije za ove projekte bilo izuzetno dugo (ECA - European Court of 30 Auditors, 2012). Zbog toga veću pažnju treba posvetiti ka realizaciji troškovno-isplativih projekata koji iskorišćavaju potencijal energetske efikasnosti na najbolji način. Pored prethodno navedenog, smatram da je veliki izazov u EU (i šire gledano) činjenica da se energetska efikasnost može postići na puno različitih načina, koji zahtijevaju veliki broj odluka, i da je potrebno vrijeme za promjene i postizanje svih pozitivnih efekata. Čini se ipak da javni sektor, zbog svoje pozicije autoriteta, ima više mogućnosti za postizanje uspješnih rezultata na polju energetske efikasnosti. Za ovo je potrebno svakako dobro poznavanje i usklađivanje potreba i mogućnosti, praćeno realističnim akcionim planovima. Postoji i potreba za definisanjem odgovarajućeg nivoa ambicija i mjera i nakon 2020. godine. Evropska komisija je u martu 2013. godine pokrenula javne konsultacije za definisanje odgovarajućeg klimatsko-energetskog okvira do 2030. godine (EK, 2013). Ovo predstavlja kritičan momenat kako bi se osiguralo da se energetska efikasnost dobije potrebnu podršku i centralno mjesto u budućnosti. U implementaciji politika energetske efikasnosti na nacionalnom nivou, pored kreiranja adekvatnog zakonodavnog i institucionalnog okvira, potencira se značajna uloga donošenja nacionalnih i lokalnih planova za energetsku efikasnost, i njihova efektna implementacija. U narednim podpoglavljima će se razmotriti implementacija inicijativa EU u nekim od zemalja EU: Austriji i Sloveniji. Inače, kako pokazuje statistika Eurostata, po saradnji u oblasti inoviranja ove dvije zemlje su okarakterisane kao lideri u Evropi (Eurostat, 2013). e. Austrija Prema ukupnom indeksu eko-inovacija (Eco-Innovation Scoreboard, 2013), Austrija se nalazi na devetom mjestu u EU po dostignućima na polju eko-inovacija. Austrija je takođe na petom mjestu po vrijednosti energetskog intenziteta, a u razdoblju od 1973 do 2011. godine energetski intenzitet je smanjen za oko 34,4%, čime se uspješno razdvojio privredni rast od rasta potrošnje energije (NEEAP, 2011). Austrija ima takođe dobre karakteristike mjereno ukupnim indeksom energetske efikasnosti, a ukupni dobici energetske efikasnosti u periodu od 2000. do 2011. godine su bili 11,9% odnosno 1,1% godišnje (Odyssee, 2013). Austrija je takođe održala dobre performanse ekonomije u periodu globalne ekonomske krize, koja je pogodila ovu zemlju manje od drugih zemalja članica EU. Rast ekonomije i prihoda je nizak, ali pozitivan, uslovi finansiranja su ostali relativno zadovoljavajući, a stopa nezaposlenosti je trenutno najniža u EU (Eurostat, 2013). Da bi se održala konkurentnost, Austrijski istraživačke i inovativne politike se fokusiraju na reformu obrazovanja, poboljšanje 31 upravljanja u sektoru istraživanja i razvoja, uspostavljanje novih istraživačkih centara izvrsnosti, uspostavljanje efikasnijeg sistema javnog finansiranja istraživanja i uopšte pospješivanje investicija javnog i privatnog sektora u istraživanje i razvoj. Poboljšana je javno-privatna saradnja privatnih kompanija s javnim istraživačkim organizacijama, i sada su ove aktivnosti iznad prosjeka EU (EK, 2013). Što se tiče održivog energetskog razvoja, Nacionalna energetska strategija (2010) ima za cilj povećanje energetske efikasnosti, energetske sigurnosti i udjela obnovljivih izvora energije. Akcioni plan za zelene javne nabavke je donesen 2010. godine, a drugi Nacionalni Akcioni plan za energetsku efikasnost 2011 godine, koji postavlja indikativni 9% cilj uštede energije do 2016. godine i razrađuje mjere u različitim sektorima potrošnje, kako bi se postavljeni cilj dostigao (NEEAP, 2011). Austrijska energetska agencija (AEA) nadzire sprovođenje mjera energetske efikasnosti definisanih NEEAP-om i blisko surađuje s državnim i federalnim vlastima, kao i regionalnim i lokalnim energetskim agencijama. Mehanizmi za sveukupnu koordinaciju i finansiranje energetske efikasnosti su dobro razvijeni preko Fonda za klimu i energiju, koji od 2007. godine finansira projekte u oblasti energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije sa godišnjim budžetom od oko 120 miliona eura (Klima- und Energiefonds, 2013). Politika javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti se može smatrati sveobuhvatnom i integrisanom, jer uključuje veliki broj aktera u implementaciji, uzimajući u obzir vodeću ulogu javnog sektora, centralne vlasti i vlasti federalnih država su podjednako aktivne na ovom polju. Javni sektor učestvuje sa udjelom od oko 10% u ukupnoj potrošnji energije, a nivo javnih nabavki dostiže 17% BDP-a (NEEAP, 2011). Kriterijumi za energetsku efikasnost su dio Zakona o javnoj nabavci (BvergG, 2006) a organizacije javnog sektora su obavezne da kupuju energetski efikasne i ekološki prihvatljive proizvode i usluge. Nacionalna agencija za javne nabavke daje fokus na kriterijume energetske efikasnosti i specifične kriterijume koje su dio Akcionog plana za održivu javnu nabavku (2010), koji daje smjernice za nabavku ekološki prihvatljivih proizvoda i usluga. Energetska efikasnost u javnim zgradama je tretirana uglavnom putem sistema ugovaranja energetskih performansi, počev od 1999. godine. Program “Ugovaranje za federalne nekretnine” (njem. Bundesimmobiliencontracting) ima za cilj smanjenje korišćenja energije u javnim zgradama, putem angažovanja eksternih pružaoca energetskih usluga sa ponudom projekata sa najvišim stepenom ušteda energije. Po ovom konceptu, 80% postignutih finansijskih ušteda idu na otplatu investicije, a preostalih 20% se vraća korisnicima zgrada 32 kao čista dobit i mogućnost za dalja investiranja (NEEAP, 2013). Osim toga, Savezna agencija za nekretnine (Bundesimmobiliengesellschaft m.b.H.- BIG) obnavlja javne zgrade po energetskim standardima višim od trenutno važećih u Austriji, a od 1999. godine je obnovljeno više od 500 javnih zgrada, gdje je potrošnja energije smanjena u prosjeku oko 20%, a troškovi za oko 11,4 miliona eura (ibidem). Na ovaj način Austrija daje dobar primjer dizajna instrumenata politike za sprovođenje mehanizama zasnovanih na energetskim uslugama i podstiče razvoj ESCO tržišta i privatnih kompanija u ovoj oblasti. Po izvještaju Evropskog programa “Energy Efficiency Watch” koji je sproveo istraživanja o sprovođenju politike i Akcionih planova energetske efikasnosti u zemljama članicama EU, u Austriji je značajan napredak postignut kod obnove javnih zgrada, ali je generalno prisutan nedostatak financijskih sredstava i obaveze obnove kompletnog nacionalnog inventara zgrada (EEW, 2013). Nasuprot tome, sektor saobraćaja (uključujući i javni saobraćaj) pokazuje slabosti, jer nedostaje integrisani pristup, a u NEEAP-u su tretirani uglavnom samo regulatorni instrumenti. Primjer dobre prakse postoji u Sloveniji, gdje se subvencije za provajdere računaju na osnovu kilometara pređenih od strane putnika, a ne na osnovu broja pređenih kilometara samih vozila (o ovome će biti više riječi u narednom poglavlju) Što se tiče aktivnosti na lokalnom nivou, dostupni su razni savjetodavni i promotivni programi, sa ciljem da pomognu lokalnim vlastima od faze planiranja do faze implementacije mjera energetske efikasnosti, poput „e5“ program za energetski efikasne lokalne vlasti, Klimatske Alijanse (njem. Klimabündnis), „EKKO“ projekta, programa „Model regioni za klimu i energiju“ (njem. Energie und Klimamodellregionen Programm) i dr. (NEEAP, 2011). U Austriji je 11 gradova potpisnica Sporazuma Gradonačelnika, a 8 gradova ima razvijene Održive energetske planove, uključujući i Glavni Grad Beč (Covenant of Mayors, 2013). Jedan od dobrih primjera upravljanja inovacijama na lokalnom nivou je inicijativa “Smart City Wien“, kojom se grad Beč želi pozicionirati kao lider na polju istraživanja i razvoja (Hofstetter i Vogl, 2011). Ova inicijativa promoviše zajedničku posvećenost građana i javnog sektora ka kontinuiranim poboljšanjima u Beču, kako bi grad postao održiviji i prijatniji za život. Cilj je razvoj dugoročno održivog sistema urbanog planiranja, uključujući integrisano upravljanje, efikasno snabdijevanje energijom i njenu pametnu potrošnju, razvoj inteligentnih mreža, koncepta zgrada sa nultom potrošnjom energije i ekološko prihvatljivih modela saobraćaja. Projekat je otpočeo delegiranjem generalnog upravljanja gradskom Magistratu zaduženom za planiranje i razvoj. Interesantno je da je u Magistratu, a i u uopšte u administraciji grada Beča, kultura inoviranja na visokom nivou, a razlog za to je i stručan i 33 dobro plaćen kadar, jer je stvar prestiža i privilegija raditi u gradskoj administraciji (Raičević, 2012). Potom su definisani „inteligentni“ ciljevi, uz participaciju i konsultacije sa širokom grupom aktera (građani, predstavnici privrede, univerziteta, raznih instituta i dr.), što je razultovalo usvajanjem strateških dokumenata “Pametna energetska vizija 2050“ (dugoročna vizija), “Mapa puta 2020“ (srednjoročni nivo) i Akcionog plana do 2015. godine. Takođe je postignuta usklađenost sa EU i nacionalnim strategijama, čime su se otvorile dodatne mogućnosti za kofinansiranje projekata kroz nacionalne ili EU fondove. Ovaj proces će se nastaviti kroz uključivanje što većeg broja učesnika, a naročito građana, u zajedničkoj težnji da grad Beč postane inteligentan i održiv grad. Na ovaj način se raspoloživi ljudski kapital grada Beča iskorišćava na najbolji mogući način. Konačno, portal e-uprave Institucija Vlade Austrije (www.help.gv.at) je još jedan dobar primjer korišćenja i dobre primjene u praksi savremenih IKT rješenja za razvoj usluga javnog sektora. Ovaj portal pruža čitav spektar informacija i usluga u oblasti održivog razvoja, poput informacija o upravljanju otpadom i načinima odlaganja, izračun i praćenje potrošnje energije uz pomoć aplikacije “Energy saving check“, e-obrasce i online prijave za podsticaje u oblasti saniranja zgrada “Sanierungsscheck“, a uključuje i niz korisnih savjeta i virtuelnih uputstava o racionalnom korišćenju uređaja, poseban portal za promovisanje biciklizma kao alternativnog modela transporta, i dr. f. Slovenija Prema indeksu eko-inovacija, Slovenija se nalazi na visokom sedmom mjestu u EU (EcoInnovation Scoreboard, 2013). Po vrijednosti energetskog intenziteta Slovenija je tek na 18 mjestu u EU (Eurostat, 2013), ali je po trendu smanjenja energetskog intenziteta iznad EU prosjeka (Odyssee, 2013), koji je u periodu od 2000 do 2011. godine ukupno smanjen 21,3% ili 1,8% godišnje (nasuprot EU prosjeka od 1,5%). Takođe, po indeksu ukupne porasti energetske efikasnosti (ibidem), Slovenija je visoko iznad EU prosjeka (sedmo mjesto), i porast je u periodu od 2000. do 2011. godine iznosio ukupno 18,6% ili 1,7% godišnje, u odnosu na EU prosjek od 13,5% ili 1,3% godišnje. Austrija je po ovom indeksu tek na 12 mjestu (ispod EU prosjeka) a ovi pokazatelji za Sloveniju (veći trend porasta energetskog intenziteta i ukupne energetske efikasnosti) su odlika većine novih zemalja članica EU, koje imaju veći neiskorišćeni potencijal energetske efikasnosti. Po izvještaju Evropske Komisije o stanju istraživanja i razvoja u Sloveniji (2013) se navodi da su u posljednjoj deceniji porasla ulaganja države i privatnog sektora, s određenim fluktacijama, ali generalno Slovenija podstiče ulaganja u cilju rasta konkurentnosti privrede i 34 održivog razvoja (EK, 2013.). Nova Strategija za istraživanje i razvoj 2011-2020, usvojena 2011. godine, ima za cilj bolju integraciju istraživanja i inovacija, poboljšanje saradnje između javnih naučnih institucija i poslovnog sektora, bolji doprinos socio-ekonomskom restrukturiranju i povećanje naučne izvrsnosti. Oblast istraživanja i inovacija dobija podršku iz EU fondova, posebno Strukturnih fondova i Sedmog okvirnog programa. Slovenija je imala snažan rast BDP-a u periodu od 2000 do 2008. godine, a zatim pad u 2009. godini usljed ekonomske krize, nakon čega je uslijedio blagi porast i period oporavka. U periodu nakon ekonomske krize, Slovenija nastoji da smanji budžetski deficit, a EXIT Strategija (2010-2013) naglašava potrebu modernizacije javnog sektora. Politika energetske efikasnosti u Sloveniji je povezana sa politikom i ciljevima EU u ovoj oblasti. Glavni strateški i legislativni dokumenti su Energetski zakon (UL RS 27/2007), Rezolucija o Nacionalnom energetskom programu (UL RS 57/2004), Uredba o efikasnom korišćenju energije kod krajnjih potrošača (Vlada RS, 2010), kao i predloženi Nacionalni energetski program do 2030. godine (2011). Takođe, u skladu sa zahtjevima EU direktiva, drugi Nacionalni plan energetske efikasnosti je usvojen 2011. godine, koji definiše i razrađuje indikativni cilj ušteda energije od najmanje 9% do 2016. godine. Ključne Vladine institucije zadužene za razvoj energetske efikasnosti su Ministarstvo za ekonomski razvoj i tehnologiju, Ministarstvo za infrastrukturu i prostor i Ministarstvo poljoprivrede i okoliša. Agenciju za energetsku efikasnost i obnovljive izvore energije je bila osnovana 1995. godine kao tijelo nadležno za implementaciju politike energetske efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije, ali je nakon reorganizacije Vlade 2005. godine, transformisana u Odsjek u okviru Ministarstva. Međutim, nekoliko uspješnih lokalnih energetskih agencija je osnovano u okviru EU programa “Inteligentna energija u Evropi”, sa ciljem pružanja pomoći gradovima u izradi i implementaciji lokalnih energetskih koncepata, promovisanja održivog razvoja, izradi energetskih pregleda i studija izvodljivosti, sprovođenja energetskog menadžmenta u javnom sektoru i razradi konkretnih investicionih projekata. Time, i pored relativno slabo uređenog institucionalnog okvira na državnom nivou, aktivnosti lokalnih energetskih agencija i drugih organizacija aktivnih na lokalnom nivou značajno poboljšavaju sprovođenje nacionalnih i EU politika i programa. Nacionalni Akcioni plan za energetsku efikasnost je predložio sveobuhvatne mjere u svim sektorima potrošnje, uključujući četiri ključne mjere za javni sektor (NEEAP, 2011): 1. Mjere za poboljšanje energetskih svojstava javnih zgrada i finansijski podsticaji za obnovu i održivu gradnju, 35 2. Uvođenje sistema energetskog menadžmenta u javnom sektoru, 3. Zelena javna nabavka, i 4. Finansijski podsticaji za efikasnu potrošnju električne energije u javnom sektoru – kod javne rasvjete, komunalnih usluga i dr. Vlada je takođe 2010. godine donijela program za ekološki efikasna javnu upravu, s ciljem da sistematski uvede ekološki i energetski menadžment u državnoj upravi, a da se kasnije ovaj proces proširi na sve nivoe javne uprave (NEEAP, 2011). Što se tiče izvora finansiranja projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru, sredstva iz EU Kohezionog fonda se uspješno koriste za energetsku obnovu javnih zgrada. Nadalje, Javni fond za zaštitu okoliša (Eko sklad) je osnovan 1993.godine za podršku ulaganja u zaštitu životne sredine, iz kojeg se osiguravaju povoljni zajmovi i garancije za investicije u oblasti energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije (Eko sklad, 2013). Istraživanje Energy-Efficiency-Watch-a je pokazalo da u Sloveniji postoji nedovoljno jasna strategija i vizija za cjelokupni javni sektor, kao i nedovoljna razmjena dobrih praksi (EEW, 2013). Takođe se nedostatak finansiranja smatra barijerom, ali u smislu da treba jačati mehanizme na osnovu dobrog iskustva rada postojećeg Fonda u Sloveniji (jer 100% ispitanika smatraju rad Fonda kao djelimično ili veoma efikasan). Uvođenje novog fonda za energetsku efikasnost se vidi kao mogući pozitivan razvoj, kao i jačanje učešća privatnog sektora kroz privatno-javna partnerstva. Vrlo dobar primjer u Sloveniji je podsticanje različitih aktivnosti od strane Vlade u oblasti energetske efikasnosti kako bi se poboljšala konkurentnost javnog saobraćaja (ibidem). Posebno inovativni pristup predstavlja davanje finansijskih podsticaja koji pospješuju broj prevezenih putnika, na način što se podsticaji za provajdere usluga javnog prevoza daju zavisno od broja pređenih kilometara po putniku, a ne zavisno od broja pređenih kilometara samog vozila. Slovenija takođe subvencionira kupovinu vozila s minimalnim uticajem na životnu sredinu, poput autobusa sa pogonom na prirodni gas. Ostale planirane aktivnosti za podsticanje većeg korišćenja javnog prevoza se odnose na povećanje dostupnosti, brzine i kvaliteta javnih prometnih pravaca, jedinstveni (kombinovani) sistem karti za javni prevoz, koordinacija rasporeda vožnje, izgradnju biciklističkih staza i pratećih promotivnih aktivnosti, fiskalne instrumente za ograničavanje pristupa privatnih vozila gradskim središtima i dr. Na ovaj način politika promovisanja javnog prevoza sadrži dobar i integrisan miks instrumenata koji uključuju stimulativno subvencioniranje javnog prevoza, modernizaciju postojeće infrastrukture, promocije, podizanje svijesti i pružanje informacija o prednostima javnog prevoza. 36 Gradovi su takodje aktivni u okviru Sporazuma Gradonačelnika, sa 18 gradova potpisnica sporazuma i 5 urađenih Održivih energetskih akcionih planova, uključujući i Ljubljanu i Maribor ka dva najveća grada u Sloveniji (Covenent of Mayors, 2013). U lokalnim zajednicama, lokalne energetske agencije su aktivne na polju uvođenja energetskih proračuna i energetskog menadžmenta, a posebno dobar primjer je uspješan rad Energetske Agencije za Podravje (EnergaP) u Mariboru, gdje je 103 jave zgrade uključeno u energetske proračune, i gdje je potrošnja energije za grijanje snižena za 12% nakon uvođenja energetskog menadžmenta i energetskog proračuna uz upotrebu savremenih IKT rješenja (NEEAP, 2013). Agencija je podržala razvoj održivih energetskih klimatskih politika kroz razvoj lokalnog energetskog koncepta za grad Maribor (usvojenog 2009. godine), razvoj energetskog menadžmenta, promovisanje koncepta održivosti, informisanje i savjetovanje i druge usluge usklađene sa lokalnim potrebama. Pojedinačni projekti u javnim zgradama se sprovode pomoću modela javno-privatnog partnerstva, na osnovu ugovora o energetskom menadžmentu. Ovaj privremeni ugovor između vlasnika zgrade i privatne kompanije omogućava da kompanija kao ugovarač pruža i finansira usluge energetske efikasnosti, koje potom vlasnik zgrade otplaćuje u ugovornom periodu u ratama vezanim za isporučenu energiju ili kroz podjelu finansijske dobiti nastale uštedama energije. Ovo je jako važno za motivaciju korisnika da efikasno troše energiju (EnergaP 2013). Još jedna dobra nova inicijativa je program za energetsku obnovu glavnog grada Ljubljane, koji je otpočeo u januaru 2013. godine, uz podršku Evropske investicione banke kroz EU mehanizam finansiranja za gradove (ELENA). Program će podržati razvoj tri velika investiciona projekta u javnim zgradama u Ljubljani, koji će biti implementirani od strane ESCO kompanija, i rezultati će moći poslužiti kao model za slične projekte u zemlji. Ljubljana je takođe donijela novi Održivi plan za mobilnost (2012) koji podstiče razvoj održivih oblika transporta uz ograničenja za privatni motorizovani prevoz. Ciljevi održivog plana za mobilnost do 2015. godine su povećanje hodanja za 20%, biciklizma za 40% i putovanja autobusima za 50%, te u isto vrijeme smanjenje broja putovanja automobilom za 20%. Konačni cilj do 2020. godine je održiva distribuciju mobilnosti – trećina javni prevoz, trećina nemotorizovana sredstva i trećina privatna vozila (Grad Ljubljana, 2013) 3.2. Razmatranje problematike u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana Kako bi se bolje razumjela i pojasnila situacija u zemljama Zapadnog Balkana, u daljem tekstu se kritički analiziraju sakupljeni statistički podaci i indikatori (u poređenju sa podacima 37 za EU, Austriju i Sloveniju), potom zajedničke barijere, a onda su prikazani i razmotreni rezultati ankete sprovedene u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori. Detaljni statistički podaci, sakupljeni iz e-baze podataka Međunarodne agencije za energetiku, su dati u prilogu. 3.2.1. Energetski indikatori Zavisnost od uvoza energije je visoka u svim zemljama Zapadnog Balkana. Energetska samodovoljnost Zapadnog Balkana (odnos ukupne proizvodnje energije i ukupne energije potrebne za snabdijevanje zemlje) u 2011. godini je iznosila 62%, i varira među zemljama (od 45% u Hrvatskoj do 71% na Kosovu), kao što je prikazano na Slici 8. Problem energetske zavisnosti je sličan kao u EU, mada nešto je situacija nešto povoljnija. Kao što je već navedeno u prethodnim poglavljima, politike u oblasti energetske efikasnosti koje sprovodi EU predstavljaju troškovno najefikasniji način da se smanji energetski deficit i poboljša sigurnost snabdijevanja energijom, što je od važnosti i za zemlje Zapadnog Balkana. Slika 8. Energetska samodovoljnost, 2011 Energetski intenzitet ekonomije pokazuje koliko energije je potrebno za proizvodnju jedinice nacionalnog proizvoda, i mjeri se kao odnos energije potrošene po jedinici BDP-a. Zapadni Balkan je, u prosjeku, u 2011. godini imao gotovo četiri puta veći primarni i tri puta veći finalni energetski intenzitet u odnosu na prosjek EU ( Slika 9). Ovakva situacija je uglavnom zbog degradiranog stanja energetske infrastrukture, Izvor: Međunarodna agencija za energetiku visokih gubitaka kod transformacije, prenosa i distribucije energije (pokazatelj je visok primarni energetski intenzitet), kao i niske energetske efikasnosti u sektorima potrošnje, posebno u sektoru zgrada kao pojedinačno najvećeg potrošača (visok finalni energetski intenzitet). Neke zemlje imaju izuzetno visok energetski intenzitet. Na primjer, Srbija je trošila pet puta više energije po jedinici BDP-a od prosjeka EU-a, a gotovo 1,5 put više od prosjeka Zapadnog Balkana. Takođe, dok je u EU energetski intenzitet imao trend opadanja u 2011. godini u odnosu na 2010. godinu, u nekim zemljama Zapadnog Balkana (Albaniji, BIH, Makedoniji i Srbiji) je rastao. Slika 9. Primarni i finalni energetski intenzitet (ten/hiljadu dolara) 38 Izvor: Međunarodna agencija za energetiku Takođe je zanimljivo primijetiti da energetski intenzitet, u slučaju obračuna BDP-a po paritetu kupovne moći (eng. purchasing power parity - PPP), u većini zemalja nije bio mnogo veći od prosjeka EU (Slika 10). Mada PPP povećava vrijednost BDP-a, i time se u zemljama s nižim troškovima života (u ovom slučaju zemljama Zapadnog Balkana) sužava jaz po pitanju energetskog intenziteta, ukupni trendovi ostaju nepromijenjeni. Važno je istaći da bi snažnija primjena politika EU u oblasti energetske efikasnosti značajno doprinijela smanjenju energetskog intenziteta, koji je trenutno visok u svim zemljama Zapadnog Balkana. Slika 10. Primarni i finalni energetski intenzitet u slučaju obračuna BDP-a po paritetu kupovne moći (ten/hiljadu dolara) Izvor: Međunarodna agencija za energetiku Kako pokazuje Slika 11, sve zemlje Zapadnog Balkana su u 2011. godini trošile manje energije po glavi stanovnika (1.12 ten) od prosjeka EU (2.27 ten). Takođe je, za razliku od EU, prisutan trend rasta potrošnje energije u skoro svim zemljama, izuzev Hrvatske. Može se očekivati da će ove zemlje, kao zemlje u razvoju, sa porastom životnog standarda stanovništva, trošiti sve više i više energije. 39 Slika 11. Potrošnja energije po glavi stanovnika (ten po stanovniku) Izvor: Međunarodna agencija za energetiku Prethodno razmatranje ukazuje na važnost unaprjeđenja energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana, te da bi se primjenom EU politika u oblasti energetske efikasnosti direktno pozitivno uticalo na poboljšanje trenutno negativnih karakteristika i trendova koji su prethodno prikazani. U EU se često uz pojam energetske efikasnosti koristi krilatica „činiti više sa manje“ (eng. „doing more with less”) i fokus se stavlja na postizanju istog nivoa proizvodnje ili usluga uz manje utrošene energije. Primjena mjera energetske efikasnosti može takođe doprinijeti razvoju i generisanju većeg broja usluga sa istim nivoom potrošnje energije i korisnom razdvajanju rasta potrošnje energije od ekonomskog razvoja, što je za zemlje u razvoju (uključujući zemlje Zapadnog Balkana) jako važno, jer sa razvojem ekonomije rastu i potrebe za energijom. Tabela 1. Potencijal energetske efikasnosti do 2020. godine – Zapadni Balkan SEKTOR POTENCIJAL Veoma važan primjenu politika Javni sektor 35 - 40 % energetske Rezidencijalni sektor 10 - 35 % neiskorišćeni Sektor usluga 10 - 30 % Industrija 5 - 25 % Transport 10 % Izvor: Svjetska Banka razlog za za snažnu unapređenje efikasnosti je veliki potencijal za uštede energije prisutan u svim zemljama Zapadnog Balkana. Ovo je potvrdila analiza Svjetske Banke (2010), gdje je utvrđeno da je potencijal najveći u javnom sektoru (Tabela 1), kao i mogućnosti za postizanje nisko troškovnih energetskih ušteda u kratkom roku. 40 3.2.2. Barijere za implementaciju mjera energetske efikasnosti Uprkos prethodno prikazanom velikom potencijalu i mogućnostima za poboljšanje energetske efikasnosti, a što bi, ako se iskoristi, imalo velike koristi za sigurnost snabdijevanja, konkurentnost i smanjenje energetske zavisnosti zemalja Zapadnog Balkana, prisutne su brojne barijere koje usporavaju investicije i implementaciju mjera energetske efikasnosti. a. Niske cijene i subvencije za energiju Jedan od najrasprostranjenijih barijera među zemljama Zapadnog Balkana su niske cijene energije. Cijene električne energije su po pravilu znatno ispod EU tržišnih vrijednosti, posebno za domaćinstva (Tabela 2). Na primjer, u mnogim zemljama komercijalni i industrijski potrošači često plaćaju veću cijenu kako bi se subvencionirale niže cijene za domaćinstva, dok je u nekim zemljama prisutna drugačija situacija (na primjer, aluminijumska industrija ugovara niže cijene električne energije, kao što je slučaj u Crnoj Gori). Niske cijene koje ne reflektuju stvarne troškove proizvodnje i regulisane tarife predstavljaju ozbiljnu prepreku za poboljšanje energetske efikasnosti, često u kombinaciji s raširenim problemom niske stope naplate računa za utrošenu energiju. Tabela 2. Cijene električne energije u 2011. godini, po vrsti potrošača EURc/kWh DOMAĆINSTVA OSTALI Albanija 6.4 8.8 BIH 7.5 7.4 Hrvatska 9.2 8.3 Makedonija 5.4 9.0 Crna Gora 7.2 5.2 Srbija 5.3 5.9 Kosovo 5.6 8.2 Austrija 19.7 - Slovenija 14.9 9.6 EU 18.4 11.2 Izvor: Energy Regulators Regional Association (ERRA) and Eurostat Sa druge strane, adekvatne cijene energije se mogu smatrati jednim od najboljih podsticajnih mjera za javne i privatne potrošače da promijene obrasce potrošnje i energiju koriste racionalno. To će takođe kod investitora povećati atraktivnost i profitabilnost projekata energetske efikasnosti i pozitivno uticati na investicije. Trenutno, promovisanje od strane javnog sektora i investiranje u mjere energetske efikasnosti je otežano i daje slabe rezultate, sve dok cjenovna politika šalje suprotan signal potrošačima. Uz problem niskih cijena prisutan je i problem davanja subvencija za električnu energiju i gas. Međunarodna agencija za energetiku (2012) definiše energetske subvencije, kao bilo koju aktivnost vlada usmjerenu na energetski sektor koja vještački snižava troškove proizvodnje 41 energije ili spušta cijene energije plaćene od strane potrošača. Subvencije koje vještački snižavaju cijene energije potiču rasipničku potrošnju, te potkopavaju konkurentnost energetski efikasnih tehnologija. Za energetski uvozno zavisne zemlje (kao što su zemlje Zapadnog Balkana), subvencije posebno predstavljaju značajan fiskalni teret za državni budžet. Najčešće opravdanje za uvođenje energetskih subvencija je nastojanje da se ublaži energetsko siromaštvo. tj. da se poboljšaju uslovi života siromašnih na način da se obezbijedi pristupačnija i dostupnija energija. Međutim, najveća korist obično ide onima koji troše najviše energije. Međunarodni monetarni fond je procijenio da je 80% od ukupnih benefita za energiju u 2009. godini otišlo u 40% najbogatijih domaćinstava (Coady et al., 2010). Prema drugom izvještaju (Kovačević, 2011) je procijenjeno da vlade zemalja Zapadnog Balkana izdvajaju 7-11% BDP-a samo na subvencije za subvencije za fosilna goriva. Premještajući ovaj teret iz državnih budžeta na individualne potrošače bi dovelo do puno bržeg i racionalnijeg odgovora na buduće promjene cijena energije (u smislu racionalnijeg trošenja) i oslobodilo rashode iz budžeta za druge potrebe. Siromašnim kategorijama stanovništva se osim subvencija mogu ponuditi npr. dobro osmišljeni programi energetske efikasnosti za ovu kategoriju potrošača. U posljednjim godinama zemlje Zapadnog Balkana nastoje da smanje energetske subvencije i usklade cijene energenata sa troškovno opravdanim nivoom. Međutim, ova nastojanja su najviše uslovljena obavezama i inicijativama proisteklim iz međunarodnih obaveza (npr. obaveze i inicijative proistekle članstvom u Energetskoj zajednici), i proces reformi je spor. U nekim slučajevima javna preduzeća imaju monopol ili dobijaju subvencije ili čak ne plaćaju račune za energiju, čime postoji vrlo slaba motivacija za primjenu mjera energetske efikasnosti. b. Efekti globalne ekonomske krize Još jedna značajna barijera su negativni efekti globalne ekonomske i finansijske krize. U svom izvještaju o makroekonomskim izgledima za Zapadni Balkan, Ured za koordinaciju međunarodnih finansijskih institucija (IFI Coordination Office, 2013) navodi da je ekonomska kriza imala teške posljedice po zemlje Zapadnog Balkana, značajno smanjujući stope privrednog rasta (slike 12 i 13), investicije i povećavajući stope siromaštva. 42 Slika 12. Prosječne godišnje stope rasta, zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%) Source: IMF World Economic Outlook (WEO) Slika 13. Projektovane stope rasta za zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%) Izvor: IMF World Economic Outlook (WEO) Javni dug je visok (Slika 14) i u pojedinim zemljama je dostigao kritičan nivo (iznad 50 % u Srbiji, Albaniji, Hrvatskoj i Crnoj Gori), ali je ipak manji u poređenju sa prosjekom EU (86%), Austrijom (74%) ili Slovenijom (54.5%). U svakom slučaju se fiskalni prostor u regionu smanjuje, a pristup bankarskim kreditima i tržištima kapitala dodatno je otežan. Slika 14. Opšti javni dug zemalja Zapadnog Balkana kao % BDP-a, Oktobar 2013 Izvor: IMF World Economic Outlook (WEO) Imajući u vidu ova ograničenja, potrebno je unapređivati klimu za strane i domaće investicije, uz promovisanje modela javno-privatnog partnerstva, takođe u oblasti energetske efikasnosti. Ako javni sektor nije u mogućnosti da finansira projekte energetske efikasnosti, treba težiti 43 drugim, inovativnijim šemama, poput korišćenja ugovaranja o energetskim uslugama i angažmana ESCO kompanija. c. Nizak stepen razvijenosti tržišta za energetske usluge i ESCO Razvoj tržišta energetskih usluga i ESCO kompanija je jedan od glavnih prioriteta EU. Kako je ranije rečeno, ESCO projekti su oblik javno-privatnog partnerstva gdje organizacije javnog sektora angažuju ESCO kompaniju da sprovede investicije u oblasti energetske efikasnosti. Kompanije za pružanje energetskih usluga (eng. Energy Service Companies - ESCOs) pružaju širok pojas sveobuhvatnih energetskih rješenja uključujući izradu i implementaciju projekata u oblasti energetske efikasnosti, kao i upravljanje rizicima. Projekti se potom otplaćuju iz ostvarenih ušteda za energente i održavanje. Uprkos prisustva osnovnog pravnog okvira u većini zemalja Zapadnog Balkana koji u načelno omogućava ESCO poslovanje, tržište je nerazvijeno, a ova vrsta projekata je rijetkost u zemljama, i obično zavisi od vladinih kredita i međunarodnih grantova. Jedan uspješan primjer je javna ESCO kompanija HEP ESCO u Hrvatskoj, koja je uspješno sprovodila mjere energetske efikasnosti u javnom sektoru, najviše uz podršku državnog Fonda za zaštitu okoliša i energetsku učinkovitost (Sekretarijat Energetske zajednice, 2013). Evropska banka za obnovu i razvoj je u nedavnom istraživanju stepena razvoja ESCO tržišta u zemljama Zapadnog Balkana prepoznala mnoge prepreke, uključujući nedostatak informacija o konceptu ESCO i nisko iskustvo banaka za pružanje inovativnih modela finansiranja ESCO projekata, nepovoljne procedure javnih nabavki, nedostatak višegodišnjeg budžetiranja, opštu finansijsku nelikvidnost javnog sektora i posljedično nedostatak financijskih garancija, tretman ESCO usluga kao javnog duga, neupućenost privatnih kompanija o rizicima ulaska u dugoročne ugovore s javnim subjektima itd. (EBRD, 2012). Jasno je da su u Zapadnom Balkanu potrebni dalji napori da bi profunkcionisalo tržište za energetske usluge, čime će se moći povećati investicije u energetsku efikasnost. Od velike je pomoći novouspostavljeni Regionalni program energetske efikasnosti (2013), koji sprovodi EBRD u saradnji sa Sekretarijatom Energetske zajednice, usmjeren na poboljšanje pravnog okvira za projekte ESCO u javnom sektoru, a o kojem će biti više riječi u narednom poglavlju. d. Energetska efikasnost u postupcima javnih nabavki Javna nabavka je u direktivama o energetskoj efikasnosti identifikovana kao jedan od najkorisnijih i najsnažnijih instrumenata u rukama javnog sektora da pokaže lidersku ulogu u 44 promovisanju energetske efikasnosti. Ipak, u zemljama Zapadnog Balkana je prisutno niz barijera koje onemogućuju uspješno sprovođenje javne nabavke efikasnih proizvoda i usluga, a koje se odnose na nedovoljno razvijen legislativni okvir, koji ne sadrži posebne odredbe i kriterijume o nabavci po principima energetske efikasnosti, nedostatak jasnih smjernica i uputstava, kao i nedostatak informacija i praktičnog znanja (Sekretarijat Energetske zajednice, 2011). e. Izdvajanja u istraživanje i razvoj Što se tiče oblasti istraživanja i razvoja, podaci za zemlje Zapadnog Balkana su oskudne jer ne postoji sistematsko izvještavanje prema Eurostat-u. U svakom slučaju, raspoloživi podaci (Izvještaj IFI Coordination Office, 2013) pokazuju da su izdaci za istraživanje i razvoj u Zapadnom Balkanu u prosjeku samo 0,33% BDP-a, što predstavlja samo jednu trećinu izdataka za istraživanje i razvoj u EU-12 (nove zemlje članice EU), a jednu sedminu u odnosu na prosjek EU. Hrvatska i Srbija imaju najveće izdatke sa oko 0,75% BDP-a (Slika 15). Slika 15. Izdvajanja u istraživanja, razvoj i obrazovanje, kao % BDPa, različite godine Izvor: Izvještaj IFI Coordination Office o izgledima za makroekonomski razvoj Zapadnog Balkana U istom izvještaju se, između ostalog, navodi da su trenutni nivoi izdvajanja u istraživanje i razvoj preniski da bi imali značajan uticaj na privredni rast, da je međunarodna saradnja relativno niska, a da je upravljanje pravima intelektualnog vlasništva i odnos između nauke i privrede neadekvatan. Štaviše, privatni sektor ima slabu sklonost ka ulaganjima u istraživanje, razvoj i inovacije. 3.2.3. Regionalne aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti EU i međunarodno iskustvo pokazuju da uspješna implementacija programa energetske efikasnosti zahtijeva mješavinu politika i instrumenata u cilju prevazilaženja niza finansijskih, institucionalnih, tehničkih i bihevioralnih prepreka, koje su tipične za većinu zemlja (IEA, 45 2012). Energetska efikasnost može biti dobitna kombinacija i za zemlje Zapadnog Balkana (uključujući pozitivan uticaj na konkurentnost, životnu sredinu, sigurnost snabdijevanja energijom i ekonomski razvoj), ako je pravilno podržana kroz jak zakonski i institucionalni okvir, te dobro osmišljene i implementirane mjere i programe. Neki dobri primjeri regionalnih programa i saradnje, koji podržavaju implementaciju politika i mjera energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana, će biti opisani u narednim poglavljima. a. Aktivnosti u okviru Energetske zajednice Sve zemlje Zapadnog Balkana su se potpisivanjem Ugovora o Energetskoj zajednici (eng. Energy Community Treaty, 2005) obavezale da reformišu svoja energetska tržišta u skladu sa EU standardima, a od decembra 2009. godine su se obavezale da implementiraju i niz EU direktiva u oblasti energetske efikasnosti. Kako bi se što uspješnije prevazišle uobičajene barijere i pronašla zajednička rješenja i aktivnosti za razvoj i implementaciju politika i programa energetske efikasnosti, Energetska zajednica podstiče integrisane regionalne aktivnosti i stalnu saradnju i koordinaciju između državnih i lokalnih vlasti, s jedne strane, i svih ostalih aktera važnih za promovisanje energetske efikasnosti, poput Evropske Komisije, donatora i međunarodnih finansijskih institucija. - Razvoj zakonodavstva i propisa u oblasti energetske efikasnosti Energetska zajednica je osnovana kako bi se sprovođenje EU politika i zakonodavstva proširilo na zemlje susjede, koje su u različitim fazama EU integracija. Potpisivanjem Ugovora o energetskoj zajednici, sve zemlje Zapadnog Balkana su se obavezale na implementiraju ključno zakonodavstvo EU u oblasti energetike, uključujući i energetsku efikasnost. Važan korak u tom smjeru bile su odluke Ministarskog Savjeta Energetske zajednice (u decembru 2009., septembru 2010. i oktobru 2011. godine) kojima su određene direktive energetske efikasnosti uključene u legislativu Energetske zajednice. Na osnovu ovih odluka, zemlje Zapadnog Balkana su obavezne prenijeti u nacionalno zakonodavstvo sledeće direktive (Legislativni okvir Energetske zajednice, 2013, str. 405-474): Direktivu 2006/32/EC o efikasnom korišćenju energije i energetskim uslugama2, 2 Dalje usklađivanje sa novom EU legislativom i politikama se prati i analizira, a u toku je analiza usvajanja najnovije EU direktive 2012/27/EU o energetskoj efikasnosti, koja je zamijenila Direktivu 2006/32/EC. 46 Direktivu 2010/31/EU o energetskim karakteristikama zgrada, Direktivu 2010/30/EU o označivanju proizvoda relevantnih sa aspekta potrošnje energije, kao i niz implementirajućih regulativa. Jedan od temelja za unapređenje energetske efikasnosti je pravilno transponovanje i implementacija navedenih direktiva. Kako bi se što zemlje što uspješnije nosile sa ovim izazovnim zadatkom, Energetska zajednica promoviše i podržava integrisane aktivnosti na regionalnom nivou. Prvi korak je bio priprema nacionalnih mapa puta (eng. Road Maps) za implementaciju direktiva energetske efikasnosti (2011). Sve Zemlje zapadnog Balkana su pripremile mape puta u 2011. godini, na osnovu uniformnog šablona pripremljenog od strane Sekretarijata Energetske zajednice (Energetska zajednica, 2011). Ovi dokumenti sadrže tri poglavlja koji tretiraju svaku direktivu pojedinačno, a svako poglavlje sadrži podjelu po ključnim odredbama direktiva, izvještaje o statusu transpozicije, kao i informacije o odgovornim institucijama i rokovima za implementaciju. Osnovna struktura mapa puta je prikazana na slici 16. Slika 16. Struktura mape puta za energetsku efikasnost STRUKTURA MAPE PUTA I. DIREKTIVA 2006/32/EC II. DIREKTIVA 2010/31/EU O EFIKASNOM KORIŠĆENJU ENERGIJE I ENERGETSKIM USLUGAMA O ENERGETSKIM KARAKTERISTIKAMA ZGRADA III. DIREKTIVA 2010/30/EU O OZNAČIVANJU PROIZVODA DEFINICIJE I CILJEVI UŠTEDE ENERGIJE PROMOCIJA EFIKASNOG KORIŠĆENJA ENERGIJE I ENERGETSKIH USLUGA METODOLOGIJA ZAHTJEVI ENERGETSKIH KARAKTERISTIKA ENERGETSKO SERTIFIKOVANJE ZGRADA OPSEG I DEFINICIJE USPOSTAVLJANJE OSNOVNOG OKVIRA IMPLEMENTIRAJUĆA REGULATIVA INSPEKCIJE SISTEMA ZA GRIJANJE I HLAĐENJE INFORMACIJE I KAZNE Izvor: Energetska zajednica, 2011 Na ovaj način, zajednički pristup u planiranju transpozicije direktiva je doveo do usklađenog procesa implementacije, boljeg praćenja i izvještavanja o napretku postignutom u razvoju nacionalnog zakonodavstva, kao i utvrđivanju prioritetnih područja za podršku kroz programe regionalne donatorske pomoći. Dobar nivo razmjene ekspertize, informacija i najboljih praksi je uspostavljen i sa relevantnim projektima EU, uključujući EU projekat “Inicijative za zajedničko djelovanje ” (eng. Concerted Actions). 47 - Saradnja kroz regionalnu Koordinacionu Grupu za Energetsku Efikasnost Jedan od uspješnih primjera regionalnih radnih tijela je Radna Grupa za Energetsku Efikasnost, osnovana 2007. godine od strane Energetske zajednice s ciljem podrške implementacije EU direktiva u oblasti energetske efikasnosti i koordinacije aktivnosti na regionalnom nivou. Rad ove grupe se pokazao veoma korisnim i kao dodatna vrijednost nacionalnim naporima u ovoj oblasti. Ključne aktivnosti Radne Grupe su u prethodnom periodu su bile izrada mapa pita za implementaciju direktiva energetske efikasnosti i izvještavanje o postignutom napretku, priprema nacionalnih planova za energetsku efikasnost i razvoj mehanizama za monitoring implementacije, razmjena iskustava, usklađen razvoj promotivnih kampanja i dr. Rad na regionalnom nivou će se nastaviti kroz novu Koordinacionu Grupu za Energetsku Efikasnost, osnovanu 2013. godine kao šira platforma za saradnju i razmjenu iskustava u implementaciji legislative za energetsku efikasnost (uz više uključenih aktera). Osnovne planirane aktivnosti Koordinacione Grupe (razrađene u Radnom Planu za 2013. i 2014. godinu), se odnose na: Dalji rad na harmonizovanom pristupu implementacije direktiva energetske efikasnosti, s paralelnom analizom novog EU zakonodavstva i preporukama za usvajanje u Energetskoj zajednici, zajednički rad na pripremi nacionalnih planova za energetsku efikasnost i razvoj integrisane Platforme za monitoring implementacije, identifikacija i razmjena dobrih praksi u cilju poboljšanja energetski efikasnih javnih nabavki, razvoj sekundarnog zakonodavstva i diseminacija dobrih praksi za razvoj tržišta energetskih usluga, i zajednička implementacija Direktive o energetskim karakteristikama zgrada i dalji razvoj šema i inovativnih mehanizama finansiranja obnove zgrada. - Fokus na javni sektor Energetska zajednica takođe stavlja naglasak na mjere energetske efikasnosti u javnom sektoru, uprkos činjenici da su u ovom sektoru prisutne mnoge prepreke u implementaciji. Jedan od razloga za to je promocija vodeće uloge javnog sektora u skladu sa zahtjevima direktiva energetske efikasnosti. Još jedan praktičan razlog fokusa na javni sektor je i činjenica da će se, u uslovima nerazvijenog pravnog okvira i tržišta za energetsku efikasnost, mjere u javnom sektoru lakše sprovesti, paralelno sa razvojem odgovarajućeg zakonodavnog, finansijskog i institucionalnog okvira. Ovakav pristup se prepoznaje i u donesenim Akcionim 48 Planovima za Energetsku Efikasnost (2011), s velikim brojem mjera posvećenih javnom sektoru, pri čemu su uobičajene mjere u javnom sektoru energetski pregledi i sertifikacija javnih zgrada, projekti za energetski efikasnu obnovu javnih objekata, škola, bolnica i javne rasvjete, razvoj energetskog menadžmenta na državnom i lokalnom nivou, energetska efikasnost kod javne nabavke (uređaja, vozila), strožiji standardi energetske efikasnosti za nove javne zgrade, itd. (Sekretarijat Energetske zajednice, 2011, str. 17-19). b. Podrška razvoju nacionalnih planova za energetsku efikasnost Dobar primjer benefita regionalne saradnje pokazuje i proces razvoja nacionalnih akcionih planova za energetsku efikasnost (NEEAP). U skladu sa zahtjevima Direktive 2006/32/EC, zemlje Zapadnog Balkana su obavezne da definišu indikativni cilj uštede energije od najmanje 9% potrošnje energije između 2010 i 2018. godine, te da razrade konkretne mjere i aktivnosti za postizanje ovog cilja u akcionim planovima. Rok za donošenje drugih po redu NEEAP-a za zemlje Zapadnog Balkana je bio jun 2013. godine, i Regionalna Radna Grupa za Energetsku Efikasnost je u saradnji sa Sekretarijatom Energetske zajednice 2012. godine pripremila zajednički obrazac i uputstvo za izradu NEEAP-a, koji se temelji se na modelu koji se koristio od strane zemalja članica EU. Korišćenje istog šablona za pripremu NEEAP-a je dobar primjer usklađenog pristupa na regionalnom nivou. Sekretarijat Energetske zajednice je potom organizovao trening radionicu za pripremu NEEAP-a krajem 2012. godine i pružio koordinacionu pomoć zemljama kako bi dobili odgovarajuću međunarodnu tehničku pomoć za izradu NEEAP-a. Sa druge strane, Evropska Komisija je sarađivala sa Regionalnom Grupom za Energetsku Efikasnost po pitanju mogućnosti finansiranja, finansirala izradu studije da istraži sve dostupne mogućnosti finansiranja za implementaciju NEEAP-a (EK, 2011), a dalje pomogla u njihovom korišćenju organiziranjem skupova u zemljama i na regionalnom nivou za podizanje svijesti o mogućnostima finansiranja, kao i podršku u razvoju regionalne i nacionalnih web-stranica s informacijama o finansiranju energetske efikasnosti. GIZ je takođe obezbijedio podršku za uspostavu regionalne platforme za monitoring i verifikaciju ušteda iz mjera energetske efikasnosti iz NEEAP-a. c. Učešće u Sporazumu Gradonačelnika Još jedna važna Evropska inicijativa je Sporazum Gradonačelnika gdje trenutno 76 gradova Zapadnog Balkana učestvuje i sarađuje sa gradovima i regionima u EU, dobrovoljno se obavezujući na povećanje energetske efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije na 49 svojoj teritoriji, kao i dostizanju 20% smanjenja emisija gasova sa efektom staklene bašte do 2020. godine. Ključne aktivnosti u okviru ove inicijative uključuju razvoj i implementaciju akcionih planova za održivu energiju koji detaljno razrađuju aktivnosti i mjere za postizanje cilja smanjenja emisija na lokalnom nivou (Covenent of Mayors, 2013). GIZ projekat “Mreža energetski efikasnih glavnih gradova Jugoistočne Evrope” od 2009. godine podržava postizanje ciljeva iz Sporazuma Gradonačelnika, kroz razmjenu iskustava između glavnih gradova Zapadnog Balkana koji učestvuju u ovom projektu (Tirana, Sarajevo, Zagreb, Skoplje, Podgorica), obuke za energetski menadžment, kao i saradnju među samim gradovima i njemačkog grada Frajburga, koji je uključen kao grad mentor i model ostalim gradovima (GIZ, 2013). Na ovaj način glavni gradovi takođe daju primjer ostalim gradovima iz zemalja Zapadnog Balkana da se pridruže Sporazumu Gradonačelnika. d. Mreža zajednica lokalnih vlasti Jugoistočne Evrope (NALAS) Mreža zajednica lokalnih vlasti Jugoistočne Evrope (eng. Network of Associations of Local Authorities of South East Europe - NALAS) okuplja 16 zajednica opština koje zastupaju otprilike 9 hiljada lokalnih zajednica iz zemalja Jugoistočne Evrope, a funkcioniše kao neformalna organizacija koja organizuje redovne sastanke, seminare i programe obuke. NALAS takođe ima Radnu Grupu za Energetsku Efikasnost, koja okuplja široki krug eksperata, lokalnih energetskih menadžera, gradonačelnika i drugih aktera koji zajedno diskutuju pitanja promovisanja energetske efikasnosti na lokalnom nivou, predlažu promjene u zakonodavstvu, razmjenjuju najbolje prakse i dr. Po nedavnom istraživanju mišljenja privatnog sektora od strane NALAS-a (NALAS, 2013), dva najveća problema kod sprovođenje energetske efikasnosti na lokalnom nivou su administrativne barijere i niske cijene energije (ovo se poklapa sa prethodno opisanim barijerama na nacionalnom nivou). Takođe, veliki broj ispitanika smatra ozbiljnim preprekama poteškoće u osiguravanju kredita, nedovoljna uključenost višeg menadžmenta na lokalnom nivou u poslove energetskih investicija, da zaduženi službenici ne posjeduju dovoljno tehničkog znanja itd. Nedovoljno podsticajna javna nabavka je takođe prepoznata kao barijera za investicije u oblasti energetske efikasnosti i implementaciju ESCO projekata. e. Savjet za regionalnu saradnju i Strategija “Jugoistočna Evropa 2020” Savjet za regionalnu saradnju (eng. Regional Cooperation Council - RCC) se u svom radu fokusira na pospješivanje i unaprjeđenje regionalne suradnje u Jugoistočnoj Evropi i podržava EU integracije zemalja Zapadnog Balkana. RCC razvija i održava bliske kontakte sa svim 50 relevantnim akterima u regionu, uključujući vlade zemalja Zapadnog Balkana, međunarodne organizacije, međunarodne financijske institucije, regionalne organizacije, civilno društvo i privatni sektor (RCC, 2013). U okviru ovog procesa, a slijedeći opšti konsenzus da region treba novu izvozno orijentisanu strategiju rasta, koja bi promovisala održive socio-ekonomske ciljeve i unaprijedila proces pristupanja EU, Ministri ekonomija Zapadnog Balkana su nedavno donijeli Strategiju “Jugoistočna Evropa 2020” (RCC, 2013), i obavezali se na njenu implementaciju. Strategija je usklađena sa EU Strategijom “Evropa 2020”, a cilj je prevashodno poboljšanje životnog standarda stanovništva u regionu kroz pospješivanje razvoja i rasta konkurentnosti ekonomije. Strategija se fokusira na podsticanje ključnih dugoročnih pokretača rasta (inovacije, vještine i integracije u oblasti trgovine) kroz pet glavnih principa - integrisani, pametan, održiv i inkluzivan rast, podržani dobrim javnim upravljanjem. Zajednička vizija je pretočena u ciljeve do 2020. godine: otvaranje jednog miliona novih radnih mjesta, rast zaposlenosti od trenutnih 39% na 44%, povećanje ukupnog regionalnog trgovinskog prometa za više od dvostruko (od trenutnih 94 na 210 milijardi eura), rast BDP-a po stanovniku od trenutnih 36% na 44% prosjeka EU, te razvoja 300 hiljada visokokvalifkovane radne snage. Strategija sadrži poseban dio posvećen održivom razvoju, gdje se naglašava potreba povećanja energetske efikasnosti putem dostizanja ciljeva uštede energije od minimum 9% do 2018. godine, u skladu s obavezama u okviru Energetske zajednice. Strategija podstiće potrebu implementacije nacionalnih planova energetske efikasnosti i razvoj institucionalnog i pravnog okvira, kao i obezbjeđivanje dovoljno finansijskih sredstava. Dobro rukovođenje od strane javnih vlasti je od ključne važnosti za postizanje svih ciljeva Strategije, uključujući održiv razvoj. Važan fokus Strategije je međuinstitucionalna saradnja i koordinacija kod osmišljavanja politika i razmjena dobrih praksi, kako bi se efikasnije doprinijelo ekonomskom rastu. Važno u ovom smislu je formulisanje koordinisanih regionalnih mjera koje nastoje smanjiti korupciju u javnoj upravi, kako bi se poboljšala efikasnost vlade i povoljni uslovi za investicije privatnog sektora. Evropska komisija snažno podržava implementaciju ove strategije i najavila je uključivanje izvještavanja o njenoj implementaciji u redovne izvještaje o napretku zemalja Zapadnog Balkana u procesu proširenja, kao i podršku kroz EU fondove. 3.2.4. Dostupno finansiranje za energetsku efikasnost u Zapadnom Balkanu Značajan broj finansijskih mehanizama i mehanizama podrške su dostupni javnom i privatnom sektoru u Zapadnom Balkanu u procesu dostizanja ciljeva energetske efikasnosti, 51 pri čemu su međunarodne finansijske institucije posebno aktivne na ovom polju. Evropska Komisija je 2011.godine podržala analizu dostupnih fondova za finansiranje energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije u Zapadnom Balkanu (EK, 2011). Ažurirani izvještaj iz 2013 godine (EK, 2013) je identifikovao 34 pojedinačna fonda koja nude finansijsku i/ili tehničku podršku za poboljšanje energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana (Tabela 3).Ukupna sredstva koja su na raspolaganju iznose oko 1,5 milijardi eura (u odnosu na 830 miliona eura u 2011. godini), od kojih 97% otpada na kreditna sredstva, uključujući i povezanu tehničku pomoć i grantove. Tabela 3. Pregled dostupnih fondova za finansiranje energetske efikasnosti u Zapadnom Balkanu, ažurirano 2013. godine Izvor: WBIF, 2013 Ovo istraživanje je takođe otkrilo da, iako postoje relativno velika dostupna finansijska sredstva za ulaganja u energetsku efikasnost, vrlo mali dio je bio iskorišćen. ESCO kompanije još nisu voljne ući na nova tržišta bez stabilne potražnje i sa još nesređenim pravnim okvirom. Takođe je utvrđeno da je većina financijskih sredstava usmjerena ka privatnom sektoru, te da je veća podrška potrebna javnom sektoru (kako mehanizmi finansiranja tako i programi tehničke pomoći), jer javni sektor ima izazov da kreira odgovarajući zakonski okvir i pokaže vodeću ulogu u implementaciji. Gradovi su posebno važni, jer je najveći potencijal za energetske uštede na njihovim teritorijama. Prioritizovanje energetske efikasnosti u državnim i lokalnim budžetima i veći marketing mehanizama finansiranja je takođe jako važno. 52 3.2.5. Posebni međunarodni programi pomoći za region Zapadnog Balkana Neki programi podrške i inicijative EU (opisani u poglavlju 3.1.2.c) su otvoreni i za zemlje Zapadnog Balkana, jer sve imaju status IPA ili EU pristupnih zemalja. Ove zemlje mogu aplicirati u saradnji sa zemljama članicama EU za učešće u projektima u okviru Sedmog okvirnog programa, Horizon-a 2020, Sporazuma gradonačelnika, Kampanje za održivu energiju Evrope, CONCERTO, BUILD UP i dr. U narednom tekstu ce biti navedeni neki specifični međunarodni projekti za podršku zemljama Zapadnog Balkana u oblasti energetske efikasnosti, a koji nude razne međunarodne finansijske institucije i donatori (izuzev projekta GIZ-a “Mreža energetski efikasnih glavnih gradova Jugoistočne Evrope”, koji je opisan ranije). a. EU podrška kroz IPA, TAIEX i Twinning EU Instrument za predpristupnu pomoć za zemlje kandidate i potencijalne kandidate za članstvo u EU (eng. Instrument for Pre-Accession Assistance-IPA) je namijenjen sveobuhvatnoj podršci u procesu EU integracija, kako bi se sprovele reforme neophodne za buduće članstvo (EK, 2013). Aktivnosti koje IPA finansira su usklađene sa prioritetima datim u Evropskom i Pristupnim partnerstvima za svaku zemlju, kao i sa Strategijama proširenja i izvještajima o napretku koje Evropska Komisija objavljuju godišnje za svaku zemlju Zapadnog Balkana ponaosob. Cilj je takođe i da se kroz korišćenje IPA sredstava sve zemlje korisnice pripreme za buduće korišćenje EU strukturnih i kohezionih fondova. Vrijednost IPA sredstva je za period 2007-2013.godine iznosila ukupno 11,5 milijardi eura. Evropska Komisija ova sredstva indikativno alocira usvajanjem Višegodišnjeg Indikativnog Finansijskog Okvira, a za svaku zemlju se dalje definišu prioriteti u Višegodišnjim Indikativnim Planskim dokumentima. Pregledom ovih dokumenata se vidi da su značajna sredstva bila dostupna zemljama korisnicama na godišnjem nivou, npr. Crnoj Gori je u 2012. godini bilo dostupno 35 miliona eura, a Srbiji 202 miliona eura. Trenutna IPA ističe krajem 2013. godine, a nova IPA II (za period 2014-2020) je u fazi pripreme i diskusije. U svakom slučaju je jasno da će IPA II podržavati dalje reforme u zemljama Zapadnog Balkana usklađene sa ciljevima EU strategije “Evropa 2020 - strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast“, pa će zemlje biti u mogućnosti da konkurišu i za reformske aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti. Pored toga što je moguće da svaka zemlja konkuriše pojedinačno u okviru nacionalnog IPA instrumenta, trebalo bi razmotriti i mogućnost zajedničkog konkurisanja za sredstva višekorisničke IPA-e (projekti regionalnog karaktera). 53 TAIEX instrument (eng. Technical Assistance and Information Exchange) omogućuje obezbjeđivanje kratkoročne tehničke pomoći od strane EU eksperata, savjetodavne usluge i trening (EK, 2013). TAIEX pomaže zemljama korisnicama da se upoznaju, primjenjuju i obezbijede sprovođenje zakonodavstva EU, kao i praćenje napretka. Kratkoročna pomoć se pruža uglavnom na tri načina: organizovanjem radionica sa učešćem EU eksperata, kao i putem stručnih misija koje pružaju prilagođene savjete administracijama zemalja korisnica i studijskih posjeta institucija EU i zemalja članica. Twinning je instrument za saradnju između javnih institucija država članica EU i zemalja korisnica. Twinning ima za cilj pružanje dugoročnije podrške za prenošenje, primjenu i sprovođenje zakonodavstva EU, a takođe nastoji podijeliti dobre prakse razvijene u EU i podstiče razvoj dugoročnih odnosa između javnih institucija u postojećim i budućim zemljama EU. Na kraju je važno istaći da za sve pomenute EU instrumente postoji mreža kontakata u zemljama korisnicama (Nacionalni IPA koordinatori, TAIEX and Twining kontakti) koji daju savjete, podršku i pomoć za ostvarivanje partnerstava. Stupanjem u kontakt sa ovim osobama će se lakše definisati prioriteti i obezbijediti saradnja sa institucijama u EU i zemljama članicama. b. Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan Novouspostavljeni Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan (2012) se finansira u okviru Investicionog Fonda za Zapadni Balkan (eng. Western Balkans Investment Framework) i sprovodi ga Evropska Banka za Obnovu i Razvoj (EBRD) u saradnji sa Sekretarijatom Energetske zajednice i Koordinacionom Grupom za Energetsku Efikasnost (EBRD, 2013). Ovaj program podržava ulaganja u energetsku efikasnost u javnom i privatnom sektoru i podržava promovisanje vodeće uloge javnog sektora na polju energetske efikasnosti. Program uključuje vrlo važnu komponentu tehničke pomoći, čiji je cilj razvijanje ili poboljšanje nacionalnih regulatornih okvira za podršku razvoju ESCO projekata u javnom sektoru, kao i paket mjera podrške za tretiranje sistemskih barijera za energetsku efikasnost (reforma energetskih tarifa, podrška za razvoj pametnih sistema za mjerenje i obračun potrošnje energije, implementacija Direktive za energetsku efikasnost zgrada i razvoj smjernica za energetski efikasnu javnu nabavku). Očekuje se da će ovaj program obezbijediti sveobuhvatnu tehničku podršku i investicije za razvoj ESCO tržišta, kao i tehničku pomoć javnim tijelima za sprovođenje ESCO investicionih programa, kroz posebno dizajnirane kreditne linije. 54 c. Integrisana platforma za monitoring i verifikaciju energetskih ušteda Regionalnim projektom “Integrisana platforma za monitoring i verifikaciju energetskih ušteda” GIZ pruža podršku zemljama Zapadnog Balkana da razviju i implementiraju harmonizovanu metodologiju za monitoring i verifikaciju ušteda energije postignutih tokom implementacije nacionalnih planova za energetsku efikasnost, usklađenu sa EU standardima. U okviru ovog projekta su prvo razvijene metodologija i preporuke za sveobuhvatno praćenje implementacije nacionalnih planova u zemljama Zapadnog Balkana. Projekat se u 2013. godini nastavio sa razvojem internet platforme za monitoring i verifikacija ušteda NEEAP-a, jednostavne i fleksibilne za korišćenje imajući u vidu raznovrsne načine primjene u zemljama i veliki planirani broj uključenih institucija. U toku 2014. godine je planirano niz trening programa na nacionalnom i regionalnom nivou, kako bi se nova platforma što uspješnije i održivije koristila (GIZ, 2013). Sve ovo pokazuje značaj korišćenja ove integrisane platforme, koju će moći koristiti svi obveznici izvještavanja, a dobrovoljno i svi drugi subjekti koji ostvaruju uštede, a moći će se vršiti i monitoring nacionalnih i lokalnih akcionih planova. Nadležne institucije će imati sveobuhvatan pregled onoga što se događa na lokalnom nivou, i sa više znanja i samopouzdanja će biti u mogućnosti da kreiraju adekvatne mehanizme podrške za sprovođenje mjera energetske efikasnosti. d. Javni dijalog o održivom korišćenju energije u Jugoistočnoj Evropi Inicijativa za osnivanje javnog dijaloga o održivom korišćenju energije u Jugoistočnoj Evropi pokrenut je od strane članova mreže škola za političke studije u Jugoistočnoj Evropi (Albanija, BiH, Hrvatska, Kosovo, Makedonija, Srbija), a pod pokroviteljstvom Savjeta Evrope i uz podršku GIZ-a. Zajednički cilj inicijative je podrška postizanju 20% cilja energetske efikasnosti do 2020. godine (zvanični web sajt inicijative, 2013). Dok su države ovog regiona postigle relativno dobar napredak u transpoziciji zakonodavstva i politika EU u nacionalna zakonodavstva, napredak je puno sporiji kada je u pitanju njihovo sprovođenje. U ome se i prepoznaje važnost ove inicijative, koja se bavi stvaranjem promotivnih platformi za osnivanje javnog dijaloga, kombinovano sa izgradnjom kapaciteta za sprovođenje javne politike u oblasti energetske efikasnosti. Ključni cilj inicijative je uspostaviti i održavati javni dijalog između predstavnika parlamenata, vlada, poslovnog sektora, medija i civilnog društva o održivom korišćenju energije s primarnim naglaskom na energetsku efikasnost. U zemljama se sprovode edukativne aktivnosti kroz organizaciju stručnih i motivacionih seminara, uspostavljanje dijaloga na visokom političkom nivou i 55 okupljanje predstavnika različitih ciljnih grupa kako bi se diskutovala i podsticala razmjena mišljenja o najboljim modelima za sprovođenje politika energetske efikasnosti. e. Program Energetske Efikasnosti EE21 Program Energetske Efikasnosti 21 (eng. Energy Efficiency 21 Programme – EE21) je regionalni program koji sprovodi UNECE, koji ima za cilj pomoći ekonomijama u tranziciji da razviju i sprovode održive energetske politike i strategije energetske efikasnosti, smanje emisije gasova sa efektom staklene bašte, kako bi se zadovoljile međunarodne obveze, te povećala sigurnost snabdijevanja energijom (UNECE, 2013). EE21 je krovni program pod kojim se razvijaju regionalni i sub-regionalni projekti. U Zapadnom Balkanu se projekti odnose na izgradnji kapaciteta, reforme politike i podizanje svijesti za razvoj tržišta i finansiranje projekata energetske efikasnosti. Takođe je obezbijeđena podrška vladama za poboljšanje energetskih karakteristika zgrada, izradu akcionih planova za energetsku efikasnost u stambenom sektoru i relevantne aktivnosti na izgradnji kapaciteta implementirajućih institucija. f. Jačanje kapaciteta za strategije za nisko-emisioni razvoj Agencija Sjedinjenih Američkih Država za međunarodnu saradnju (USAID) je do kraja 2012. godine pružala podršku zemljama Zapadnog Balkana uglavnom za razvoj politika energetske efikasnosti u zgradarstvu. Počev od 2013. godine, podrška će se nastaviti kroz širok program za jačanje kapaciteta za izradu i implementaciju strategija za nisko-emisioni razvoj (eng. Enhancing Capacity for Low Emission Development Strategies, EC-LEDS). Ovaj program će podržati zemje na putu dugoročno održivog razvoja, klimatski neutralan privredni rast, uz istovremeno smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte. U oblasti energetske efikasnosti ovaj program će pružiti dalju podršku u okviru planiranja implementacije nisko emisionih strategija na državnom i lokalnom nivou, uključujući podršku za sprovođenje nacionalnih akcionih planova za energetsku efikasnost, razvoj odgovarajućeg zakonodavnog i institucionalnog okvira, pripremu projekata, jačanje ESCO tržišta itd. (USAID, 2012). g. Inicijativa “Održiva energija za sve” Inicijativa Ujedinjenih nacija “Održiva energija za sve” (eng. Sustainable Energy for All SE4ALL) je pokrenuta 2011. godine sa namjerom da se promoviše globalno dostizanje tri glavna cilja do 2030. godine: obezbjeđivanje opšteg pristupa energije, udvostručenje udjela obnovljivih izvora energije u globalnom energetskom miksu i dvostruko poboljšanje energetske efikasnosti (UN, 2013). 56 Od početka inicijative do sada se više od 65 vlada iz cijelog svijeta formalno obavezalo na dostizanje ciljeva, uključujući samo Crnu Goru iz regiona Zapadnog Balkana. Značaj ove inicijative je u ogromnim finansijskim sredstvima predviđenim za implementaciju aktivnosti na dostizanju ciljeva SE4ALL, uključujući energetsku efikasnost. Naime, vlade razvijenih zemalja, privatni sektor i investitori su se obavezali na investiranje više od 50 milijardi dolara za postizanje ciljeva inicijative, a dodatna sredstva su predviđena od strane drugih ključnih učesnika - multilateralnih razvojnih banaka, kao i međunarodnih organizacija i organizacija civilnog društva. I pored niza regionalnih inicijativa koje se trenutno razvijaju, još nijedna nije inicirana od strane regiona Zapadnog Balkana, pa su ovdje prisutne značajne mogućnosti za napredak. h. Globalni fond za zaštitu životne sredine (GEF) Globalni fond za zaštitu životne sredine (eng. Global Environment Facility - GEF), koji djeluje kao nezavisna finansijska organizacija, ujedinjuje 183 zemlje zajedno sa međunarodnim institucijama, organizacijama civilnog društva i privatnog sektora u cilju rješavanja globalnih problema zaštite životne sredine, i pruža podršku za razvoj i implementaciju nacionalnih održivih razvojnih inicijativa. GEF takođe služi kao financijski mehanizma za Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija za zaštitu klime, i pruža podršku za projekte vezane za klimatske promjene (GEF, 2013). Od 1991, GEF je finansirao brojne projekte u zemljama u razvoju i tranziciji, obezbjeđujući 11,5 milijardi dolara kroz grantove i dodatnih 57 milijardi za kofinansiranje više od 3 hiljade projekata u više od 165 zemalja (ibidem). Novi finansijski okvir (2014-2018), je u fazi pripreme, a sa planiranim godišnjim budžetom od jedne milijarde eura bit će najveći izvor finansiranja za obezbijeđenje tehničke pomoći za inovativne projekte koji pozitivno utiču na klimatske promjene. Cilj je da se dobiju modeli rješenja koja se mogu replicirati preko planiranog Zelenog Klimatskog Fonda, sa planiranim budžetom od oko 100 milijardi dolara, koji će početi sa radom uskoro kao mehanizam za prijenos novca iz razvijenih zemalja u zemlje u razvoju, predviđen za razvoj i implementaciju projekta kojima se ublažavaju klimatske promjene. GEF će se u narednom periodu snažnije fokusirati na inovacije, uključujući pospješivanje uloge javnog i privatnog sektora, integrisani pristup (smanjenje emisija integrisanih sa socio-ekonmskom benefitima), a javni sektor će se podržati u razvoju, donošenju i sprovođenju inovativnih politika, akcionih planova, strategija i propisa koji omogućuju povećanje investicija, uključujući i energetsku efikasnost. Na primjer, jedna od nedavnih aplikacija za finansiranje putem GEF-a je 57 podnesena od strane Crne Gore za projekt razvoja emisiono-neutralnog turizma u Crnoj Gori (GEF, 2013). 3.3. Uporedna analiza Sekretarijat Energetske zajednice redovno izvještava o progresu u implementaciji direktiva energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana i objavljuje na godišnjem nivou izvještaje o implementaciji (Sekretarijat Energetske zajednice, 2013). S druge strane, zemlje takođe redovno izvještavaju o implementaciji (ibidem). Na osnovu analize ovih izvještaja i dodatnih ličnih istraživanja i razgovora sa predstavnicima Koordinacione Grupe za Energetsku Efikasnost, u daljem tekstu će biti prikazana uporedna analiza stanja implementacije. Sumarni rezultati su dati u tabeli 4. Tabela 4. Uporedna analiza sprovođenja politika energetske efikasnosti u javnom sektoru Osnovne odredbe za energetsku efikasnost (Zakon) Nacionalna Strategija za energetsku efikasnost Prvi NEEAP (2010) Drugi NEEAP (2013) Nacionalno institucija zadužena za energetsku efikasnost (Agencija ili Odsjek u Ministarstvu) Nacionalni Fond za energetsku efikasnost Kriterijum energetske efikasnosti uključen u Zakon o javnim nabavkama Smjernice za energetski efikasnu javnu nabavku Regulativa za energetske preglede Treninzi za energetske auditore Financijski podsticajni programi u javnim zgradama Inovativni instrumenti finansiranja Model ugovori za ESCO Definisani minimalni zahtjevi za energetsku efikasnost zgrada Sertifikacija zgrada Strategije za razvoj zgrada sa skoro nultom potrošnjom energije Standardi za označavanje uređaja Obaveze za razvoj lokalnih planova za energetsku efikasnost Regionalne ili lokalne agencije za energetsku efikasnost Broj potpisnica Sporazuma Gradonačelnika Broj usvojenih održivih energetskih akcionih planova Nacionalne promotivne kampanje ALB BIH HRV KOS MAK CG SRB Draft Draft Da Da Da Da Da Da Ne Da Da Da Da Ne Da Ne Ne Ne Da Da Da Da Da Draft Da Da Da Da Da Ne Da Da Da Da Da U razvoju Ne Da Ne U razvoju Da Da Ne Ne Da Da Da Da Da Ne Ne Draft Draft Da Draft Draft Draft Da Draft Da Da Da Da Da Da Da Da Da Draft Da U razvoju U razvoju Da U razvoju U razvoju Da Da Ne Ne Ne Ne Da Draft Draft Ne Da Da Da Draft Da Draft Ne Draft Da Ne Draft Da Da Ne Draft Da Ne Da Da Da Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Draft Da Da Da Da Draft Draft Draft Da Da Da Da Da Ne Ne Da Ne Da Ne Ne 1 13 55 - 2 3 2 0 13 36 - 1 3 0 U razvoju U razvoju Da Da Da Da U razvoju 58 3.3.1. Stanje implementacije U posljednjem izvještaju Sekretarijata Energetske zajednice, objavljenom u Septembru 2013. godine, navodi se da je većina zemlja Zapadnog Balkana postigla napredak u prenošenju i implementaciji direktiva energetske efikasnosti. Fokus reformi je sa razvoja primarne prenesen na razvoj sekundarne legislative, često uz pomoć raznih međunarodnih donatorskih programa. Progres po zemljama je različit, kao što je dalje opisano. a. Implementacija Direktive 2006/32/EC o efikasnom korišćenju energije i energetskim uslugama Direktiva 2006/32/EC je ključna direktiva za uspostavljanje opšteg okvira i razvoj politika javnog sektora za energetsku efikasnost. Ona propisuje obaveze za donošenje indikativnih ciljeva uštede energije, nacionalnih planova za energetsku efikasnost, promoviše vodeću ulogu javnog sektora, kriterijume energetske efikasnosti kod javne nabavke, inovativne instrumente finansiranja, uspostavljanje sistema za energetske preglede, procedura za monitoring i verifikaciju ušteda energije i dr. Uobičajen pristup kod transpozicije ove direktive u zemljama Zapadnog Balkana je priprema zakona o energetskoj efikasnosti ili opsežnih poglavlja u energetskim zakonima (u slučaju Makedonije), ažuriranje zakona o javnim nabavkama i razvoj paketa podzakonskih akata, kao donošenje nacionalnih planova za energetsku efikasnost. Sve zemlje Zapadnog Balkana su postigle napredak u prenošenju Direktive 2006/32/EC tokom 2012 i 2013. godine. Naprednije zemlje su BiH (Republika Srpska), Hrvatska, Makedonija, Crna Gora, Srbija i Kosovo, koje su usvojile legislativu o energetskoj efikasnosti. S druge strane, Albanija i BiH (Federacija BiH), imaju samo pripremljene nacrte zakona za energetsku efikasnost. Sve zemlje (s izuzetkom BiH) su usvojile prve NEEAP-e u 2010. godini, kako je propisano članom 14 Direktive, a sada razvijaju druge NEEAP-e. Hrvatska, Crna Gora, Kosovo i Srbija su do sada već usvojile nove NEEAP-e, dok je u ostalim zemljama ovaj proces u fazi finalizacije. b. Implementacija Direktive 2010/30/EU o označivanju proizvoda relevantnih sa aspekta potrošnje energije Oznake koje pokazuju nivo energetske efikasnosti uređaja i proizvoda pomažu potrošačima kod odabira i kupovine, a javnom sektoru da izaberu najbolje proizvode u postupku javne nabavke. Direktiva 2010/30/EU je okvirna direktiva, tj on uspostavlja osnovni pravni okvir i daje generalne odredbe za označavanje, obaveze za trgovce i dobavljače proizvoda i javnu 59 nabavku, dok se implementirajuća regulativa koja prati ovu Direktivu bavi tehničkim detaljima za označavanja određenih proizvoda. Uobičajen pristup kod transpozicije je uključivanje opštih odredbi okvirne direktive u zakone o energetskoj efikasnosti, kao i razvoj tehničkih propisa i standarda za posebne proizvode. Većina zemalja (osim BiH i Srbije) su ranije transponovale (staru) Direktivu 92/75/EEC, kao i određenu implementirajuću regulativu za označavanje uređaja u domaćinstvu. Nakon donošenje nove Direktive 2010/30/EU, zemlje su počele ažurirati i usvajati novo zakonodavstvo tokom 2011. i 2012. godine. Do trenutka pisanja ovog rada, Hrvatska, Makedonija i Kosovo su usvojile novo zakonodavstvo kojim se prenosi okvirna direktiva, a takođe, u nekim slučajevima i implementirajuću regulativu. BiH (Republika Srpska), Crna Gora i Srbija su usvojile zakone koje prenose odredbe okvirne direktive, ali je sekundarno zakonodavstvo još u fazi izrade ili u postupku usvajanja. Albanija i Federacija BiH su za sada samo pripremili nacrte legislative i regulative. c. Implementacija Direktive 2010/31/EU o energetskim karakteristikama zgrada Direktiva 2010/31/EU se fokusira na poboljšanje energetske efikasnosti zgrada i uvodi značajne reforme sa novom metodologijom za proračun integrisanih energetskih svojstava zgrada, minimalne zahtjeve energetske efikasnosti za nove i postojeće zgrade, sertifikovanje zgrada, finansijske podsticaje, redovne preglede sistema za grijanje i hlađenje, kao i koncept i planove za zgrade „sa gotovo nultom potrošnjom energije“. Tipični pristup kod prenošenja odredbi ove direktive su izmjene i dopune zakona koje tretiraju sektor zgrada, unošenje pojedinih odredbi u zakone o energetskoj efikasnosti, kao i razvoj paketa podzakonskih propisa i standarda. Ova Direktiva je generalno prepoznata kao najkompleksniji dio zakonodavstva EU u oblasti energetskoj efikasnosti. Njena implementacija zahtijeva saradnju između različitih interesnih grupa i širi spektar aktivnosti. Trenutno su samo neki zahtjevi Direktive preneseni u zemljama Zapadnog Balkana, uključujući identifikaciju glavnih odgovornih tijela i donošenje nekih tehničkih standarda. Sertifikovanje zgrada je jedna od do sada najbolje implementiranih oblasti, i u tom smislu je postignut napredak od strane BiH, Hrvatske, Crne Gore i Srbije. Inače, stanje u Zapadnom Balkanu generalno karakteriše nepotpun pravni i institucionalni okvir. Najčešći problemi s implementacijom Direktive uključuju poteškoće kod razvoja odgovarajuće šeme za troškovno-optimalni proračun energetskih karakteristika zgrada, razvoj nacionalnog softvera za sertifikovanje energetskih karakteristika, pripreme nacionalnih inventara zgrada i klimatskih baza podataka, kao i potreba opšte edukacije i obuke. 60 Nakon analize implementacije direktiva energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana, može se zaključiti da, iako postoje mnoge barijere za sprovođenje mjera energetske efikasnosti, uključujući nedovoljno razvijeno zakonodavstvo, vrlo važni i pozitivni pomaci se dešavaju, i da se reforma zakonodavstva prenijela sa razvoja primarne na razvoj sekundarne legislative i konkretnu implementaciju, često podržanu od strane raznih međunarodnih programa podrške. d. Učešće gradova u Evropskom Sporazumu Gradonačelnika Gradova iz Zapadnog Balkana koji su potpisali Evropski Sporazum Gradonačelnika je trenutno 76, od čega je 53 izradilo Održive energetske akcione planove (Covenant of Mayors, 2013). Najviše učesnika ima Hrvatska (55) i BIH (13), dok je mali broj potpisnica u Albaniji (1) kao i Srbiji i Makedoniji (2). Ovo je prilično mali broj učesnika na regionalnom nivou, s obzirom da su gradovi mjesta gdje je skoncentrisan najveći broj stanovništva i time mogućnosti energetske uštede najveći, a Sporazum Gradonačelnika nudi niz mogućnosti za saradnju, umrežavanje i razmjenu iskustava sa inovativnim gradovima EU u ovoj oblasti. 3.3.2. Crna Gora Za detaljnije razmatranje situacije u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru je uzeta Crna Gora. Prvo će se razmotriti trenutno stanje po pitanju sprovođenja EU politika u ovoj oblasti, a potom će se razmotriti rezultati ankete sprovedene u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori. a. Karakteristike po pitanju energetske efikasnosti Kako je prikazano u poglavlju 3.2.1 (Slika 8), uvozna energetska zavisnost je visoka u svim zemljama Zapadnog Balkana, uključujući i Crnu Goru, koja je u 2011. godini zadovoljavala samo 67% potreba za energijom iz sopstvenih izvora. Crna Gora je za potrebe neto uvoza električne energije (razlika uvoza i izvoza) u 2011. godini izdvojila 59 miliona eura, a za uvoz naftnih derivata 196 miliona eura, dok se taj iznos u 2012. godini povećao na 68 i 204 miliona eura respektivno (MONSTAT, 2013). Primarni i finalni energetski intenzitet je u 2011.godini bio oko 3,5 puta veći od EU prosjeka, a na nivou prosjeka Zapadnog Balkana (poglavlje 3.2.1, 61 Slika 9). Crna Gora je istom periodu trošila skoro dva puta manje energije po glavi stanovnika (1.29 ten) od EU prosjeka (2,27 ten), a takođe je, za razliku od EU, prisutan trend rasta potrošnje (poglavlje 3.2.1, Slika 11). Sve ovo ukazuje na značajnu ulogu koju energetska efikasnost može imati na ublažavanje negativnih pokazatelja i trendova. Prema slici 17, u strukturi finalne potrošnje energije je, u zavisnosti od godine, preovladavala industrija i sektor ostale potrošnje (domaćinstva, usluge i poljoprivreda), dok je u transportu udio iznosio od 18% do 28%. Sama struktura potrošnje energije u Crnoj Gori po sektorima je slična kao u EU. U toku 2009. i 2010. godine (usljed restrukturiranja industrije), saobraćaj postaje dominantniji sektor u odnosu na ostalu potrošnju i industriju, a takođe je u ovom sektoru zabilježen porast potrošnje, što pokazuje značajnu ulogu sektora saobraćaja u budućnosti (NEEAP, 2013). Slika 17. Potrošnja energije po sektorima, 1997-2011. godina (%) Izvor: NEEAP Crne Gore, 2013 Potrošnja u javnom sektoru se u crnogorskoj statistici ne posmatra odvojeno, već je dio sektora usluga. Ovaj sektor je učestvovao sa udjelom od 30% do 35% u okviru sektora opšte potrošnje u periodu od 1997. do 2011. godine (Slika 18). Slika 18. Potrošnja energije u sektoru ostale potrošnje, 1997-2011. godina (%) 62 Izvor: NEEAP Crne Gore, 2013 Najvažniji potrošači energije u javnom sektoru u Crnoj Gori (isključujući javni transport) su zgrade zdravstva i obrazovanja, vodovodi, kao i javna rasvjeta. b. Sprovođenje EU politika u oblasti energetske efikasnosti u Crnoj Gori Sa stanovišta održivog razvoja, važno je prvo navesti da je Crna Gora po Ustavu (SL CG 1/2007, član 1) proglašena ekološkom državom, a javni sektor ima obavezu da promoviše ekonomski razvoj u skladu sa principima održivog razvoja. - Strateški okvir Na osnovu Ustava je doneseno niz strategija u oblasti održivog razvoja, uključujući Strategiju energetske efikasnosti 2005. godine. Prioriteti i ključne mjere Strategije energetske efikasnosti su preneseni u Strategiji razvoja energetike do 2025. godine (2007) i novu Energetsku Politiku (2011). Ministarstvo ekonomije trenutno radi na ažuriranju Strategije razvoja energetike do 2030. godine. Energetska efikasnost je uključena i u drugim strateškim dokumentima u Crnoj Gori (mada samo načelno), poput dokumenta “Crna Gora u 21. stoljeću - u eri kompetitivnosti” (dugoročna vizija), Strategije regionalnog razvoja 2010-2014 (sa stanovišta uticaja na izbalansiran regionalni razvoj zemlje), Strategije održivog razvoja (prepoznaje se doprinos energetske efikasnosti održivom razvoju), Strategija naučnoistraživačke djelatnosti Crne Gore 2008-2016 (uključuje razvoj istraživanja posvećenih energetskoj efikasnosti) itd. - Legislativni okvir za energetsku efikasnost U Crnoj Gori je donošenjem Zakona o energetskoj efikasnosti (SL CG 29/2010) i relevantnih podzakonskih akata, usklađenih sa EU direktivama o energetskoj efikasnosti, ostvaren ključni napredak na uspostavljanju osnovnog legislativnog okvira za energetsku efikasnost. Nakon usvajanja ovog Zakona, izvršene su takođe intervencije na usklađivanju drugih relevantnih zakona, poput Zakona o uređenju prostora i izgradnji objekata, Zakona o koncesijama, Zakona o javnim nabavkama, Zakon o tržišnoj inspekciji i dr. Nakon usvajanja Zakona o energetskoj efikasnosti, došlo je do ažuriranja nekih direktiva energetske efikasnosti u 2010. godini, pa je Ministarstvo ekonomije pripremilo ažurirani Predlog Zakona o efikasnom korišćenju energije. Po Zakonu o energetskoj efikasnosti, strateški pravci na polju energetske efikasnosti se implementiraju kroz trogodišnji Akcioni plan za energetsku efikasnost. Shodno tome, prvi 63 Akcioni plan je donesen u 2010. godini, a drugi u oktobru 2013. godine. Ovaj plan definiše cilj uštede energije od 9% i mjere za postizanje cilja. Akcioni plan sadrži mjere za poboljšanje energetske efikasnosti za svaki sektor potrošnje, uključujući stambeni sektor, javne i privatne usluge, industriju i saobraćaj (NEEAP, 2013). - Institucionalni i finansijski okvir U cilju razvoja institucionalnog okvira, u Ministarstvu ekonomije je formiran poseban Sektor za energetsku efikasnost, koji u skladu sa Zakonom o energetskoj efikasnosti (Član 13) predstavlja ključno nacionalno tijelo za sprovođenje politike energetske efikasnosti i ima širok spektar zaduženja: praćenje realizacije Strategije i Akcionog plana, saradnja sa međunarodnim institucijama, pružanje stručne pomoći jedinicama lokalne samouprave, uspostavljanje i vođenje nacionalnog informacionog sistema potrošnje energije, izdavanje ovlašćenja i vođenje registra lica zaduženih za sprovođenje energetskih pregleda i sertifikaciju zgrada, promovisanje energetske efikasnosti i organizovanje trening programa. Međutim, potrebno je jačati vidljivost i koordinacionu poziciju nadležnog nacionalnog tijela za sprovođenje energetske efikasnosti, jer je trenutno pozicija Sektora za energetsku efikasnost, kao sastavnog dijela Ministarstva ekonomije, slabo vidljiva, nefleksibilna i ograničena po pitanju raspoloživih mehanizama za operativno djelovanje. Dodatni problem predstavlja i nedovoljan kadrovski i finansijski kapacitet Sektora. Time se osjeća nedostatak jake nacionalne agencije koja bi, pored upravljanja programima tehničke pomoći (što je trenutno slučaj sa Sektorom), mogla dodatno upravljati finansijskim sredstvima primljenim od strane međunarodnih i domaćih finansijskih organizacija, dobijati naknadu za date usluge i participirati u međunarodnim projektima. Dodatni razlog je što je i Energetska zajednica preporučila (Implementacioni izvještaj, str. 190) da se institucionalni okvir u Crnoj Gori treba dalje razvijati, bilo jačanjem kapaciteta u okviru Ministarstva i na lokalnom nivou, bilo osnivanjem specijalizovanog tijela. Od nekih novih institucija formiranih u Crnoj Gori na polju energetske efikasnosti, može se pomenuti formiranje Crnogorskog centra energetske efikasnosti (2010) kao udruženja eksperata za sprovođenje energetskih pregleda zgrada, kao i formiranje privatnog Instituta za energetsku efikasnost i ekologiju (2011), koji projektuje, izvodi radove i bavi se poslovima optimizacije energetskih objekata i instalacija. Ministarstvo ekonomije upravlja određenim finansijskim sredstvima namijenjenim unapređenju energetske efikasnosti u okviru budžetskog Fonda za energetsku efikasnost. Udio sredstava iz državnog budžeta za finansiranje Fonda u 2013. godini iznosio samo oko 82 64 hiljade eura. Nedovoljna finansijska podrška od strane države je prepoznata u Nacionalnom planu kao jedna od ključnih barijera za njegovo uspješno sprovođenje (NEEAP, 2013, str.9). Evidentno je da je institucionalni razvoj u Crnoj Gori u oblasti energetske efikasnosti još uvijek slabo razvijen, tako da postoji potreba za formiranjem specijalizovanih tijela, koji bi na tržišnim principima nudili usluge u oblasti energetske efikasnosti. I pored postojanja budžetskog fonda za energetsku efikasnost, važno je istaći da u Crnoj Gori trenutno ne postoji specijalizovani fond (kao nezavisna institucija) za finansiranje programa i projekata energetske efikasnosti. Međutim, u Crnoj Gori postoji Investiciono razvojni fond, a izvjesno je i osnivanje Fonda za zaštitu životne sredine (po odredbama Zakona o životnoj sredini, SL CG 48/08), koji bi mogli ubuduće pružiti finansijsku podršku i za implementaciju projekata energetske efikasnosti. c. Aktivnosti javnog sektora na promovisanju energetske efikasnosti - Vodeća uloga javnog sektora Kod sprovođenja nacionalne politike energetske efikasnosti u Crnoj Gori, fokus je stavljen na javni sektor. Ovakav pristup nije posljedica samo zahtjeva direktiva, već i činjenice da je mjerama politike trenutno najlakše djelovati upravo u ovom sektoru, kao i da je tržište energetske efikasnosti još nerazvijeno, a da javni sektor svojim aktivnostima može pozitivno da utiče na druge sektore potrošnje, a kroz energetski efikasnu javnu nabavku na profilisanje tržišta ka energetski efikasnim proizvodima i uslugama. Javni sektor u Crnoj Gori je dosada bio aktivan posebno u sektoru zgrada u implementaciji aktivnosti za poboljšanje energetske efikasnosti, kroz sprovođenje investicionih programa (vidi sledeće poglavlje). Novi Predlog Zakona o efikasnom korišćenju energije će uvesti nove obaveze po pitanju obaveze sprovođenja redovne obnove javnih zgrada. Uspješno sprovođenje mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru zahtijeva potpun razvoj regulatornog okvira, efikasnu implementaciju i obezbjeđenje potrebnih finansijskih sredstava, kao i snažnu političku volju i saradnju na nacionalnom i lokalnom nivou. Međutim, u Crnoj Gori je prisutno niz barijera koje otežavaju implementaciju u javnom sektoru, a prije svega neadekvatan odnos prema potrošnji energije i izdacima za energiju, niska motivisanost zaposlenih za ostvarivanje energetskih ušteda, komplikovane procedure kod opredjeljivanja budžetskih sredstava za projekte energetske efikasnosti, neznanje o trenutnom stanju energetske potrošnje u mnogim zgradama javnog sektora, kao i nepostojanje sveobuhvatnog i 65 sistematskog pregleda, praćenja i upravljanja potrošnjom energije (NEEAP, 2013). U cilju uklanjanja ovih barijera, u Crnoj Gori se sprovodi niz aktivnosti, koje će biti nadalje opisane. - Zakonska i regulatorna rešenja za promovisanje energetske efikasnosti u javnom sektoru Zakon o energetskoj efikasnosti propisuje javnom sektoru (državnim organima, organizacijama, regulatornim tijelima, ustanovama, organima lokalne samouprave i javnim preduzećima) sledeće važne obaveze u cilju unapređenja energetske efikasnosti: Razvoj planskih dokumenata u oblasti energetske efikasnosti, Energetski menadžment, Implementaciju mjera energetske efikasnosti, Razvoj i uspostavljanje informacionog sistema za praćenje energetske potrošnje, i Redovno izvještavanje o sprovedenim aktivnostima. Jedinice lokalne samouprave su u obavezi da pripreme trogodišnje programe i jednogodišnje planove za poboljšanje energetske efikasnosti, kojima se planiraju mjere energetske efikasnosti u objektima u njihovoj nadležnosti, kao i da redovno (godišnje) izvještavaju o postignutim rezultatima. Organi centralne državne uprave su dužni da, kroz godišnje operativne planove poboljšanja energetske efikasnosti, planiraju mjere energetske efikasnosti koje će sprovesti. Vlada je do sada usvojila dva operativna plana za poboljšanje energetske efikasnosti centralnih organa državne uprave (2012. i 2013. godine). Što se tiče izvještavanja, javni sektor takođe ima obavezu da dostavlja podatke o potrošnji energije, a radi praćenja potrošnje energije (kao i ostalih relevantnih podataka) treba da uspostavi informacioni sistem za praćenje potrošnje energije. Zakon o energetskoj efikasnosti takođe propisuje određene obaveze i drugim subjektima, koji su relevantni za sprovođenje politike energetske efikasnosti, a od kojih su najznačajniji veliki potrošači (upravljanje energijom, sprovođenje energetskih pregleda, sprovođenje mjera energetske efikasnosti, praćenje potrošnje energije i uspostavljanje informacionog sistema o potrošnji energije) i operatori distributivnog sistema i snabdjevači energijom (organizovanje ponude energetskih usluga krajnjim kupcima energije po konkurentnim cijenama). U cilju primjene Zakona donešeno je više podzakonskih akta koje bliže uređuju propisane obaveze javnog sektora (Ministarstvo ekonomije, 2013): 66 Detaljno uputstvo o mjerama energetske efikasnosti i smjernicama za njihovo sprovođenje, koje je namijenjeno za sve organizacije javnog sektora, Pravilnik o sadržaju izvještaja o implementaciji plana poboljšanja energetske efikasnosti jedinica lokalne samouprave, Pravilnik o informacionom sistemu potrošnje energije i načinu dostavljanja podataka, i Draft Pravilnik o metodologiji za utvrđivanje stepena energetske efikasnosti u postupku javnih nabavki roba i usluga. Kao što je već rečeno, u nastojanju da se dalje poboljša legislativni okvir u oblasti energetske efikasnosti, pripremljen je Predlog zakona o efikasnom korišćenju energije, a čije će usvajanje i stupanje na snagu dodatno podstaći primjenu mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru. - Posebne mjere za javnu nabavku Zakon o energetskoj efikasnosti (Član 18) propisuje ocjenjivanje nivoa energetske efikasnosti roba, usluga i zgrada tokom postupka javnih nabavki. Kako je već navedeno, pripremljen je novi nacrt metodologije za utvrđivanje stepena energetske efikasnosti u postupku javne nabavke, koja će nakon usvajanja značajno podržati implementaciju. Zakon o javnim nabavkama (SL CG 42/2011) uvodi energetsku efikasnost kao jedan od mogućih kriterijuma pri izboru najpovoljnije ponude (član 95). Takođe se u NEEAP-u planiraju aktivnosti na obuci i osposobljavanju službenika koji sprovode javne nabavke, u cilju adekvatne primjene metodologije za utvrđivanje nivoa energetske efikasnosti, kao i uspostavljanje funkcionalnih mehanizama za monitoring postignutih efekata. I pored ovog, potrebno je u budućem periodu praktično implementirati predložena legislativna i strateška rješenja. - Posebne mjere u NEEAP-u koje se odnose na javni sektor U periodu implementacije prvog NEEAP-a (2010-2012), najvažnije sprovedene aktivnosti u javnom sektoru su se odnosile na obnovu i poboljšanje efikasnosti javnih zgrada (zgrada zdravstvenih i obrazovnih institucija), a ovi projekti su finansirani kombinovanjem tehničke pomoći i zajmova od strane Svjetske banke i KfW banke. Takođe su implementirane aktivnosti za jačanje kapaciteta javnog sektora u cilju kontinuiranog i održivog energetskog menadžmenta (ibidem). Drugi NEEAP (2013-2015) planira dalji razvoj politika i sprovođenje mjera u javnom sektoru, koje se odnose na dalji razvoj energetskog menadžmenta, uspostavljanje i primjenu kriterijuma energetske efikasnosti u javnim nabavkama, dalje poboljšanje energetske 67 efikasnosti javnih zgrada i sprovođenje mjera za poboljšanje energetske efikasnosti u javnim komunalnim uslugama i javnim preduzećima (ibidem). U Crnoj Gori je prisutno veliko interesovanje međunarodnih donatora i finansijskih institucija za podršku i finansiranje programa poboljšanja energetske efikasnosti u javnim zgradama (npr. Svjetska Banka, EBRD, KfW, UNDP i dr.). Međutim, implementacija se ne treba zasnivati samo na ovoj podršci, već je potrebno snažnije učešće finansiranja iz državnog i budžeta lokalnih samouprava, kao i angažovanje privatnog kapitala, posebno kroz učešće ESCO kompanija. Međutim, iako Zakon o energetskoj efikasnosti promoviše razvoj ESCO tržišta, postoji niz barijera za primjenu ovog modela finansiranja u praksi (EBRD, 2013), poput nepostojanja modela ESCO ugovora i procedura za ugovaranje, neuvažavanje kod javnih nabavki potrošnje proizvoda tokom cjelokupnog operativnog vijeka trajanja, nepostojanje okvira za monitoring i verifikaciju ušteda i dr. - Podizanje svijesti o značaju i efektima primjene mjera energetske efikasnosti Aktivnosti na podizanju svijesti u javnom sektoru su u oblasti energetske efikasnosti vršene kroz sprovođenje intenzivne javne kampanje, a organizovano je i više stručnih skupova i radionica za energetski menadžment, vršenje energetskih pregleda, monitoring i verifikaciju energetskih ušteda i dr. U okviru kampanje su otvorena dva info-centra i šest info-kancelarija za energetsku efikasnost u različitim gradovima, za pružanje direktnih i besplatnih savjeta i podrške (NEEAP, 2013). Informacije su dostupne i preko internet portala “Energetska efikasnost u Crnoj Gori”3, koji pruža sveobuhvatne informacije o politici, strateškim dokumentima i zakonodavstvu u oblasti energetske efikasnosti, tekućim aktivnostima i projektima, kao i raznovrsne savjete o racionalnom korišćenju energije. Ovaj portal takođe sadrži i biblioteku sa brojnim publikacijama na temu energetske efikasnosti, kao i kalkulator za izračun i analizu benefita instalacije štednih sijalica. - Aktivnosti na lokalnom nivou Trenutno su tri grada u Crnoj Gori pristupila Evropskom Sporazumu Gradonačelnika, uključujući Podgoricu (2009), Nikšić (2010) i Kolašin (2010). Ovi gradovi su takođe izradili održive energetske nacionalne planove, koji sadrže mjere i aktivnosti za smanjenje emisija do 2020. godine , uključujući identifikovane mjere energetske efikasnosti u sektoru zgradarstva, saobraćaja i javne rasvjete. U ovim gradovima su formirane i kancelarije za energetski menadžment sa info-centrima. Očekuje se da će ove inicijative pratiti i drugi gradovi u Crnoj 3 www.energetska-efikasnost.me 68 Gori, a planirano je sprovođenje promotivnih aktivnosti na ovom polju. Ovo posebno iz razloga što su sve jedinice lokalne samouprave po Zakonu o energetskoj efikasnosti dužne da pripreme programe i planove za poboljšanje energetske efikasnosti. I pored nekih početnih aktivnosti na uspostavljanju energetskog menadžmenta, generalno većina gradova u Crnoj Gori slabo i sporo sprovodi mjere i obaveze energetske efikasnosti definisane zakonom. Jedan dobar primjer je Opština Bar, koja je kroz projekat „Uspostavljanje sistema za energetski menadžment u Opštini Bar“, podržan od strane EU MARIE programa (eng. Mediteranean Building Rethinking for Energy Efficiency Improvement) razvila niz aktivnosti kako bi zadovoljili obaveze Zakona o energetskoj efikasnosti koje se odnose na lokalne zajednice u Crnoj Gori. Razvijena je baza podataka o potrošnji energije u objektima u nadležnosti opštine, kao i internet informacioni sistem koji omogućava praćenje, kontrolu i analizu potrošnje energije na nivou grada. Na ovoj osnovi će se dalji pripremiti program poboljšanja energetske efikasnosti i godišnjih plan za njegovu implementaciju (Internet portal "Energetska Efikasnost u Crnoj Gori", 2013). - Jačanje međusektorske saradnje u javnom sektoru Sektor energetske efikasnosti Ministarstva ekonomije, kao nadležni državni organ za implementaciju nacionalne politike energetske efikasnosti, je u prethodnom periodu sarađivao sa drugim državnim organima i institucijama, kao i drugim relevantnim subjektima, čime se nastojala ojačati saradnja među organizacijama javnog sektora i promovisati njihova vodeća na polju energetske efikasnosti. Posebno je značajna uspostavljena saradnja i zajedničke aktivnosti sa Ministarstvom nadležnim za prostorno planiranje i izgradnju objekata na sprovođenju zahtjeva Direktive o energetskim karakteristikama zgrada. Međutim, institucionalnu saradnju i razvoj samih institucija je potrebno dalje jačati. Barijere u ovoj oblasti su u NEEAP-u prepoznate kao ključne za implementaciju, a tiču se trenutno nedovoljnih administrativnih i stručnih kapaciteta na državnom i lokalnom nivou, nedovoljne saradnje i koordinacije između nadležnih tijela, kao i nerazumijevanje benefita energetske efikasnosti u pojedinim sektorima u nadležnosti drugih ministarstva (npr. saobraćaj), itd. d. Promotivni projekti energetske efikasnosti U Crnoj Gori postoji više projekata energetske efikasnosti koji direktno ili indirektno promovišu vodeću ulogu javnog sektora u implementaciji politika i mjera energetske efikasnosti. Neki od najinovativnijih projekata su sledeći: - Projekat energetske efikasnosti u Crnoj Gori 69 Cilj ovog projekta je povećanje energetske efikasnosti u javnim zgradama. Projekat je otpočeo sa realizacijom 2008. godine, a u okviru projekta se implementiraju mjere energetske efikasnosti u 15 javnih ustanova (osam škola, jedan studentski dom i šest bolnica). Projekat uključuje monitoring primjene mjera energetske efikasnosti i postizanja raznih pratećih benefita, a šta će se koristiti u promotivne svrhe. Projekat zajednički sprovode Ministarstvo ekonomije, Ministarstvo zdravlja i Ministarstvo prosvjete, a finansiranje se vrši iz kredita Svjetske banke sa iznosom od 6,5 miliona eura. - Program energetske efikasnosti u javnim zgradama Ovaj program je sličan kao prethodno opisani i sprovodi se u saradnji sa Njemačkom razvojnom bankom (KfW), sa finansijskim sredstvima u iznosu od 13 miliona eura. Ključni cilj je poboljšanje energetske efikasnosti i komfora u obrazovnim objektima (vrtićima, osnovnim, srednjim i specijalnim školama i studentskim domovima). Projektom će se obnoviti i modernizovati 30 obrazovnih objekata. - Projekat beskamatnih kredita za solarne kolektore za domaćinstva (MONTESOL) U projektu MONTESOL javni sektor nije direktan korisnik, ali je važan sa aspekta kako javni sektor može kreirati i ponuditi inovativne mogućnosti finansiranja za razvoj i pospješivanje tržišta zelenih tehnologija, u ovom slučaju solarnih kolektora. Naime, projekat sprovodi Ministarstvo ekonomije Crne Gore u saradnji sa međunarodnim partnerima (Vlada Italija, UNEP), sa ciljem uspostavljanja održivog i atraktivnog finansijskog mehanizma, tj. kredita za domaćinstva i turistički sektor za ugradnju solarnih kolektora. Za potrebe projekta država i donatori podjednako ulažu sredstva (trenutno u visini od jedan milion dolara) koja su predviđena za sprovođenje projekta i subvencioniranje kamatnih stopa kod komercijalnih banaka. Paralelno se vrši obuka bankarskog sektora i korisnika, kako bi projekat bio održiv, a dobri rezultati su poslužili za razvoj novog projekta davanja beskamatnih kredita za ugradnju sistema na moderne oblike biomase za domaćinstva. - Toplotna izolacija spoljašnjeg omotača fasade kolektivnih stambenih objekata u Podgorici sistemom finansiranja 50%-50% Glavni Grad Podgorica je otpočeo sa sprovođenjem ove ovog projekta 2011. godine, koji se zasniva na sanaciji fasada zgrada po sistemu finansiranja 50% od strane budžeta Glavnog Grada, a 50% od strane etažnih vlasnika. Ovaj projekat je pobudio veliko interesovanje i 70 uspješno se implementira, a predstavlja jednu od ključnih mjera u okviru Održivog energetskog akcionog plana Podgorice. - Projekat “Beautiful Cetinje” Ideja projekta “Beautiful Cetinje” je ekonomski opravdana revitalizacija Prijestonice Cetinja i bogate kulturne zaostavštine ovog grada (uključujući zgrade javnog sektora), sa primjenom mjera energetske efikasnosti kao ključnog elementa. Osim toga, cilj je i paralelno organizovati stručne treninge, podržati male lokalne kompanije i podsticati zeleni dizajn i inovacije u urbanom razvoju. Projekat podržava UNDP, a otpočeo je 2011. godine sa vršenjem energetskih pregleda istorijskih zgrada, kako bi se procijenile energetske uštede. U toku je prva faza projekta koja uključuje obnovu zgrada bivših poslanstava i zgrade stare bolnice. Takođe je obnovljen glavni gradski trg uz uvođenje energetski efikasne rasvjete. Važan rezultat projekta je otvaranje novih lokalnih građevinskih poslova. U narednom periodu je planirana dalja obnova zgrada u istorijskom centru grada uz elemente energetske efikasnosti, stručno osposobljavanje nezaposlenih kako bi se uključili direktno u obnovu, i ugradnja solarnih panela u obnovljenim objektima. Projekat je ocijenjen kao veoma uspješan i inovativan od strane UNDP-a i planirano je da se replicira u drugim gradovima (UNDP, 2013). - Energetska efikasnost kao inovativni pristup kod legalizacije bespravno sagrađenih objekata Bespravna (ilegalna) gradnja je veliki izazov za Crnu Goru (trenutno postoji oko 100 hiljada bespravno sagrađenih objekata, koji nemaju građevinsku i upotrebnu dozvolu), a takođe i u cijelom regionu Zapadnog Balkana (UNDP, 2013). Vlada Crne Gore je donijela Akcioni plan legalizacije 2013. godine, a Zakon o legalizaciji je u finalnoj fazi usvajanja, koji uvodi koncept ulaganja u projekte energetske efikasnosti kao jedan od načina legalizacije bespravno sagrađenih objekata. Modeli finansiranja su u fazi rasprave sa relevantnim međunarodnim finansijskim institucijama. UNDP je podržala Vladu da se razvije ovaj inovativni model i poveže energetska efikasnost sa legalizacijom bespravno sagrađenih objekata, kao integrisani pristup koji uključuje povećanje energetske efikasnosti u zgradama, dok bi se finansijska sredstva dobijena od ušteda u smanjenoj potrošnji energije mogla koristiti za finansiranje procesa legalizacije, tako da domaćinstva neće imati dodatnih troškova. U procesu razvoja su sprovedeni su energetski pregledi trideset ovakvih domaćinstava i sprovedeni pilot projekti energetske efikasnosti (izolacija omotača i zamjena prozora i vrata) u četiri objekta, koji su potvrdili značajne 71 mogućnosti energetskih i finansijskih ušteda, a ujedno i podizanje nivoa udobnosti. Proračunato je da bi se na ovaj način (legalizacija 100 hiljada bespravno izgrađenih objekata u Crnoj Gori u narednih deset godina) doprinijelo porastu prihoda od relevantnih poreza 2,5 puta i porastu BDP-a od 1.5 % godišnje. Ovaj projekat je nedavno dobio nagradu za inovativnost i doprinos smanjenja emisija (ibidem). - Projekat daljinskog očitavanje potrošnje električne energije Nacionalna elektroenergetska kompanija “Elektroprivreda Crne Gore” (EPCG) sprovodi program “pametnog mjerenja” (daljinsko očitavanje i upravljanje potrošnjom električne energije), a do sada je u okviru ovog projekta ugrađeno približno 155 hiljada pametnih brojila, tj. čime je modernizovano oko 40% mjernih mjesta potrošača u Crnoj Gori (NEEAP, 2013). Pozitivni rezultati projekta će najvjerovatnije dovesti do njegovog proširenja i instalacije novih 80 hiljada brojila (portal analitika, 2013). Iako je projekat kao primarni cilj imao smanjenje gubitaka i veću naplatu računa, rezultati takođe predstavljaju dobru bazu za razvoj i uvođenje novih servisa koje ova napredna tehnologija nudi, a mogu biti povezani i sa razvojem i implementacijom ESCO modela od strane ove kompanije. e. Istraživanje inovativnosti organizacija javnog sektora u Crnoj Gori na polju energetske efikasnosti Za detaljnije razumijevanje trenutnog stanja i razmatranje perspektiva po pitanju inovativnosti javnog sektora na polju energetske efikasnosti, sprovedeno je istraživanje organizacija javnog sektora u Crnoj Gori, kao i nekih organizacija nevladinog i privatnog sektora koji sarađuju i posredno imaju veze sa javnim sektorom. Kod pripreme anketnog upitnika, planiranja i organizacije praktičnog dijela istraživanja, iskorišćena su teorijska i praktična znanja stečena tokom održavanja predmeta „Kreativno rukovođenje tehnološkim inovacijama“, „Kreativno rukovođenje inovacijama u uslužnoj delatnosti“ kao i predmeta „Metode poslovnog istraživanja“ (Doba fakultet, april - jul 2012. godine). Kao ciljna grupa za anketiranje su posebno bili od interesa zaposleni na menadžerskom ili operativnom nivou, povezani sa poslovima strateškog planiranja i sprovođenja mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru. Ukupno je dobijeno 35 popunjenih upitnika od 29 anketiranih organizacija. Slika 19 prikazuje osnovne karakteristike anketiranih organizacija, dok su detaljan pregled i anketni upitnik dati u prilogu. Slika 19. Osnovne karakteristike anketiranih organizacija 72 Ograničenja u istraživanju su se odnosila na opseg istraživanja, tj. na nemogućnost obuhvaćanja cjelokupnog javnog sektora u Crnoj Gori. Stoga se istraživanje fokusiralo na ključne organizacije koje su zadužene za promovisanje energetske efikasnosti, pri čemu se pretpostavlja da oni dobro poznaju stanje u širem javnom sektoru u Crnoj Gori. Anketirane organizacije potiču iz svih sfera javnog sektora: ministarstva i opštine, agencije za investicije i razvoj, fakulteti i instituti, javna preduzeća, kao i nevladine i međunarodne organizacije povezane sa poslovima javnog sektora u Crnoj Gori. I pored toga, zbog limitirane veličine uzorka, rezultati su uglavnom analizirani generalno za javni sektor, i samo donekle po području poslovanja ili veličini preduzeća. Takođe je za detaljno razmatranje uzeta samo Crna Gora, pa se postavlja pitanje replikabilnosti preporuka na nivou cijelog regiona Zapadnog Balkana. U svakom slučaju se nastojalo da većina anketnih pitanja razmatraju usklađenost sa politikama i najboljim praksama EU, čime se obezbjeđuje harmonizovan pristup i generalna replikabilnost preporuka, a slična anketa bi se mogla u budućnosti lako replicirati na druge zemlje regiona. - Rezultati istraživanja Prvi dio ankete se odnosio na generalna pitanja o energetska efikasnosti i inovativnosti u javnom sektoru. Kod razmatranja rezultata ankete su uzeti u obzir odgovori svih institucija. 73 Većina organizacija (23 ili 66% organizacija) smatra da trenutno postoje snažni politički impulsi koji pogoduju inovacijama u javnom sektoru (Slika 20). Slika 20. Pogodnost političkih impulsa za inovacije u javnom sektoru u Crnoj Gori Odgovori na anketno pitanje “Da li smatrate da trenutno postoje snažni politički impulsi koji pogoduju inovacijama u javnom sektoru (nacionalne strategije, zakoni, regulativa, finansijski podsticaji)?” I pored većine pozitivnih odgovora (što je vjerovatno posljedica donošenja novog legislativnog i strateškog okvira u Crnoj Gori), prisutni su opravdani komentari (posebno od strane nevladinog sektora i međunarodnih organizacija) da je implementacija još na niskom nivou, tj. slab je odziv na trenutne zakonske obaveze i strateške smjernice (posebno na Zakon o energetskoj efikasnosti i Nacionalni akcioni plan energetske efikasnosti), te da ne postoje značajni finansijski podsticaji koji bi pospješili implementaciju i da je potrebno kadrovski i finansijski osnažiti i ubrzati aktivnosti državne uprave. Većina anketiranih smatra da su modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i u Crnoj Gori (Slika 21). Svi odgovori su visoko kotirani, a posebno se mogu izdvojiti: promovisanje energetske efikasnosti putem javnih kampanja, saradnja i umrežavanje kroz EU programe, definisanje ambicioznih politika i ciljeva uštede energije, donošenje legislative i visokih standarda u oblasti energetske efikasnosti, posebni fondovi i podsticaji za energetsku efikasnost, te inovativni modeli finansiranja mjera energetske efikasnosti, uključujući javno privatno partnerstvo i finansiranje od treće strane. Prisutni su i komentari da je kod primjene EU modela potrebno rješenja prilagoditi crnogorskim uslovima (tehnologije i tehnička rješenja uskladiti sa tehničkom kulturom i klimatskim uslovima, planiranim privrednim razvojem i dr.) te što više koristiti domaću pamet Crne Gore sa Univerziteta i iz privrede. Slika 21. Primjenjivost EU modela inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u Crnoj Gori 74 Odgovori na anketno pitanje“Da li mislite da se sledeći modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i u Crnoj Gori?” Većina anketiranih se slažu (86%, dok nema negativnih odgovora) da je usvajanje standarda i praksi EU u ovoj oblasti od koristi za javni sektor u cjelini u smislu veće konkurentnosti, društveno odgovornog i održivog poslovanja i razvoja (Slika 22). Slika 22. Koristi usvajanja standarda i praksi EU za javni sektor u Crnoj Gori Odgovori na anketno pitanje “Da li na osnovu vašeg iskustva smatrate da je usvajanje standarda i praksi EU u ovoj oblasti od koristi za javni sektor u cjelini u smislu veće konkurentnosti, društveno odgovornog i održivog poslovanja i razvoja?” Kao činioce koji utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori, anketirani su posebno naveli veliki broj faktora (Slika 23), a posebno slabo iskustvo i kulturu javnog sektora u razvoju i sprovođenju inovacija, finansijska ograničenja (tj. nedostatak sopstvenih finansijskih sredstava), slab menadžment i odluke po pitanju racionalne potrošnje energije, te nedostatak znanja i kapaciteta na svim nivoima, kao i adekvatnog savjetovanja i obuke. Ovi rezultati se poklapaju sa činiocima prepoznatim u Akcionom planu energetske 75 efikasnosti (nedovoljni kapaciteti i finansijska podrška). Sa druge strane, interesantno je da niske cijene energenata nisu odabrane kao važan činioc, jer iako cijene nisu na adekvatnom nivou, prisutan je njihov konstantni porast u Crnoj Gori, usljed reformi koje se sprovode. Slika 23. Činioci koji utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori Odgovori na anketno pitanje “Označite činioce koji po vašem mišljenju utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori” Neki od dodatnih komentara se odnose na nezainteresovanost javnog sektora da sprovodi mjere energetske efikasnosti, te nepostojanje odgovornosti u slučaju visoke potrošnje, nedostatak mjernih uređaja (paušalno plaćanje vode i električne energije za djelove ili čak čitave objekte), što se može povezati sa slabim iskustvom i informisanošću, kao i slabim energetskim menadžmentom. Takođe postoji mišljenje da, uprkos tome što zakoni propisuju brojne obaveze za javni sektor, naročito se organi lokalne samouprave još uvek oglušuju o zahtjeve, a nadležne institucije nisu aktivirale instrumente prinude i obezbijedile implementaciju zakona. Kao prioritetni koraci za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora u Crnoj Gori (Slika 24), prepoznati su posebno: Razmjena dobrih praksi i obuka zaposlenih u javnom sektoru, Uvažavanje EU standarda u oblasti energetske efikasnosti, Dalji razvoj nacionalne legislative u oblasti energetske efikasnosti, Osnivanje nacionalne Agencije za energetsku efikasnost koja bi podržavala projektne aktivnosti, Umrežavanje - na nacionalnom i EU nivou. Slika 24. Prioritetni koraci za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora 76 Odgovori na anketno pitanje “Od dolje ponuđenih, odabrati i označiti tri prioritetna koraka koja su po vašem mišljenju najvažnija za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora?” Kao dodatni predlozi se navode: obezbjeđivanje mehanizama za sprovođenje postojeće legislative (npr. centralizovano praćenje potrošnje energenata u javnim ustanovama) koji ne ostavljaju slobodu za neprimjenjivanje normi, te uspostavljanje sistema energetskog menadžmenta na lokalnom nivou i obezbjeđivanje finansijskih sredstava. Sa jedne strane je prepoznata potreba za obezbjeđivanjem eksterne ekspertske podrške, a sa druge strane postoje komentari da je potrebno razvijati znanje crnogorskih kadrova, inženjera i privrednika, a smanjiti angažovanje skupih (i često nedovoljno upućenih) stranih eksperata u ovoj oblasti. Ovaj problem se može riješiti kroz bolje umrežavanje eksperata na nacionalnom i EU nivou. Oblasti koje su najviše prepoznate da mogu imati konkurentnu prednost za javni sektor u Crnoj Gori (Slika 25) su sledeće: postoji značajan potencijal za korišćenje obnovljivih izvora energije, npr. solarnih tehnologija (što je usko povezano sa primjenom ovih tehnologija u kombinaciji sa mjerama energetske efikasnosti u sektoru zgrada), postoji veliki potencijal za energetske uštede u javnom sektoru (što će omogućiti značajne finansijske uštede), te da mala veličina zemlje olakšava upravljanje i monitoring programa energetske efikasnost i može doprinijeti bržim reformama i stvaranju funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za uštede energije. Sa druge strane, anketirani se ne slažu da postoji dobra osnova među lokalnim ekspertima i univerzitetskim profesorima, sa dovoljnim znanjem o energetskoj efikasnosti, što predstavlja jednu od oblasti za poboljšanja kroz razne mogućnosti saradnje kroz EU programe, o čemu će kasnije biti riječi. Slika 25. Oblasti koje mogu biti konkurentna prednost za javni sektor u Crnoj Gori 77 Odgovori na anketno pitanje “ Da li se slažete da neke od navedenih stavki mogu imati konkurentnu prednost za javni sektor u Crnoj Gori?” Većina anketiranih (60%) smatra da su redukcije u javnim budžetskim sredstvima u prethodnom periodu (naročito usljed finansijske krize) imale negativan uticaj na inovativnije poslovanje javnog sektora, uključujući energetsku efikasnost (Slika 26). Ovakvo mišljenje posebno preovlađuje kod organizacija državne uprave (82%) i javnih preduzeća (75%), dok kod organa lokalne samouprave preovlađuje mišljenje da nije imalo značajnu ulogu (57%). Ovakvi odgovori se mogu povezati sa striktnijim mjerama štednje koje je Vlada propisala državnim organima i preduzećima u državnom vlasništvu, i koje su još na snazi. Slika 26. Uticaj redukcija u javnim budžetskim sredstvima na inovativno poslovanje javnog sektora Odgovori na anketno pitanje “ Da li smatrate da su redukcije u javnim budžetskim sredstvima u prethodnom periodu (naročito usljed finansijske krize) imale pozitivan ili negativan uticaj na inovativnije poslovanje javnog sektora, uključujući energetsku efikasnost?” Apsolutna većina anketiranih (80%, bez negativnih odgovora) se slaže da će energetska efikasnost kao model poslovanja u Crnoj Gori, sa daljim reformama energetskog sektora u cjelini, uključujući reformu cijena energenata, bivati podsticajnija sa ekonomskog stanovišta i sve više dobijati na značaju (Slika 27). 78 Slika 27. Energetska efikasnost kao model poslovanja u budućnosti Odgovori na anketno pitanje “ Da li smatrate da će energetska efikasnost kao model poslovanja, sa daljim reformama energetskog sektora u cjelini, uključujući reformu cijena energenata, bivati podsticajnija sa ekonomskog stanovišta i sve više dobijati na značaju?” Drugi dio ankete se odnosio na razmatranje energetske efikasnosti kao inovativnog modela poslovanja u samim organizacijama javnog sektora. Zbog toga su uzeti u obzir odgovori koji potiču samo od organizacija javnog sektora. Generalno po pitanju inovativnosti, većina anketiranih (48%) svrstava svoju organizaciju kao pratećeg inovatora, potom kao ne-inovatora (36%) a najmanje kao vodećeg inovatora (16%). Sa druge strane, anketirani podjednako ocjenjuju generalnu inovativnost organizacije u odnosu na inovativnost u oblasti energetske efikasnosti (Slika 28). Ovi rezultati se mogu interpretirati kako generalno javni sektor ima lošu kulturu inoviranja, te da je energetska efikasnost usko povezana sa generalnim stanjem inovativnosti organizacije. Slika 28. Percepcija anketiranih o inovativnosti organizacije Odgovori na anketno pitanje “Kako svrstavate vašu “Kako svrstavate vašu organizaciju po pitanju inovativnosti organizaciju generalno po pitanju inovativnosti?” u oblasti energetske efikasnosti?” Jedan od razloga za lošu inovativnost javnog sektora je i slučaj slabe konkurencije među organizacijama, tj. činjenice da čak 45% anketiranih procjenjuje da trenutno nema konkurencije u svojoj djelatnosti (čak 55% ispitanika iz državne uprave, dok je kod javnih preduzeća nešto blaže - 37%), a 21% anketiranih konkurenciju smatra slabom (Slika 29). Imajući u vidu reforme koje se u Crnoj Gori sprovode ka otvaranju tržišta u raznim 79 segmentima (uključujući i oblasti javnog sektora, poput obrazovanja i socijalnih usluga), ova situacija će se mijenjati vjerovatno pozitivno uticati na inovativnost javnog sektora. Samo 7% anketiranih organizacija je dobilo neke nagrade koje se odnose na inovativnost ili poboljšan proizvod ili uslugu, dok 32% ne zna a čak 61% nije dobilo nagrade (Slika 30), što predstavlja ogroman prostor za poboljšanje. Slika 29. Procjena konkurencije Slika 30. Nagrade za inovativnost Anketno pitanje Anketno pitanje “Da li ste do sada dobili neke nagrade koje “Kako procjenjujete konkurenciju u Vašoj djelatnosti?” se odnose na inovativnost ili poboljšan proizvod/uslugu?” Od inovacija uvedenih u poslovanju u proteklom periodu, organizacije najčešće navode osavremenjivanje poslovanja kroz upotrebu IKT, poboljšanje performansi boljim upravljanjem i donošenjem boljih odluka i od strane menadžmenta, kao i proširenje kvaliteta i razvijanje novih usluga kako bi se zadovoljili zahtjevi korisnika. Sa druge strane, najmanje se vodi računa o poboljšanju efikasnosti poslovanja upotrebom manje resursa za postizanje istih rezultata (ovo uključuje i energetsku efikasnost) te o uvođenju sistema za praćenje uspješnosti usluga (Slika 31). Slika 31. Oblici inoviranja u poslovanju Odgovori na anketno pitanje “Da li je vaša organizacija uvela neki od sledećih oblika inovacija u poslovanju u proteklom periodu?” Tri glavna izvora inovacija u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori su: ideje od strane menadžmenta, najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u EU i ideje od strane 80 zaposlenih (Slika 32). Najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u zemlji nisu toliko relevantne (vjerovatno zbog slabog iskustva) kao i ideje od strane korisnika ili klijenata, što je jedna od oblasti za poboljšanje. Slika 32. Glavni izvori inoviranja Odgovori na anketno pitanje “ Koji su glavni izvori inovacija u organizaciji?” Sledeći elementi koji pogoduju inovacijama preovlađuju u organizacije javnog sektora u Crnoj Gori (Slika 33): donesena jasna strategija i planovi poslovanja organizacije (66%), postoji etički kodeks (59%), definisana misija i vizija organizacije (55%), te menadžment preduzeća predan i inovativan u sprovođenju strateških ciljeva organizacije (48%). U razvoju su mehanizmi kojima se podstiče participacija i kreativnosti kod zaposlenih (50%), te društveno odgovorno poslovanje (43%). Sa druge strane, većina anketiranih se ne slažu da je sistem motivisanja, napredovanja i nagrađivanja zaposlenih organizovan na adekvatnom nivou (41%), kao i briga o profesionalnom razvoju ljudskih resursa (31%), da je komunikacija zadovoljavajuća na svim nivoima organizacije (24%) te da se podstiče participacija i kreativnosti kod zaposlenih (23%). Ovo je veoma važno područje za poboljšanje jer, kako pokazuje teorija i praksa (posebno primjer Austrije), uloga menadžmenta za motivaciju zaposlenih i razvoj inovacione kulture i klime je jedan od preduslova za inovativno poslovanje organizacija. Na relativno niskom nivou je poslovanje u skladu sa međunarodnim standardima (upravljanje kvalitetom, zaštita životne sredine i dr. 36%), razvoj projektnih timova i projektnih organizacionih struktura (32%), razvoj javnoprivatnog partnerstva (24%) i praćenje i analiziranje sadašnjih i potencijalnih korisnika i klijenata u cilju podsticanja inovacija (23%). Slika 33. Elementi koji pogoduju inovacijama 81 Odgovori na anketno pitanje “Koji od sledećih elemenata koji pogoduju inovacijama karakterišu vašu organizaciju?” Kako je prikazano na slikama 34 i 35, većina organizacija javnog sektora u Crnoj Gori osjećaju da trebaju inovirati ubuduće da bi bili konkurentniji u zemlji i EU (97%) te da integracija u EU i veće korišćenje EU standarda doprinosi pozitivnim reformama i uspjehu u poslovanju (93%). 82 Slika 34. Inoviranje i konkurentnost Slika 35. EU integracije za uspjeh u poslovanju Anketno pitanje “Da li u organizaciji osjećate da trebate Anketno pitanje “Da li mislite da integracija u EU i veće inovirati da bi bili konkurentniji u zemlji i EU?” korišćenje EU standarda doprinosi pozitivnim reformama i uspjehu u poslovanju vaše organizacije?” Kao elementi koji karakterišu organizacije u Crnoj Gori po pitanju inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti (Slika 36) se prepoznaju međunarodni i regionalni (48%), kao i nacionalni projekti (41%) za podsticanje energetske efikasnosti (uključujući razmjenu dobrih praksi) u kojima organizacije učestvuju. Neki od navedenih projekata su: nacionalni projekat “Godina energetske efikasnosti“, rekonstrukcija škola i bolnica iz sredstava kredita Svjetske i KfW banke, MONTESOL projekat beskamatnih kredita za kupovinu solarnih sistema i projekat „Solarni katuni“ za ugradnju fotonaponskih sistema u katunima, projekat “Beautiful Cetinje”, MARIE program (eng. Mediterranean Building Rethinking for Energy Efficiency Improvement), sprovođenje energetskih pregleda zgrada u lokalnoj samoupravi, uspostavljanje energetskog menadžmenta tj. informacionog sistema za praćenje potrošnje energije (uz podršku GIZ-a) i dr. U razvoju su projekti u samim organizacijama (usljed obaveza proisteklih iz nove nacionalne legislative) poput sprovođenja mjera energetske efikasnosti u kancelarijama (38%), nabavke roba i usluga sa visokim energetskim i ekološkim performansama (33%), te primjene mjera efikasne potrošnje energije kod transporta zaposlenih, roba i usluga (32%). I pored zakonskih obaveza, o slabom stepenu implementacije govori podatak da kod velikog broja organizacija javnog sektora nije definisana strategija za racionalno korišćenje energije (69%), ne sprovodi se energetski pregled objekata u nadležnosti organizacije (kako bi se odredila trenutna potrošnja energije i definisale najprofitabilnije mjere za racionalno korišćenje energije - 61%), nije definisan cilj uštede energije u organizaciji (59%), nije upošljen energetski menadžer (osoba zadužena za planiranje, praćenje i izvještavanje o efikasnom korišćenju energije u organizaciji - 59%), i ne stimuliše se racionalno korišćenje energije kod zaposlenih (59%). 83 Veliki broj organizacija takođe ne koristi (41%) ili nije upoznata (28%) sa nekim od dostupnih nacionalnih ili EU fondova za finansiranje mjera energetske efikasnosti, pa bi informativna kampanja i edukacija u ovoj oblasti bila od koristi. Slika 36. Elementi inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti Odgovori na anketno pitanje “Da li neki od sledećih elemenata karakterišu vašu organizaciju po pitanju inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti?” Organizacije javnog sektora u Crnoj Gori trenutno sarađuju (Slika 37) sa međunarodnim organizacijama, donatorima i investitorima (47%), agencijama za energetiku ili energetsku efikasnost (41%), velikim industrijskim i energetskim kompanijama (42%), kao i privrednom komorom ili industrijskim udruženjima (39%). Potrebno je prokomentarisati da je zbog nejasnog pitanja u 31% slučajeva saradnja sa agencijom za energetsku efikasnost označena kao nerelevantna, jer u Crnoj Gori ne postoji nacionalna Agencija, već ove poslove obavlja Sektor za energetsku efikasnost u okviru Ministarstva ekonomije. Time bi (da je pitanje bilo jasnije) vjerovatno najveća saradnja odnosila na ovaj Sektor, kojeg su neki ispitanici okarakterisali kao Agenciju. Sa druge strane, evidentno je da je u puno slučajeva prisutno mišljenje da se saradnja sa gore pomenutim institucijama treba jačati, a institucije sa kojima trenutno postoji nedovoljna saradnja i koje je potrebno ubuduće više uključiti su istraživački centri (48%), obrazovne institucije (44%), nevladine organizacije (44%), kao i druge kompanije privatnog sektora, zanatlije, instalateri i dr. (44%). 84 Slika 37. Interakcije sa drugim akterima aktivnim na polju energetske efikasnosti Odgovori na anketno pitanje “Da li postoje interakcije vaše organizacije sa drugim akterima aktivnim na polju energetske efikasnosti?” Kod javne nabavke opreme, roba i usluga, kriterijum energetske efikasnosti (pozitivan energetski uticaj tokom cjelokupnog operativnog vijeka trajanja proizvoda i dugoročna dobit usljed energetskih ušteda) ni u jednom slučaju ne preovlađuje, a u samo 17% slučajeva je važan isto koliko cijena (Slika 38). U najvećem broju slučajeva (46%) najniža ponuđena cijena je odlučujući faktor, a energetske karakteristike ili benefiti ušteda tokom rada se ne uzimaju u obzir. Visok broj odgovora “nije relevantno” (37% slučajeva, i pored obaveza organizacija javnog sektora da primjenjuju procedure javnih nabavki) je komentarisan da, imajući u vidu Zakon o javnim nabavkama i njegove odredbe, nije moguće uvažavati kriterijume energetske efikasnosti i ocjenjivati ih, jer Zakon još uvijek nije u potpunosti usklađen sa odredbama Zakona o energetskoj efikasnosti, a smjernice koje promovišu energetsku efikasnost još nisu usvojene. Slika 38. Javna nabavka i kriterijum energetske efikasnosti Odgovori na anketno pitanje “Koliko se u vašoj organizaciji kod javne nabavke opreme, roba i usluga cijeni kriterijum energetske efikasnosti u odnosu na najnižu ponuđenu cijenu?” Većina organizacija (43%) nije upoznata sa ISO standardom 50001:2011 (Slika 39), pa je potrebno obezbijediti više informacija, jer ovaj standard pruža podršku organizacijama da efikasnije koriste energiju kroz razvoj sistema za upravljanje energijom i zasnovan je na 85 modelu kontinuiranog upravljanja korišćenog kod poznatih standarda ISO 9001 ili ISO 14001, sto olakšava organizacijama da integrišu sistem energetskog menadžmenta sa sistemima za upravljanje kvalitetom i zaštitom životne sredine. Slika 39. Uvođenje sistema upravljanja energijom Odgovori na anketno pitanje “Razmišljate li o poslovanju u skladu sa međunarodnim ISO standardom 50001:2011 – uvođenje sistema upravljanja energijom?” Organizacije javnog sektora u Crnoj Gori su zainteresovane za sve opcije koje se nude kroz nove, inovativne modele finansiranja i sprovođenja mjera energetske efikasnosti kroz učesće privatnog sektora i ESCO kompanija (Slika 40), a prevashodno su zainteresovane za više informacija o ESCO konceptu i razmjenu dobrih praksi u ovoj oblasti (76%), te bi uz adekvatnu raspodjelu rizika i povoljne finansijske aranžmane prihvatile ovaj koncept kao mogućnost finansiranja mjera energetske efikasnosti ili inicirale ESCO projekat u organizaciji (56%). Veliki broj organizacija (52%) bi trebale pomoć u obuci kadrova za razvoj, implementaciju i praćenje ESCO projekata, dok samo jedna organizacija (4%) bi mogla sama pružati ESCO usluge (iako je praktično moguće osnivanje javnih ESCO kompanija i pružanje ovih usluga od strane npr. javnih energetskih kompanija, lokalnih agencija, ili javnih preduzeća). Slika 40. Zainteresovanost za inovativne modele finansiranja - ESCO Odgovori na anketno pitanje “Da li bi bili zainteresovani za inovativne modele finansiranja i sprovođenja mjera energetske efikasnosti u vašoj organizaciji kroz učesće kompanija za pružanje energetskih usluga?” 86 4. UVOĐENJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI KAO NOVOG INOVATIVNOG MODELA POSLOVANJA U JAVNOM SEKTORU ZEMALJA ZAPADNOG BALKANA 4.1. Značaj za javni sektor Zapadnog Balkana Kako je prikazano u prethodnim poglavljima, zemlje Zapadnog Balkana karakteriše niz negativnih indikatora, poput visoke uvozne energetske zavisnosti, visokog energetskog intenziteta (tj. niske energetske efikasnosti), trenda rasta potrošnje energije i dr. Niz dodatnih barijera koje karakterišu Zapadni Balkan (opisane u poglavlju 3.2.2.) su povezane sa niskim cijenama i subvencijama za energiju, negativnim efektima finansijske krize po javni budžet i investicije, nedovoljno razvijen legislativni, finansijski i institucionalni okvir, nizak stepen razvijenosti tržišta za energetske usluge i ESCO, nedovoljna primjena principa energetske efikasnosti u postupcima javnih nabavki, kao i niska izdvajanja za istraživanja i razvoj. Sa druge strane, opisane politike i mjere EU u oblasti energetske efikasnosti, koje su jedne od najnaprednijih u svijetu, mogu doprinijeti smanjenju prethodno opisanih negativnih indikatora i trendova i pozitivno uticati kroz niz drugih benefita na ekonomiju i društvu u cjelini. Sa stanovišta javnog sektora, ovdje se navode ko posebno interesantni sledeći benefiti: Smanjenje energetskog intenziteta i korisno razdvajanje rasta potrošnje energije od ekonomskog razvoja, što je za zemlje Zapadnog Balkana jako važno, jer će sa razvojem ekonomije rastu i potrebe za energijom, Pozitivan uticaj na kreiranje novih (lokalnih) radnih mjesta i zapošljavanje, a posredno i na budžetske prihode usljed novih investicija i poslova, kao i smanjenje izdvajanja za socijalno osiguranje, Smanjenje rashoda javnog sektora usljed smanjenih računa za utrošenu energiju, pošto je javni sektor odgovoran za potrošnju u javnim zgradama zgrade (škole, bolnice, administraciju i dr.), javnom saobraćaju, komunalnim uslugama, javnoj rasvjeti, a koji su veliki potrošači energije, Smanjenje izdvajanja za subvencije za energiju i uvoz energije, što značajno rasterećuje državni budžet i doprinosi sigurnosti snabdijevanja energijom, kao i poboljšanju spoljnotrgovinskog bilansa (što je posebno značajno za zemlje Zapadnog Balkana koje zadovoljavaju samo 62% potreba iz sopstvenih izvora energije, a ostalo uvoze), 87 Smanjene budžetskih izdvajanja za izgradnju skupih energetskih postrojenja i infrastrukture, usljed smanjene potrošnje i potražnje za energijom. Ovime se takođe doprinosi smanjenju emisija i negativnog uticaja energetskog sektora na klimatske promjene, kao i zadovoljavanju nacionalnih i međunarodnih klimatskih ciljeva, obaveza iz Ugovora o energetskoj zajednici, i dr., Unaprjeđenje vodeće uloge javnog sektora usljed razvoja inovativnih politika i aktivnosti u ovom sektoru. U radu je razmatrano i pitanje povratnog efekta (eng. Rebound effect), usljed kog se mogu smanjiti pozitivni efekti mjera energetske efikasnosti na energetske uštede, ali u svakom slučaju imaju druge višestruke benefite. Na osnovu prethodnog razmatranja, a i ličnog mišljenja, uticaj povratnog efekta postaje pozitivan jer energetska efikasnost doprinosi dobrobiti društva u cjelini, posebno kod zemalja Zapadnog Balkana koje su zemlje u razvoju i koje prioritetno nastoje da poboljšaju standard života građana. Podsticanje energetske efikasnosti će doprinijeti promovisanju uloge javnog sektora kao primjera drugim sektorima, ali i interno poboljšati izvrsnost poslovanja u organizacijama javnog sektora. Naime, sistematsko poslovanje i jačanje rutina zaposlenih u oblasti energetske efikasnosti, sa jedne strane doprinosi energetskim uštedama, ali takođe jača opštu sposobnost inoviranja i uspostavlja jasan put ka održivom i konkurentnom poslovanju javnog sektora u sve konkurentnijem tržištu, a takođe predstavlja podsticaj za čitav spektar drugih inovativnih aktivnosti u oblasti obrazovanja, poslovanja, ekonomije, marketinga i dr. Na kraju, uloga javnog sektora kao inovativan primjer drugim sektorima ostvaruje uz snažnu saradnju sa raznim drugim inovativnim institucijama i kompanijama iz zemlje i iz inostranstva, tj. okupljanjem naprednih aktera za promovisanje mjera energetske efikasnosti. Sve ovo ukazuje na važnost energetske efikasnosti kao novog inovativnog modela poslovanja u javnom sektoru zemalja Zapadnog Balkana, posebno imajući u vidu ogroman potencijal energetske efikasnosti koji trenutno postoji u javnom sektoru (tabela 1, poglavlje 3.2.1). U daljem tekstu će, na osnovu prethodnog razmatranja i vlastitog mišljenja, biti date preporuke za poboljšanje poslovanja javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti. 88 4.2. Opšte preporuke 4.2.1. Sprovođenje politika EU i preporuka Međunarodne agencije za energetiku EU snažno prepoznaje značaj i višestruke benefite energetske efikasnosti i, kako je opisano u poglavlju 3.1.2, globalno prednjači po pitanju razvoja politika i finansiranja mjera energetske efikasnosti. Ovo opredjeljenje nije slučajno, s obzirom na izazove sa kojima se susreće EU, a koji se odnose na visoku uvoznu energetsku zavisnost i oskudnost energetskih resursa, kao i potrebu da se poboljša sigurnost snabdijevanja, smanji uticaj na klimatske promjene i prebrodi ekonomska kriza. Kako je prethodno pokazano, primjena principa energetske efikasnosti takođe doprinosi implementaciji inovativnih tehnoloških rješenja i poboljšanju konkurentnosti. Sprovođenje EU politika je veoma značajno i za zemlje Zapadnog Balkana, jer su ove politike usmjerene na eliminisanje sličnih barijera sa kojima se susreću i ove zemlje, a doprinosi i većim integracijama ovog regiona u EU kroz sprovođenje inovativnih politika energetske efikasnosti. Takođe pokazano je da snažna regulativa u ovoj oblasti može samo ojačati konkurentnost. Još jedna povoljnost po Zapadni Balkan je i ogroman neiskorišćen potencijal za energetske uštede, što može biti izvanredna prilika za saradnju sa EU u oblasti energetske efikasnosti, korišćenje svih prednosti tehnologija i programa EU u ovoj oblasti, a što je od obostranog interesa za razvoj ekonomija, rasta povjerenja i saradnje. U ovom procesu je takođe od značaja uvažiti preporuke Međunarodne agencije za energetiku (IEA, 2012) koje se odnose na uspješnu implementaciju politika energetske efikasnosti: Pored razvoja politika i legislative, potrebno je paralelno razvijati efikasne mehanizme za implementaciju i nadzor, jer u suprotnom rata nepoštovanja standarda i propisa može biti veoma visoka (između 20 i 50%, po procjeni IEA). Iako ne postoje posebni podaci za Zapadni Balkan, smatram da je ova preporuka posebo značajna u ovim zemljama, a treba voditi računa i o participaciji svih aktera kod donošenja primjenljivih propisa (ne samo šturo prepisivanje legislative EU), Kod razvoja institucionalnog okvira, preporučuje se uspostavljanje snažnih agencija zaduženih za uspostavljanje, koordinaciju i sprovođenje politike energetske efikasnosti, koje moraju koordinirati niz vrlo različitih i kompleksnih aktivnosti, od analize politike, preko razvoja projekata i upravljanja, do marketinga, evaluacije programa itd. Takođe agencije mogu osigurati efikasnu horizontalnu (na primjer, između nacionalnih 89 institucija) i vertikalno koordinaciju (između različitih nivoa vlasti, npr. nacionalni i lokalni nivo), što je veoma bitno za efikasno i uspješno sprovođenje politika energetske efikasnosti. Jačanje institucionalnog okvira će biti posebno razmotreno u narednim poglavljima, Razvoj resursa za vođenje statistike u oblasti energetske efikasnosti, kao i za praćenje i upravljanje potrošnjom. Praćenje napretka i efikasan dalji razvoj politika zahtijeva redovno i sistematsko sakupljanje i praćenje detaljnih podataka o energetskoj potrošnji. Trenutno zemlje Zapadnog Balkana ne sakupljaju u dovoljnoj mjeri podatke o energetskoj efikasnosti kao dio energetske statistike (to pokazuje i istraživanje statistike i rezultati ankete u Crnoj Gori). Važno je istaći da je za poboljšanje inovacijskog sistema od ključne važnosti javni sektor (posebno Vlade) u smislu finansiranja, kao i pospešivanja potražnje uz pomoć javnih nabavki, standadizacije i drugih oblika regulative, kao i podsticanja različitih oblika međusobne saradnje javnog i privatnog sektora, kao i u međunarodnih mrežnih povezivanja (Stanovnik i Kavaš, 2011). Pored sprovođenja preporuka i politika EU na nacionalnom nivou, kao i direktne razmjene dobrih praksi i saradnju sa EU, zemlje Zapadnog Balkana trebaju zajednički razvijati i regionalne modele saradnje, zbog sličnih problema sa kojima se susreću. 4.2.2. Promovisanje integrisanog pristupa na regionalnom nivou Veoma dobar model regionalne saradnje koji se treba što više koristiti i promovisati ubuduće je Energetska zajednica, kao platforma za integraciju zemalja Zapadnog Balkana u EU kroz saradnju u oblasti energetike. Energetska efikasnost je svakako važna na nacionalnom nivou, ali kada se dobri modeli i iskustva dijele i sprovode na harmonizovan način, onda dobija i važnu regionalnu dimenziju. Zemlje Zapadnog Balkana, kao članice Energetske zajednice, trebaju da zajedno rade na sprovođenju politika EU u oblasti energetske efikasnosti, posebno kroz aktivnosti Koordinacione Grupe za Energetsku Efikasnost koja funkcioniše u okviru Energetske zajednice. Prednost zajedničkog rada je da zemlje, koje su u obavezi primjene istih obaveza iz Energetske zajednice, takođe mogu dijeliti iskustva u prenošenju i implementaciji legislative i učiti jedni od drugih. U ovom zajedničkom radu, mnogi donatori su u mogućnosti pružiti pomoć kroz regionalne programe, a takođe i Sekretarijat Energetske zajednice može djelovati kao katalizator, a ne samo kao nadzorno tijelo. Važnost promovisanja regionalne saradnje u okviru Energetske zajednice je višestruka, a posebno za zajednički i harmonizovan rad u sledećim oblastima: 90 Zajedničko i usklađeno prenošenje EU direktiva energetske efikasnosti u nacionalna zakonodavstva, sa paralelnom analizom novih EU direktiva, Harmonizovan razvoj i implementacija sekundarne legislative i propisa, koji su osnova za implementaciju politike i transformaciju tržišta. Dok su EU direktive energetske efikasnosti prepoznate kao dobre smjernice, njihovo sprovođenje nailazi na niz barijera, koje su često zajedničke za sve zemlje Zapadnog Balkana i mogu se zajednički rješavati na regionalnom nivou. Na primjer, Koeppel i Ürge-Vorsatz (2007) prepoznaju, na osnovu procjene instrumenata EU politike koje doprinose smanjenju emisija u sektoru zgrada, da regulacija može biti vrlo efikasna, samo pod uslovom da su obezbijeđeni instrumenti za implementaciju, da postoji dovoljno administrativnih kapaciteta za implementaciju i da je nivo korupcije nizak (posebno u zemljama u razvoju). Ovo je zajednička odlika zemalja Zapadnog Balkana, pa se preporučuje regionalni pristup za rješavanje ovih problema, Zajednički pristup kod implementacije i monitoringa nacionalnih planova za energetsku efikasnost, Jačanje saradnje i dobrih praksi među zemljama regiona i sa EU, sa ciljem poboljšanja energetski efikasnih javnih nabavki, i dr., Razvoj usklađenih i inovativnih regionalnih programa i projekata u oblasti energetske efikasnosti, Razvoj tržišta energetskih usluga i ESCO kompanija, kroz regionalne programe podrške koji uključuju razvoj ili adaptaciju legislativnog okvira, podršku razvoju ESCO biznisa, kao i kapaciteta samih korisnika (npr. javnih ustanova). Nekoliko tekućih regionalnih programa će doprinijeti boljem rješavanje ovog pitanja, poput Regionalnog Programa Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan, koji sprovodi EBRD u saradnji sa Energetskom zajednicom. Važno je istaći da je Energetska zajednica interesantna i za druge zemlje Evrope i prisutan je trend širenja (npr. Moldavija i Ukrajina su odnedavno članice, a na putu da to postanu su i Jermenija i Gruzija), tako da zemlje Zapadnog Balkana pravilnom implementacijom EU politika energetske efikasnosti mogu iskoristiti priliku da postanu primjer i model za nove članice Energetske zajednice i njihova tržišta. Nadalje, kod razmatranja sprovođenje politike energetske efikasnosti treba uvjek uzimati u obzir višestruke benefite energetske efikasnosti. Energetska efikasnost predstavlja važan aspekt za razvoj konkurentne ekonomije i društva zasnovanog na znanju, pa se stoga treba prepoznavati u drugim strategijama koje doprinose razvoju održivog i pametnog društva. 91 Posebno se preporučuje aktivno učešće zemalja Zapadnog Balkana u implementaciji nove regionalne strategije “Jugoistočna Evropa 2020” (opisane u poglavlju 3.2.3.e), jer je direktno u vezi sa integracijom u EU i ispunjavanjem preporuka EU strategije “Evropa 2020 strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast”. Ova strategija prepoznaje važnost energetske efikasnosti, ali i dobrog rukovođenja od strane javnih vlasti kao preduslov za implementaciju, a takođe obezbjeđuje okvir za podršku pri dizajniranju nacionalnih razvojnih strategija. Takođe će doprinijeti većim ulaganjima u istraživanje i razvoj, koja se prepoznaju kao jedan od ključnih faktora za pospješivanje inovacija (Stanovnik i Kavaš, 2011, str. 7). Važna uloga strateškog i integrisanog planiranja je i na lokalnom nivou, imajući u vidu da su ovo (posebno glavni gradovi) mjesta gdje je skoncentrisan najveći broj stanovništva i time mogućnosti energetske uštede najveći. Gradovi se trebaju umrežavati kroz nacionalne, regionalne i EU projekte. Posebno se preporučuje jačanje saradnje gradova kroz NALAS regionalnu inicijativu, jačanje učešća u Evropskom Sporazumu Gradonačelnika, kao i aktivna uloga glavnih gradova u okviru GIZ inicijative “Mreža energetski efikasnih glavnih gradova Jugoistočne Evrope” i uključenje Beograda, koji je jedini Glavni Grad sa teritorije Zapadnog Balkana koji još nije pristupio ovoj inicijativi. 4.2.3. Jačanje institucionalnog okvira Prema Direktivi 2006/32/EC o efikasnom korišćenju energije i energetskim uslugama (članovi 4 i 5), države trebaju imenovati jednu ili više novih ili postojećih tijela sa odgovornošću za pitanja relevantna za politiku energetske efikasnosti (kao što su praćenje, evaluacija mjera, priprema NEEAP-a, itd.). Dok u principu ove zadatke mogu ispunjavati ministarstva ili postojeće regulatorne agencije za energetiku, poželjnija opcija je osnivanje novih, specijalizovanih agencija za energetske efikasnost. Agencije mogu koordinisati sprovođenje kompleksnih zadataka i inovacija u ovoj oblasti, i objediniti inače fragmentirane nadležnosti i djelovati kao nezavisno tijelo sa jasnim interesom promovisanja energetske efikasnosti (dok postojeće institucije obično imaju i druge interese). Naravno, da bi agencije bile u potpunosti operativne, trebaju imati adekvatan broj stručnog kadra i dovoljno osiguranih finansijskih sredstava. Pogotovo se u fazi osnivanja trebaju se obezbijediti dovoljna finansijska sredstva za obuku zaposlenih (ovo bi se moglo obezbijediti kroz EU programe). Nadalje, preporučuje se osnivanje lokalnih informativnih centara, kako bi se uspješnije doseglo do potrošača i pospješivao razvoj tržišta energetske efikasnosti. 92 Svakako, kako pokazuje iskustvo Austrije i Slovenije, veća decentralizacija aktivnosti je takođe recept za uspjeh, uz promovisanje energetske efikasnosti od strane drugih državnih institucija (npr. zaduženih za javne nabavke) i od strane lokalnih vlasti (uz mogućnost osnivanja regionalnih i lokalnih agencija). 4.2.4. Razvoj održivih i inovativnih finansijskih mehanizama u javnom sektoru U zemljama Zapadnog Balkana su trenutno međunarodni krediti i grantovi (u kombinaciji s tehničkom pomoću) glavni mehanizmi finansiranja projekata i programa energetske efikasnosti. Ovo nije dugoročno održiva opcija i zemlje trebaju da teže razvijanju održivih finansijskih mehanizama za javni sektor. Svjetska Banka je nedavno analizirala različite mogućnosti finansiranja za javni sektor u zemljama Zapadnog Balkana (Singh et al., 2013) i klasifikovala ove opcije u formi “finansijske ljestvice” (Slika 41), što može biti od pomoći kreatorima politika kod odabira (jedne ili više) opcija finansiranja. Vremenom, kako se tržišta budu razvijala, cilj je da se ostvari penjanje uz ljestvicu ka pretežno komercijalnim mehanizmima finansiranja. Stoga, nakon odabira adekvatne opcije, dizajn mehanizma bi trebao obuhvatiti i elemente kojima bi se olakšao razvoj narednog mehanizma, što pomaže da se osigura stalna evolucija i penjanje uz finansijsku ljestvicu (ibidem). Slika 41. Opcije za finansiranja energetske efikasnosti u javnom sektoru (“finansijska ljestvica”) KOMERCIJALNO FINANSIRANJE NAPREDNO KOMERCIJALNO ILI PROJEKTNO FINANSIRANJE (ESCO) KREDIT DOBAVLJAČA, LIZING ZRELOST / RAZVIJENOST TRŽIŠTA KOMERCIJALNO FINANSIRANJE, OBVEZNICE DJELIMIČNE KREDITNE GARANCIJE KREDITNA LINIJA SA KOMERCIJALNOM BANKOM KREDITNA LINIJA SA LOKALNOM (RAZVOJNOM) BANKOM JAVNI ESCO REVOLVING FONDOVI ZA ENERGETSKU EFIKASNOST FINANSIRANJE OD STRANE JAVNIH ENERGETSKIH PROVAJDERA (PREKO RAČUNA) FINANSIRANJE OD STRANE MINISTARSTVA FINANSIJA (INTERNO FINANSIRANJE) FINANSIRANJE IZ BUDŽETA, GRANTOVI I KOFINANSIRANJE JAVNO FINANSIRANJE GRANTOVI Izvor: Svjetska Banka, 2013 Korišćenje modela javnog finansiranja može biti vrlo korisno za razvoj tržišta gdje trenutno ne postoji komercijalno finansiranje. Opcije koje se smatraju najpogodnijim za zemlje Zapadnog Balkana su sledeće: Finansiranje od strane Ministarstva finansija (interno kroz budžet) – korišćenjem ove opcije, Ministarstvo finansija kroz postojeće budžetske mehanizme osigurava sredstva 93 opštinama i javnim preduzećima za finansiranje mjera energetske efikasnosti, često na bazi poziva za dostavljanje predloga projekata. Povrat sredstava od strane javnih korisnika bi se mogao organizovati takođe kroz postojeće budžetske mehanizme, npr. smanjenjem alokacija korisnicima dok se zajam ne otplati u cjelosti, Revolving fondovi za energetsku efikasnost su još jedan interesantan i preporučljiv mehanizam za grupisanje trenutno fragmentisanih finansijskih mehanizama. Fond može djelovati kao agregator ili posrednik za međunarodne financijske institucije i druge spoljne izvore finansiranja i plasman kreditnih linija, podsticaja ili finansiranja različitih mjera kod korisnika (takođe kroz agencije ili banke). Jedan dobar primjer fonda sa širokim opsegom izvora finansiranja je slovenački Eko Fond, gdje su izvori finansiranja prihodi od Fonda za privatizaciju, kazne i naknade za zaštitu životne sredine, kao i zajam Svjetske banke i grantova EU. Fondovi za energetsku efikasnost, u svom najjednostavnijem obliku, mogu nuditi kredite korišćenjem javnih finansijskih sredstava, ali je uobičajeno (i preporučljivo) nuđenje više financijskih proizvoda, poput kredita, kreditnih garancija i ESCO finansiranja, Osnivanje javnih ESCO kompanija (kompanija u vlasništvu države), osnovanih posebno za sprovođenje projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru. Na ovaj način se može pomoći da se prevaziđu neki problemi angažovanja privatnih ESCO od strane organizacija javnog sektora, poput komplikovanih procedura za javne nabavke i dr. Javni ESCO može funkcionisati relativno nezavisno od državnog budžeta, nakon što je obezbijeđen dovoljan početni kapital. Jedan dobar primjer javne ESCO kompanije je HEP-ESCO, osnovan u Hrvatskoj kao dio nacionalne elektroenergetske grupacije HEP, koja razvija, izvodi i finansira projekte energetske efikasnosti na tržišnoj osnovi, a projekti se sprovode u javnom i privatnom sektoru, uključujući zgrade, javnu rasvjetu, industriju i sisteme za snabdijevanje energijom. Međutim, korištenje samo ovih mehanizama ne može samo po sebi da osigura evoluciju finansiranja tokom vremena. Takođe, oskudna javna finansijska sredstva se trebaju dopunjavati sa mogućnostima ulaganja kapitala privatnog sektora, kroz privatno-javna partnerstva. Uspostavljanje tržišta energetskih usluga može omogućiti privatnom sektoru da preuzme obavezu zaduživanja od javnog sektora, pa se preporučuje paralelno sprovođenje aktivnosti na razvoju ovog modela finansiranja, poput razvoja jednostavnih ESCO ugovora i sprovođenja demonstracionih projekata u javnom sektoru, kako bi se u srednjem roku omogućio bolji pristup finansiranja komercijalnog sektora, a kasnije i ESCO finansiranja. 94 Zakonski okvir treba razvijati u svakom slučaju, kao i pripremu i razvoj projekta u javnom sektoru, kroz izradu studija izvodljivosti, mobilizaciju raznih aktera, finansijski inženjering, razvoj biznis planova, tehničkih specifikacija, procedura i dr. Kod razvoja legislative i procedura za javne nabavke, posebno treba uzeti u obzir sledeće preporuke (ESMAP, 2012): Uspostavljanje sistema višegodišnjeg budžetiranja i ugovaranja, kako bi se organizacijama javnog sektora omogućilo da sklapaju višegodišnje ugovore za projekte energetske efikasnosti, koji obuhvataju finansijske benefite tokom trajanja projekta, Razvoj modela kojima se zadržava dio (ili ukupne) finansijske uštede proistekle iz implementacije projekata energetske efikasnosti, što bi dodatno motivisalo organizacije javnog sektora na sprovođenje projekata energetske efikasnosti. Ovo često zahtjeva izmjenu postojećih budžetskih pravila i procedura, dopuštajući javnim organizacijama da zadrže finansijska sredstva od uštede energije, u najmanju ruku tokom perioda implementacije projekta, Razvoj prilagođenih tenderskih dokumenata koji podstiču (ili još bolje zahtijevaju) nabavku energetski efikasne robe i usluga, te razvoj pojednostavljenih ESCO ugovora kako bi se olakšala nabavka usluga po ESCO principu. Inovativne modele finansiranja od treće strane (poput ESCO) takođe ne treba posmatrati kao javni dug, već kao ugovornu obavezu, Kao dobar vodič za javne nabavke (koji se već koristi u Hrvatskoj) se može koristiti “Procura+“ vodič za održivu javnu nabavku (razvijen u okviru Evropske kampanje za održive javnu nabavku), koji pruža jasne i razumljive smjernice za javnu upravu kako u praksi sprovoditi održivu nabavku – bez obzira na veličinu uprave i iskustvo, Jačanje kapaciteta i obuka organizacija javnog sektora u oblasti nabavke savremenih i energetski efikasnih proizvoda, zgrada ili usluga, te unaprjeđenje razmjene iskustava i saradnje. Novo uspostavljeni Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan (opisan poglavlju 3.2.5) može pružiti podršku zemljama za poboljšanje legislativnog okvira za ESCO projekte u javnom sektoru, kao i pripremi i razvoju konkretnih investicionih projekata energetske efikasnost, pa se preporučuje aktivno učešće u ovom programu. 4.2.5. Korišćenje eksternih programa pomoći i umrežavanje U regionu je dostupno niz programa podrške javnom sektoru od strane EU i drugih fondova (opisanih u poglavlju 3.2.5), ali se trenutno nedovoljno koriste i implementiraju. S obzirom da zemlje Zapadnog Balkana nastoje da implementiraju EU politike u oblasti energetske 95 efikasnosti, razmjena praksi i umrežavanje sa zemljama članicama EU kroz EU programe je veoma važna, poput Sedmog okvirnog programa, Horizon-a 2020, Sporazuma gradonačelnika, Kampanje za održivu energiju Evrope, CONCERTO, BUILD UP i dr. Sa druge strane, IPA, TAIEX i Twinning su posebni projekti EU namijenjeni zemljama kandidatima i potencijalnim kandidatima za članstvo, tj . sveobuhvatnoj pomoći u procesu EU integracija, kako bi se sprovele reforme neophodne za buduće članstvo. Kroz ove programe se može pružiti i snažna podrška za reforme politika i razvoj kapaciteta u oblasti energetske efikasnosti, a treba razmotriti i mogućnost zajedničkog osmišljavanja projekata regionalnog karaktera i konkurisanja za sredstva višekorisničke IPA. Važno je istaći da za pomenute instrumente postoji mreža nacionalnih kontakata koji daju savjete, podršku i pomoć za ostvarivanje partnerstava. Stupanjem u kontakt sa ovim osobama će se lakše definisati prioriteti i obezbijediti saradnja sa institucijama u EU i zemljama članicama. Pored EU podrške, postoji i niz drugih programa koje nude tehnički podršku i mogućnost za finansiranje, poput programa GIZ-a, USAID-a, UN-a, Globalnog fonda za zaštitu životne sredine (GEF), i dr. Takođe, prisutan je interes mnogih bilateralnih donatora da pomognu zemljama Zapadnog Balkana u oblasti energetske efikasnosti. Posebno treba istaći i preporučiti korišćenje pomoći koja se nudi od strane japanske Međunarodne agencije za saradnju (eng. Japan International Cooperation Agency - JICA), s obzirom da je Japan uz EU globalno najnaprednija zemlja u implementaciji politika energetske efikasnosti. Jedan interesantan i inovativan projekat koji JICA trenutno sprovodi u regionu je podrška Srbiji u cilju razvoja sistema energetskog menadžmenta (JICA, 2013). 4.2.6. Uklanjanje kontrole cijena i subvencija za energiju Adekvatne cijene energije se mogu smatrati jednim od najboljih podsticajnih mjera za javne i privatne potrošače da promijene obrasce ponašanja i energiju koriste racionalno. To takođe kod investitora povećava atraktivnost i profitabilnost projekata energetske efikasnosti i time pozitivno utiče na investicije. Kako je u Zapadnom Balkanu ovo jedna od najrasprostranjenijih barijera (opisana u poglavlju 3.2.2), potrebno je ubrzati reforme na ovom polju. Premještajući teret subvencija iz državnih budžeta na individualne potrošače bi dovelo do puno bržeg i racionalnijeg odgovora na buduće promjene cijena energije (u smislu racionalnije potrošnje) i oslobodilo budžetske rashode za druge potrebe. Siromašnim kategorijama stanovništva se osim subvencija trebaju ponuditi dobro osmišljeni programi energetske efikasnosti, posebno dizajnirani za ovu kategoriju potrošača. 96 4.2.7. Unaprjeđenje statistike energetske efikasnosti, monitoring i verifikacija Razvoj resursa za statistiku energetske efikasnosti, kao i praćenje i upravljanje potrošnjom je jedna od ključnih preporuka IEA za uspješnu implementaciju politika energetske efikasnosti, praćenje napretka i njihov efikasan dalji razvoj. Verifikacija energetskih ušteda potvrđuje zahtjevane karakteristike i rezultate projekata energetske efikasnosti. Monitoring pruža glavne ulazne podatke za verifikaciju, a takođe je važan kako bi se na vrijeme uočili problemi u implementaciji i predložile korektivne mjere ili poboljšanja. Takođe se na ovaj način omogućuje adekvatno izvještavanje na nacionalnom nivou, kao i prema EU i Energetskoj zajednici, npr. o stepenu realizacije i dostizanju nacionalnih ciljeva definisanih u nacionalnim planovima za energetsku efikasnost. Monitoring i verifikacija zahtijevaju dobre statističke podatke o krajnjoj potrošnji energije, pa se i energetska statistika (nacionalno, lokalno, na nivou javnih ustanova) treba paralelno razvijati. U ovom smislu je veoma važno učešće u regionalnom projektu “Integrisana platforma za monitoring i verifikaciju energetskih ušteda” kojim se pruža podršku zemljama Zapadnog Balkana da razviju i implementiraju harmonizovanu metodologiju za monitoring i verifikaciju ušteda energije postignutih tokom implementacije nacionalnih planova za energetsku efikasnost, usklađenu sa EU standardima. Takođe treba raditi na jačanju nacionalnih i lokalnih struktura za monitoring potrošnja energije, a preporučuje se upotreba IKT u ovu svrhu, čemu će značajno doprinijeti razvoj internet Platforme za monitoring i verifikacija ušteda u okviru gore pomenutog projekta. 4.2.8. Podsticaji za širu promjenu Primjeri ovih podsticaja su finansijski podsticaji i javne informativne kampanje, tako da građani i svi sektori potrošnje postaju svjesniji o značaju energetske efikasnosti i zajednički djeluju. Podsticaji mogu biti državni grantovi za specifične mjere (npr. besplatni energetski pregledi), odnosno niže stope poreza za neke vrste energetski efikasne opreme, kao i podrška start-up ESCO kompanijama ili drugim visokotehnološkim preduzećima u ovoj oblasti (npr. za razvoj solarnih sistema ili IKT rješenja). Ovakve vrste podsticaja treba uvoditi u ograničenom vremenskom periodu, dok se ne razvije tržište. Razvoj integrisane nacionalne kampanje je preporučljivo, sa kombinacijom informativnih aktivnosti za podizanje svijesti, pružanja savjeta, edukacije i obuke, kao i organizovanje nacionalnih događaja i nagrađivanja najboljih primjera iz prakse. 97 Još jedan važan podsticaj je razvoj vještina, koje su potrebne za uspješno usvajanje naprednih politika, tehnologija i drugih rješenja u oblasti energetske efikasnosti. Stoga treba sistematski razvijati programe za razvoj vještina u raznim oblastima, od razvoja politike i implementacije, preko razvoja proizvoda i usluga, monitoringa, verifikacije i nadzora implementacije, pa do podsticanja inovativnih poslovnih modela i osiguravanja kvaliteta. Na kraju treba još jednom istaći da je unapređenje energetske efikasnosti zajednička aktivnost, a ne samo vlade ili javnog sektora u cjelini. Ponekad građani budu aktivni samo na izborima, odaberu političare koji će ih predstavljati, a potom ostaju pasivni očekujući da im vlast riješi sve probleme. Međutim, potrebno je da se građani konstantno angažuju i pomognu odluke i aktivnosti javnog sektora. Sa druge strane, javni sektor (posebno su tu važne lokalne vlasti jer su bliže građanima) trebaju podsticati zajedničko učešće sa građanima i privatnim sektorom, kako bi se maksimalno iskoristio ljudski kapital svih koji zajedno djeluju u lokalnoj zajednici. Ovo je sada mnogo lakše sa razvojem i opšte prihvaćenom upotrebom IKT (dobar je primjer Austrije i grada Beča prikazan u poglavlju 3.1.2). 4.3. Detaljne preporuke za Crnu Goru Prethodne preporuke obrađene na nivou Zapadnog Balkana su takođe relevantne i za Crnu Goru, a ovdje će biti detaljnije elaborirane, uzimajući u obzir prethodnu analizu stanja, kao i rezultate sprovedenog istraživanja inovativnosti organizacija javnog sektora u Crnoj Gori na polju energetske efikasnosti (poglavlje 3.3.2). 4.3.1. SWOT Analiza Važnu ulogu za strateško planiranje i odlučivanje ima SWOT analiza (Stanovnik, Kavaš, 2010), gdje se analizom unutrašnjih snaga (S) i slabosti (W), kao i spoljnih prilika (O) i prijetnji (T), teži da se prepoznaju prednosti i maksimalno razviju relevantne aktivnosti, što više iskoriste prilike, a identifikovane slabosti ili prijetnje prepoznaju i po mogućnosti transformišu u snage ili prilike. SWOT analiza na polju energetske efikasnosti u javnom sektoru u Crnoj Gori (Tabela 5) je urađena sa ciljem da obuhvati sve što je do sada razmatrano, uključujući analizu unutrašnjih i spoljnih okolnosti, kako bi se identifikovali najbolji načini i preporuke za razvoj energetske efikasnosti kao inovativnog modela poslovanja u javnom sektoru. 98 Tabela 5. SWOT analiza – energetska efikasnost u javnom sektoru u Crnoj Gori Snage Slabosti - Crna Gora jasno opredijeljena za EU integracije i aktivno učestvuje u međunarodnim projektima saradnje (npr. Energetska zajednica), što omogućava međunarodne kontakte i razmjenu iskustava. - Napredak Crne Gore u reformama politike energetske efikasnosti je prepoznat od strane EU i Energetske zajednice. Crna gora je na čelu (rukovodilac) Regionalne Koordinacione Grupe za Energetsku Efikasnost. - U Strategiji razvoja energetike, koja definiše srednjoročne i dugoročne ciljeve, prioritete i uslove za razvoj energetskog sektora Crne Gore, energetska efikasnost je adekvatno tretirana. - Kreiran je osnovni strateški i zakonodavni okvir. Zakon o energetskoj efikasnosti i Akcioni plan energetske efikasnosti se fokusiraju na vodeću ulogu javnog sektora, u skladu sa praksom EU. - Mjere energetske efikasnosti je lakše implementirati u javnom sektoru, paralelno sa razvojem odgovarajućeg, legislativnog, finansijskog i institucionalnog okvira u Crnoj Gori. - Glavni grad Podgorica (sa još 2 druga grada) su potpisnice Sporazuma Gradonačelnika i imaju razvijene održive energetske akcione planove. - Opštine su organizovane u Zajednicu opština, što je od značaja za harmonizovano promovisanje energetske efikasnosti na lokalnom nivou. - Realizovani su projekti za poboljšanje energetske efikasnosti u zgradama javnog sektora (iz zajmova Svjetske i KfW banke). - Prisutno je značajno interesovanje privatnih investitora i donatora za projekte u oblasti energetska efikasnosti (iz EU i šire), bilo kroz regionalne projekte (Energetska zajednica) ili na nacionalnom nivou. - Crna Gora učestvuje u Regionalnom Programu Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan, koji nastoji razviti legislativni okvir za omogućavanje ESCO poslovanja i finansiranja, kao i implementaciju konkretnih investicionih projekata. - Postignut je značajan uspjeh na polju podizanja opšte svijesti o energetskoj efikasnosti, kroz intenzivnu nacionalnu informativnu kampanju i sprovedene edukativne aktivnosti usmjerene prema stručnjacima, studentima i đacima. Postoji nacionalni web portal za energetsku - Visok energetski intenzitet (potrošnja energije po jedinici BDP-a), sa tendencijom rasta. Cjelokupan energetski sistem, počev od proizvodnje, preko prenosa i distribucije, do krajnje potrošnje, karakteriše nizak stepen energetske efikasnosti. Tendencija rasta potrošnje energije. Visoka uvozna energetska zavisnost. - Nedovoljna razvijenost institucionalnog okvira za energetsku efikasnost (snažna i vidljiva nacionalna agencija i specijalizovano tijelo za finansiranje programa i projekata energetske efikasnosti). - Nedovoljni administrativni i stručni kapaciteti na državnom i lokalnom nivou, kao i saradnja nadležnih tijela i koordinacija aktivnosti. - Nizak nivo implementacije zakonskih obaveza i strateških smjernica (npr donošenje lokalnih akcionih planova i upošljavanje energetskih menadžera). Nadležne institucije nisu aktivirale instrumente prinude i obezbijedile implementaciju zakona. Ne postoje značajni finansijski podsticaji koji bi pospješili implementaciju. - I pored postojanja osnovnog zakonskog okvira koji načelno podstiče ESCO koncept, tržište za ESCO usluge je trenutno nerazvijeno. - Kod javnih nabavki najniža ponuđenu cijenu je odlučujući faktor, a energetske karakteristike ili benefiti ušteda tokom rada se ne uzimaju u obzir. - Nedostatak energetskih podataka i nerazvijena statistika o javnom sektoru otežava monitoring potrošnje i energetski menadžment. - Slabo iskustvo i kultura javnog sektora generalno po pitanju razvoja i sprovođenja inovacija, što ima uticaja na energetsku efikasnost. Niska ulaganja u inovativnost i istraživanja, nedovoljna uključenost domaćih naučnih i stručnih institucija, nepostojanje domaće industrije koja bi aktivno podržavala razvoj energetske efikasnosti i stvarala nova radna mjesta, posebno kod promovisanja energetski pametnih rješenja u gradovima. Nepostojanje fondova za istraživanje i razvoj u oblasti energetske efikasnosti. - Slab menadžment u javnom sektoru i odluke po pitanju racionalne potrošnje energije. U organizacijama javnog sektora se ne stimuliše racionalno 99 efikasnost. - U Crnoj Gori je u prethodnom periodu je dosta učinjeno na razvoju IKT i visoko se kotira u oblasti UKT konkurentnosti. Uvedena je e-uprava. U toku je uspostavljanje informacionog sistema za praćenje potrošnje energije. - Mala veličina zemlje olakšava upravljanje i monitoring programa energetske efikasnost i doprinosi bržim reformama i stvaranju funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za uštede energije. - - - korišćenje energije kod zaposlenih, a sistem motivisanja, napredovanja i nagrađivanja zaposlenih nije organizovan na adekvatnom nivou, kao i briga o profesionalnom razvoju ljudskih resursa. Slaba motivisanost menadžmenta i zaposlenih jer uglavnom ne postoji odgovornost u slučaju visoke potrošnje. Sa druge strane, finansijski benefiti sprovođenja mjera energetske efikasnosti ne ostaju u organizacijama javnog sektora već idu direktno u budžet. Uz to postoji problem neplaćanja računa za energiju od strane javnih preduzeća i prebijanja troškova intervencijama iz budžeta. Negativan uticaj finansijske krize (budžetske restrikcije i smanjenje broja zaposlenih u javnom sektoru) otežava finansiranje i sprovođenje projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru (posebno u državnim organima i preduzećima u državnom vlasništvu). Energetska efikasnost nije (kao u EU) prepoznata u širem kontekstu kao instrument za borbu protiv finansijske krize, sa benefitima i povoljnostima po konkurentnost ekonomije. Na relativno niskom nivou je poslovanje u skladu sa međunarodnim standardima (upravljanje kvalitetom, zaštita životne sredine i dr.), kao i razvoj projektnih timova i projektnih organizacionih struktura. Prilike Prijetnje - Mogućnost korišćenja velikog potencijala za energetsku efikasnost i obnovljive izvore energije, koji doprinose smanjenju uvozne energetske zavisnosti i doprinose sigurnosti snabdijevanja energijom. - Crna Gora ima jasnu orjentaciju ka članstvu u EU, primjeni relevantnih direktiva energetske efikasnosti i usvajanju uspješnih EU praksi. - Crna Gora će sa daljim progresom na putu EU integracija dobijati sve više i više podrške od EU za reforme, uključujući energetsku efikasnost i borbu protiv klimatskih promjena. - Trenutno takođe postoji mogućnost veće saradnja i umrežavanje kroz EU programe. Kroz Twinning projekte podrške EU moguće je ostvariti prisniju saradnju Crne Gore sa javnim administracijama naprednijih zemlja članica EU u oblasti energetske efikasnosti (npr. Austrija, Slovenija). - Eventualni nastavak visokog energetskog uvoza predstavlja rizik, u smislu prijetnje za javni budžet, spoljno-trgovinski bilans, sigurnost snabdijevanja, konkurentnost ekonomije i dr. - Sa negativnim stopama rasta potrošnje i energetskog intenziteta i nemogućnošću da se razdvoji ekonomski od energetskog rasta, Crna Gora će biti sve manje i manje konkurentna u EU i okruženju. - Relativno slabo iskustvo organizacija javnog sektora u implementaciji projekata energetske efikasnosti, neadekvatni administrativni kapaciteti, loša koordinacija i slaba motivisanost zaposlenih, može značajno usporiti implementaciju politika energetske efikasnosti i postizanje konkretnih rezultata. - Visok javni dug (52%) sa tendencijom rasta može značajno limitirati 100 investicije javnog sektora, uključujući energetsku efikasnost. - Mala ali dinamična centralna agencija za energetsku efikasnost bi mogla koordinisati aktivnosti i programe i mobilisati Vladine i druge državne - Međunarodni investitori mogu izgubiti interes za Crnu Goru ukoliko dalje reforme nisu kontinuirane i efikasne, uključujući dalju reformu cijena institucije, lokalne vlasti, NVO sektor i tržišne snage za postizanje ciljeva energenata. U nedostatku snažnih državnih mjera za smanjivanje stepena energetske efikasnosti. korupcije u javnom sektoru, može se usporiti i spriječiti sistemski pristup - Postoji mogućnost brzog uspostavljanja statističkog i informacionog poslovanju i inoviranju, i razvoj modernog javnog sektora. sistema za energetsku efikasnost koji bi omogućio planiranje i monitoring i - Finansijska i tehnička pomoć od strane međunarodnih donatora i zajmova ujedno predstavljao sredstvo za izvještavanje. ne može zadovoljiti sve potrebne zahtjeve. S druge strane, svaki program - Postoji prilika za sinergije politika razvoja informacionog društva u Crnoj međunarodne pomoći ima svoje sopstvene ciljeve i prioritete koji ne moraju Gori i politika održivog razvoja (uključujući energetsku efikasnost), u biti usaglašeni sa nacionalnim prioritetima. Bez kreiranja održivog fonda za prvom redu kroz razvoj zelene e-uprave. energetsku efikasnost, Crna Gora neće biti u mogućnosti da pripremi i - Saglasno Strategiji i na osnovu međunarodno preuzetih obaveza od strane podrži implementaciju donatorskih programa, kao i da finansira aktivnosti Crne Gore, dalje reforme cijena energenata će pozitivno uticati na promijene obrazaca ponašanja potrošača i uticati na veću atraktivnost koje nisu pokrivene tim programima. projekata energetske efikasnosti. - Bez punog uspostavljanja statističkog i informacionog sistema biće teško - Otvaranju tržišta u Crnoj Gori u raznim segmentima (uključujući i neke pratiti implementaciju programa i procjenjivati njihov uticaj, dokazivati oblasti javnog sektora, npr. obrazovanje, socijalne usluge, energetika), će uspješnost njihove realizacije, identifikovati probleme i preduzimati pozitivno uticati na inovativnost. korektivne aktivnosti. 101 Iz SWOT analize se mogu prepoznati sledeće ključne snage: Crna Gora ima jasno opredjeljenje ka EU integracijama (to potvrđuju i rezultati ankete) i kreiran je osnovni strateški i zakonodavni okvir usklađen sa EU politikama u oblasti energetske efikasnosti. Fokus implementacije je usmjeren na javni sektor (nacionalni i lokalni nivo), a postoji određeno iskustvo u implementaciji kroz realizovane projekte za poboljšanje energetske efikasnosti u zgradama javnog sektora. Crna Gora je ostvarila značajan uspjeh na polju podizanja opšte svijesti o energetskoj efikasnosti. Značajno je i učešće i interes privatnih investitora i donatora za projekte u oblasti energetska efikasnosti (iz EU i šire), bilo kroz regionalne projekte (Energetska zajednica) ili na nacionalnom nivou. Konkurentna prednost Crne Gore je veliki neiskorišćeni potencijal energetske efikasnosti, jasna orijentacija ka sprovođenju EU standarda i kreiranju stabilnog regulatornog okvira usklađenog sa EU politikama u ovoj oblasti, fokus na implementaciju mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru, kao i mala veličina zemlje koja olakšava upravljanje i monitoring programa energetske efikasnost i može doprinijeti bržim reformama i stvaranju funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za uštede energije. U narednom tekstu se daju određene preporuke, kako bi javni sektor u Crnoj Gori iskoristio prednosti i prilike, a identifikovane slabosti i prijetnje prepoznao i po mogućnosti transformisao u prednosti i prilike za dalja poboljšanja. 4.3.2. Preporuke za inovativnu politiku javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti – nacionalni i lokalni nivo Strateški i legislativni okvir za razvoj energetske efikasnosti je generalno dobro razvijen na nacionalnom nivou u Crnoj Gori, ali treba ući u fazu razvoja na nižim nivoima javnog sektora (lokalno i na nivou javnih preduzeća) i samu implementaciju. Treba obezbijediti uspostavljanje mehanizama za sprovođenje postojeće legislative (npr. centralizovano praćenje potrošnje energenata u javnim ustanovama i sl.) koji ne ostavljaju slobodu za neprimjenjivanje normi, te uspostavljanje sistema energetskog menadžmenta na lokalnom nivou. Obezbjeđivanje adekvatnih finansijskih sredstava za efikasnu implementaciju je takođe važan mehanizam, koji može poticati ili iz javnog budžeta ili iz programa pomoći, a treba usloviti dobijanje finansijske podrške (subvencije, grantovi, kofinansiranje) sa sprovođenjem zakonskih obaveza. Nadležne institucije trebaju u krajnjim slučaju aktivirati instrumente prinude kako bi obezbijedile implementaciju zakona. Važna uloga strateškog planiranja je i na lokalnom nivou, imajući u vidu da većina populacije živi u gradovima. 102 Specifični integrisani projekti se trebaju promovisati posebno u glavnom gradu Podgorici, a dobar primjer je inicijativa Beča “Smart City Wien“, kao i paket instrumenata za razvoj javnog transporta u Sloveniji. Osnivanje jakog institucionalnog i finansijskog okvira: u Crnoj Gori trenutno postoji Odsjek za energetsku efikasnost u okviru Ministarstva ekonomije, kao i budžetski fond za energetsku efikasnost, ali je potrebno raditi na formiranju snažnijih i prepoznatljivijih tijela za energetsku efikasnost, poput specijalizovanih agencija na nacionalnom i lokalnom nivou. Takođe, po rezultatima ankete Odsjek za energetsku efikasnost nije prepoznatljiv, a osnivanje nacionalne Agencije za energetsku efikasnost koja bi podržavala projektne aktivnosti je prepoznat kao jedan od prioritetnih koraka za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora u Crnoj Gori. Što se tiče finansiranja, Crna Gora je u podnožju finansijske ljestvice date u prethodnom poglavlju (poglavlje 4.2.4, Slika 41), tj. finansiranje se zasniva se na budžetskom fondu i međunarodnim grantovima i zajmovima, pa treba ići ka sledećoj fazi osnivanja nacionalnog fonda za energetsku efikasnost (kao specijalizovanog tijela za finansiranje programa i projekata energetske efikasnosti) i javne ESCO kompanije, paralelno sa daljim razvojem inovativnih modela finansiranja mjera energetske efikasnosti, uključujući javno privatno partnerstvo i komercijalne ESCO usluge. Razvoj odgovarajućeg legislativnog okvira koji će podržati razvoj tržišta energetskih usluga će biti podržan u narednom periodu kroz Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan. Takođe se kao opcija treba razmotriti snažnije učešće drugih nacionalnih finansijskih institucija (Investiciono razvojnog fonda i Fonda za zaštitu životne sredine) za finansiranje projekata energetske efikasnosti. U Crnoj Gori se sprovodi reforma cijena energenata (mada još nijesu dostigle tržišnu vrijednost) i prisutan je njihov konstantan porast usljed reformi energetskog sektora. Ovaj proces treba nastaviti jer je pozitivan za ekonomiju i pospješivanje energetske efikasnosti, ali uz paralelno osmišljavanje programa za siromašnije grupe stanovništva. Inovativni program UNDP-a “Energetska efikasnost kao inovativni pristup kod legalizacije bespravno sagrađenih objekata za legalizaciju” koji se sprovodi u Crnoj Gori (opisan u poglavlju 3.3.2.d) predstavlja dobar korak u ovom smjeru. Umrežavanje na nacionalnom i EU nivou: učešće javnog sektora (na svim nivoima) u međunarodnim, EU i regionalnim inicijativama i projektima opisanim u poglavlju 3.2.5, kao i zajednički rad sa ostalim zemljama regiona u implementaciji politika i praksi u oblasti energetske efikasnosti, bi značajno uticalo da se poboljša relativno slabo iskustvo 103 crnogorskog javnog sektora u implementaciji politika u oblasti energetske efikasnosti. Crna Gora je takođe naslijedila Hrvatsku na mjestu rukovođenja Koordinacionom Grupom za Energetsku Efikasnost u okviru Energetske zajednice, pa je time u idealnoj poziciji da koordinira i inicira neke nove regionalne aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti. Javni sektor će kroz umrežavanje i učešće u regionalnim i EU projektima jačati administrativni i stručni kapacitet na svim nivoima. Boljoj koordinaciji aktivnosti na nacionalnom nivou i većoj motivisanosti zaposlenih će značajno doprinijeti uspostavljanje centralnog informacionog sistema za sistematsko praćenje potrošnje energije i energetski menadžment u javnom sektoru, razvoj javno-privatnog partnerstva, što je trenutno u razvoju. Sa druge strane, rezultati ankete ukazuju na institucije sa kojim treba ubuduće jačati saradnju a to su: istraživački centri i obrazovne institucije, nevladine organizacije, kompanije privatnog sektora, zanatlije i instalateri. 4.3.3. Preporuke za inovativno poslovanje u oblast energetske efikasnosti u organizacijama javnog sektora Generalno po pitanju inovativnosti, većina anketiranih organizacija u Crnoj Gori (48%) je svrstala svoju organizaciju kao pratećeg inovatora, potom (36%) kao ne-inovatora (poglavlje 3.3.2.e, Slika 28), a kao glavne izvore inovacija navode se ideje od strane menadžmenta i najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u EU (Slika 32). Sa druge strane, anketirani podjednako ocjenjuju generalnu inovativnost organizacije u odnosu na inovativnost u oblasti energetske efikasnosti (Slika 28). Ovi rezultati se mogu interpretirati kako generalno javni sektor u Crnoj Gori ima lošu kulturu inoviranja, te da je energetska efikasnost usko povezana sa generalnim stanjem inovativnosti u organizacijama. Jedan od razloga loše inovativnosti je i pitanje slabe konkurencije među organizacijama. Imajući u vidu reforme koje se u Crnoj Gori sprovode ka otvaranju tržišta u raznim segmentima (uključujući i neke oblasti javnog sektora, npr. obrazovanje, socijalne usluge, energetika), ovaj faktor će se mijenjati i pozitivno uticati na inovativnost organizacija javnog sektora. U ovim uslovima, a takođe i u aktuelnim uslovima finansijske krize i fiskalnih ograničenja, organizacije imaju izazov da poboljšavaju načine poslovanja, uključujući npr. veću upotrebu IKT, usklađivanje poslovanja sa principima održivog razvoja i dr. Ovo nameće izazov organizacijama javnog sektora i kontinuirani zadatak da inoviraju i pružaju usluge na nov, efikasan i održiv način. Naravno, inovativnim načinom poslovanja, novim pristupima, poboljšanjem komunikacionih i organizacionih metoda, može se poboljšati efikasnost i produktivnost javnog sektora, umanjiti troškovi, kao i transparentnost i prijemčivost organizacija javnog sektora. 104 I kod poslovanja u oblasti eko-inovacija treba težiti prelasku sa jednostranog pristupa poslovanju na usvajanju savremenih pristupa sistematskog menadžmenta inovacijama, koji uključuju kombinaciju strateškog planiranja, razvoja inovacione kulture i klime i uspostavljanja adekvatnih struktura i procesa, a sve usklađeno sa društveno-odgovornim i dugoročno održivim poslovanjem (Mulej, 2012). Važno je da kod uspostavljanja sistemskog pristupa inoviranja organizacije podjednako vode računa na usklađenost tri pristupa (Stanovnik i Kavaš, 2011, str. 62): 1. Pristup “od gore ka dolje” (eng. top-down) predstavlja postavljanje smjernica za promjene, i koji se prije svega od strane vrhovnog menadžmenta, 2. Pristup „odozdo ka gore“ (eng. bottom-up) predstavlja inovativnost, a sprovodi se od strane svih zaposlenih i srednjeg menadžmenta, 3. transforamcija klju;nih poslovnih procesa, koje sprovode zaposleni u organizacionim djelovima putem kojih procesi odvijaju. U ovom složenom procesu se mnoge organizacije javnog sektora u Crnoj Gori ne snalaze najbolje i nesigurno pristupaju ovom procesu, pa se dosta često pristupa upošljavanju eksternih konsultanata. Ovo može biti rizičan pristup jer, i pored kratkoročno pozitivnih promjena, samo znanje se ne zadržava u organizaciji. Nasuprot tome, većim oslanjanjem na sopstvenu snagu i potencijal, i moguće upošljavanjem posebnog menadžmenta i sistemskim promjenama u načinu rada, kao i kroz saradnju na nacionalnom i međunarodnom nivou, se mogu postići dugoročno održiviji rezultati. U startu je svakako veći napor na uspostavljenju adekvatnog sistema upravljanja inovacijama, ali će usvojene aktivnosti kasnije preći u rutinu koja garantuje uspješne rezultate i konkurentnu prednost. a. Strateški pristup i razvoj društveno odgovornog poslovanja Sprovedena anketa pokazuje da se, i pored zakonskih obaveza, trenutna legislativa slabo implementira u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori, pa treba težiti ka ispunjenju zakonskih obaveza u smislu: definisanja strategije za racionalno korišćenje energije, definisanja cilja uštede energije u organizaciji, sprovođenja energetskih preglede objekata u nadležnosti organizacija (kako bi se odredila trenutna potrošnja energije i definisale najprofitabilnije mjere za racionalno korišćenje energije), upošljavanja energetskih menadžera (osoba zaduženih za planiranje, praćenje i izvještavanje o efikasnom korišćenju energije u organizacijama), i stimulisanja racionalnog korišćenje energije kod zaposlenih. 105 Ovo se može ostvariti i saradnjom i učešćem u raznim programima podrške. Implementacija navedenih preporuka je važna za sprovođenje politike energetske efikasnosti u Crnoj Gori. Sa druge strane, kako pokazuju i teoretska razmatranja, organizacije javnog sektora u Crnoj Gori trebaju težiti poslovanju u širem kontekstu, tj. usklađivanju sa trendovima razvoja ekonomije i društva zasnovanog na znanju, i trebaju prepoznati svoju ulogu i značaj i za razvoj crnogorskog društva u cjelini. Promovisanjem društveno odgovornog i održivog poslovanja, koji uključuje energetsku efikasnost, kako u odnosu prema klijentima tako i interno, će predstavljati pravi primjer za druge sektore, ali i doprinijeti većoj prepoznatljivosti i pozitivnoj slici javnog sektora u Crnoj Gori. b. Neke ideje za unapređivanje inovacija u poslovanju u oblasti energetske efikasnosti Po rezultatima ankete (poglavlje 3.3.2.e, Slika 31), organizacije javnog sektora u Crnoj Gori kao najčešći oblik inovacija u poslovanju navode osavremenjivanje poslovanja kroz upotrebu IKT, poboljšanje performansi boljim upravljanjem i donošenjem boljih odluka od strane menadžmenta i proširenje kvaliteta usluga i razvijanje novih usluga, kako bi se zadovoljili zahtjevi korisnika. Sa druge strane, najmanje se vodi računa o poboljšanju efikasnosti poslovanja upotrebom manje resursa za postizanje istih rezultata (ovo uključuje i energetsku efikasnost) te o uvođenju sistema za energetski menadžment i praćenje uspješnosti usluga. Na osnovu ovih odgovora i praćenja trenda inoviranja u Crnoj Gori (preovladava upotreba IKT i razvoj usluga), predložene su neke ideje prilagođene ovim trendovima, koje se mogu relativno jednostavno implementirati, a imaju ogroman uticaj na promovisanje energetske efikasnosti u Crnoj Gori. Ideje se odnose na integraciju vladinog portale e-uprave sa aktivnostima u oblasti energetske efikasnosti, kao i uvođenje novih javnih ESCO usluga u Crnoj Gori. Integracija portale e-uprave sa aktivnostima u oblasti energetske efikasnosti Korišćenje IKT tehnologija u organizacijama javnog sektora je opšteprihvaćeno i značajno, jer doprinosi pružanju kvalitetnih i pouzdanih usluga, nižim cijenama usluga i njihovom daljem razvoju, usklađeno sa potrebama korisnika. Sa druge strane, korišćenje IKT doprinosi održivom razvoju i ima pozitivan ekološki uticaj, jer se tradicionalne usluge i procesi zamjenjuju virtuelnim, npr. kroz e-upravu, e-tenderske procedure, sisteme energetskog menadžmenta i monitoringa potrošnje energije zasnovanih na internetu, organizovanje esastanaka i konferencija, i dr. (OECD, 2009). 106 U Crnoj Gori je takođe prisutan trend porasta korišćenja IKT tehnologija, a uspješne rezultati na ovom polju potvrđuje istraživanje Svjetskog ekonomskog foruma, gdje je Crna Gora u oblasti IKT konkurentnosti svrstana na 46. mjesto u konkurenciji 142 države (Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije, 2012). I UN je u izvještaju “eGovernment Survey 2012” Crnu Goru svrstao na 57. mjesto po stepenu razvijenosti e-uprave (UN, 2012). Značajan projekat je uvođenje e-uprave u Crnoj Gori, koji je počeo sa radom 2011. godine. Trenutno ovaj portal pruža uglavnom informacije, i samo rijetko e-usluge. Sa druge strane, u poglavlju 3.3.2 su opisane aktivnosti Ministarstva ekonomije (Sektora za energetsku efikasnost) kao nadležnog tijela za razvoj i koordinaciju implementacije politike energetske efikasnosti u Crnoj Gori, koje uključuju razvoj internet portala “Energetska efikasnost u Crnoj Gori”, razvoj energetskog menadžmenta, informacionog sistema potrošnje energije i sistema za monitoring i verifikaciju ušteda. Dakle, Vlada Crne Gore trenutno preko dva nadležna organa odvojeno radi na unapređenju korišćenja IKT i energetske efikasnosti. Ideja je da se trenutni portal e-uprave nadogradi u portal zelene e-uprave, kako bi se pratili savremeni trendovi korišćenja IKT rješenja u javnom sektoru u cilju održivog razvoja i smanjenja uticaja na klimatske promjene (OECD, 2009). U EU i u svijetu postoji čitav niz primjera iz prakse, npr. prethodno opisani portal e-uprave Institucija Vlade Austrije (u poglavlju 3.1.2.e). U Crnoj Gori se može otpočeti sa integrisanjem procedura za zelene javne nabavke i uspostavljanjem informacionog sistema za praćenje potrošnje energije i energetski menadžment u javnom sektoru, a nastaviti npr. sa eobrascima i prijavama za državne podsticaje za energetsku efikasnost, stimulisanjem inovativnih IKT rješenja kod promovisanja društveno odgovornog zelenog poslovanja javnog sektora, inteligentnim upravljanjem javnim transportom, uključivanjem zahtjeva za energetsku efikasnost u vladinim politikama za građevinarstvo i planiranje prostora, interakcijama sa građanima u cilju boljeg kreiranja politika energetske efikasnosti na državnom i lokalnom nivou i dr. Na ovaj način, kombinovanjem koncepta održivog razvoja, tj. balansiranjem socijalnih, ekoloških i ekonomskih faktora kod razvoja društva i ekonomije, postiže se sinergijski efekat. Na primjer, promovisanjem energetske efikasnosti, troškovi se dodatno smanjuju dodatnom brigom o optimizaciji korišćenja energetskih resursa i stvara se konkurentnija privreda. Učešće građana će se takođe povećati usljed društveno odgovornog poslovanja državne uprave po principima održivog razvoja. Uvođenje ESCO usluga od strane Elektroprivrede Crne Gore 107 Elektroprivreda Crne Gore (EPCG) je javna nacionalna elektroenergetska kompanija sa poslovima koji se odnose na proizvodnju, distribuciju i snabdijevanje električnom energijom na teritoriji Crne Gore. EPCG trenutno uredno i kvalitetno zadovoljava potrebe, te obezbjeđuje sigurnu i stabilnu isporuku električne energije privredi i stanovništvu Crne Gore (EPCG, 2013). Sa druge strane, konstantan rast cijena električne energije dovodi do nezadovoljstva i čestih protesta građana (Danas, 2012). Još jedan važan faktor koji će uticati na poslovanje EPCG je da će dalja liberalizacija energetskog tržišta u Crnoj Gori omogućiti potrošačima da uskoro biraju između više snabdjevača električne energije, pa EPCG može izgubiti dio svojih klijenata. Zakon o energetskoj efikasnosti takođe propisuje određene obaveze EPCG, poput organizovanja ponude energetskih usluga krajnjim kupcima energije po konkurentnim cijenama (član 46). Na osnovu prethodno navedenog se kao ideja predlaže pružanje ESCO usluga od strane EPCG. Ovo je takođe u skladu sa preporukom iz poglavlja 4.2.4. o osnivanju javnih ESCO kompanija. ESCO će predstavljati novi način pružanja usluga EPCG, što će odgovarati potrebama klijenata i jačati povjerenje, a biti u skladu sa interesom kompanije da u liberalizovanom energetskom tržištu sačuva što više klijenata. U Crnoj Gori trenutno ne postoji konkurencija, a EPCG može prilično lako da već uspostavljeni odnos sa klijentima na polju prodaje električne energije dopuni sa ponudom ESCO usluga. Projekat daljinskog očitavanje potrošnje električne energije (opisan u poglavlju 3.3.2.d) predstavlja takođe dobru osnovu za uvođenje novih usluga, koje ova napredna tehnologija i razvoj tzv. “pametnih mreža“ nude. Kod primjene novog načina ESCO poslovanja, EPCG se može prvo fokusirati na sektore sa najvećim potencijalima za uštede energije i jednostavne načine ugovaranja, poput javnog sektora (npr. javna rasvjeta, javne zgrade), a kasnije se tržište može proširiti na ostale potrošače. c. Uloga menadžmenta Po rezultatima ankete tri glavna izvora inovacija u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori su ideje od strane menadžmenta, najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u EU i ideje od strane zaposlenih (poglavlje 3.3.2.e, Slika 32). Uloga menadžmenta kod procesa inoviranja je ključna, kako kod orijentisanosti organizacije ka ispunjavanja ciljeva i rezultata, tako i kod promovisanja slobode izražavanja i participacije zaposlenih, gdje menadžment treba da uspostavi otvoren način komunikacije sa zaposlenim, ali i sa učesnicima iz spoljnjeg 108 okruženja (dobavljačima, klijentima, i dr), kako bi omogućili da se poslovanje stalno testira i unapređuje. Naravno, nameće se pitanje da li je u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori moguće uspostaviti sistemski i dugoročno dugoročni pristup rukovođenja inovacijama, u situaciji gdje se top-menadžment često bira iz vladajuće političke grupacije, tj. po osnovu političkih zasluga, a ne isključivo stručnog znanja i sposobnosti. Takodje je u Crnoj Gori (kao i u drugim zemljama regiona) prisutan visok nivo korupcije u javnom sektoru, značajno veći od EU prosjeka (Uprava za antikorupcijsku inicijativu Crne Gore, 2013), što takođe otežava implementaciju. Pored toga što će državne mjere za snižavanje korupcije na normalan nivo doprinijeti pospješivanju rada moderne državne uprave, važno je istaći i primjer efikasnog upravljanja i rukovođenja inovacijama u gradskoj upravi Beča (opisano u poglavlju 3.1.2.f) gdje, i pored toga što se top-menadžment mijenja usljed političkih promjena, za izvanredne inovativne aktivnosti i rezultate ključni faktor je bio postojanje sveobuhvatnog i dugoročnog planiranja aktivnosti, postojanje kvalitetnog srednjeg menadžmenta i projektnih timova, kao i visoki stepen učešća građana, naučnih institucija i biznis sektora u svim fazama razvoja i implementacije programa gradske uprave. Imajući u vidu prethodna razmatranja, i u oblasti energetske efikasnosti se pridaje važnost upošljavanja energetskih menadžera u organizacijama javnog sektora (što je i obaveza po Zakonu o energetskoj efikasnosti), koji trebaju biti na nivou kvalitetnog srednjeg menadžmenta, naravno u stalnoj i otvorenoj komunikaciji sa višim menadžmentom, posebno kod odlučivanja o novim investicionim projektima u oblasti energetske efikasnosti. Takođe se trebaju treba uspostaviti adekvatan projektni menadžment i dalje projektni timovi za razvoj i implementaciju pojedinih projekata energetske efikasnosti. Za upravljanje samim projektima, posebno onim kompleksnijim, trebalo bi usvojiti primjenu savremenih softverskih alata (poput MS Project-a). Takođe, kako je ranije preporučeno, neophodno je uspostaviti sistem za praćenje i monitoring potrošnje energije, uz korišćenje IKT tehnologije. Ovaj sistem je u razvoju u Crnoj Gori, ali implementacija treba biti adekvatno podržana od strane organizacija javnog sektora. Jedan dobar primjer u Crnoj Gori, koji se može replicirati i u drugim organizacijama, je primjer Opštine Bar, koja je kroz projekat „Uspostavljanje sistema za energetski menadžment u Opštini Bar“ (objašnjen u poglavlju 3.3.2.c), razvila niz internet alatki za praćenje, kontrolu i analizu potrošnje energije na nivou grada. 109 d. Razvoj i uključivanje zaposlenih Po rezultatima ankete (poglavlje 3.3.2.e, Slika 33), kao najlošije ocijenjeni faktori koji ne pogoduju inovacijama su vezani za tretman i participaciju zaposlenih, tj. većina anketiranih se ne slažu da je sistem motivisanja, napredovanja i nagrađivanja zaposlenih organizovan na adekvatnom nivou, kao i briga o profesionalnom razvoju ljudskih resursa, da je komunikacija zadovoljavajuća na svim nivoima organizacije, te da se podstiče participacija i kreativnosti kod zaposlenih. Ovo su dakle oblasti za poboljšanje koji trebaju biti fokus menadžmenta organizacija javnog sektora i vlade uopšte, jer uspostavljanje adekvatnih uslova radnog okruženja, klime i kulture u organizaciji značajno pogoduju inovacijama u svim oblastima, uključujući energetsku efikasnost. Posebno za Crnu Goru je veoma važno promovisati prethodno pomenuti princip (odozdo ka gore) u organizacijama javnog sektora, kako bi se adekvatnim menadžmentom uključio što veći broj zaposlenih u strateško planiranje i sprovođenje inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti. Takođe, kod pravilnog motivisanja i nagrađivanja zaposlenih, treba imati u vidu i Maslovljevu piramidu hijerarhije potreba (McLeod, 2013), tj. potrebu faznog zadovoljavanja potreba zaposlenih, kako bi se prebrodio problem trenutno relativno niskih primanja u Crnoj Gori i konstantnog rizika od gubitaka posla usljed mjera restrikcije i racionalizacije javnog budžeta. Energetska efikasnost je ponekad tehnički kompleksna oblast, pa pored odgovarajuće motivisanosti zaposlenih, treba uspostaviti stalnu edukaciju, koja, pored opštih informacija o mjerama energetske efikasnosti, treba takođe uključiti edukaciju o dostupnim nacionalnim ili EU programima za podršku finansiranja projekata energetske efikasnosti, modelima privatnojavnog partnerstva i procedurama i praksama za sprovođenje i praćenje ESCO projekata. e. Poslovanje u skladu sa međunarodnim standardima Za unapređenje kvaliteta poslovanja, organizacije javnog sektora u Crnoj Gori trebaju stalno pratiti savremene međunarodne standarde, uključujući oblast energetske efikasnosti koja je jako dinamična. Generalno, standardizacija podstiče inovativnost i međunarodnu razmjenu, smanjuje rizike, smanjuje transakcijske troškove i omogućava zaštitu kvalitetnim ponuđačima na tržištu od konkurenata sa nižim kvalitetom proizvoda i usluga (Stanovnik i Kavaš, 2011, str. 5). Kako pokazuju rezultati ankete (poglavlje 3.3.2.e, Slika 33), poslovanje u skladu sa međunarodnim standardima u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori je na relativno niskom nivou (36%) a većina organizacija nije upoznata sa ISO standardom 50001:2011 za 110 upravljanje energijom (poglavlje 3.3.2.e, Slika 39), pa je stoga potrebno obezbijediti više informacija, jer standard podržava organizacije da efikasnije koriste energiju putem razvoja sistema za upravljanje energijom, a takođe je zasnovan na modelu kontinuiranog upravljanja korišćenog kod drugih standarda, što olakšava organizacijama da integrišu sistem energetskog menadžmenta. Na kraju, važno je navesti i niz standarda koji pomažu sistemskom sprovođenju inovacija u kompanijama, poput standarda za upravljanje (ISO 9001 za upravljanje kvalitetom i ISO 14001 za upravljanje životnom sredinom), kao i novog ISO standarda 26000:2010 o društvenoj odgovornosti i dr. (ISO, 2013). Zajednički Okvir za Procjenu (eng. Common Assessment Framework, CAF 2013) je još jedan dobar alat za potpuno upravljanje kvalitetom (eng. Total Quality Management - TQM), posebno prilagođen i razvijen od strane javnog sektora EU, koji se može koristiti u organizacijama javnog sektora na svim nivoima (European CAF Resource Centre, 2013). 111 5. ZAKLJUČAK Magistarski rad je imao za cilj da ukaže na važnost primjene mjera energetske efikasnosti kao inovativnog modela poslovanja u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana, poredeći trenutno stanje, primjenjivost novog koncepta, kao i davanje preporuka za implementaciju ovog modela. Posebno se težilo odgovoriti na pitanje da li zemlje Zapadnog Balkana mogu usvojiti i sprovesti politike i standarde EU u oblasti energetske efikasnosti. U tom cilju, u magistarskom radu se nastojala analizirati praksa u EU i zemljama članicama u oblasti energetske efikasnosti, uporediti sa zemljama Zapadnog Balkana, te utvrditi primjenjivost EU modela u ovom regionu, sa posebnim osvrtom i detaljnim preporukama za Crnu Goru. Značaj energetske efikasnosti sa aspekta energetskih i finansijskih ušteda je očigledan. Politike i mjere EU u ovoj oblasti, koje su jedne od najnaprednijih u svijetu, mogu pozitivno uticati i kroz niz drugih benefita za javni sektor, ekonomiju i društvu u cjelini, pa treba biti značajna poluga održive razvojne politike svake države koja teži ka razvoju pametnog i konkurentnog društva. Za Zapadni Balkan, koji karakteriše visoka uvozna energetska zavisnost i niz negativnih indikatora, posebno negativni efekti ekonomske krize, valja istaći da primjena mjera u kratkom roku može imati povoljnosti po državni budžet, tj. smanjenje rashoda (za utrošenu energiju u javnom sektoru, izdvajanja za subvencije za energiju i uvoz energije, kao i smanjenje izdvajanja za izgradnju skupih energetskih postrojenja), dok sa duge strane, usljed novih investicija i novih lokalnih poslova, može imati pozitivan efekat na budžetske prihode. Dugoročni benefit je prevashodno doprinos smanjenu trenda rasta potrošnje energije i razdvajanju od ekonomskog rasta, što za rezultat ima konkurentniju ekonomiju u cjelini. Imajući u vidu ogroman potencijal za uštede, energetska efikasnost se slobodno može smatrati najvećim energetskim resursom zemalja Zapadnog Balkana. Analiza politika energetske efikasnosti u EU ukazuje na važnost koja se pridaje energetskoj efikasnosti u širem kontekstu borbe protiv negativnih efekata ekonomske krize i doprinosa dostizanju ciljeva EU Strategije za pametan, održiv i inkluzivan rast, a takođe je podržana sa nizom strategija i inicijativa na EU nivou. Analiza praksi u Austriji i Sloveniji pokazuje načine konkretne primjene EU politika energetske efikasnosti i daje niz korisnih primjera kako javni sektor integrativnim politikama može pokazati primjer drugim sektorima. Za obije zemlje je karakteristično da je veća decentralizacija aktivnosti recept za uspjeh, uz promovisanje energetske efikasnosti kako od strane raznih državnih institucija, tako i od strane lokalnih vlasti, uz podršku specijalizovanih regionalnih i lokalnih agencija. 112 Uporedna analiza zemlja Zapadnog Balkana pokazuje na niz zajedničkih barijera koje se mogu zajednički i rješavati. Pokazano je da je sprovođenje EU politika veoma značajno i za zemlje Zapadnog Balkana, jer su ove politike usmjerene na eliminisanje sličnih barijera sa kojima se susreću i ove zemlje, a doprinosi i većim integracijama ovog regiona u EU kroz sprovođenje inovativnih politika energetske efikasnosti. Još jedna povoljnost po Zapadni Balkan je i ogroman neiskorišćen potencijal energetske efikasnosti, posebno u javnom sektoru, te postoje mogućnosti za postizanje nisko troškovnih energetskih ušteda u kratkom roku, što može biti izvanredna prilika za saradnju sa EU u oblasti energetske efikasnosti. Prezentovano je niz preporuka koje se mogu primijeniti na svaku zemlju Zapadnog Balkana. Promovisanje integrisanog pristupa na regionalnom nivou, posebno kroz Energetsku zajednicu kao regionalnu platformu za saradnju u oblasti energetike, je idealna za zajednički i harmonizovan rad, a razni donatorski programi su u mogućnosti da podrže regionalne aktivnosti. Takođe se preporučuje aktivno učešće zemalja Zapadnog Balkana u implementaciji nove regionalne strategije “Jugoistočna Evropa 2020”, jer je direktno u vezi sa integracijom u EU i ispunjavanjem preporuka EU strategije “Evropa 2020 - strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast”. Važna uloga strateškog i integrisanog planiranja je i na lokalnom nivou, imajući u vidu da su ovo (posebno glavni gradovi) mjesta gdje je skoncentrisan najveći broj stanovništva i time mogućnosti energetske uštede najveći. Dakle, svi nivoi javnog sektora se trebaju umrežavati kroz nacionalne, regionalne i EU projekte. Jačanje institucionalnog okvira kroz osnivanje snažnih nacionalnih i lokalnih agencija za energetsku efikasnost doprinosi snažnijoj implementaciji politika energetske efikasnosti i promovisanju vodeće uloge javnog sektora. Sa druge strane, razvoj održivih i inovativnih finansijskih mehanizama u javnom sektoru je način da se otkloni trenutno neodrživ način finansiranja samo od strane međunarodnih kredita i grantova, a preporučuje se korišćenje modela javnog finansiranja koji može biti vrlo koristan za razvoj tržišta gdje trenutno ne postoji komercijalno finansiranje. Korišćenje eksternih programa pomoći i umrežavanja sa EU se snažno preporučuje, s obzirom da zemlje Zapadnog Balkana nastoje da implementiraju iste EU politike u oblasti energetske efikasnosti. Pored EU podrške, postoji i niz drugih (regionalnih i bilateralnih) programa koji nude podršku i mogućnost za finansiranje, a potencijalno i mogućnosti za neke nove pristupe i rješenja (poput saradnje sa Japanom i dr.). Uklanjanje kontrole cijena i subvencija za energiju je takođe veoma važno, jer se adekvatne cijene energije mogu smatrati jednim od najboljih podsticajnih mjera za javne i privatne potrošače da promijene obrasce ponašanja i energiju koriste racionalno. Unaprjeđenje 113 statistike energetske efikasnosti, monitoring i verifikacija doprinosi uspješnoj implementaciji politika energetske efikasnosti, praćenju napretka i njihov efikasan dalji razvoj, dok finansijski podsticaji i javne informativne kampanje doprinose da građani i svi sektori potrošnje postaju svjesniji o značaju energetske efikasnosti i zajednički djeluju. Situacija u Crnoj Gori je detaljno razmatrana i predložene detaljne preporuke, a tome je doprinijelo i uspješan odziv na anketu od strane ključnih organizacija javnog sektora u Crnoj Gori. SWOT analiza je pokazala niz snaga poput jasnog opredjeljenja ka EU integracijama, kreiranog osnovnog legislativnog okvira, kao i određeno iskustvo javnog sektora u implementaciji projekata i svjesnost društva uopšte o značaju primjene mjera energetske efikasnosti. Konkurentna prednost Crne Gore je, pored velikog neiskorišćenog potencijala energetske efikasnosti, i jasna orjentacija ka sprovođenju EU standarda i kreiranju stabilnog regulatornog okvira usklađenog sa EU politikama u ovoj oblasti, fokus ka implementaciji mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru, kao i mala veličina zemlje koja olakšava upravljanje i monitoring programa energetske efikasnost i može doprinijeti bržim reformama i stvaranju funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za uštede energije. Pored opštih preporuka koje važe i za Crnu Goru, date su i neke konkretne ideje za unaprjeđivanje inovacija u poslovanju u oblasti energetske efikasnosti, usklađene sa trenutnim trendovima inoviranja u Crnoj Gori. Preporučuje se integracija portale e-uprave sa aktivnostima u oblasti energetske efikasnosti, kako bi se pratili savremeni trendovi korišćenja IKT rješenja u cilju promovisanja principa održivog razvoja i smanjenja uticaja na klimatske promjene, a na ovaj način se postiže sinergijski efekat: smanjenje troškova, društveno odgovorno poslovanje, konkurentnija privreda i rast učešća građana. Druga ideja je uvođenje ESCO usluga od strane Elektroprivrede Crne Gore, koje sa jedne strane pomaže kompaniji da prebrodi izazove rasta cijena i liberalizacije tržišta, a sa druge strane doprinosi kreiranju novih usluga u skladu sa potrebama klijenata i trendovima nacionalne i EU politike. Na kraju se razmatra i potencira uspostavljanje sistemskog i dugoročnog pristupa rukovođenja inovacijama, sa upošljavanjem energetskih menadžera kao kvalitetnog srednjeg menadžmenta, kao i adekvatnog projektnog menadžmenta i projektnih timova za razvoj i implementaciju projekata energetske efikasnosti. Adekvatan razvoj i uključivanje zaposlenih je poseban izazov sa kojim se menadžment organizacija javnog sektora i Vlade uopšte treba pozabaviti, jer uspostavljanje adekvatnih uslova radnog okruženja, klime i kulture u organizaciji značajno pogoduju inovacijama u svim oblastima, uključujući energetsku 114 efikasnost. Takođe se preporučuju praćenje i usvajanje savremenih međunarodnih standarda, čije uvođenje može značajno doprinijeti unapređenju kvaliteta poslovanja organizacija javnog sektora u Crnoj Gori. Cjelokupan rad pokazuje svu kompleksnost razvoja, upravljanja i implementacije politika i mjera energetske efikasnosti od strane javnog sektora, ali i na veliku važnost za poslovni uspjeh. Energetska efikasnost može biti dobitna kombinacija za zemlje Zapadnog Balkana i društvo u cjelini, ukoliko se ovi procesi sprovode kontinuirano i sistematski. Naime, sistematsko poslovanje i jačanje rutina zaposlenih u oblasti energetske efikasnosti će doprinijeti izvrsnosti poslovanja organizacija javnog sektora, ali takođe pozitivno uticati na opštu sposobnost inoviranja ekonomije i uspostavljanja jasnog puta ka inovativnom, održivom i konkurentnom društvu zasnovanom na znanju. 115 6. PRILOZI Prilog 1. Osnovni energetski indikatori – Zapadni Balkan i EU Prilog 2. Spisak anketiranih institucija u Crnoj Gori Prilog 3. Anketni upitnik 116 Prilog 1. Osnovni energetski indikatori – Zapadni Balkan i EU ALBANIJA 2010 2011 BROJ STANOVNIKA (miliona) 3.20 3.22 BDP (milijardi 2005 USD) 10.73 11.05 BDP PPP* (milijardi 2005 USD) 24.55 25.28 UKUPNA PROIZVODNJA ENERGIJE ‐ UPE (Mten) 1.62 1.49 UKUPNI NETO UVOZ ENERGIJE (Mten) 0.54 0.71 2.06 2.17 UKUPNO SNADBIJEVANJE PRIMARNOM ENERGIJOM ‐ SPE (Mte UKUPNA FINALNA POTROŠNJA ENERGIJE ‐ FPE (Mten) 1.94 1.93 UPE/SPE (ENERGY SELF‐SUFFICIENCY) 0.79 0.68 SPE/BDP (ten/ hiljadu USD) 0.19 0.20 SPE/BDP PPP (ten/ hiljadu USD) 0.08 0.09 SPE/POPULATION (ten po stanovniku) 0.64 0.68 FPE/BDP (ten/ hiljadu USD) 0.18 0.17 FPE/BDP PPP (ten/ hiljadu USD) 0.08 0.08 FPE/BR. STANOVNIKA (ten po stanovniku) 0.60 0.60 BIH 2010 2011 3.76 3.75 12.82 13.04 28.07 28.55 4.37 4.62 1.99 2.36 6.45 7.10 3.22 3.34 0.68 0.65 0.50 0.54 0.23 0.25 1.72 1.89 0.25 0.26 0.11 0.12 0.86 0.89 HRVATSKA 2010 2011 4.42 4.41 46.28 46.27 70.32 70.31 4.22 3.79 4.52 4.68 8.56 8.44 6.90 6.75 0.49 0.45 0.19 0.18 0.12 0.12 1.94 1.91 0.15 0.15 0.10 0.10 1.56 1.53 KOSOVO 2010 2011 1.78 1.79 4.82 5.06 12.11 12.71 1.86 1.80 0.61 0.70 2.50 2.53 1.19 1.32 0.75 0.71 0.52 0.50 0.21 0.20 1.41 1.41 0.25 0.26 0.10 0.10 0.67 0.73 MAKEDONIJA 2010 2011 2.06 2.06 7.06 7.28 18.93 19.51 1.62 1.78 1.27 1.43 2.88 3.12 1.82 1.97 0.56 0.57 0.41 0.43 0.15 0.16 1.40 1.51 0.26 0.27 0.10 0.10 0.88 0.95 CRNA GORA 2010 2011 0.63 0.63 2.80 2.89 6.41 6.62 0.89 0.79 0.29 0.40 1.17 1.18 0.81 0.82 0.76 0.67 0.42 0.41 0.18 0.18 1.86 1.87 0.29 0.28 0.13 0.12 1.28 1.29 SRBIJA ZAPADNI BALKAN 2010 2011 2010 2011 7.29 7.26 23.14 23.13 27.86 28.42 112.37 114.01 69.98 71.38 230.36 234.35 10.55 11.17 25.14 25.44 5.20 4.87 14.43 15.15 15.54 16.19 39.16 40.72 9.48 9.78 25.35 25.89 0.68 0.69 0.64 0.62 0.56 0.57 0.40 0.40 0.22 0.23 0.17 0.18 2.13 2.23 1.59 1.64 0.34 0.34 0.23 0.23 0.14 0.14 0.11 0.11 1.30 1.35 1.10 1.12 AUSTRIJA 2010 2011 8.39 8.42 326.59 335.39 296.27 304.26 12.17 11.51 21.73 23.51 34.23 33.02 28.11 26.80 0.36 0.35 0.10 0.10 0.12 0.11 4.08 3.92 0.09 0.08 0.09 0.09 3.35 3.18 SLOVENIJA 2010 2011 2.05 2.05 39.01 39.24 51.29 51.59 3.73 3.76 3.58 3.52 7.23 7.25 5.13 5.04 0.52 0.52 0.19 0.18 0.14 0.14 3.53 3.53 0.13 0.13 0.10 0.10 2.50 2.46 EU 2010 502.11 14,399.57 13,916.75 836.36 952.45 1,715.73 1,196.38 0.49 0.12 0.12 3.42 0.08 0.09 2.38 2011 503.37 14,626.40 14,137.84 804.94 942.03 1,654.01 1,143.54 0.49 0.11 0.12 3.29 0.08 0.08 2.27 * GDP iskazan po paritetu kupovinih snaga (en. Purchasing power parity ‐ PPP). Izvor: Međunarodna agencija za energiju 117 Prilog 2. Spisak anketiranih institucija u Crnoj Gori Col um NAZIV ORGANIZACIJE n1 1 Agencija za investicije i razvoj Berane BR. PRISTIGLIH UPITNIKA 1 VRSTA ORGANIZACIJE BROJ PODRUCJE ZAPOSLENIH POSLOVANJA Lokalna samouprava 10‐49 Lokalno Generalne aktivnosti uprave 2 Ministarstvo ekonomije 3 Opština Bar Državna uprava Lokalna samouprava 250+ 250+ Nacionalno Lokalno Generalne aktivnosti uprave Generalne aktivnosti uprave; finansije; socijalne usluge, stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata 2 1 4 GIZ ASE Drugo ‐ međunarodna organizacija za tehničku pomoć 1‐9 Internacionalno Druge aktivnosti ‐ konsultantske usluge i tehnička pomoć 1 5 Zavod za statistiku Crne Gore ‐ Državna uprava MONSTAT 100‐249 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave 1 6 Crnogorski elektroprenosni sistem 250+ Internacionalno Druge aktivnosti ‐ prenos električne energije 3 7 Ministarstvo održivog razvoja i Državna uprava turizma 100‐249 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave; stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata; zaštita životne sredine 2 8 Crnogorski centar energetske efikasnosti Nevladina organizacija 1‐9 Nacionalno Druge aktivnosti ‐ konsultantske usluge za energetske audite 1 9 Institut "Dr Simo Milošević" A.D. Igalo Javno preduzeće ili ustanova 250+ Internacionalno Zdravstvo 1 Javno preduzeće ili ustanova GLAVNO PODRUCJE DJELOVANJA 118 10 NVO Green Home Nevladina organizacija 1‐9 Nacionalno Druge aktivnosti ‐ promocija i edukacija u oblasti zaštite životne sredine i održivog razvoja Generalne aktivnosti uprave; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata 1 11 Opština Nikšić Lokalna samouprava 250+ Lokalno 12 Prijestonica Cetinje Lokalna samouprava 100‐249 Lokalno Generalne aktivnosti uprave; finansije; kultura/ sport/ rekreacija; javni saobraća; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata 1 13 Mašinski fakultet Podgorica Javno preduzeće ili ustanova 10‐49 Internacionalno Obrazovanje; istraživanje, razvoj, usluge 1 14 Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije Državna uprava 50‐99 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave; razvoj informacionog društva i telekomunikacija 1 15 Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća Državna uprava 10‐49 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave 1 16 Agencija za stanovanje d.o.o. Podgorica Javno preduzeće ili ustanova 100‐249 Lokalno Stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada 1 17 Zajednica opština Crne Gore Lokalna samouprava 1‐9 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave; finansije; kultura/ sport/ rekreacija; stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada 1 18 Agencija za zaštitu konkurencije Državna uprava 10‐49 Internacionalno Druge aktivnosti ‐obezbjeđivanje slobodne konkurencije na tržištu 1 19 Elektroprivreda Crne Gore ‐ Javno preduzeće ili Elektrodistribucija Herceg Novi ustanova 10‐49 Lokalno Proizvodnja i/ili distribucija energije 1 20 Regulatorna agencija za energetiku 10‐49 Nacionalno Druge aktivnosti ‐ nadzor i kontrola nad radom i poslovanjem energetskih subjekata 2 Državna uprava 1 119 21 Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice Lokalna samouprava 50‐99 Internacionalno finansije; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata; izgradnja infrastrukture na teritoriji Glavnog grada 1 22 JP Aerodromi Crne Gore Javno preduzeće ili ustanova Državna uprava Javno preduzeće ili ustanova 250+ Internacionalno Javni saobraćaj 1 1‐9 250+ Nacionalno Internacionalno Generalne aktivnosti uprave Druge aktivnosti ‐ proizvodnja grožđa i breskve, proizvodnja i distribucija vina i lozovih rakija, uzgoj ribe; ugostiteljstvo i maloprodaja 1 1 Državna uprava 10‐49 Lokalno Generalne aktivnosti uprave; obavljanje policijskih poslova 1 250+ Internacionalno Javni saobraćaj 1 250+ Internacionalno Javni saobraćaj 2 10‐49 10‐49 Lokalno Internacionalno Generalne aktivnosti uprave Druge aktivnosti ‐ monitoring implementacije EU standarda u zemljama članicama Energetske zajednice, uključujući Crnu Goru 1 1 UKUPNO: 35 23 Kancelarija za održivi razvoj 24 “13 Jul – Plantaže” A.D. 25 Uprava policije ‐ Ispostava Policije Cetinje 26 Željeznička Infrastruktura Crne Javno preduzeće ili Gore ustanova 27 Montenegro Airlines Javno preduzeće ili ustanova 28 Gradska opština Glubovci Lokalna samouprava 29 Sekretarijat Energetske Drugo ‐međunarodna zajednice organizacija 120 Prilog 3. Anketni upitnik ANKETNI UPITNIK Anketni upitnik je pripremljen u svrhu pisanja magistarskog rada na temu “Energetska efikasnost u javnom sektoru kao inovativni model poslovanja”. Odgovorom na upitnik ćete doprinijeti razumijevanju trenutnog stanja i perspektiva po pitanju inovativnosti javnog sektora (tj. pružanja nove ili poboljšane usluge), sa fokusom na primjenu mjera racionalnog i efikasnog korišćenja energije i šireg prepoznavanja javnog sektora kao lidera u sprovođenju i promovisanju mjera energetske efikasnosti, u skladu sa politikom Evropske Unije (EU) . Ciljna grupa za popunjavanje upitnika su zaposleni u javnom sektoru (državnim i lokalnim organima, javnim institucijama i preduzećima), kao i nevladinom i privatnom sektoru (koji sarađuju i posredno imaju veze sa javnim sektorom). Posebno su od interesa zaposleni koji su na menadžerskom ili operativnom nivou povezani sa poslovima strateškog planiranja i sprovođenja mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru. Anketa se popunjava samo jednom, unošenjem teksta u osjenčenim poljima ili odabirom posebnih opcija za odgovore. Potrebno vrijeme za popunjavanje ankete je oko 25 minuta. Anketa je anonimna i služi isključivo u svrhu pisanja magistarskog rada. Potpuno ispunjen anketni upitnik pošaljite na borko.rai@gmail.com, a na istu adresu se možete obratiti za pojašnjenja pitanja, kao i rezultate ankete. Hvala na saradnji! Borko Raičević 121 OSNOVNE INFORMACIJE O ANKETIRANOJ OSOBI I ORGANIZACIJI Ime i prezime anketiranog (opcionalno4): Kontakt telefon/e-mail (opcionalno): Naziv (funkcija) u preduzeću (opcionalno): Naziv organizacije: Lokacija (adresa) organizacije: Vrsta organizacije: Drzavna uprava (ministarstvo, uprava, agencija, zavod, direkcija i sl.) Lokalna samouprava (opstina, grad i sl.) Javno preduzece ili ustanova (drzavno ili u vecinskom vlasnistvu drzave) Nevladina organizacija Preduzece privatnog sektora Drugo (navesti): Veličina organizacije - broj zaposlenih: 1‐9 zaposlenih 10‐49 zaposlenih 50‐99 zaposlenih 100‐249 zaposlenih 250+ zaposlenih Na kojem geografskom području posluje vaša organizacija? Lokalni nivo Regionalni nivo Nacionalni nivo Medjunarodni nivo Koja su glavna i sporedna područja djelovanja organizacije: GLAVNO SPOREDNO NIJE PODRUCJE PODRUCJE RELEVANTNO DJELOVANJA DJELOVANJA GENERALNE AKTIVNOSTI UPRAVE FINANSIJE OBRAZOVANJE 4 Pitanja 1.1.-1.3. se odnose na licne podatke ispitanika, pa ih ukoliko zelite mozete preskociti 122 ZDRAVSTVO SOCIJALNE USLUGE KULTURA/SPORT/REKREACIJA STAMBENI POSLOVI I ODRZAVANJE STAMBENIH ZGRADA PROIZVODNJA I/ILI DISTRIBUCIJA ENERGIJE JAVNI SAOBRACAJ UREDJENJE I ODRZAVANJE JAVNIH PROSTORA I OBJEKATA OSTALO (NAVESTI) ENERGETSKA EFIKASNOST I INOVATIVNOST U JAVNOM SEKTORU – GENERALNA PITANJA Napomena: Inovativnost u javnom sektoru se odnosi na primjenu novih načina ili poboljšanja u poslovanju organizacija javnog sektora, i to u smislu postizanja značajnih poboljšanja proizvoda, usluga, komunikacije ili organizacijskih metoda. Sa aspekta energetske efikasnosti, inovacijom se postiže korišćenje manje količine energije (tj. energenata) za obavljanje istog posla (npr. za proizvodnju/plasiranje proizvoda i pružanje usluga, grijanje i hlađenje prostora, rasvjetu, pogon vozila i dr.). Pored toga sto se usljed postignutih energetskih i finansijskih ušteda značajna javna sredstva mogu preusmjeriti za druge namjene, značaj primjene mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru je i u tome sto javni sektor kao veoma značajan i vidljiv potrošač (i na nacionalnom i na lokalnom nivou) može svojim primjerom pokazati pravi odnos u pogledu racionalne potrošnje energije i podstaći pozitivne promjene kod građana i privatnog sektora, stimulisati transformaciju tržišta ka efikasnijim proizvodima, zgradama i uslugama, i značajno doprinijeti održivom razvoju ekonomije i društva koje odgovorno i inteligentno koristi svoje resurse. Da li smatrate da trenutno postoje snažni politički impulsi koji pogoduju inovacijama u javnom sektoru (nacionalne strategije, zakoni, regulativa, finansijski podsticaji)? 123 Da Ne Ne znam Dodatni komentar (opcionalno): Da li mislite da se sljedeći modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i u Crnoj Gori? DA NE NIJE RELEVANTNO NE ZNAM DEFINISANJE AMBICIOZNIH POLITIKA I CILJEVA USTEDE ENERGIJE, DONOŠENJE LEGISLATIVE I VISOKIH STANDARDA U OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI JAVNI SEKTOR KAO LIDER U UNAPREDJENJU ENERGETSKE EFIKASNOSTI I UZOR DRUGIM SEKTORIMA UPRAVLJANJE ENERGIJOM I UPOŠLJAVANJE ENERGETSKIH MENADZERA U INSTITUCIJAMA JAVNOG SEKTORA ZELENE JAVNE NABAVKE - NABAVKA USLUGA, ROBA I OPREME SA VISOKIM ENERGETSKIM PERFORMANSAMA (NPR. IKT OPREMA, VOZILA I SL.) OSNIVANJE NACIONALNIH I REGIONALNIH AGENCIJA ZA ENERGETSKU EFIKASNOST POSEBNI FONDOVI I PODSTICAJI ZA ENERGETSKU EFIKASNOST JAVNE KAMPANJE ZA PROMOVISANJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI OBAVEZNI ENERGETSKI PREGLEDI I ENERGETSKO SERTIFIKOVANJE JAVNIH ZGRADA UVAŽAVANJE STANDARDA VISOKIH KOD IZGRADNJE ENERGETSKIH I SANACIJE JAVNIH ZGRADA SARADNJA I UMREZAVANJE KROZ EU PROGRAME INOVATIVNI MODELI FINANSIRANJA MJERA ENEGETSKE EFIKASNOSTI, UKLJUCUJUCI JAVNO PRIVATNO PARTNERSTVO I FINANSIRANJE OD 124 TRECE STRANE PROMOVISANJA VISOKIH ENERGETSKIH PERFORMANSI USLUGA JAVNOG SEKTORA KORISCENJE IKT TEHNOLOGIJA ZA SA CILJEM EKOLOŠKI PRIHVATLJIVIJEG POSLOVANJA I PRUŽANJA (ZELENIJEG) USLUGA (NPR. SENZORI ZA PRACENJE POTROSNJE, PAMETNA BROJILA, IKT SISTEM MONITORINGA POTROSNJE ENERGIJE. E-USLUGE, E-GOVERNMENT I DR.) INOVATIVNE AKTIVNOSTI ENERGETSKA RJEŠENJA I U PAMETNA GRADOVIMA (KONCEPT TZV. PAMETNIH GRADOVA) Dodatni komentar (opcionalno): Da li na osnovu vašeg iskustva smatrate da je usvajanje standarda i praksi EU u ovoj oblasti od koristi za javni sektor u cjelini u smislu veće konkurentnosti, društveno odgovornog i održivog poslovanja i razvoja Slazem se Ne slazem se Niti se slazem niti ne slazem nisam siguran/-na, nerelevantno Označite činioce koji po vašem mišljenju utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori: NEADEKVATNO PROMOVISANJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI OD STRANE VLADINIH INSTITUCIJA, NEDOSTATAK POLITIKA I JASNIH CILJEVA I SMJERNICA ZA UŠTEDU ENERGIJE SLAB MENADŽMENT I ODLUKE PO PITANJU RACIONALNE POTROŠNJE ENERGIJE NEDOSTATAK ZNANJA I KAPACITETA NA SVIM NIVOIMA, KAO I ADEKVATNOG SAVJETOVANJA I OBUKE NISKA INFORMISANOST O BENEFITIMA SPROVODJENJA MJERA ENERGETSKE EFIKASNOSTI, KAO I MOGUCNOSTIMA PODRŠKE I FINANSIRANJA FINANSIJSKA OGRANIČENJA, TJ. NEDOSTATAK SOPSTVENIH FINANSIJSKIH SREDSTAVA NEODGOVARAJUĆA AUTONOMIJA U RASPOLAGANJU BUDZETSKIM SREDSTVIMA SLABO ISKUSTVO I KULTURA JAVNOG SEKTORA U RAZVOJU I SPROVODJENJU INOVACIJA 125 NEDOVOLJNA SARADNJA SA KOMPANIJAMA PRIVATNOG SEKTORA PROFESIONALIZOVANIM ZA PRUZANJE USLUGA U OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI NISKE CIJENE ENERGENATA NE POGODUJU ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI OSTALO (NAVESTI): Od dolje ponuđenih, odabrati i označiti tri prioritetna koraka koja su po vašem mišljenju najvažnija za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora? RAZVOJ NACIONALNE LEGISLATIVE U OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI UVAŽAVANJE EU STANDARDA U OVOJ OBLASTI OSNIVANJE NACIONALNE AGENCIJE ZA ENERGETSKU EFIKASNOST KOJA BI PODRŽAVALA PROJEKTNE AKTIVNOSTI OBEZBIJEDJIVANJE EKSTERNE PODRŠKE EKSPERATA KOD IDENTIFIKOVANJA I PRIPREME PROJEKATA ENERGETSKE EFIKASNOSTI UMREAŽAVANJE - NA NACIONALNOM I EU NIVOU RAZMJENA DOBRIH PRAKSI I OBUKA ZAPOSLENIH U JAVNOM SEKTORU PRISTUP INOVATIVNIM TEHNOLOGIJAMA JACA SARADNJA SA RENOMIRANIM KOMPANIJAMA PRIVATNOG SEKTORA VECA ULAGANJA U ISTRAZIVANJE I RAZVOJ U OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI KAO VAZAN FAKTOR ZA TRANZICIJU KA ZELENOJ EKONOMIJI NESTO DRUGO (NAVESTI): Da li se slažete da neke od navedenih stavki mogu imati konkurentnu prednost za javni sektor u Crnoj Gori: 126 SLAZEM SE NE SLAZEM SE NI DA NI NE POSTOJI VELIKI POTENCIJAL ZA ENERGETSKE USTEDE U JAVNOM SEKTORU, STO CE OMOGUCITI ZNAČAJNE FINANSIJSKE USTEDE MALE DIMENZIJE DOPRINIJETI ZEMLJE/JAVNOG BRŽIM REFORMAMA SEKTORA I MOŽE STVARANJU FUNKCIONALNOG/FLEKSIBILNOG/ INOVATIVNOG SISTEMA ZA UŠTEDE ENERGIJE OSAVREMENJIVANJE PRIMJENOM DOPRINIJETI POSLOVANAJ MJERA U ENERGETSKE NOVIM JAVNOM SEKTORU EFIKASNOSTI OBLASTIMA POSLOVANJA CE I PRIVLACENJU KVALITETNOG NOVOG RADNOG KADRA MALA VELIČINA ZEMLJE OLAKŠAVA UPRAVLJANJE I MONITORING PROGRAMA ENERGETSKE EFIKASNOSTI POSTOJI ZNAČAJAN OBNOVLJIVIH POTENCIJAL IZVORA ENERGIJE, ZA NPR. KORIŠĆENJE SOLARNIH TEHNOLOGIJA POSTOJI DOBRA OSNOVA MEDJU LOKALNIM EKSPERTIMA I UNIVERZITETSKIM PROFESORIMA, SA DOVOLJNIM ZNANJEM O ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI DRUGO/KOMENTAR Da li smatrate da su redukcije u javnim budžetskim sredstvima u prethodnom periodu (naročito usljed finansijske krize) imale pozitivan ili negativan uticaj na inovativnije poslovanje javnog sektora, uključujući energetsku efikasnost? Imalo je pozitivan uticaj Negativan uticaj Nije imalo znacajnu ulogu Ne znam Da li smatrate da će energetska efikasnost kao model poslovanja, sa daljim reformama energetskog sektora u cjelini, uključujući reformu cijene energenata, bivati podsticajniji sa ekonomskog stanovišta i sve više dobijati na značaju? Da Ne Ne znam ENERGETSKA EFIKASNOST KAO INOVATIVNI MODEL POSLOVANJA U VASOJ ORGANIZACIJI Kako svrstavate vašu organizaciju generalno po pitanju inovativnosti: 127 Vodeci innovator Prateci innovator Nije innovator Kako svrstavate vašu organizaciju po pitanju inovativnosti u oblasti energetske efikasnosti: Vodeci innovator Prateci innovator Nije innovator Da li ste do sada dobili neke nagrade koje se odnose na inovativnost ili poboljšani proizvod/uslugu? Da Ne Ne znam Komentar: Kako procjenjujete konkurenciju u Vašoj djelatnosti? Ostra Srednja Slabija Nema konkurencije Da li je vaša organizacija uvela neki od sledećih oblika inovacija u poslovanju u proteklom periodu? NIJE DA NE RELEVANTNO/ NE ZNAM POBOLJŠANJE PERFORMANSI BOLJIM UPRAVLJANJEM I DONOŠENJEM BOLJIH ODLUKA I OD STRANE MENADŽMENTA POBOLJŠANJE EFIKASNOSTI POSLOVANJA UPOTREBOM MANJE RESURSA ZA POSTIZANJE ISTIH REZULTATA OSAVREMINJAVANJE POSLOVANJA KROZ UPOTREBU INFORMACIONO – KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA (IKT) INOVACIJE KROZ BOLJU ORGANIZACIJU POSLOVANJA PROSIRENJE KVALITETA USLUGA I RAZVIJANJE NOVIH USLUGA KAKO BI SE ZADOVOLJILI ZAHTJEVI KORISNIKA UVODJENJE SISTEMA ZA PRAĆENJE USPJEŠNOSTI USLUGA POBOLJŠANJE PERFORMANSI USLED NEKIH DRUGIH FAKTORA, KAO ŠTO SU POBOLJSANJE SISTEMA UPRAVLJANJA KVALITETOM, SIGURNOSTI NA RADU I DR. OSTALO (OPCIONALNO) 128 Koji su glavni izvori inovacija u organizaciji: IDEJE OD STRANE ZAPOSLENIH IDEJE OD STRANE MENADŽMENTA IDEJE OD STRANE KORISNIKA ILI KLIJENATA NAJBOLJE PRAKSE IZ DRUGIH ORGANIZACIJA JAVNOG SEKTORA U ZEMLJI NAJBOLJE PRAKSE IZ DRUGIH ORGANIZACIJA JAVNOG SEKTORA U EU NAJBOLJE PRAKSE IZ DRUGIH ORGANIZACIJA JAVNOG SEKTORA VAN EU (npr. SAD, Japan i sl.) DRUGO (NAVESTI): Koji su od sledećih elemenata koji pogoduju inovacijama karakterišu vašu organizaciju: NIJE DA NE U RAZVOJU RELEVANTNO/ NE ZNAM DEFINISANA MISIJA I VIZIJA ORGANIZACIJE DONEŠENA JASNA STRATEGIJA I PLANOVI POSLOVANJA ORGANIZACIJE ZAPOSLENI UKLJUČENI U POSTAVLJANJE CILJEVA I PLANOVA ORGANIZACIJE MENADZMENT INOVATIVAN PREDUZEĆA PREDAN I U SPROVODJENJU STRATEŠKIH CILJEVA ORGANIZACIJE DRUŠTVENO ODGOVORNO POSLOVANJE (BRIGA O SOCIJALOSKOM I EKOLOŠKOM APEKTU POSLOVANJA) POSTOJI ETIČKI KODEKS 129 KOMUNIKACIJA JE ZADOVOLJAVAJUCA NA SVIM NIVOIMA ORGANIZACIJE PODSTICE SE PARTICIPACIJA I KREATIVNOSTI KOD ZAPOSLENIH POSLOVANJE U SKLADU SA MEDJUNARODNIM STANDARDIMA (UPRAVLJANJE KVALITETOM, ZASTITA ZIVOTNE SREDINE I DR.) POSTOJE PROJEKTNI TIMOVI I PROJEKTNA ORGANIZACIONA STRUKTURA BRIGA O PROFESIONALNOM RAZVOJU LJUDSKIH RESURSA JE NA ADEKVATNOM NIVOU SISTEM MOTIVISANJA, NAPREDOVANJA I NAGRADJIVANJA ZAPOSLENIH JE ORGANIZOVAN NA ADEKVATNOM NIVOU PRATE SE I ANALIZIRAJU SADASNJI I POTENCIJALNI KORISNICI/KLIJENTI U CILJU PODSTICANJA INOVACIJA PODSTICE SE SARADNJA SA UNIVERZITETIMA/ISTRAZIVACKIM INSTITUTIMA, RZMJENA DOBRIH PRAKSI I UMREZAVANJE U CILJU PODSTICANJA INOVACIJA ADEKVATNA UKLJUCENOST U IZRADU ZAKONA, REGULATIVE I STANDARDA KOJI PODSTICU INOVATIVNOST PODSTICE SE RAZVOJ PARTNERSTVA U JAVNO- CILJU PRIVATNOG PODSTICANJA INOVACIJA Da li u organizaciji osjećate da trebate inovirati da bi bili konkurentniji u zemlji i EU? Da Ne Da li mislite da integracija u EU i veće korišćenje EU standarda doprinosi pozitivnim reformama i uspjehu u poslovanju vase organizacije? Da Ne Nema ulogu Komentar (opcionalno): 130 Da li neki od sledećih elemenata karakterišu vašu organizaciju po pitanju inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti? NIJE DA NE U RAZVOJU RELEVANTNO/ NE ZNAM DA LI JE DEFINISANA STRATEGIJA ZA RACIONALNO KORIŠĆENJE ENERGIJE U OKVIRU ORGANIZACIJE DA LI JE DEFINISAN CILJ UŠTEDE ENERGIJE U ORGANIZACIJI, ILI POSREDNO KROZ CILJ SMANJENJA EMISIJA UGLJEN DIOKSIDA, I SL. DA LI SE PRATI KONTINUIRANO POTROŠNJA POBOLJŠAVA ENERGIJE I UPRAVLJENJE ENERGIJOM KAKO BI SE RAZUMJELI OBRASCI POTROŠNJE ENERGIJE ODGOVARAJUĆE I ODLUKE DONOSILE PO PITANJU ENERGETSKE EFIKASNOSTI DA LI IMATE MENADŽERA UPOŠLJENOG (OSOBU ENERGETSKOG ZADUŽENU ZA PLANIRANJE, PRAĆENJE I IZVJEŠTAVANJE O EFIKASNOM KORIŠĆENJU ENERGIJE U ORGANIZACIJI) DA LI SE SPROVODI ENERGETSKI PREGLED OBJEKATA U NADLEŽNOSTI ORGANIZACIJE, KAKO BI SE ODREDILA TRENUTNA POTROŠNJA ENERGIJE I DEFINISALE NAJPROFITABILNIJE MJERE ZA RACIONALNO KORIŠĆENJE ENERGIJE DA LI SE STIMULISE RACIONALNO KORIŠĆENJE ENERGIJE OD STRANE ZAPOSLENIH DA LI SE SPROVODE MJERE ENERGETSKE EFIKASNOSTI U KANCELARIJAMA DA LI PRIMJENJUJETE POTROŠNJE ENERGIJE MJERE KOD EFIKASNE TRANSPORTA ZAPOSLENIH, ROBA I USLUGA DA LI SE VRŠI NABAVKA ROBA I USLUGA SA VISOKIM ENERGETSKIM/EKOLOSKIM PERFORMANSAMA DA LI JE NACIONALNE ORGANIZACIJA PROJEKTE ZA UKLJUČENA U PODSTICANJE 131 ENERGETSKE EFIKASNOSTI DA LI JE ORGANIZACIJA UKLJUČENA U PROJEKTE ZA REGIONALNE/MEDJUNARODNE PODSTICANJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI I RAZMJENU DOBRIH PRAKSI DA LI KORISTITE NACIONALNIH NEKE ILI FINANSIRANJE OD EU DOSTUPNIH FONDOVA MJERA ZA ENERGETSKE EFIKASNOSTI Dodatni komentar (opcionalno): Da li postoje interakcije vase organizacije sa drugim akterima aktivnim na polju energetske efikasnosti: UKLJUC ENI AGENCIJE ZA ENERGETIKU/ POMALO UKLJUC ENI NEDOVOLJNOPOTREBNO IH JE VISE UKLJUCITI NIJE RELEVANTN O ENERGTSKU EFIKASNOST PRIVREDNE KOMORE, INDUSTRIJSKA UDRUŽENJA i SL. MEDJUNARODNE ORGANIZACIJE, DONATORI I INVESTITORI (UKLJUČUJUĆI FINANCIJSKE INSTITUCIJE I BANKE) OBRAZOVNE INSTITUCIJE ISTRAŽIVAČKI CENTRI NEVLADINE ORGANIZACIJE VELIKE INDSTRIJSKE I ENERGETSKE KOMANIJE DRUGE KOMPANIJE PRIVATNOG SEKTORA, ZANATLIJE, INSTALATERI I DR. DRUGI (NAVESTI): 132 Koliko se u vašoj organizaciji kod javnih nabavki opreme, roba i usluga cijeni kriterijum energetske efikasnosti (cjelokupni životni vijek i dugoročna dobit usljed energetskih ušteda), u odnosu na najnižu ponuđenu cijenu? Kriterijum energetske efikasnosti je vazniji od cijene Cijena preovladjuje Vazan isto koliko i cijena Nije relevantno Dodatni komentar (opcionalno): Razmišljate li o poslovanju u skladu sa međunarodnim ISO standardom 50001:2011 – uvođenje sistema upravljanja energijom? Napomena: ISO standard 50001 pruža podršku organizacijama da efikasnije koriste energiju kroz razvoj sistema za upravljanje energijom. ISO 50001 je zasnovan na modelu kontinuiranog upravljanja korišćenog kod poznatih standarda ISO 9001 ili ISO 14001, sto olakšava organizacijama da integrišu sistem energetskog menadžmenta sa sistemima za upravljanje kvalitetom i zaštitom životne sredine. Da Ne Nije relevantno Ne znam Da li bi bili zainteresovani za inovativne modele finansiranja i sprovođenja mjera energetske efikasnosti u vašoj organizaciji kroz učesće kompanija za pružanje energetskih usluga Napomena: Kompanije za pružanje energetskih usluga (eng. Energy Service Companies ESCOs) su kompanije koje pružaju širok pojas sveobuhvatnih energetskih rješenja uključujući izradu i implementaciju projekata u oblasti energetske efikasnosti, kao i upravljanje rizicima. ESCO projekti su oblik javno-privatnog partnerstva gdje organizacije javnog sektora angažuju ESCO kompaniju da sprovede investicije u oblasti energetske efikasnosti. Projekti se potom otplaćuju iz ostvarenih ušteda za energente i održavanje. Razvoj ESCO kompanija i tržišta za pružanje energetskih usluga je jedna od glavnih prioriteta EU. Napomena: moguće je označiti više odgovora ZAINTERESOVANI STE ZA ESCO KONCEPT I RAZMJENU DOBRIH PRAKSI U OVOJ OBLASTI ZAINTERESOVANI STE ZA INICIRANJE ESCO PROJEKATA U VASOJ ORGANIZACIJI TREBALI BI POMOC U OBUCI KADROVA ZA RAZVOJ, IMPLEMENTACIJU I PRACENJE ESCO 133 PROJEKATA POMOGLO BI UKOLIKO BI SE RAZVILI MODEL UGOVORI I DRUGI OBRASCI ZA ESCO PROJEKTE ORGANIZACIJA BI UZ ADEKVATNU RASPODJELU RIZIKA I POVOLJNE FINANSIJSKE ARANZMANE PRIHVATILA OVAJ KONCEPT KAO MOGUCNOST FINANSIRANJA MJERA ENERGETSKE EFIKASNOSTI VASA ORGANIZACIJA BI MOGLA SAMA PRUZATI ESCO USLUGE Koji su projekti energetske efikasnosti do sada uspješno sprovedeni ili se sprovode u vašoj organizaciji (navesti i kratko opisati do 3 najvažnija projekta)? 1. 2. 3. Ukoliko imate neki dodatni komentar na pitanja ili generalno upitnik, možete ih navesti ovdje: Ispunjeni upitnik sačuvajte i pošaljite na: borko.rai@gmail.com (Kako bi se povećao opseg istraživanja, molim Vas da, u slučaju da smatrate da postoji još neka osoba/organizacija relevantna za ovo istraživanje, na istu e-mail adresu pošaljete kontakt detalje ili im proslijedite upitnik). Hvala na saradnji! 134 7. SPISAK KORIŠĆENE LITERATURE I DRUGIH IZVORA Austrian Energy Agency (AEA). (2011). Second National Energy Efficiency Action Plan of the Republic of Austria. Vienna: Austrian Federal Ministry of Economy, Family and Youth. Bundesgesetzblatt für die Republik Österreich. (2006). Bundesvergabegesetz (BVergG). Wien: BGBl. I Nr. 17.2006. Canevari, C. (2013). Energy Efficiency Policy of the European Union - 2020 and beyond. Preuzeto od web sajta: http://www.energy- community.org/pls/portal/docs/2632177.PDF Coady, D., Gillingham, R., Ossowski, R., Piotrowski, J., Tareq, S., & Tyson, J. (2010). Petroleum Product Subsidies: Costly, Inequitable, and Rising. Washington: IMF Staff Position Note, SPN/10/05. CONCERTO . (2013). About the The CONCERTO initiative. Preuzeto 11. novembra 2013 iz web sajta: http://concerto.eu/concerto/about-concerto.html Covenant of Mayors Office. (2013). The Covenant Step by Step. Preuzeto 24. septembra 2013 iz web sajta: http://www.covenantofmayors.eu/index_en.html Czakó, V. (2013). The leading role of the public sector in energy end-use efficiency in the EU: Where do we stand? eceee Summer Study proceedings (str. 375-382). Stockholm: Borg & Co. Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). (2013). Monitoring and Verification Platform (MVP) project update. GIZ. Preuzeto 11. decembra 2013 Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). (2013). Strengthening the Network of the energy-efficient Capital Cities in South East Europe. GIZ. Preuzeto 14. novembra 2013 iz http://www.giz.de/expertise/downloads/giz2012-en-orf-networkcapital-cities-southeasteurope.pdf ECA - European Court of Auditors. (2012). Cost effectiveness of Cohesion Policy Investments in energy efficiency, Special report no 21. Luxembourg: ECA. Preuzeto 4. juna 2013 iz http://eca.europa.eu/portal/pls/portal/docs/1/20590745.PDF ECEEE. (2013). European competitiveness and energy efficiency: focusing on the real issue. Stockholm: European Council for an Energy Efficient Europe. Preuzeto od 135 http://www.eceee.org/all-news/press/2013/the-real-issue-on-energy-andcompetitiveness/ee-and-competitiveness Eco-innovation Observatory (2013). Eco-Innovation Scoreboard 2012. Preuzeto 18. novembra 2013 iz http://database.eco- innovation.eu/#view:scoreboard/indicators:269/countries:249,15,22,34,57,58,59,68,73 ,74,81,84,99,105,108,121,127,128,136,155,176,177,181,200,201,206,212,232/rScales: /chartType:BarGraph/year:2012/indicatorTabs:269,270,271,272,273,274/ord Eco-innovation Observatory (2013). Europe in transition: Paving the way to a green economy through eco-innovation. Brussels: Eco-Innovation Observatory. EK, MMF, OECD, UN i Svjetska Banka. (2009). System of National Accounts 2008. New York: UN. Preuzeto od http://unstats.un.org/unsd/nationalaccount/docs/SNA2008.pdf Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić (EPCG) (2013). Osnovna djelatnost EPCG. Preuzeto 14. decembra 2013 iz EPCG: http://www.epcg.co.me/01_01.html EnergaP - Energy Agency of Podravje. (2013). EnergaP´s activities. Preuzeto 22. novembra 2013 iz web sajta EnergaP: http://www.energap.si/?viewPage=87 Energetska zajednica. (2013). Legislativa Energetske zajednice: direktive za energetsku efikasnost. Preuzeto 5. juna 2013 iz web sajta Energetske zajednice: http://www.energycommunity.org/portal/page/portal/ENC_HOME/ENERGY_COMMUNITY/Legal/EU _Legislation Energy Community. (2005). Treaty Establishing the Energy Community. Athens. Preuzeto od http://www.energycommunity.org/portal/page/portal/ENC_HOME/ENERGY_COMMUNITY/Legal/Tre aty Energy Community. (2011). Road Maps for implementation of energy efficiency Acquis. Preuzeto 8. jula 2013 iz http://www.energy- community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/AREAS_OF_WORK/ENERGY_EFF ICIENCY/Road_maps Energy Community. (2011). Road Maps for implementation of Energy Efficiency Acquis. Preuzeto 13. okrobra 2013 iz http://www.energy- 136 community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/AREAS_OF_WORK/ENERGY_EFF ICIENCY/Road_maps Energy Community. (2012). Energy Efficiency Coordination Group - Work programme 2013–2014. Preuzeto od 2012: http://www.energy- community.org/pls/portal/docs/1918178.PDF Energy Community. (2013). The Energy Community Legal Framework, 3rd Edition. Vienna: Energy Community Secretariat. Preuzeto od http://www.energy- community.org/pls/portal/docs/2178178.PDF Energy Community Secretariat. (2011). Synthesis of the assessment of Contracting Parties’ Energy Efficiency Action Plans. Preuzeto od http://www.energy- community.org/pls/portal/docs/982177.PDF Energy Community Secretariat. (2013). Annual Implementation Report on the of the Acquis under the Treaty Establishing the Energy Community. Vienna: Energy Community Secretariat. Preuzeto 10. oktobra 2013 iz http://www.energy- community.org/pls/portal/docs/2304177.PDF Energy Efficiency Watch - EEW. (2013). Energy Efficiency in Europe: Assessment of Energy Efficiency Action Plans and Policies in EU Member States, Country Report Austria. EEW. Preuzeto od http://www.energy-efficiency- watch.org/fileadmin/eew_documents/Documents/EEW2/Austria.pdf Energy Efficiency Watch - EEW. (2013). Energy Efficiency in Europe: Assessment of Energy Efficiency Action Plans and Policies in EU Member States, Country Report Slovenia. EEW. Preuzeto od http://www.energy-efficiency- watch.org/fileadmin/eew_documents/Documents/EEW2/Slovenia.pdf Energy Regulators Regional Association (ERRA). (2013). Tariff Database. Preuzeto 25. novembra 2013. iz http://www.erranet.org/Products/TariffDatabase European Bank for Reconstruction and Development . (2012). Reports on ESCOs Scoping Study in Western Balkans. EBRD. European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). (2013). EBRD’s Western Balkans Regional Energy Efficiency Programme (REEP), EBRD, Preuzeto 25. novembra 2013 iz http://www.energy-community.org/pls/portal/docs/1902188.PDF 137 European CAF Resource Centre. (2013). The Common Assessment Framework (CAF) 2013. Maastricht: European Institute of Public Administration. Preuzeto 31. decembra 2013 iz http://www.eipa.eu/files/File/CAF/CAF_2013.pdf European Commision (2008). Public procurement for a better environment, Communication. Brussels: COM(2008) 400 final, 16.7.2008. European Commision (2009). Communication on mobilising Information and Communication Technologies to facilitate the transition to an energy-efficient, low-carbon economy. Brussels: 12.3.2009. European Commision (2011). Review of Financial Support Facilities Available for Energy Efficiency and Renewable Energy in the Western Balkans. Brussels: WBIF. European Commision. (2013). Financing Energy Efficiency Investments in the Western Balkans - updated report. Brussels: WBIF. European Commision/Joint Research Centre. (2013). Science for Energy - JRC thematic report. Luxembourg: Publications Office of EU. Preuzeto od http://ec.europa.eu/dgs/jrc/downloads/jrc_science_for_energy_report.pdf European Commission . (2011). Energy Roadmap 2050. Brussels: COM(2011) 885 final, 15.12.2011. European Commission . (2013). Research and Innovation performance in Slovenia - Country profile. Publications Office of EU. European Commission. (2010). Energy 2020 - A strategy for competitive, sustainable and secure energy. Brussels: COM(2010) 639 final, 10.11.2010. European Commission. (2010). Europe 2020 - A strategy for smart, sustainable and inclusive growth. Brussels: COM(2010) 2020 final, 10.11.2010. Preuzeto od http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:EN:PDF European Commission. (2011). A resource-efficient Europe – Flagship initiative under the Europe 2020 Strategy. Brussels: COM(2011) 21, 26.1.2011. European Commission. (2011). A Roadmap for moving to a competitive low carbon economy in 2050. Brussels: COM(2011) 112 final, 8.3.2011. European Commission. (2011). Energy Efficiency Plan 2011. Brussels: COM(2011) 109 final, 8.3.2011. 138 European Commission. (2011). Roadmap to a Single European Transport Area – Towards a competitive and resource efficient transport system, White Paper. Brussels: COM(2011) 144 final, 28.3.2011. European Commission. (2012). The European Union explained - Energy. Luxembourg: EU Publications Office. Preuzeto 1. septembra 2013 iz http://europa.eu/pol/ener/flipbook/en/files/energy.pdf European Commission. (2013). A 2030 framework for climate and energy policies, Green paper. Brussels: COM(2013) 169 final, 27.3.2013. Preuzeto od http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2013:0169:FIN:EN:PDF European Commission. (2013). About EU Sustainable Energy. Preuzeto 10. juna 2013 iz web sajta EU Sustainable Energy: http://www.eusew.eu/ European Commission. (2013). Cohesion policy 2014-2020. Preuzeto 8. jula 2013 iz web sajta EK za regionalnu politiku: http://ec.europa.eu/regional_policy/what/future/index_en.cfm European Commission. (2013). Energy challenges and policy - Commission contribution to the European Council of 22 May 2013. Preuzeto od http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/energy2_en.pdf European Commission. (2013). Energy Efficiency - National Energy Efficiency Action Plans. Preuzeto 20 jula 2013 iz web sajta: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/enduse_en.htm European Commission. (10. Juna 2013). Getting funds - Project Development Assistance. Preuzeto od web sajta IEE: Project Development Assistance European Commission. (2013). Horizon 2020 - the EU Framework Programme for Research and Innovation. Preuzeto 1. decembra 2013 iz web sajta Evropske Komisije: http://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/en European Commission. (2013). Horizon 2020 Work Programme 2014 – 2015 on secure, clean and efficient energy, EC Decission. Brussels: C (2013)8631, 10.12.2013. Preuzeto od http://ec.europa.eu/research/participants/data/ref/h2020/wp/2014_2015/main/h2020wp1415-energy_en.pdf 139 European Commission. (2013). IEE Concerted Actions. Preuzeto 2. novembra 2013 iz web sajta EK: http://ec.europa.eu/energy/intelligent/about/concerted-actions/index_en.htm European Commission. (2013). Intelligent Energy Europe Programme. Preuzeto 10. juna 2013 iz Web sajta IEE: http://ec.europa.eu/energy/intelligent/ European Commission. (2013). JESSICA: Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas. Preuzeto 7. jula 2013 iz web sajta EK za regionalnu politiku: http://ec.europa.eu/regional_policy/thefunds/instruments/jessica_en.cfm European Commission. (2013). Overview - Instrument for Pre-accession Assistance. Preuzeto 10. decembra 2013 iz http://ec.europa.eu/enlargement/instruments/overview/index_en.htm European Commission. (2013). Research and Innovation performance in Austria - Country profile. Publications Office of EU. European Commission. (2013). Research and Innovation performance in EU Member States and Associated countries – Innovation Union progress at country level,. Brussels: SWD/2013/075 final. Preuzeto od http://eur- lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=SWD:2013:0075:FIN:EN:HTML European Commission. (2013). Understand FP7. Preuzeto 7. jula 2013 iz: http://cordis.europa.eu/fp7/understand_en.html European Commission. (2013). What is TAIEX? Preuzeto 10. novembra 2013 iz http://ec.europa.eu/enlargement/taiex/what-is-taiex/index_en.htm European Environment Agency. (2013). Trends in total energy intensity, gross domestic product and total energy consumption. Preuzeto 4. maja 2013 iz web sajta Evropske agencije za zaštitu okoline: http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/totalprimary-energy-intensity-1/assessment European Innovation Partnership on Smart Cities and Communities. (2013). Strategic Implementation Plan. Preuzeto od http://ec.europa.eu/eip/smartcities/files/sip_final_en.pdf European PPP Expertise Centre. (2013). About EPEC. Preuzeto 17. novembra 2013 iz web sajta: http://www.eib.org/epec/about/index.htm Eurostat. (2012). Energy intensity of the economy. Preuzeto 5. maja 2013 iz web sajta Eurostat-a: 140 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Energy_inten sity_of_the_economy,_2000_and_2010_(kg_of_oil_equivalent_per_EUR_1_000_of_ GDP).png&filetimestamp=20121012130253 Eurostat. (2012). Energy price statistics. Preuzeto 13. juna 2013 iz http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_price_statistics Eurostat. (2012). Energy production and imports. Preuzeto 11. avgusta 2013 iz http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_production_an d_imports Eurostat. (2012). Final energy consumption in EU. Preuzeto 5. maja 2013 iz: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Final_energy _consumption,_EU27,_2010_(1)_(%25_of_total,_based_on_tonnes_of_oil_equivalent).png&filetimestam p=20121012130317 Eurostat. (2013). Energy intensity of the economy. Preuzeto 20. novembra 2013 iz http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language= en&pcode=tsdec360 Eurostat. (2013). Innovation statistics. Preuzeto 10. avgusta 2013 iz: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Innovation_statistics Eurostat. (2013). Unemployment statistics. Preuzeto 20. novembra 2013 iz http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Unemployment_statisti cs Evropska Komisija. (2011). Key Energy Figures. Preuzeto 10. Juna 2013 iz sajta Evropske Komisije: http://ec.europa.eu/energy/observatory/countries/doc/key_figures.pdf Evropska Komisija. (2013). Pojmovnik inovacija. Preuzeto 2013. Aprila 20 iz web sajta Evropske Komisije: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/glossary/index_en.htm# Global Environment Facility (GEF). (2013). About GEF. Preuzeto 4. decembra 2013 iz zvaničnog web sajta: http://www.thegef.org Global Environment Facility (GEF). (2013). Project Proposal. Preuzeto 5. decembra 2013 iz Towards Carbon Neutral Tourism in Montenegro,: http://www.thegef.org/gef/sites/thegef.org/files/gef_prj_docs/GEFProjectDocuments/ 141 Climate%20Change/Montenegro%20-%20(5098)%20%20Towards%20Carbon%20Neutral%20Tourism/ID%205098%20%20PPG%20TCN T%20Montenegro%20v2.pdf Government of Slovenia. (2010). Slovenian EXIT strategy 2010–2013. Preuzeto 13. avgusta 2013 iz http://www.vlada.si/fileadmin/dokumenti/si/projekti/Protikrizni_ukrepi/izhod_iz_krize /SI_exit_strategy.pdf Government of Slovenia. (2011). Second National Energy Efficiency Action Plan 2011 – 2016. Ljubljana: Ministry of Economy. Grad Ljubljana. (2013). Zeleni ciljevi grada Ljubljane. Preuzeto 18. novembra 2013 iz http://www.ljubljana.si/en/green-capital/green-aims/ Hofstetter, K., & Vogl, A. (2011). “Smart City Wien”: Vienna’s Stepping Stone into the European Future of Technology and Climate. Preuzeto 5. juna 2013 iz http://www.climatealliance.org/fileadmin/inhalte/dokumente/MV2011/mv2011-smartcity-vienna.pdf IFI Coordination Office. (2013). Outlook of Macro-economic and Fiscal Challenges in the Western Balkans and Implications for the WBIF. Brussels: Western Balkans Investment Framework. Preuzeto od http://www.wbif.eu/Macro-economic+Issues International Energy Agency. (2012). World Energy Outlook 2012. Paris: IEA. International Energy Agency. (2013). IEA Data services. Preuzeto 25. novambra 2013 iz web sajta IEA: http://data.iea.org Internet portal "Energetska Efikasnost u Crnoj Gori". (2013). Roundtable: Establishing energy management system in the Municipality of Bar. Preuzeto 27. decembra 2013 iz http://www.energetska-efikasnost.me/ee.php?v=158&l=en Japan International Cooperation Agency (JICA). (2013). Introduction of energy management in energy consumption sectors in Serbia. Preuzeto 25. decembra 2013 iz http://www.jica.go.jp/serbia/english/activities/activity11.html Keay, M. (2011). Energy Efficiency – Should We Take It Seriously? Oxford: Oxford Institute for Energy Studies. Preuzeto od https://www.google.co.uk/webhp?sourceid=navclient&ie=UTF-8#q=isbn+978-1907555-40-4 142 Klima- und Energiefonds. (2013). Unsere Themen - Energieeffizienz. Preuzeto 20. novembra 2013 iz http://www.klimafonds.gv.at/ Koeppel, S., & Ürge-Vorsatz, D. (2007). Assessment of policy instruments for reducing greenhouse gas emissions from buildings, Report for UNEP. Budapest: UNEP. Preuzeto od http://www.unep.fr/shared/publications/pdf/WEBx0126xPA- SBCIpolicyTool.pdf Kovačević, A. (2011). Fossil Fuel Subsidies in the Western Balkans. UNDP. Preuzeto od http://www.tr.undp.org/content/dam/turkey/docs/Publications/EnvSust/Fossil_Fuel_Su bsidies_F.pdf Maxwell, D., Owen, P., McAndrew, L., Muehmel, K., & Neubauer, A. (2011). Addressing the Rebound Effect. Izvještaj za Evropsku Komisiju EK, Direktorat za životnu sredinu. Preuzeto od http://ec.europa.eu/environment/eussd/pdf/rebound_effect_report.pdf Mazzucato, M. (2011). The Entrepreneurial State. RENEWAL, a journal of social democracy, 19(3/4). Preuzeto od http://www.renewal.org.uk/articles/the-entrepreneurial-state/ McLeod, S. (2013). Maslow's Hierarchy of Needs. Simply Psychology. Preuzeto 11. 11 2013 iz http://www.simplypsychology.org/maslow.html Ministarstvo Ekonomije Crne Gore, Sektor za energetsku efikasnost. (2013). Energetska efikasnost u Crnoj Gori. Preuzeto 25. decembra 2013 iz http://www.energetskaefikasnost.me Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije Crne Gore. (2012). Crna Gora na 46. mjestu u svijetu po konkurentnosti u oblasti ICT. Preuzeto 10. maja 2013 iz http://www.mid.gov.me/vijesti/113118/Crna-Gora-na-46-mjestu-u-svijetu-pokonkurentnosti-u-oblasti-ICT.html Mulej, M. (2012). ISO 26000 on social responsibility – a new official support to radical nontechnological innovation. Maribor: Doba gostujuće predavanje. Network of Associations of Local Authorities of South East Europe (NALAS). (2013). About NALAS. Preuzeto 4. maja 2012 iz http://nalas.eu/about.aspx Network of Associations of Local Authorities of South East Europe (NALAS). (2013). Matchmaking for a Greener South-East Europe. NALAS. Preuzeto 22. novembra 2013 iz http://www.nalas.eu/cms/Content_Data/Dokumenti/Regional%20cataloguefinal%20(web%20version).pdf 143 Odyssee. (2013). Energy Efficiency Indicators in Europe. Preuzeto 18. novembra 2013 iz http://www.odyssee-indicators.org/online-indicators/ OECD. (2013). Public sector innovation. Paris: OECD’s Observatory of Public Sector Innovation. Preuzeto 01. Juna 2013 iz http://www.oecd.org/governance/OPSIFlyer.pdf OECD, Eurostat. (2005). Oslo Manual - Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data (3-će izd.). OECD, Eurostat. Official Journal of the European Union. (2008). Regulation (EC) No 106/2008 on a Community energy-efficiency labelling programme for office equipment. OJ L 39/1, 13.2.2008. Official Journal of the European Union. (2009). Directive 2009/33/EC on the promotion of clean and energy-efficient road transport vehicles. OJ L 120/5, 15.5.2009. Official Journal of the European Union. (2010). Directive 2010/30/EU on the indication by labelling and standard product information of the consumption of energy and other resources by energy-related products. OJ L 153/1, 18.6.2010. Official Journal of the European Union. (2010). Directive 2010/31/EU on the energy performance of buildings. OJ L 153/13, 18.6.2010. Official Journal of the European Union. (2012). Directive 2012/27/EU on energy efficiency. OJ L 315/1, 14.11.2012. Official Journal of the European Union. (2012). The Treaty on the Functioning of the European Union, Consolidated Version. OJ C 326, 26.10.2012. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2009). Towards Green ICT Strategies: Assessing Policies and Programmes on ICT and the Environment. Preuzeto 10. maja 2013 iz http://www.oecd.org/dataoecd/47/12/42825130.pdf Pejović, P. (2012). Poskupljenje struje revoltiralo građane. Preuzeto 22. decembra 2013 iz online dnevne novine Danas: http://www.danas.rs/danasrs/svet/region/poskupljenje_struje_revoltiralo_gradjane.9.ht ml?news_id=232490 Portal analitika. (2013). Pastori: EPCG uspješno realizuje projekat, ugrađeno 150 hiljada novih brojila. Preuzeto 25. decembra 2013 iz 144 http://www.portalanalitika.me/ekonomija/vijesti/127305-pastori-epcg-uspjenorealizovala-projekte Raičević, B. (2012). Postupak rukovođenja i upravljanja inovacijama u administraciji grada Beča, Seminarski rad u okviru predmeta “Kreativno rukovođenje inovacijama u uslužnoj djelatnosti”, Maribor, Doba fakultet. Regional Cooperation Council (RCC). (2013). About us - Overview. Preuzeto 29. avgusta 2013 iz http://www.rcc.int/pages/6/2/overview Regional Cooperation Council (RCC). (2013). South East Europe 2020 strategy. RCC. Preuzeto 15. decembra 2013 iz http://www.rcc.int/pubs/0/20/south-east-europe-2020strategy Rigby, J., Boekholt, P., Semple, A., Deuten, J., Apostol, R., Corvers, S., & Edler, J. (2012). Feasibility Study on Future EU Support to Public Procurement of Innovative Solutions. Manchester: University of Manchester. Preuzeto od http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/policy/lead-marketinitiative/files/meeting-procurement-feb2012/study-eu-support-public-procurementinnovative-solutions_en.pdf Ryan, B., & Campbell, N. (2012). Spreading the Net: The multiple benefits of energy efficiency improvements. Paris: OECD/IEA. Preuzeto od http://www.iea.org/publications/insights/ee_improvements.pdf Sekretarijat Energetske zajednice. (2012). Preporuka Ministarskom Savjetu o reformama koje se odnose na reguliranje cijena električne energije za krajnje kupce. Energetska zajednica . Sekretarijat Energetske zajednice. (2012). Udio uvoza u zemljama članicama. Preuzeto 5. Maj 2013 iz web sajta Energetske zajednice: http://www.energy- community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/ENERGY_COMMUNITY/Statistics/ Regional/IMPORT SF Energy Invest. (2013). About SF Energy Invest. Preuzeto 23. jula 2013 iz web sajta: http://www.sf-energyinvest.eu/home/ Singh, J., L. D., & Hofer, K. (2013). Scaling Up Energy Efficiency in Buildings in the Western Balkans. Washington: World Bank. 145 Skoczkowski, T. (2010). Defining leaders, leadership and enabling actions in the public sector. Concerted Action for the Energy Services Directive (CA ESD). Preuzeto od www.esd-ca.eu Skupština Crne Gore. (2007). Ustav Crne Gore. Podgorica: Službeni list Crne Gore br. 1/2007, 25.10.2007. Službeni glasnik Republike Srbije. (2013). Zakon o budžetskom sistemu. Beograd: Službeni glasnik RS br. 108/2013. Preuzeto od http://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_budzetskom_sistemu.html Službeni glasnik Republike Srbije. (2013). Zakon o efikasnom korišćenju energije. Beograd: Sl. glasnik RS, br. 25/2013. Preuzeto od http://www.parlament.gov.rs/upload/archive/files/lat/pdf/zakoni/2013/424-13Lat.pdf Službeni list Crne Gore. (2008). Zakon o sistemu unutrašnjih finansijskih kontrola u javnom sektoru. Podgorica: Službeni list CG, br. 73/2008. Preuzeto od http://www.sluzbenilist.me/PravniAktDetalji.aspx?tag=%7bF7146E92-C4F9-4810BA59-CC40E3FC5021%7d Službeni list Crne Gore. (2010). Zakon o energetskoj efikasnosti. Podgorica: Službeni list CG, br. 29/2010. Preuzeto od http://www.energetska- efikasnost.me/uploads/file/Dokumenta/Zakon%20o%20energetskoj%20efikasnosti.pd f Stanovnik, P., & Kavaš, D. (2011). Inovacioni menadžment. Maribor: Doba studijsko gradivo. The European Energy Efficiency Fund. (2013). About the Fund. Preuzeto 10. Juna 2013 iz web sajta EEF-a: http://www.eeef.eu/objective-of-the-fund.html TNS Political & Social. (2012). Innovation in the public sector: its perception in and impact on business, Flash Eurobarometer Report -. European Commission. Preuzeto od http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_343_en.pdf United Nations. (2013). Sustainable Energy for All initiative. Preuzeto 20. novembra 2013 iz zvaničnog web sajta: http://www.se4all.org United Nations Development Programme (UNDP). (2013). Beautiful Cetinje: Energy efficiency for the history and for the future. Preuzeto 13. decembra 2013 iz http://www.undp.org/content/montenegro/en/home/ourwork/economyandenvironment/ successstories/beautiful-cetinje/ 146 United Nations Development Programme (UNDP). (2013). Energy Efficiency Based Legalization in Montenegro. Preuzeto 18. decembra 2013 iz http://www.youtube.com/watch?v=xVPGYbnn-3M United Nations Economic Commission for Europe (UNECE). (2013). The Energy Efficiency 21 Programme. Preuzeto 28. novembra 2013 iz zvaničnog web sajta: http://www.ee21.net/ United States Agency for International Development (USAID). (2012). USAID assistance on energy efficiency in buildings and EC-LEDS. Preuzeto 11. maja 2013 iz http://www.energy-community.org/pls/portal/docs/1752187.PDF Uprava za antikorupcijsku inicijativu Crne Gore. (2013). Izvještaji o sprovođenju antikorupcijske politike. Podgorica. Preuzeto 27. novembra 2013 iz http://www.antikorupcija.me/index.php?option=com_phocadownload&view=category &id=22%3A&Itemid=91 Vlada Crne Gore. (2013). Akcioni plan energetske efikasnosti Crne Gore za period 2013-2015 . Podgorica: Ministarstvo Ekonomije. Vlada Crne Gore. (2013). PORTAL eUPRAVE CRNE GORE. Preuzeto 22. decembra 2013 iz www.euprava.me World Bank. (2010). Status of Energy Efficiency in the Western Balkans - a Stocktaking Report. Washington: World Bank. Preuzeto 11. novembra 2013 iz http://www.energycommunity.org/pls/portal/docs/664179.PDF Zavod za statistiku Crne Gore (MONSTAT). (2013). Spoljnotrgovinska razmjena Crne Gore, Januar-Decembar 2012. godine. Podgorica: MONSTAT. Preuzeto 9. juna 2013 iz http://www.monstat.org/userfiles/file/spoljna%20trgovina/2012/dec/spoljnotrgovinska %20razmjena-srp_.pdf 147
© Copyright 2024 Paperzz
