ISSN 1986-812X Financing Nau~ni ~asopis za ekonomiju Broj 4, godina II, decembar 2011. godine U OVOM BROJU 4 Đorđe Pavlović SVETSKA EKONOMSKA KRIZA – DRUGI TALAS KRIZE I POSLEDICE ZA SRBIJU Dragan Kulina MATERIJALNOST U FINANSIJSKOJ REVIZIJI JAVNOG SEKTORA Miroslava Grujić-Kalkan OPOREZIVANJE NEKRETNINA U REPUBLICI SRPSKOJ BESPLATAN PRIMJERAK Prilog za pretplatnike Finrara Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Milorad Telebak Kr(i)tički osvrt Stvarno, zec nije koza U socijalističkoj školi su nas učili da prije onoga (Drugog svjetskog) rata nismo imali ništa i da su onda došle Švabe i sve uništile. A onda smo, opet, napravili sve. Golim rukama, bez ičije pomoći. Čak i bez božje, jer tada Boga nije bilo, zabranjen je dekretom. (Samo je, krišom, katkad, ponegdje dolazio.) Zabranjene su bile i koze, iako one nisu bile „opijum za narod“. su se – doduše, oprezno – pričali i prepričavali. Takav jedan vic je bio i o kozama. Zanimljivo je da su koze bile zabranjene u Bosni i Hercegovini, a nisu, npr., u Hrvatskoj. (Možda zato što su u Bosni na vlast došli kozari, pa nisu željeli da ih – smještene i u raskošnim vilama i nanovo oženjene zavodljivim drugaricama – koze podsjećaju na njihovu predratnu, čobansku i sirotinjsku prošlost.) Tako, na primjer, u Čapljini, koja je u BiH, seljak nije smio držati koze, a u susjednom Metkoviću, koji je u Hrvatskoj, jeste. Dakle, samo preko crte, koja je bila bratska, a ne administrativna linija, a kamoli državna granica. Tako blizu, a tako različito! I niko nije ni pokušao da taj zakon prekrši: da, recimo, koze danuju u Hrvatskoj, a noću dođu na spavanje (i mužu) svojoj kući, u Hercegovinu. Jednostavno. Ali nikada nikome nije palo na pamet da zakonsku zabranu izigra. Jer, ko bi je izigrao, taj više ne bi zaigrao. (A koze same nisu znale da zatraže politički azil u Hrvatskoj.) – Ne pitaj!... Vlast zabranila držanje koza u BiH! Možda je nekada neki Hercegovac i došao na tu ideju, jer su koze bile kao stvorene za lakše preživljavanje: malo su trošile, skoro ništa (primjer preživljavanja u prirodi), a dosta davale (živi primjer ekonomičnosti). O tome je, dakle, u besanim noćima, mogao da razmišlja neki dosjetljivi Hecegovac. Ali – samo da razmišlja. Međutim, to nije smio da kaže nikome, ni svojoj ženi. Čak ni kozi! Otkucala bi ga istog jutra, jer se tako dokazivala lojalnost novoj vlasti, pripadnost naprednim snagama. Mlađim čitaocima, koji ne pamte to vrijeme (kada su domaćinima spaljivani brkovi i javno jahani popovi i praktikovani mnogi drugi slični „sportovi“), treba reći da tada čovjekova lična misao nije smjela napustiti glavu. Nije se smjela izreći (a kamoli ostvariti) zbog straha od verbalnog delikta, koji je narod – ne znajući šta znači strana riječ verbalni – zvao „vrebalnim deliktom“, jer je dobro znao da zbog izrečene riječi sa svih strana vreba opasnost. Nije narod znao strani jezik, ali je dobro znao svoj, narodni. Zadojen epskom pjesmom, narod je imao razvijen osjećaj za pomjerena značenja metafore i uvijene alegorijske slike. Da olakša duši, on je svoju muku (i državnu bruku) pretakao u alegorijske viceve, koji Na nekom brdu između Čapljine i Metkovića, lisica sreta zeca, zadihanog i uplašenog, pa ga upita: – Šta je, zeče, pobogu, kud si tako zapeo? – E, moja lijo, dok ja dokažem da nisam koza, ode moja glava! Bilo je to vrijeme u kome nije bilo šale sa zakonima i vlašću. Za razliku od ovog našeg vremena, kada se donose na desetine i stotine zakona za koje se unaprijed zna da se neće primjenjivati, ali se donose radi približavanja Evropskoj uniji, za koju se, takođe, zna da je neće biti. Neće je biti čak mnogo prije nego mi uđemo u nju! Baš kao što danas nema vlasti (Vlade) u Zemlji BiH (Zemlji Bijede i Haosa), u kojoj stanujemo. Znam, trebalo je reći: ... u kojoj živimo, ali – zar se ovo može nazvati životom?! Eto, i Belgija konačno dobila Vladu. Dobila Belgija, ali nije BiH ni nakon četrnaest mjeseci natezanja oko toga. I sve je izvjesnije da je neće ni – biti! Već se govori da bi Špirić mogao ostati doživotni predsjednik, ili biti posljednji. Ovo podsjeća na Broza – i on je bio doživotni, a ima tu i drugih sličnosti: oba su sudbinski vezana za Drvar. Osim toga, kod nas se čovjek bori četiri godine da bi vladao čitav život, za razliku od normalnih država, gdje se bori čitav život da bi vladao četiri godine! Za Broza bi se moglo reći da je bio i „poživotni“ predsjednik (uz devizu: „I poslije Tita – Tito!“). Narcisoidan, umišljen u svoju veličinu, smatrao je da niko poslije njega ne može biti predsjednik države, da takvoga jugoslovenske majke nisu rodile. Zato je uveo kolektivno rukovođenje sa jednogodišnjim mandatom predsjednika odnosno predsjedavajućeg, koje je spušteno preko republika do opština i preduzeća. Jednogodišnji predsjednik bio je izložen posprdnim komentarima: „Za godinu dana i naraste, i zrene, i – omlate ga!“ „Da bi na vrh stalo više ljudi, vrh mora biti tup!“ U Širokom Brijegu su jednom omraženom jednogodišnjem predsjedniku pjevali: „Presidniče krmećega vika, doće april, prestaće te cika!“ 1 – Pa kakve to veze ima sa tobom?! Nisi ti koza! – čudi se lisica. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 UPUTSTVO AUTORIMA DOSTAVLJANJE RADOVA Radovi se dostavljaju elektronskom poštom na e-mail adresu: financing.redakcija@srrrs.org ili putem pošte na digitalnom mediju na adresu: Finrar d.o.o., Mirka Kovačevića 13 A, 78000 Banja Luka. PRIHVATANJE RADOVA Nakon dostavljanja rada i preliminarne ocjene, rad prolazi anonimni recenzentski postupak (recenzent nije upoznat sa identitetom autora). Recenzent po izvršenoj recenziji šalje uredniku povratnu informaciju o radu u vidu mišljenja i preporuke o objavljivanju. SADRŽAJ RADA Rad treba biti relevantan za naučnu i stručnu javnost, s jasno naglašenim ciljevima i rezultatima istraživanja, zaključkom i referencama u tekstu. Prva stranica rada treba da sadrži: ime i prezime autora, naslov članka i sažetak. Tekst članka mora početi uvodom, a sadrži glavna poglavlja, fusnote, tabele, grafikone, slike, zaključak i popis korišćene literature i drugih izvora. TEHNIČKO OBLIKOVANJE RADA Tekstovi se pišu u Microsoft Word Windows programu. Obim rada treba iznositi od 15.000 do 32.000 znakova, što je oko 5 do 10 strana teksta u časopisu. Naslovi poglavlja (od uvoda do zaključka) moraju biti kratki i jasni, te numerisani arapskim jednocifrenim brojevima. Potpoglavlja se numerišu dvocifrenim, odnosno trocifrenim brojevima (na primjer: 1; 1.2; 2.1; 2.1.1. itd.). Tabele, grafikoni i slike treba da sadrže broj, naziv i izvor. Ukoliko tabele, grafikoni i slike sadrže posebne znakove, te su rađeni u posebnom programu, dostavljaju se na posebnom fajlu, sa tačno navedenim rasporedom po kojem se uključuju u tekst. 2 PRAVILA CITIRANJA a) Knjiga: 1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv knjige, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja 6) strana. Primjer: Rodić J., Teorija i analiza bilansa, Beostar, Beograd, 1997, str. 172. b) Rad u zborniku: 1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv naučnog skupa i zbornika radova, 4) podatak o izdavaču, 5) mjesto izdavanja, 6) godina izdavanja, 7) strana. Primjer: Rodić J., Najvažnije finansijske odluke, Deseti kongres SRRRS – Harmonizacija regulatornog okvira u oblasti računovodstva revizije i finansija, Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2006, str. 118. c) Rad u časopisu: 1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv časopisa i broj, 4) podatak o izdavaču, 5) mjesto izdavanja, 6) godina izdavanja, 7) strana. Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58. d) Propisi: 1) naziv propisa, 2) naziv i broj službenog izdanja, 3) član. Primjer: Zakon o privrednim društvima Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske br.127/08, čl. 125. e) www izvori: 1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja, 6) strana, 7) potpuna http adresa i datum pristupa dokumentu. Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58, www.srrrs.org, datum pristupa 17.10.2008. SADRŽAJ: NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU 13 IZDAVAČ: Finrar d.o.o., Banja Luka i Financing d.o.o., Brčko GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK: Prof. dr Dragan Mikerević ZAMJENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA: Mr Milan Pucarević REDAKCIONI ODBOR: Predsjednik: Prof. dr Novak Kondić Članovi: Prof. dr Kata Škarić Jovanović Prof. dr Mirko Puljić Prof. dr Milorad Ivanišević Prof. dr Hamid Alibašić Doc. dr Milan Lakićević Doc. dr Duško Šnjegota Doc. dr Goran Radivojac Dr Dejan Mikerević IZDAVAČKI SAVJET: Predsjednik: Prof. dr Janez Prašnikar Članovi: Akademik dr Mirko Vasiljević Prof. dr Jovan Rodić Prof. dr Dragan Đuričin George W. Kester, D.B.A. Prof. dr Silvije Orsag Doc. dr Kemal Kozarić Prof. dr Franc Koletnik Prof. dr Stanko Stanić Prof. dr Marko Rajčević Prof. dr Kadrija Hodžić Prof. dr Đoko Malešević Prof. dr Branko Krsmanović Prof. dr Radomir Božić Prof. dr Anđelko Lojpur Prof. dr Nenad Vunjak Prof. dr Zorica Božinovska Lazarevska Prof. dr Zdravko Todorović Prof. dr Goran Popović Prof. dr Reuf Kapić Doc. dr Vasilj Žarković Prof. dr Gordana Ilić Prof. dr Ljubomir Kovačević Doc. dr Jugoslav Jovičić Prof. dr Jovo Ateljević Mr Boško Čeko Mr Borko Reljić Ranko Travar, dipl. ek. Dragan Veselinović, dipl. ek. Lektor: Mijana Kuburić-Macura Grafička priprema: Atlantik BB Za štampariju: Branislav Galić Štampa “Atlantik BB” 20 Đorđe Pavlović SVETSKA EKONOMSKA KRIZA – DRUGI TALAS KRIZE I POSLEDICE ZA SRBIJU Dragan Kulina MATERIJALNOST U FINANSIJSKOJ REVIZIJI JAVNOG SEKTORA Miro Džakula TRŽIŠTE KAPITALA KAO FAKTOR RAZVOJA GOSPODARSTVA 27 Zoran Mastilo 35 Miroslava Grujić-Kalkan 45 Žarko Mionić 59 ANALIZA STANJA MAKROEKONOMSKIH AGREGATA BOSNE I HERCEGOVINE I NJENIH ENTITETA U USLOVIMA GLOBALNE KRIZE OPOREZIVANJE NEKRETNINA U REPUBLICI SRPSKOJ MJESTO I ULOGA FISKALNE ODGOVORNOSTI U IZRADI I IZVRŠENJU BUDŽETA Danka Panić PORESKI I RAČUNOVODSTVENI ASPEKT FINANSIJSKOG I OPERATIVNOG LIZINGA Časopis Financing upisan je u Registar javnih glasila Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske rješenjem broj: 07.030/053-160-19/10 od 05.10.2010. godine pod rednim brojem 603. 3 5 NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU – 04/11 Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 UDK 338.124.4(100)(497.11) PREGLEDNI RAD Đorđe Pavlović* Svetska ekonomska kriza – drugi talas krize i posledice za Srbiju Svetska ekonomska kriza je eskalirala 2008. godine i najveća je kriza posle velike ekonomske krize, koja je zahvatila celokupnu svetsku privredu u periodu od 1929. do 1933. godine. I za razliku od velike ekonomske krize, svetska ekonomska kriza se javila najpre kao „finansijska kriza”, odnosno dužnička kriza korisnika hipotekarnih kredita, da bi se proširila i na druge sektore, uključujući i privredu. Početak svetske ekonomske krize se vezuje za Sjedinjene Američke Države (SAD), gde je kriza i „obelodanjena” i tumačena kao trenutna kriza hipotekarnih kredita, ali je ona sa malim zakašnjenjem zahvatila Evropu, a zatim i ceo svet. Na početku 2011. godine nastaju novi problemi u više država Evropske unije, što je uglavnom vezano za javni dug, kao i problem novog zaduživanja. Pošto je ova nova kriza posledica svetske ekonomske krize, odnosno kriza javnog duga i fiskalnog duga, što predstavlja drugi talas krize. Drugi talas krize je zahvatio i Republiku Srbiju, a počelo je smanjenim prilivom javnih prihoda, tekućim zaduživanjem budžeta i enormnim povećanjem javnog duga. U Republici Srbiji već više godina postoji problem visoke javne potrošnje i deficitarnog finansiranja budžetske potrošnje, kao i fondova socijalnog osiguranja. Posledice svetske ekonomske krize u 2009. i 2010. godini su se ispoljile u Republici Srbiji, smanjenjem rasta bruto domaćeg proizvoda, povećanjem nezaposlenosti i zamrzavanjem plata, penzija i socijalnih primanja. Da bi se sprečile veće posledice drugog talasa krize, u Republici Srbiji su preduzete odgovarajuće mere, polazeći od revidirane projekcije makroekonomskih indikatora za 2011. godinu. Na ovim revidiranim projekcijama predložen je i usvojen rebalans budžeta Republike Srbije za 2011. godinu. Međutim, zbog nedostatka javnih prihoda, povećan je budžetski deficit, a pokriće deficita treba da se obezbedi iz domaćih i stranih kredita, kao i od emitovanja državnih hartija od vrednosti, državnih zapisa, evroobveznica i dr. Na ovaj način Republika Srbija se sve više zadužuje, bez predloga na koji način i iz kojih izvora će se vratiti dugovi. Ključne riječi: svetska ekonomska kriza, dužnička kriza, javni dug, drugi talas krize, rebalans budžeta. UVOD Svetska ekonomska kriza je započela u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD) 2008. godine kao hipotekarna kriza, da bi se proširila na čitav svet. Ova kriza je sigurno najveća kriza posle velike ekonomske krize koja je pogodila celokupnu svetsku privredu u periodu od 1929. do 1933. godine. Zbog svoje oštrine, sveobuhvatnosti, dužine i posledica, velika ekonomska kriza je bila najveća kriza u ekonomskoj istoriji. Velika ekonomska kriza je opovrgla dotadašnje iluzije o tržišnom sistemu koji ima samoregulaciju i koji se sam uravnotežava na samom tržištu. Zastupnici monetarističkog pristupa smatrali su da je ova kriza posledica pogrešnih mera ekonomske politike, dok su Kenezijanci smatrali da je to kriza ekonomske politike, kojoj je nedostajalo upravljačko usmeravanje. Za razliku od velike ekonomske krize, Svetska ekonomska kriza 2008. godine se najpre javila kao „finansijska kriza”, odnosno dužnička kriza korisnika hipotekarnih kredita, da bi se kasnije proširila i na druge sektore, uključujući celokupnu svetsku privredu. U bezizlaznoj situaciji su se našli dužnici po osnovu hipotekarnih kredita, jer nisu mogli da otplaćuju ove kredite, pa su banke - zajmodavci oduzimale nepokretnosti (kuće, stanove i dr.), ali te nepokretnosti * banke nisu mogle da prodaju i da novac vrate u opticaj. Ova kriza je uticala na pad proizvodnje, što je povećalo nezaposlenost, pa je tako finansijska kriza prerasla u ekonomsku krizu, koja se širila i prerasla u svetsku ekonomsku krizu. Svetska ekonomska kriza je u Evropi najpre zahvatila finansijski sektor, da bi se proširila na proizvodnju i zaposlenost. Kriza je u Evropi zahvatila najrazvijenije države Evropske unije, da bi se proširila i na druge države. Sa zakašnjenjem od skoro godinu dana, prihvaćena je realnost da će svetska ekonomska kriza ostaviti posledice i na Srbiju. Čak i kod donošenja budžeta Republike Srbije za 2009. godinu, kada je bilo očigledno da će kriza negativno uticati i na Srbiju, nisu uzeti u obzir parametri koji bi bar delimično mogli da preduprede neke od posledica ove krize. Već na početku 2009. godine, pojavile su se prve negativne posledice, usporavanje rasta privredne aktivnosti, povećanje inflacije i smanjenje naplate javnih i drugih prihoda. Pošto je smanjenje budžetskih prihoda bilo značajno, pretila je opasnost da budžet Republike neće moći da izvršava osnovne državne funkcije, pa je 30. aprila 2009. godine predložen i usvojen prvi rebalans budžeta Republike Srbije za 2009. godinu, a u decembru i drugi rebalans. Kao podrška Saradnik Instituta za ekonomiku i finansije, Beograd. E-mail: marina1203@open.telekom.rs. 5 Rezime Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 prvom rebalansu budžeta Republike Srbije, usvojen je i „paket od šest zakona”, koji je trebalo da povećaju javne prihode, a istovremeno da se izvrši racionalizacija i smanje neki budžetski rashodi. U 2009. i 2010. godini, privredna aktivnost u svetu, merena makroekonomskim pokazateljima (bruto domaći proizvod, proizvodnja, izvoz, inflacija, zaposlenost i dr.), pokazivala je negativne stope, da bi u 2011. godini došlo do blagog porasta ovih pokazatelja. Ovakvi makroekonomski pokazatelji su bili karakteristika i privrednih kretanja u Republici Srbiji. To su bili pozitivni pomaci makroekonomskih kretanja u svetu i u Republici Srbiji. Međutim, već na početku 2011. godine nastaju novi problemi u državama Evropske unije (Grčka, Španija, Italija i Portugal), što je vezano za javni dug, kao i problemi novog zaduživanja SAD i snižavanje njenog kreditnog rejtinga. Sve ovo ukazuje na to da su posledice svetske ekonomske krize zahvatile najrazvijenije države i da je nova kriza u svetu kriza javnog duga i fiskalnog duga, pa ovo predstavlja drugi talas krize. Drugi talas krize će sigurno zahvatiti i Republiku Srbiju, jer su i javni dug i tekuće zaduživanje budžeta zbog tekuće nelikvidnosti dostigli enormno visoke iznose. I u ovim nepovoljnim uslovima se iz tekućeg zaduživanja budžeta preko državnih zapisa isplaćuju plate, penzije, socijalna davanja i dr. I pored novih upozorenja i opomena da će i ova nova kriza neminovno zahvatiti Srbiju, zvaničnici se oglašavaju izjavama „Srbija nije pogođena novom krizom”, „iz ugla budžeta dobro je što nijedna konkretna mera nije predložena”, „postignuta je saglasnost da se država stegne po svim šavovima”. Sve ovo su opšti zaključci, umesto antikriznih mera, što je „dogovoreno” u Vladi 10. avgusta 2011. godine. Da li će i koje mere Vlada zaista i preduzeti, ostaje da se vidi, a prva mera je rebalans budžeta za 2011. godinu. 6 1. UZROCI NASTANKA I POSLEDICE SVETSKE EKONOMSKE KRIZE OD 2008. DO 2010. GODINE 1.1. Svet i svetska ekonomska kriza I pored tvrdnji stručnjaka - zastupnika neoliberalizma, da je jedino tržište dovoljno da reguliše sve odnose u kapitalističkoj ekonomiji, oni su izgubili iz vida da mora postojati i određeni korektiv koji će u određenim slučajevima morati da interveniše kada na tržištu dođe do poremećaja, a to je država. Tako bi sve te slobode koje su date tržištu u određenim slučajevima morale da imaju određena ograničenja, kako na tržištu ne bi došlo do haosa. Ova kriza je upravo dokazala da samo tržište ne može da koriguje poremećene odnose između ponude i tražnje, kako su to tumačili neoliberali „da će nevidljiva ruka tržišta“ sve to urediti, već je ipak država bila ta koja je svojim merama intervenisala, da bi sanirala poremećene odnose na tržištu. Tako je praktično posle sloma neoliberalnog kapitalizma došlo vreme za državni kapitalizam, koji treba da uvede državnu regulaciju i osposobi posrnulu ekonomiju u velikom broju država koje je zahvatila svetska ekonomska kriza. Sve ovo je upravo u suprotnosti sa osnovnom idejom ekonomskog neoliberalizma, gde je tržište sposobno da se samo reguliše, odnosno da ono ima „ugrađen“ sistem samoregulacije, što u ovom slučaju nije dalo rezultate, pa je intervencija države bila neophodna. Ovo je potvrđivano više puta kada su nacionalne ekonomije bile ugrožene, ali su skoro uvek posle ovih kriza države nastavljale sa istom praksom i dalje tvrdeći da je neoliberalizam najbolje rešenje. Svetska ekonomska kriza je počela u SAD, a kulminirala je u septembru 2008. godine, i to na Volstritu, što je imalo dalekosežni istorijski značaj, jer je tada došlo do bankrota nekih od najvećih američkih banaka. Bank- rot i nacionalizacija su uslovili pad vrednosti akcija najvećih finansijskih institucija - banaka kao što su „Braća Leman“, „Meril Linč“, „Američka internacionalna grupa“ i dr. To je bila potvrda nemogućnosti tržišta da predvidi, pa čak i ne pokuša da spreči ovaj skoro nezamislivi slom, što je označilo kraj neoliberalizma, koji je suvereno vladao decenijama. Tako je srušen mit tržišta koje samo može da reguliše sve odnose u nacionalnim ekonomijama. Trenutak istine na Volstritu je nastao krahom hipotekarnog tržišta, za šta banke nisu imale kontra meru. U SAD je još davno, Ruzvelt proklamovao princip da svaki američki građanin ima pravo da poseduje stan ili kuću u vlasništvu, što je samo podstaklo banke da na veliko daju stambene kredite. Tako mladi Amerikanac kupi kuću ili stan na kredit i otplaćuje ga do kraja života. Banke su se na početku osiguravale dužnikovim garancijama u novcu i nekretninama, dok je ovaj kreditni posao izgledao utoliko sigurniji, jer su banke ostajale vlasnik nepokretnosti sve do otplate poslednje rate kredita. U ovakvoj situaciji, dužnik koji nije redovno plaćao rate kredita bio je nemilosrdno izbačen iz kuće, odnosno stana, iako je već bio otplatio veći deo kredita. Problem hipotekarnog tržišta se proširio i van granica SAD-a, jer je neverovatna nesmotrenost banaka dovela do preprodaje kredita, bez bilo kakvih garancija za kreditnu sposobnost dužnika, što je upućivalo na potpuno poverenje u uslovima već obelodanjene krize. U takvoj situaciji država je zahtevala da se povećava potrošnja, što bi trebalo da poveća profit. Na ovu situaciju, banke su se zaduživale jedna kod druge, a naglo je pala tražnja, a i cena stanova. Tada se pokazalo da veliki broj kupaca nije mogao da ispuni svoje obaveze, pa su im stanovi odmah oduzeti, ali za te stanove banke nisu mogle dobiti uloženi novac. Bankama su ostali dužni trgovci nekretnina, a ove banke su ostale dužne većim bankama. Tako je vrednost akcija ovih banaka na tržištu naglo počela da pada, a neke od njih su značajno izgubile, jer je vrednost akcija došla na 5,6%, 20,8%, 31,8% nominalne vrednosti akcija, što je dovelo do bankrota. Svetska ekonomska kriza je u jesen 2008. godine zahvatila širi krug država, a može se reći da je u pitanju i čitav svet, pa su počeli skupovi ministara finansija vodećih industrijskih država - G7, ministara finansija 20 razvijenih država, MMF, Svetske banke i dela Evropske unije koji koristi EUR kao monetu. Osnovna ideja ovih skupova je bila da se upotrebe sredstva globalne ekonomije kako bi se kriza rešila. Pošlo se od pretpostavke da se na tržištu ne može popraviti situacija, već da vlade nacionalizuju delove globalnog finansijskog sistema kako bi se rešili problemi. Ova namera je ipak propala zbog nedostatka poverenja, jer finansijske institucije jedne države nisu bile spremne da pozajmljuju sredstva finansijskim institucijama drugih država zbog sumnji da će na kraju dobiti bezvredne papire. Na kraju je kao jedino rešenje ostalo da kredite garantuju nacionalne države, odnosno da svaka država rešava svoje probleme. Sa sigurnošću se ne može izračunati „cena“ svetske ekonomske krize, dok svaka od država ne izađe i „prizna“ koliko je uloženo u oporavak finansijskog sistema i privredu. Neke cene su poznate, kao direktno ulaganje država koje pokušavaju da spasu finansijsko tržište, proizvodnju i zaposlenost. Tako su SAD uložile 700,0 mlrd. USD, Nemačka 500,0 mlrd. USD, Irska 400,0 mlrd. USD, Francuska 360,0 mlrd. USD, Holandija 220,0 mlrd. USD i Španija po 100,0 mlrd. USD. Ukoliko bi se tražio izlaz iz ove krize, poštujući mišljenja velikana ekonomske misli i filozofa državnog uređenja, može se samo ukazati na pravce mogućih rešenja, ali se sa sigurnošću ne mogu dati i sama rešenja. Pošto je svetska ekonomska kriza zahvatila ceo svet, za suprotstavljanje ovoj krizi ne postoji jedinstveni stav čak ni najrazvijenijih država zbog nepoverenja da će teret pasti upravo na njih, a one bi upravo htele da taj teret podele sa čitavim svetom. I tako se to upravo desilo da su greške finansijskih tržišta platili poreski obveznici u razvijenim, ali i oni u siromašnim državama. Bogate države su tako živele na zaduživanju, a građani na kreditima koje su dobijali bez pomisli da jednoga dana te kredite neće moći da vrate. U većini država, bankama koje su se našle pred bankrotom, kao i velikim Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 1.2. Srbija i svetska ekonomska kriza Prema procenama ekonomskih analitičara, Svetska ekonomska kriza posle SAD-a i Evropske unije, ima negativne posledice i na Srbiju, jer ona u prvom redu ima visoki minusni saldo u razmeni sa svetom i spada u najugroženije države Istočne Evrope. Zbog smanjenja raspoložive svetske likvidnosti, Srbija je pogođena kroz manji priliv kapitala, što znači smanjenje mogućnosti zaduživanja i stranih direktnih investicija, a što bi uticalo na slabljenje vrednosti dinara i smanjenje deviznih rezervi. Srbija je istovremeno pogođena i usporavanjem globalne tražnje za dobrima za koja ona ima komparativne prednosti, jer su smanjene cene osnovnih metala i hrane koji čine dve petine izvoza Srbije. Jedina povoljna činjenica je da srpske banke nemaju dužničke hipotekarne papire, niti su akcionari finansijskih institucija, koje su bankrotirale. Ono što se već desilo u Srbiji i ono što se moglo očekivati da se dogodi u 2009. i narednim godinama, kao posledica svetske ekonomske krize, jeste rast cene kapitala i smanjeni obim kredita, jer će se investitori odlučivati samo za najbolje projekte, pa će Srbija morati da ponudi upravo takve projekte, ukoliko hoće da privuče kapital. Posle poskupljenja finansiranja u inostranstvu i domaći krediti će poskupeti, što će negativno uticati na visinu kamatnih stopa u Srbiji. Ova kriza će negativno uticati na smanjenje investicija, jer će biti manje slobodnog kapitala. Potencijalni investitori, odnosno banke očekuju ishod krize, procenjujući vreme, a slobodna sredstva čuvaju za sopstvenu likvidnost, dok likvidna sredstva na finansijskom tržištu poskupljuju. Javna potrošnja u Srbiji je neprestano u centru pažnje, kako tekuće politike, tako i kritike stručne, pa i najšire javnosti. I pored stalnih obećanja zvanične politike da će smanjiti javnu potrošnju, ona se povećava iz godine u godinu i daleko prelazi dozvoljenu granicu. Raspodela bruto domaćeg proizvoda (BDP-a), umesto da, prema obećanjima, bude 38%, mnogo je nepovoljnija i dostiže čak i 45%. Ovako nepovoljna raspodela BDP-a je, između ostalog, i rezultat stagnacije, a sada i smanjenja BDP-a i nemogućnosti smanjenja javne potrošnje. Već više godina praksa u Srbiji je pokazala da tekuća ekonomska politika ne reaguje pravilno čak i u uslovima iskazivanja tzv. „budžetskog suficita”, jer ni tada nije smanjivana javna potrošnja. Srbija je i pre obelodanjivanja svetske ekonomske krize imala problema sa javnom potrošnjom, raspodelom BDP-a i zaduživanjem, a posebno zaduživanjem u inostranstvu, uključujući MMF i Svetsku banku. Ovom zaduživanju svakako treba dodati i zaduživanje budžeta preko državnih zapisa, čije obaveze se povećavaju, a otplaćivanje se svake godine odgađa i tako u nedogled. Svetska ekonomska kriza najpre na indirektan, a zatim i na direktan način utiče na javnu potrošnju u Srbiji. Uticaj ove krize je praktično započeo u drugoj polovini 2008. godine, da bi se pravi efekti osetili već početkom 2009. godine. I u vreme donošenja budžeta Republike Srbije za 2009. godinu i drugih finansijskih dokumenata (finansijski planovi organizacija obaveznog socijalnog osiguranja, budžeti gradova i opština i dr.), ukazivano je na izvesnost nedostatka javnih prihoda i na teškoće u izvršavanju obaveza. I pored ovoga, započela je 2009. budžetska godina sa još izraženijim problemima i nedostatkom javnih prihoda. Da bi se razumeli problemi koji prate javnu potrošnju u Srbiji, treba ukazati na značaj, probleme i moguće pravce rešenja, posebno kada se ova oblast posmatra u sklopu posledica svetske ekonomske krize. Struktura javne potrošnje u Srbiji posle fiskalne reforme na početku devedesetih godina XX veka, skoro da nije menjana. Značajno povećanje javne potrošnje usledilo je posle decentralizacije određenih funkcija i prenošenjem tih funkcija na teritorijalnu autonomiju i lokalnu samoupravu. Međutim, od prenošenja ovih funkcija sa Republike na niže nivoe vlasti, samo su ojačali značaj i funkcije lokalnih eksponenata vlasti, a građani to nisu osetili. Javna potrošnja kao bitni deo društveno-ekonomskih odnosa, a istovremeno i vrlo bitan pokazatelj raspodele BDP-a, uvek privlači pažnju, kako široke javnosti, tako zakonodavne vlasti, stručnjaka i naučnika. Da je javna potrošnja značajna za državu pokazuje briga izvršne vlasti (Vlada) da se obezbedi dovoljno javnih prihoda za izvršavanje državnih i drugih funkcija, a istovremeno da se ne ugrozi razvoj privrede. Ukoliko bi javna potrošnja bila previsoka, to bi uslovilo nepovoljne odnose u raspodeli BDP-a, što bi istovremeno usporilo razvoj. Otuda izvršna vlast nastoji da se zakonodavnoj vlasti (Narodna skupština) predlože dokumenta sa takvim obimom javne potrošnje, koji će biti prihvatljiv i za državu i za obveznike javnih prihoda. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu je donet u uslovima eskaliranja svetske ekonomske krize, iako zvanična politika to nije prihvatala, sa obrazloženjem da to neće značajnije uticati na javnu potrošnju u Srbiji. Kao osnov za donošenje budžeta Republike za 2009. godinu služili su korigovani pokazatelji o makroekonomskim kretanjima za 2009. godinu. Na tim pokazateljima su se zasnivali nivo javne potrošnje, inflacija i dr. Međutim, ovi pokazatelji nisu bili realni, pa je trebalo izvršiti njihovo preispitivanje i korigovanje. Pošto su javni prihodi na početku 2009. godine pokazivali neočekivano smanjenje, što je ukazivalo na to da će se ova tendencija nastaviti, najavljene su izmene i dopune budžeta (rebalans budžeta). Kod ponovne procene makroekonomskih pokazatelja, uzeti su u obzir i pokazatelji o proceni privrednog rasta u svetu i Srbiji. Procene o rastu BDP-a koje je uradio MMF za 2009. i 2010. godinu, ukazuju na znatno smanjenje rasta, što će bitno uticati i na rast u Srbiji. Na osnovu ovih činjenica, koje su osnovano potvrđivale da se makroekonomske projekcije neće ostvariti, date su nove – revidirane projekcije, koje su bile osnov za izmenu i dopunu budžeta Republike Srbije za 2009. godinu, što je prikazano u tabeli 1. Tabela 1. Projekcija osnovnih ekonomskih indikatora za 2009. godinu Indikatori Realni rast BDP-a BDP u mlrd. dinara po tekućim cenama Inflacija, kraj perioda Inflacija, prosek perioda u % 2009. (Projekcija iz decembra 2008. godine) 2008. Ostvarenje 2009. (Revidirana projekcija) 5,4 3,5 -2,0 2.791,0 3.060,0 2.995,0 8,6 8,0 10,0 11,7 8,2 10,0 7 svetskim korporacijama koje su se našle u problemima, u pomoć je pritekla država, čime je suštinski reafirmisana nacionalna država. Na taj način su demantovane tvrdnje kada se o nacionalnim državama govorilo da su istorijski prevaziđene, a istovremeno su patriotizam i nacionalizam smatrani nazadnim i zaostalim. Tako je država postala centar društva, a ne tržište, čime je promenjena uloga i značaj tržišta kao jedinog i neprikosnovenog regulatora neoliberalizma. Na taj način su srušeni i mitovi o tržištu kao mestu koje jedino reguliše sve odnose u društveno-ekonomskim odnosima u kapitalizmu. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Smanjenje BDP-a u 2009. godini je zasnovano na pretpostavci da će svi sektori privrede trpeti negativne posledice svetske ekonomske krize, zbog smanjenja tražnje u svetu i smanjenja ulaganja stra-nog kapitala. Ovo su posledice nelikvidnosti svetske privrede i uzdržanosti stranih investitora pri donošenju investicionih odluka. Tako će smanjenje tražnje u inostranstvu i smanjenje potrošnje u Srbiji dovesti do usporavanja ili zaustavljanja rasta pojedinih segmenata privrede, sa posledicama na zaposlenost i životni standard. se da su, kao posledica Svetske ekonomske krize, ugroženi osnovni budžetski ciljevi i principi u oblasti upravljanja javnim finansijama, posebno u izvršavanju budžeta, što je i uslovilo ove izmene i dopune. Da bi se ispoštovali osnovni budžetski ciljevi, bilo je neophodno ugraditi ograničenja i mehanizme koji se odnose na upravljanje javnim finansijama. U skladu sa programom mera za suprotstavljanje svetskoj ekonomskoj krizi, predložene su mere za smanjenje javne potrošnje, kao i mere za povećanje javnih prihoda. U tabeli 2. su data primanja i izdaci budžeta Republike Srbije za 2009. godinu (uključeni rebalansi budžeta). Da bi se ovo i postiglo, doneta su dva rebalansa budžeta Republike Srbije za 2009. godinu, jedan u aprilu, a drugi u decembru 2009. godine. U obrazloženju razloga za donošenje Zakona o izmenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu navodi Tabela 2. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2009. godinu - rebalansi budžeta1 Prihodi - rashodi Plan za 2009. godinu (iznos u dinarima) Povećanje/smanjenje Novi plan za 2009. godinu I. Prihodi budžeta 698.756.200.000 -83.769.228.800 614.986.971.200 II. Izdaci budžeta i nabavka finans. imovine 748.652.903.100 -28.798.876.100 719.854.143.000 III. Rezultat - deficit -49.896.703.100 -54.970.468.700 -104.867.171.800 Smanjenje javnih prihoda na početku 2009. godine, uključujući i druga negativna kretanja, uticalo je na to da se traže rešenja za povećanje prihoda i za smanjenje rashoda. Ova kombinacija, povećanje prihoda i smanjenje rashoda, rezultirala je na kraju i povećanim budžetskim deficitom, koji umesto 49,9 mlrd. dinara, posle prvog rebalansa iznosi 70,5 mlrd. dinara. Tako je došlo do značajnih pomeranja i na prihodnoj i na rashodnoj strani budžeta za 2009. godinu, odnosno rebalansu budžeta. 8 Kao „podršku” prvom rebalansu budžeta Republike Srbije, Narodna skupština je donela i „paket” od šest zakona, među kojima su poreski zakoni, Zakon o sudskim taksama i Zakon o privremenom smanjenju plata, odnosno zarada, neto naknada i drugih primanja u državnoj administraciji i javnom sektoru. Svaki od ovih zakona je trebalo da na svojevrstan način doprinese povećanju prihoda i smanjenju rashoda. Osnovna karakteristika drugog rebalansa bilo je dalje povećanje deficita sa 70,5 mlrd. na 104,8 mlrd. dinara Budžet Republike Srbije za 2010. godinu se zasnivao na makroekonomskim projekcijama ekonomskih indikatora, koji su pokazivali prve znake „oporavka”, tako da su ovi indikatori prelazili u plus. U tabeli 3. je data projekcija osnovnih ekonomskih indikatora, koji su dati u Memorandumu o budžetu i ekonomskoj i finansijskoj politici za 2010. godinu, sa projekcijama za 2011. i 2012. godinu („Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 103/2009). Tabela 3. Projekcija osnovnih ekonomskih indikatora za 2010. godinu Procena ostvarenja Indikatori 2008. 2009. Realni rast BDP-a u % 5,5 -3,0 1,5 Inflacija, kraj perioda u % 8,6 7,5 6,0 Na osnovu projekcije osnovnih ekonomskih indikatora za 2010. godinu, utvrđeni su osnovni ciljevi i smernice ekonomske politike u periodu od 2010. do 2012. godine, što je poslužilo za definisanje fiskalnog okvira u ovom periodu. Budžet Republike Srbije za 2010. godinu se zasnivao na: – oceni ekonomskih kretanja u 2009. godini; – projekciji makroekonomskih indikatora za 2010. godinu; – planiranoj ekonomskoj politici za 2010. godinu. Osnovni ciljevi i smernice ekonomske politike u 2010. godini su bili usmereni na: – održavanje makroekonomske i finansijske stabilnosti u uslovima krize; – oporavak privrede i stvaranje uslova za povratak održivih realnih stopa rasta; 1 Projekcija za 2010. – nastavak procesa evropskih integracija i sprovođenja strukturnih reformi, posebno reformi javnog sektora. Za realizaciju ciljeva ekonomske politike u 2010. godini, glavno ograničenje su bile posledice svetske ekonomske krize, čiji negativni efekti su preneti na privredu i finansije Republike Srbije. U ovim ograničenim uslovima, definisana je fiskalna politika, kao i javni prihodi i javni rashodi. Od ovih javnih rashoda, najveći su budžetski rashodi, a kod ovih rashoda se iskazuje i najveći deficit. I pored nastojanja da se javni rashodi „primere” javnim prihodima, na kraju je u decembru 2010. godine došlo do izmena i dopuna budžeta Republike Srbije za 2010. godinu. U tabeli 4. su dati prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2010. godinu. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 120/2008, 31/2009. i 111/2009. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Tabela 4. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2010. godinu – rebalans budžeta2 Plan za 2010. godinu Novi plan za 2010. godinu I Prihodi budžeta 714.823.840.000 +18.126.737.000 723.950.217.000 II Izdaci budžeta i nabavka finans. imovine 821.823.841.000 +31.249.103.052 853.072.944.052 -107.000.000.000 -13.122.727.052 -120.122.727.052 III Rezultat - deficit I pored pozitivnih rezultata u 2010. godini, bilo je neophodno povećati prihode i rashode i deficit budžeta, kako bi se izvršile sve državne obaveze. I pored povećanja prihoda od 18, 1 mlrd. dinara, povećani su i rashodi za 31,2 mlrd. dinara. To je neminovno uslovilo da se poveća i deficit za 13,1 mlrd. dinara, tako da je ukupni deficit u 2010. godini iznosio 120,1 mlrd. dinara. 2. DRUGI TALAS SVETSKE EKONOMSKE KRIZE U 2011. GODINI I POSLEDICE 2.1. Uzroci i posledice drugog talasa krize i uticaj na neke države Kao što je svetska ekonomska kriza 2008. godine počela u SAD, kao hipotekarna kriza, tako je drugi talas krize počeo kao „dužnička kriza” u nekim državama Evropske unije i u SAD, a zatim se proširio i na sve države koje imaju velike dugove. U ovakvim uslovima i pretpostavkama o razvoju Srbije u 2011. i naredne dve godine, može se očekivati da se drugi talas krize negativno odrazi i na Srbiju. Već na početku drugog talasa krize sve više se govorilo, pisalo i analiziralo da je mogući ishod ovih dužničkih problema bankrotstvo država koje su zapale u „dužničku krizu”. Bankrotstvo države podrazumeva situaciju kada država ne može da plaća svoje spoljne i unutrašnje dugove. I za razliku od privrednih subjekata, banaka i dr. koji prestaju da postoje kada bankrotiraju, država posle proglašenja bankrota ne prestaje da postoji, ali tada proglašava moratorijum na otplatu kredita, a eventualno se otplaćuju samo kamate, dok se sa kreditorima pregovara o otpisu ili reprogramiranju dugova. U slučaju da se ne postignu dogovori o izmirivanju dugova, tada u krajnjem slučaju može doći do plenidbe državne imovine dužnika u inostranstvu (avioni, brodovi i dr.). Sa bankrotom po pravilu dolazi do smanjenja kursa nacionalne valute, što smanjuje realnu vrednost plata, a kreditori naplaćuju visoke kamate. Drugi talas svetske ekonomske krize je problem „globalnog dugovanja”, odnosno preteranog zaduživanja država, tako da se u slobodnoj komunikaciji ocenjuje da je „planeta blizu bankrota”, gde ceo svet duguje čak i više nego što ima. Analitičari su izračunali da čovečanstvo duguje ukupno 158.000,0 mlrd. USD, tako da svaki stanovnik planete duguje 22.733,0 USD. Prema ovoj računici, teoretski, čitavo čovečanstvo je već bankrot, a još teža situacija je da dug raste brže od BDP-a. Najveći deo dugovanja se odnosi na vlade i finansijske institucije. Vlade se zadužuju da bi rešile svoje unutrašnje probleme zbog nedostatka sredstava da reše plate zaposlenih u javnom sektoru, penzije, socijalna davanja i dr. Da bi ovo rešile, vlade radije posežu za zaduživanjem, što je veća opasnost od fiskalne krize koja takođe nije bezopasna. Pošto je trend zaduživanja dostigao gornju granicu, najzaduženije države (u odnosu na svoje mogućnosti) bile su prinuđene da taj svoj problem i obelodane, jer su to već bili najavili kako ekonomski analitičari, tako i oni koji su u tim državama zaduženi da vode državne finansije, kao i oni koji kontrolišu javnu potrošnju. I tako, posle blagih najava da nešto nije u redu sa javnim finansijama, javno su se oglasile države koje su već u dužničkoj krizi, a među njima su u prvom redu Grčka, Italija, 2 Povećanje/smanjenje Španija, Portugal i SAD. I svaka od ovih država je i pre objavljivanja dužničke krize preduzimala mere uglavnom u oblasti javnog sektora, i to u sektorima koji su uvek u fazi reforme: penzioni sistem, zdravstveno osiguranje, smanjenje broja zaposlenih u javnom sektoru, smanjivanje plata zaposlenima u javnom sektoru i dr. Svaka od ovih mera izazivala je nepovoljne reakcije najvećeg broja onih na koje se odnosi, a i šire, što je dovodilo do masovnih protesta. Dužnička kriza je najpre bila objavljena u Grčkoj, koja je dotle važila za stabilnu ekonomiju, a istovremeno i da izvršava svoje obaveze prema poveriocima. Problem izvršavanja obaveza prema poveriocima je eskalirao onda kada Grčka nije mogla da izvršava svoje dužničke obaveze. Prvi objavljeni podaci o dugovanju Grčke su bili 120,0 mlrd. EUR, da bi na kraju ovaj dug iznosio 330,0 mlrd. EUR. Da bi se rešio problem vraćanja duga, države članice Evropske unije su odobrile Grčkoj 150,0 mlrd. EUR „pomoći” (kredit), kako bi rešila deo problema vezanih za dužničku krizu. U dužničkim problemima su se našle i druge evropske države, a među njima i Italija. Italijanski dug od 1.900,0 mlrd. EUR prevazilazi mogućnosti tako značajne ekonomije, pa je Vlada Italije posegla za merama štednje, što je naišlo na otpor najšire javnosti, a manifestuje se na protestima. Da je drugi talas krize počeo da se širi i izvan Evrope, pokazuje i primer SAD kao lidera svetske ekonomije. Kriza se ispoljila u pretnji bankrotstvom koje je sredinom 2011. godine trajalo nekoliko meseci. Problem je nastao kada je limit zaduživanja u ovoj fiskalnog godini (2010/2011), trebalo povećati iznad 14.349,45 mlrd. USD. Ovo je istovremeno postao i politički problem, koji je bio uslovljen štednjom na javnoj potrošnji od 4.000,0 mlrd. USD u narednih deset godina. Pomeranje granice za zaduživanje je bio uslov da država normalno izmiruje svoje obaveze, jer joj je u suprotnom pretilo bankrotstvo. Problem limita za zaduživanje je rešen tako što je limit povećan za dodatnih 2.400,0 mlrd. USD, s tim da budžetske uštede budu 2.100,0 mlrd. USD u narednih deset godina. Posledica ovako visokog dodatnog zaduživanja bilo je snižavanje kreditnog rejtinga SAD sa AAA na AA+, koji je dala kompanija „Standard i Purs”. Odmah posle objavljivanja sniženog kreditnog rejtinga SAD, došlo je do značajnog kolebanja, pa i smanjenja cena hartija od vrednosti najpre na Njujorškoj berzi, a zatim i na svim svetskim berzama. Istoga dana, cena hartija od vrednosti je drastično smanjena, da bi se njihova vrednost posle toga stabilizovala, a cena zlata je povećana na 1.900,0 USD za finu uncu. 2.2. Srbija i drugi talas krize I za drugi talas krize se ponavlja isti scenario, kao i onda kada je svetska ekonomska kriza započela, koji ide dotle da će ova kriza Srbiju ojačati. Uprkos upozorenjima koja su davana i od predstavnika MMF-a, zvaničnici su ostali pri tome da se za sada ne utvrđuju mere koje bi eventualno sprečile teže posledice drugog talasa krize. Pošto je ovaj drugi talas krize u osnovi dužnička kriza, može se reći da je to upravo problem Srbije, ukoliko se želi govoriti o činjenicama. Sve činjenice u vidu zvaničnih podataka dokazuju da je Srbija prezadužena država, a da i dalje poseže za novim zaduživanjem uz saglasnost onih koji su zaduženi da brinu o državnim finansijama, odnosno fiskalnoj odgovornosti (Vlada, Fiskalni savet, Narodna banka Srbije i dr.). Zakon o budžetu Republike Srbije za 2010. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj: 107/2009. i 91/2010. 9 Prihodi - rashodi (iznos u dinarima) Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Pošto je svetska ekonomska kriza počela kao problem naplate hipotekarnih kredita, pa se lančano proširila i na druge oblasti, tako je drugi talas krize počeo sa dužničkom krizom, koja je zahvatila i zapošljavanje, javni sektor i druge osetljive oblasti rada i življenja (penzije, plate i dr.). Ovako specificirane posledice drugog talasa krize već su se odrazile na Srbiju, ali se ne zna dokle će one trajati i kojim merama će biti zaustavljene. Tabela 5. Projekcija makroekonomskih indikatora za 2011. godinu Kada je pripreman i donošen budžet Republike Srbije za 2011. godinu, polazilo se od pretpo-stavke da tekuća privredna kretanja imaju rast, tako da je BDP u 2010. godini 1,5%, inflacija na kraju perioda 10,6%. Na osnovu ovih pokazatelja iz 2010. godine, data je i projekcija za 2011. godinu. U tabeli 5. su dati osnovna procena makroekonomskih pokazatelja za 2010. godinu i projekcija za 2011. godinu. Indikatori Procena ostvarenja za 2010. Realni rast BDP-a u % Inflacija, kraj perioda u % Na osnovu procene osnovnih makroekonomskih indikatora, a imajući u vidu osnovne pretpostavke za stabilan oporavak privrede i održiv privredni razvoj, izvršena je i projekcija javnih Projekcija za 2011. 1,5 3,0 10,6 5,8 prihoda i javnih rashoda za budžet Republike za 2011. godinu. U tabeli 6. je dat račun prihoda i rashoda budžeta Republike za 2011. godinu. Tabela 6. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2011. godinu3 (iznos u dinarima) Prihodi - rashodi Plan za 2011. I Prihodi budžeta 802.947.313.000 II Izdaci budžeta i nabavka finans. imovine 923.467.221.000 III Rezultat - deficit -120.519.908.000 u 2012. godini oslobođen ovog transfera, ukoliko bi se naplatio samo deo doprinosa za socijalno osiguranje, koji pripada Fondu za penzijsko i invalidsko osiguranje. Ovaj račun, naravno, proizlazi iz višegodišnjih dugovanja obveznika doprionosa i mora se uzeti sa određenom rezervom, jer se najveći deo ovih potraživanja ne može naplatiti. 10 Naplata javnih prihoda za budžet Republike Srbije je dugogodišnji problem, koji ne može biti rešen bez drastičnih mera koje stoje na raspolaganju Ministarstvu finansija – Poreskoj upravi, kako bi obveznici javnih dažbina morali redovno da plaćaju svoje obaveze. Pošto su oni koji su zaduženi za naplatu javnih dažbina do sada bili indolentni, pa čak i blagonaklono gledali na sve veće nenaplaćene javne dažbine, neophodno je iznaći rešenje za redovnu naplatu javnih dažbina. Da je budžet Republike Srbije u krizi pokazuju i podaci da su ostvareni prihodi u periodu od januara do jula 2011. godine iznosili 414,0 mlrd. dinara, dok su rashodi iznosili 497,8 mlrd. dinara, tako da su rashodi bili veći za 83,8 mlrd. dinara. Ova razlika je verovatno pokrivena izdavanjem državnih zapisa. Već od početka 2011. godine, Srbija se suočava sa relativno malom naplatom javnih prihoda, posebno budžetskih prihoda. Mere koje su preduzimane da se poveća naplata praktično su samo pokazivale nemoć države da se nešto značajnije uradi u ovoj oblasti. Najveći dužnici kako poreza, tako i doprinosa su ostali „nedodirljivi”, bilo da su veliki pa i monopolisti, bilo da su zaštićeni od vlasti. Ako se zna, a to je i zvanično objavljeno, da obveznici doprinosa za obavezno socijalno osiguranje duguju samo Fondu za penzijsko i invalidsko osiguranje 230,0 mlrd. dinara, a da budžet Republike Srbije za 2011. godinu vrši transfer, odnosno dotira ovaj fond sa 230,9 mlrd. dinara, može se zaključiti da su ovi podaci skoro neverovatni. Tako bi budžet Republike mogao biti S obzirom na to da je drugi talas krize kriza državnog duga, kao i fiskalnog duga preko kojih će se ova kriza odraziti i na Srbiju, to je neophodno ukazati na sve ozbiljniji problem visine javnog duga, kao i duga koji se koristi skoro nekontrolisano za tekuću likvidnost. Da je zaduživanje Srbije ozbiljan problem, pokazuje i zaduživanje preko državnih zapisa, posebno od 2009. do 2011. godine. U ovom periodu su emitovani državni zapisi za tekuću likvidnost budžeta Republike Srbije, različite ročnosti, što je dato u tabeli 7. Tabela 7. Emitovani državni zapisi od 2009. do 2011. godine4 Red. br. Ročnost državnih zapisa 4 Emitovani državni zapisi 2009. 2010. Ukupno I-VII 2011. 1. Tromesečni zapisi 148.000 71.000 41.000 260.000 2. Šestomesečni zapisi 64.000 145.000 46.000 255.000 3. Dvanaestomesečni zapisi 18.000 89.000 11.000 118.000 4. Pedesettronedeljni zapisi - - 84.000 84.000 5. Osamnestomesečni zapisi - - 57.402 57.402 6. Dvadestčetveromesečni zapisi - - 52.308 52.308 7. Tridesetšestomesečni zapisi - - 64.941 64.941 8. Šestomesečni - EVRO indeksirani SVEGA: 3 (iznos u dinarima) - 21.000 - 21.000 230.000 326.000 356.651 912.651 Zakon o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/2010. Bilten javnih finansija Ministarstva finansija, za mesec jul 2011. godine, strana 29. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Ukupan iznos, kao i ročnost emitovanih državnih zapisa po godinama, a posebno u 2011. godini, ukazuje na izuzetno velike probleme, tako da u odluci o emitovanju državnih zapisa, odnosno rešenju u tački 1. piše: „Republika Srbija emituje državne zapise, radi finansiranja budžetskog deficita i refinansiranja neizmirenog duga”. Da problem bude veći, kod zaduživanja Republike Srbije emitovanjem državnih zapisa, u Zakonu o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu u članu 32. odgođeno je izmirivanje ovih obaveza, tako što je dato sledeće rešenje, „Obaveze Republike Srbije po Zakonu o izdavanju kratkoročnih obveznica („Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 54/96) izmiriće se do kraja 2012. godine”. Isti ovaj član Zakona o budžetu Republike Srbije za 2007, 2008, 2009. i 2010. godinu, bio je dat otuda što budžet nije mogao da izvrši obaveze po osnovu emitovanih državnih zapisa. Ni u jednom zvaničnom izveštaju se ne daju ove neizmirene obaveze po osnovu državnih zapisa. Jedino je Narodna banka Srbije objavila da je „javni dug po osnovu prodatih državnih hartija od vrednosti povećan u prvom tromesečju za 74,4 mlrd. dinara, na kraju marta 2011. godine iznosio je 250,5 mlrd. dinara”. Pored nedostatka javnih prihoda, kao osnovnog razloga za rebalans budžeta, postoje i drugi razlozi za rebalans, među kojima je i nova organizacija vlasti posle izbora nove Vlade. Vlada je najavila rebalans budžeta Republike Srbije za 2011. godinu u septembru 2011. godine. Istovremeno, Vlada treba da pripremi i Izveštaj o fiskalnoj strategiji za 2012. godinu i naredne dve godine, kao i Predlog zakona o budžetu Republike Srbije za 2012. godinu. 2.3. Rebalans budžeta Republike Srbije za 2011. godinu, kao jedna od mera za prevazilaženje drugog talasa krize U Republici Srbiji je u periodu januar-jul 2011. godine došlo do usporavanja privrednog rasta, u prvom redu zbog nižeg rasta fizičkog obima prerađivačke industrije i pada realnog prometa u trgovini na malo, a izvoz raste sporijim tempom. Inflacija je imala visok rast u prvom tromesečju, da bi u junu i julu 2011. godine došlo do njenog usporavanja rasta. U ovom periodu je došlo do realnog pada ukupnih prosečnih zarada, a došlo je i do ublaženog pada zaposlenosti. U tabeli 8. su dati osnovni ekonomski indikatori u periodu januar-jul 2011. godine. Tabela 8. Osnovni ekonomski indikatori u periodu januar-jul 2011. godine Realni rast BDP-a u % Inflacija - kraj perioda u % Drugi talas krize je usporio ekonomski oporavak svetske privrede, posebno u drugom tromesečju 2011. godine. Usporavanje globalnog ekonomskog rasta, a posebno u državama koje su značajni spoljnotrgovinski i investicioni partneri Republike Srbije (Nemačka, Italija i dr.) ostvarile su nisku stopu rasta BDP-a, što je nepovoljno uticalo na oporavak privrede Srbije. U Srbiji, tempo ekonomskog oporavka usporava visoka nezaposlenost i mala lična potrošnja, kao i problemi refinansiranja državnih dugova. Procena ostvarenja I - VII 2011. I - VII 2010. Projekcija za 2011. 3,0 3,4 10,6 6,2 Na osnovu tendencija u globalnoj ekonomiji, kako u državama koje su najznačajniji spoljnotrgovinski partneri Srbiji i procene osnovnih makroekonomskih indikatora, revidirani su osnovni makroekonomski indikatori za Republiku Srbiju za 2011. godinu. Ovde su uzeti u obzir kako tekuća makroekonomska kretanja, tako i planirana ekonomska politika. U tabeli 9. je data nova projekcija makroekonomskih indikatora Republike Srbije za 2011. godinu. Tabela 9. Revidirana projekcija makroekonomskih indikatora Republike Srbije za 2011. godinu Indikatori Realni rast BDP-a u % Inflacija - kraj perioda u % Revidiranom projekcijom makroekonomskih indikatora Republike Srbije za 2011. godinu, procenjeno je da će stopa realnog rasta BDP-a u 2011. godini iznositi 2%. Predviđa se realni rast investicija i nastavak smanjenja državne i lične potrošnje. Predviđa se sporiji rast spoljnotrgovinske razmene uz brži rast izvoza. To će omogućiti smanjivanje spoljnotrgovinskog deficita i rast deficita tekućeg računa. Stopa inflacije u 2011. godini treba da se smanji i da iznosi 7,9%. Posle velikog smanjenja broja zaposlenih u 2009. i 2010. godini, u 2011. godini se očekuje usporavanje pada broja zaposlenih. Na osnovu revidirane projekcije makroekonomskih indikatora za 2011. godinu, predložen je rebalans budžeta Republike Srbije za 2011. godinu. Tako u okviru ukupnog obima rashoda i izdataka utvrđenih Zakonom o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu u skladu sa odredbama Zakona o budžetskom sistemu, a zbog promena obima rashoda, odnosno promena nadležnosti direktnih i indirektnih budžetskih korisnika, vršena preusmeravanja aproprijacija Osnovna projekcija za 2011. Revidirana projekcija za 2011. 3,0 2,0 10,6 7,9 kod budžetskih korisnika koji svoje finansijske planove iskazuju kroz programe od vrednosti aproprijacije čija se sredstva umanjuju. Izmenama i dopunama Zakona o ministarstvima („Službeni glasnik Republike Srbije“, broj: 16/2011, koji je stupio na snagu 11. marta 2011. godine), došlo je do promene obima rashoda kod pojedinih budžetskih korisnika. Tako utvrđene aproprijacije predstavljaju osnov za rebalans budžeta koji je predložen. Istovremeno, ovim rebalansom je bilo potrebno izvršiti smanjenje rashoda za korišćenje dobara, usluga i radova, kao i izdataka za kapitalne investicije, što je predloženo na osnovu procene da aproprijacije neće biti izvršene do kraja 2011. godine. Prema ovim predlozima neće biti odlaganja, kao ni obustavljanja kapitalnih investicija (Koridor 10, most Zemun–Borča, stambena izgradnja i dr.). U tabeli 10. su dati prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2011. godinu – rebalans budžeta. 11 Indikatori Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Tabela 10. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2011. godinu – rebalans budžeta5 Prihodi - rashodi I Prihodi budžeta II Izdaci budžeta i nabavka finans. imovine III Rezultat - deficit Plan za 2011. godinu Povećanje/smanjenje 802.947.313.000 -95.602.313.000 (iznos u dinarima) Novi plan za 2011. godinu 707.345.000.000 923.467.221.000 -73.375.418.481 850.091.802.519 -120.519.908.000 -22.226.894.519 -142.746.802.519 12 Prema ovom rebalansu, budžet Republike Srbije za 2011. godinu je po proceni doveden na nivo da može da se izvrši. Značajno smanjenje prihoda i rashoda i povećanje deficita dokazuje da su značajno smanjeni prihodi budžeta zahtevali da se smanje i rashodi, kako ne bi došlo do još većeg deficita. Visoko smanjenje prihoda na početku godine nastavljeno je sve do jula 2011. godine, tako da i pored emitovanih državnih zapisa skoro nije došlo do izvršavanja obaveza po osnovu plata, penzija, socijalnih naknada i dr. U takvim uslovima, trebalo je “uskladiti” rashode sa prihodima, pa su rashodi smanjeni za 73,4 mlrd. dinara. Da bi se izvršile sve državne obaveze i da bi se obezbedila sredstva za finansiranje budžetskog deficita, planirano je da se sredstva obezbede iz domaćih kredita i stranih komercijalnih i multilaterarnih institucija i od inostranih vlada, kroz emitovanje državnih hartija od vrednosti (zapisi i obveznice emitovane na domaćem tržištu u domaćoj i stranoj valuti) i iz primanja ostvarenih od emisije evroobveznica u iznosu od najviše 102,4 mlrd. dinara (ove državne hartije od vrednosti emitovane su na inostranom tržištu u domaćoj i stranoj valuti).6 Republika Srbija je već emitovala desetogodišnje obveznice od 1,0 mlrd. USD sa godišnjom kamatom od 7,25%. Ove obveznice su emitovane “radi finansiranja likvidnosti budžeta”, a ne kao neka vrsta “rezerve”. U rebalansu je predviđena mogućnost da se ukoliko se u toku godine obezbede prihodi od privatizacije, proporcionalno smanje kreditni izvori i emisija državnih hartija od vrednosti. IZVORI 1. Bilten javnih finansija Ministarstva finansija Republike Srbije, za mesec jul 2011. godine 2. Bojović dr Petar i Pavlović dr Đorđe: Makrofinansije, „Čigoja”, Beograd 2009. 3. Gorčić dr Jovan: Upravqanje krizom – svet i mi, „Proinkom”, Beograd 2009. 4. Zakarija Farid: Postamerički svet, „Heliks”, Smederevo 2009. 5. Klajn Naomi: Doktrina toka, „Samizdat B92”, Beograd 2009. 6. Ote Maks: Slom dolazi, „Romanov”, Banja Luka 2009. 7. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 120/2008, 31/2009, 111/2009 8. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2010. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 107/2009, 91/2010 9. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”,broj 101/2010, 78/2011 Summary The global economic crisis escalated in 2008 and it is the biggest crisis since Great Depression, which affected the entire world economy in the period from 1929-1933. Unlike the Great Depression, global economic crisis first emerged as a “financial crisis”, that is debt crisis of mortgage loans and spread to other areas, including economy. Start of the global economic crisis is linked to United States, where the crisis is “disclosed” and interpreted as a current mortgage crisis, but it spread across Europe and then the whole world. At the beginning of 2011 new problems arose in several countries of EU, which were mostly related to public debt, as well as new debt. This new crisis is a consequence of global economic crisis, that is public debt and fiscal debt crisis which represents the Second wave of crisis. This second wave of crisis also affected Republic of Serbia, and began as a reduced influx of public funds , budget borrowing and an enormous public debt. In Republic of Serbia for several years there has been a problem of high public spending and deficit financing of budget spending and social security funds. The consequences of global economic crisis in 2009 and 2010 were evident in Republic of Serbia in reduced GDP growth, increased unemployment and freezing of salaries, pensions and social benefits. In order to prevent greater consequences of Second wave of crisis in Republic of Serbia appropriate measures have been taken, based on revised projections of macroeconomic indicators for 2011. Based on these revised projections revised budget for 2011 was proposed and adopted in Republic of Serbia. However, due to lack of public revenue, budget deficit has been increased, and this deficit should be covered by domestic and foreign loans as well as from the issuance of state securities, euro bonds and other. In this way Republic of Serbia is increasingly indebted, without suggestions on how and from which resources this debt will be paid. Key words: the global economic crisis, debt crisis, public debt, the second wave of crisis, revised budget. 5 6 Zakon o izmenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, član 1, “Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/010, 78/2011. Zakon o izmenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, član 2, “Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/010, 78/2011. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 UDK 657.2:006.44 PREGLEDNI RAD Dragan Kulina* Materijalnost u finansijskoj reviziji javnog sektora Rezime Rad obrađuje materijalnost ili značajnost u finansijskoj reviziji javnog sektora. Materijalnost je koncept koji priznaje da finansijski izvještaji rijetko mogu biti apsolutno korektni i zato je prihvatljiv određeni stepen tolerancije njihove tačnosti. To prepoznaju i mišljenja revizora o finansijskim izvještajima koja izražavaju institucije za reviziju entiteta javnog sektora. Određivanje materijalnosti involvira profesionalni sud revizora, uzimajući u obzir klijenta i okolnosti u kojima se on nalazi, te interes parlamenta kome SAI obično upućuju revizorska mišljenja. UVOD Materijalnost je jedan od ključnih koncepata revizije kako u privatnom tako i u javnom sektoru. U fazi planiranja revizije materijalnost se određuje radi utvrđivanja obima revizijskih postupaka, a u fazi izvještavanja služi kao mjera kod izražavanja mišljenja. Revizija javnog sektora obuhvata reviziju pravilnosti (finansijsku reviziju) i reviziju uspjeha. I za jednu i za drugu materijalnost ima podjednaku važnost. U reviziji pravilnosti javnog sektora materijalnost je karakteristična po tome što jednak značaj ima i materijalnost po vrijednosti i materijalnost po prirodi odnosno kontekstu. To je zbog toga što se revizija pravilnosti javnog sektora sastoji od dva oblika revizije: revizije sa potvrdom i revizije usaglašenosti. Za reviziju sa potvrdom vezan je kvantitativni aspekt materijalnosti, a za reviziju usaglašenosti kvalitativni aspekt materijalnosti. U ovom radu pažnja je usmjerena na materijalnost u finansijskoj reviziji javnog sektora u kvantitativnom i kvalitativnom smislu, te na određivanje i primjenu materijalnosti u fazama planiranja revizije i izvještavanja o rezultatima provedene revizije. 1. CILJEVI I KARAKTERISTIKE FINANSIJSKE REVIZIJE JAVNOG SEKTORA Eksterna revizija javnog sektora obuhvata dva glavna oblika ex post revizije: – revizija pravilnosti (regularity audit), i – revizija uspjeha (performance audit). * 1 U okviru revizije pravilnosti postoje dva oblika revizije sa različitim ciljevima. Jedna se naziva revizija sa potvrdom (attestation audit) i identična je reviziji finansijskih izvještaja koja se provodi u privatnom sektoru. Nastoji da utvrdi tačnost finansijskih izvještaja sa ciljem da procijeni da li korisnici tih izvještaja mogu imati razumno uvjeravanje da oni pravilno oslikavaju finansijske aktivnosti i stanje entiteta javnog sektora čiji su izvještaji predmet revizije. Drugi oblik je revizija usklađenosti ili podudarnosti (compliance audit), koja teži da identifikuje slučajeve nezakonitih i nepropisnih transakcija sa ciljem da utvrdi da li je revidovani subjekt pravilno ispunio svoje zakonom propisane obaveze i odgovornosti. Shodno navedenom, ciljevi finansijske revizije u javnom sektoru su širi od obima propisanog Međunarodnim standardima revizije za entitete u privatnom sektoru. Osim utvrđivanja da li su finansijski izvještaji u svim materijalno značajnim aspektima sastavljani u skladu sa primjenjivim okvirom finansijskog izvještavanja, uključuju dodatne ciljeve koji su vezani za pronalaženje neregularnih transakcija i izvještavanje o efektivnosti internih kontrola. Zbog toga su obično prisutna velika očekivanja javnosti u vezi sa izvještavanjem o nezakonitim transakcijama i efektivnosti internih kontrola. Revizori javnog sektora zato treba da imaju na umu ova očekivanja kada određuju materijalnost. Revizija sa potvrdom i revizija usklađenosti se mogu obavljati posebno ili zajedno. Neke vrhovne institucije za reviziju (dalje: SAI)1 to rade odvojeno, ali većina njih iz praktičnih razloga to čini zajedno. Ako se obavljaju posebno, onda je cilj revizije sa potvrdom da omogući revizoru izražavanje mišljenja o pouzdanosti podataka u finansijskim izvještajima, odnosno u slučaju revizije usaglašenosti mišljenje o usaglašenosti transakcija o kojima ti izvještaji informišu sa zakonima, propisima, pravilima i procedurama. Ekonomski fakultet Univeziteta u Istočnom Sarajevu. E-mail: dragankulina@gmail.com Vrhovne institucije za reviziju (engl. Supreme Audit Institutions - SAI) zajednički je naziv za različito organizovane institucije u pojedinim državama koje su ustavom i/ili zakonom ovlaštene za eksternu reviziju entiteta javnog sektora. One su na međunarodnom nivou povezane putem Međunarodne organizacije vrhovnih institucija za reviziju (INTOSAI) koja je izdala ISSAI standarde koje primjenjuju SAI. 13 Ključne riječi: revizija pravilnosti, materijalnost, kvantitativni aspekt, kvalitativni aspekt, prag materijalnosti, mišljenje revizora. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Da bi revizor mogao izraziti mišljenje, neophodno je da prije toga odredi prag materijalnosti prema kojem će upoređivati uočene greške i nepravilnosti, a da bi došao do grešaka i nepravilnosti, treba provesti odgovarajuće postupke revizije čiji obim, pored ostalog, zavisi od određenog nivoa materijalnosti. Zbog toga je materijalnost tako važna u reviziji. 2. DEFINISANJE MATERIJALNOSTI Određivanje materijalnosti je propisano u ISSAI standardima, gde se kaže da u planiranju revizije revizor treba odrediti materijalnost stvari koje su predmet razmatranja.2 Predmet razmatranja u reviziji javnog sektora može biti različit, a u nastavku je detaljnije razrađeno pitanje materijalnosti u kontekstu revizije pravilnosti. Materijalnost je jedan od osnovnih koncepata revizije i ima centralno mjesto, kako u pripremi, tako i u samoj reviziji finansijskih izvještaja.3 Za one koji pripremaju finansijske izvještaje materijalnost pruža osnovu na kojoj određuju način objelodanjivanja transakcija i računa prema zahtjevima profesionalnih standarda finansijskog izvještavanja. S druge strane, za revizore materijalnost obezbjeđuje reper ili kriterijum za određivanje prihvatljivog nivoa greške u finansijskim izvještajima i zajedno da procijenjenim rizikom pomažu određivanje obima i pravaca revizije. 14 Koncept materijalnosti u reviziji pravilnosti podrazumijeva da su neke stvari, bilo pojedinačno ili u cjelini posmatrane, relativno značajne za istinit i fer prikaz ili fer prezentaciju finansijskih izvještaja i regularnost transakcija o kojima ti izvještaji informišu korisnike. Revizor čak ne može formirati mišljenje o finansijskim izvještajima bez razmatranja materijalnosti. S druge strane, cilj revizije je da omogući revizoru izražavanje mišljenja o finansijskim izvještajima. Mišljenje respektuje činjenicu da finansijski izvještaji rijetko mogu biti apsolutno tačni i prihvata postojanje određenog stepena tolerancije tačnosti. Ova tolerancija je zapravo “materijalnost” i Međunarodni standardi revizije je definišu na sljedeći način: “Izostavljanja ili netačna prikazivanja stavki su materijalno značajna ako mogu, pojedinačno ili kolektivno, uticati na odluke ili procjene korisnika na osnovu finansijskih izvještaja. Materijalna značajnost zavisi od prirode greške ili veličine izostavljanja ili netačnog prikazivanja prosuđene u datim okolnostima. Priroda ili veličina stavke, ili kombinacija obje, mogu biti odlučujući faktor”4 Na primjer: Pretpostavimo da želimo kupiti bocu vina. Vidjeli smo bocu kakvu želimo u izlogu prodavnice pića. Na boci je istaknuta cijena od 6 evra. Kada smo ušli u prodavnicu, cijena je 3 evra viša nego što je u izlogu. To će vjerovatno uticati na našu odluku da li da kupimo vino ili ne. Međutim, ako želimo da kupimo zamrzivač i cijena u salonu bijele tehnike je za 3 evra viša nego u cjenovniku objavljenom u prodajnoj brošuri, to vjerovatno neće uticati na odluku o kupovini zamrzivača. U oba slučaja razlika je identična - 3 evra. U prvom slučaju, razlika u cijeni je materijalno značajna (to utiče na našu odluku). U drugom slučaju, razlika nije materijalna i ne utiče na odluku. Dakle, pri određivanju da li je nešto materijalno značajno u prvom redu treba voditi računa o tome ko su korisnici finansijskih izvještaja. 2 3 4 5 6 Zato u sklopu dijela planiranja koje se odnosi na razumijevanje klijenta, revizor treba pažljivo pogledati ko su ključni korisnici izvještaja, te stepen i prirodu njihovog interesa.5 Koncept materijalnosti relevantan je u svim fazama revizije. U početnoj fazi (fazi planiranja) procjena materijalnosti pomaže revizoru u odabiru revizijskih postupaka za koje smatra da će smanjiti rizik izražavanja pogrešnog mišljenja na prihvatljivo nizak nivo. Između materijalnosti i rizika postoji uska veza, ali je važno naglasiti da rizik ne utiče na procjenu materijalnosti jer se “rizik odnosi na vjerovatnoću pojave greške, a materijalnost na stepen do kojeg greška može biti tolerisana.”6 U fazi izvještavanja, odnosno kod izražavanja revizorskog mišljenja, revizor je prvenstveno zainteresovan za materijalno pogrešne iskaze: greške, pogrešna objelodanjivanja i neregularnosti. Stoga u ovoj fazi materijalnost predstavlja ključni kriterijum za određivanje vrste mišljenja koje će u svom izvještaju izraziti revizor. Međutim, materijalnost je relativan pojam i zato nešto može biti materijalno u jednim uslovima, dok u drugim neće biti. Zbog toga je procjena šta je materijalno u konačnom stvar profesionalnog prosuđivanja zasnovanog u velikoj mjeri na iskustvu revizora, a materijalnost se može posmatrati sa kvantitativnog i kvalitativnog aspekta. 2.1. Materijalnost u kontekstu revizijskih standarda Revizori javnog sektora u svom radu primjenjuju Međunarodne standarde vrhovnih institucija za reviziju (ISSAI standardi), koje izdaje Međunarodna organizacija vrhovnih institucija za reviziju (INTOSAI) i Međunarodne standarde revizije (ISA standardi), koje izdaje Odbor za Međunarodne standarde revizije i uvjeravanja (IAASB). S tim u vezi, odgovornost revizora javnog sektora za primjenu koncepta materijalnosti u planiranju i provođenju finansijske revizije obuhvaćena je sa: (1) ISSAI 1320 – Materijalnost u planiranju i provođenju revizije, (2) ISA 320 – Materijalnost u planiranju i provođenju revizije, (3) ISA 450 – Evaluacija nepravilnosti identifikovanih tokom revizije. Iz same oznake ISSAI 1320 i ISA 320 vidi se da su tijela koja su izdala pomenute standarde djelovala koordinirano. To najbolje potvrđuje sadržaj ISSAI 1320, gdje se jasno u paragrafu P2 navodi da revizori javnog sektora mogu primjenjivati ISA 320 kada provode reviziju finansijskih izvještaja entiteta javnog sektora. Takođe, ISSAI 1320 kao dio Smjernica za finansijsku reviziju sadrže dodatna razmatranja koja se odnose na specifičnosti koncepta materijalnosti u finansijskoj reviziji javnog sektora. U dijelu ISSAI 1320 koji nosi naslov „Materijalnost u kontekstu revizije“ kaže se da pri određivanju materijalnosti u svrhu planiranja revizije u javnom sektoru jednaku važnost imaju kvalitativni i kvantitativni aspekt materijalnosti kao, i priroda stavke. Isto tako, kontekst u kojem se javlja problem može biti jako važan kao i karakteristična priroda stavke ili grupe stavki. Nadalje se naglašava da su primarni korisnici finansijskih izvještaja parlamenti i regulatorna tijela te ističe i činjenica da finansijski izvještaji u javnom sektoru mogu predstavljati ključni element odgovornosti entiteta javnog sektora prema javnosti (građanima). Zbog toga treba uvesti druge faktore koji utiču na nivo materijalnosti, a INTOSAI, Code of Ethics and Auditing standards, str. 51-52. Osim termina “materijalnost” u primeni su i termini “značajnost”, “materijalno značajan” i sl. Savez računovođa i revizora Srbije i Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Međunarodni računovodstveni standardi za javni sektor, Beograd, 2007, str. 33. Korisnici finansijskih i revizorskih izvještaja javnog sektora uključuju Parlament, Ministarstvo finansija, novinare, one koji posluju sa tijelima javne administracije, donatore, sponzore, regulatore, civilno društvo i širu javnost. The National Audit Office of UK, Financial Audit Manual, 2006-2007, str. 172. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 U standardu je takođe navedeno šta treba državni revizori da uzmu u obzir pri određivanju materijalnosti iz kvalitativnog aspekta: – kontekst u kojem se problemi javljaju, na primjer, ako je u pitanju usaglašenost sa zakonima i propisima ili ako zakoni i propisi zabranjuju prekomjerno trošenje javnih fondova, bez obzira na to o kojem se iznosu radi, – potrebe različitih stejkholdera (kako oni koriste finansijske izvještaje), – prirodu transakcija koje se smatraju osjetljivim za korisnike finansijskih izvještaja, – očekivanja javnosti i javni interes, uključujući posebno naglašena pitanja od strane parlamenta ili parlamentarnih komisija kao što je odbor (komisija) za reviziju. Ovo se odnosi i na neophodnost određenih objelodanjivanja, – potrebe parlamentarnog nadzora i regulacije pojedinih oblasti, – potrebe za otvorenošću i transparentnošću (na primjer, postojanje posebnih zahtjeva za objelodanjivanje prevara i gubitaka). U nastavku ukazujemo na potrebu identifikovanja prikladnih benčmarka za materijalnost u kontekstu finansijskih izvještaja i kao prihvatljive benčmarke ističemo bruto rashode i bruto prihode za entitete javnog sektora od kojih se očekuje da pokriju troškove, dok za entitete koji raspolažu velikim iznosima sredstava prikladan benčmark mogu biti: ukupna sredstva, ukupne obaveze, neto obaveze ili neto sredstva. 3. KVANTITATIVNI ASPEKT MATERIJALNOSTI Materijalnost u kvantitativnom smislu nabolje je izražena u situaciji kada revizor procjenjuje najviši nivo pogrešnog prikazivanja u finansijskim izvještajima u cjelini, za koji očekuje da će biti prihvatljiv za korisnike izvještaja, a sa namjerom da izrazi istinit, fer i ispravan pogled o izvještajima. U ovom slučaju, revizor posmatra “materijalnost po vrijednosti”. Prilikom određivanja materijalnosti po vrijednosti, treba uzeti u obzir karakteristike entiteta koji je predmet revizije i interesovanje koje za njega pokazuju ključni korisnici izvještaja. Revizor se treba rukovoditi sljedećim pitanjima: – Koji je stepen interesovanja korisnika finansijskih izvještaja? – Koje stavke u finansijskim izvještajima najvjerovatnije zanimaju korisnike? Viši nivo interesa za izvještaje rezultuje manjim iznosom greške koja se toleriše prije nego što se osjeti da finansijski izvještaji više ne daju istinit i fer prikaz stanja revidovanog entiteta i regularnosti transkcija. Stavke za koje su najčešće zainteresovani korisnici finansijskih izvještaja diktiraju izbor osnove materijalnosti (npr. ukupni rashodi/prihodi, ukupna sredstva ili dobit). Kada je bilans stanja značajno veći (u smislu visine iznosa) od bilansa uspjeha, obično je prihvatljivo postaviti posebne nivoe materijalnosti za bilans stanja i za bilans uspjeha. To omogućava revizoru da na pravi način fokusira revizijske postupke koje će izvesti. Pri postavljanju posebnog nivoa materijalnosti, revizor treba obratiti pažnju na to kako greške iz bilansa stanja utiču na bilans uspjeha, na primjer, tamo gdje greške u obračunu amortizacije nisu značajne u bilansu stanja, ali imaju značajan uticaj na bilans uspjeha. Nivo materijalnosti nigdje nije decidno propisan, bilo u apsolutnom, bilo u relativnom izrazu. Jedino što se može naći u dostupnoj literaturi jesu sugestije o mogućim rasponima nivoa materijalnosti. Jedna takva sugestija je sadržana u Evropskim smjernicama za primjenu INTOSAI standarda, gdje se kaže: “Pri utvrđivanju ukupnog praga značajnosti određenog revizijskog zadatka, revizor javnog sektora mora razmotriti specifičnosti svog zadatka i činjenicu da su korisnici finansijskih izvještaja javnog sektora uglavnom veoma zainteresovani za pravilnost i zakonitost poslovanja tog sektora. Prag značajnosti kod ovih revizija teži zadržati nizak nivo zato što postoji naročit interes za ispitivanjem pravilnosti i zakonitosti poslovanja javnog sektora. Primjeren prag značajnosti mogao bi, na primjer, biti između 0,5% i 2% one vrijednosti koja najbolje odražava nivo finansijske aktivnosti nekog tijela ili revizijske subjekte. Osnovica praga materijalnosti treba biti ukupni iznos prihoda i rashoda, ali u nekim situacijama može biti i druga vrijednost, kao što su ukupna sredstva ili ukupne obaveze - za ove slučajeve može se utvrditi neki drugi primjereni raspon postotka.”7 Smjernica dalje navodi da je utvrđivanje nivoa (praga) materijalnosti, u iznosu ili procentu, stvar prosuđivanja revizora, ali zbog dosljednosti u primjeni vrlo je važno da ga SAI utvrdi svojom politikom. Osnovna stvar koju treba pri tom razmotriti jeste politička osjetljivost područja koje pokrivaju finansijski izvještaji. Shodno tome, mnoge SAI su usvojile raspone (donje i gornje granice) za određivanje nivoa materijalnosti. Tako je Evropski sud revizora svojom politikom utvrdio da pri planiranju revizije pouzdanosti finansijskih izvještaja i/ili legalnosti i regularnosti transakcija, revizori treba da postave prag materijalnosti između ½% i 2% ukupnih rashoda ili ukupnih prihoda, ukoliko je to moguće. Slično je i u slučaju Kancelarije za reviziju Velike Britanije gdje je utvrđena materijalnost u rasponu od 0,5% do 1% ukupnih rashoda ili ukupnih sredstava i od 5% do 10% prosječnog dobitka ili profita, što se nabolje vidi iz naredne tabele.8 Tabela 1. Osnova 0,5% Povećana osjetljivost Raspon Ukupni rashodi Razmotriti Ukupna sredstva Razmotriti Profit 7 8 European Court of Auditors, European Implementing Guidelines for the INTOSAI Auditing Standards,1998, str. 17. The National Audit Office, Finacial Audit Manual, 2007, str. 174. Razmotriti 15 posljedica svega vjerovatno će biti to da će nivo materijalnosti biti rezultat kako kvantitativnih tako i kvalitativnih faktora, kao i to da nivoi materijalnosti za posebne klase transakcija, salda i objelodanjivanja mogu zato biti postavljeni na niskom nivou. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 U namjeri da procijeni materijalnost po vrijednosti, najbolje je da revizor izračuna sve moguće vrijednosti za raspoložive osnove, razmotri raspon vrijednosti i izabere nivo materijalnosti koji reflektuje kombinaciju senzibilnosti. 4. KVALITATIVNI ASPEKT MATERIJALNOSTI Materijalnost u kvalitativnom smislu relevantna je u situacijama kada revizor razmatra prihvatljiv nivo pogrešnih prikazivanja koja se odnose na transakcije, pojedine račune i objelodanjivanja upućivanjem na prirodu greške ili neregularnosti i na njihov kontekst u finansijskim izvještajima, a ne samo na vrijednost pogrešnog prikazivanja. Radi se zapravo, o aspektima materijalnosti koji se načešće nazivaju “materijalnost po prirodi” i “materijalnost po kontekstu”. Materijalnost po prirodi u centru pažnje ima inherentne karakteristike pojedinih stavki ili grupe stavki, a ne samo njihovu vrijednost, i pri određivanju materijalnosti revizor šire posmatra pitanje senzitivnosti finansijskih izvještaja od same materijalnosti po vrijednosti. Glavna razlika je u tome što je, pri razmatranju materijalnosti po prirodi, revizor više zainteresovan za pojedine aspekte djelovanja revidovanog entiteta i pojedine stavke, nego za finansijske izvještaje u cjelini. Identifikovanje takvih stavki vrši se u fazi planiranja sa ciljem određivanja nivoa tačnosti za koji se sa velikom vjerovatnoćom očekuje da su prihvatljivi za korisnike finansijskih izvještaja i, shodno tome, vrši dizajniranje revizijskih testova. Nešto može biti materijalno po prirodi iz dva razloga: 16 1. Postojanje specifičnih zahtjeva za objelodanjivanje koji traže viši stepen pažnje i tačnosti nego što je to uobičajeno. Primjeri su: – primanja (plate) rukovodnog osoblja i članova odbora; – pojedinosti o gubicima koje traže posebno objelodanjivanje; – iznosi iz prethodne godine; – detalji o specijalnim isplatama, otpisu sredstava i štetama; – specifična zakonska poravnanja. 2. Postojanje pitanja koja su od takvog značaja za parlament da će on biti zainteresovan za greške i propuste koji mogu biti znatno ispod procijenjenog nivoa materijalnosti u kvantitativnom smislu. Nije moguće obezbijediti sveobuhvatnu listu pitanja koja su vjerovatno materijalna po prirodi jer ona variraju od entiteta do entiteta. Međutim, najčešće su takve stvari povezane sa pitanjima regularnosti poslovanja zbog posebne zainteresovanosti parlamentaraca i/ili šire javnosti za takve slučajeve. Materijalnost po kontekstu je prvenstveno usmjerena na greške i propuste koji mogu biti važni zbog toga što mogu promijeniti utisak koji korisnici mogu steći analizirajući finansijske izvještaje. Primjeri uključuju: – pretvaranje viška u deficit i obrnuto; – organizacija nije uspjela ostvariti postavljene ciljeve u smislu učinka; – uticaj isplata starijem osoblju na osnovu nivoa ostvarene produktivnosti; – ostvareni rashodi prelaze planirane rashode, itd. Primjeri koji ilustruju materijalnost po kontekstu su postojanje vrlo male - neznatne greške ili stavke koja u bilansu uspjeha pretvara dobit u gubitak ili kada zbog pogrešne klasifikacije nekog rashoda na pogrešnu budžetsku poziciju ili konto dođe do neznatnog prekoračenja odobrenog iznosa na toj stavci (npr. 100,01%). Iako se radi o neznatnom iznosu, kontekst stavke, njena pozicija u finansijskom izvještaju i uticaj koji ima čine je materijalnom i zato treba da bude pomenuta u revizorskom izvještaju. U fazi planiranja treba procijeniti vjerovatnoću pojave pogrešnih iskaza ili neregularnosti koji su materijalni po prirodi. Procjena pogrešnih iskaza sa aspekta materijalnosti po kontekstu najčešće će biti izvršena pri kraju revizije prilikom izvođenja zaključaka, ali revizori moraju biti svjesni mogućnosti postojanja takvih grešaka tokom izvođenja revizije. Materijalnost koja se procijeni u fazi planiranja je planirana ili preliminarna materijalnost i ona treba biti ponovo razmotrena ukoliko se tokom izvođenja revizije identifikuju novi faktori ili pitanja koja mogu uticati na validnost pretpostavki na osnovu kojih je izvršena procjena. 5. ODREĐIVANJE MATERIJALNOSTI Materijalnost treba biti određena u fazi planiranja revizije i preispitivana tokom procesa revizije kako bi bilo potvrđeno da je procjena materijalnosti još uvijek prihvatljiva i da se može koristiti kao mjerilo (reper) za određivanje je li nivo otkrivenih grešaka ili neregularnosti u okviru prihvatljivih granica. Zato je koncept materijalnosti relevantan u svim fazama revizije. Nivo materijalnosti se postavlja za svaki pojedinačni set finansijskih izvještaja. Obično se daje kao numerička vrijednost, a revizorska procjena nivoa materijalnosti je stvar profesionalnog prosuđivanja. Moguće je i korišćenje najznačajnijih i najvažnijih stavki sadržanih u finansijskim izvještajima kao baze za postavljanje materijalnosti. U slučaju entiteta koji uglavnom troše budžet na administraciju, kao što su vladina ministarstva, kao osnova se najčešće uzimaju ukupni rashodi. U slučaju entiteta koji prikupljaju ili naplaćuju poreze, iznos prikupljenih ili naplaćenih prihoda je najvažnija stavka i zbog toga se najčešće koristi kao osnova za postavljanje materijalnosti. U nekim slučajevima, kao što su investicione banke ili socijalni fondovi, korisnici finansijskih izvještaja su vjerovatno više zainteresovani za njihova ukupna sredstva, neto aktivu, ukupan promet ili dobit i zato se ove stavke mogu koristiti pri određivanju materijalnosti. Materijalnost se obično određuje u rasponu od 0,5% do 2% ukupnih rashoda, ukupnih prihoda i ukupnih sredstava ili od 5% do 10% od neto dobiti. Najbolje je da se izračuna na osnovu svake od pobrojanih osnova, uporede dobijeni rezultati i razmotre odnosi između njih prije odabira osnove za računanje materijalnosti i određivanja nivoa materijalnosti. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Primjer određivanja materijalnosti za finansijske izvještaje pripremljene na akrualnoj osnovi Za xx godinu finansijski izvještaji javnog preduzeća pokazuju ukupne rashode od 11,0 miliona evra i ukupna sredstva od 11,5 miliona evra. Prosječan profit tokom četiri zadnje godine je bio 1,6 miliona evra. Osnova 0.5% 1% 2% Uk. rashodi (evro) 55.000 110.000 220.000 Uk. sredstva (evro) 57.500 115.000 230.000 Profit (evro) 5% 10% 80.000 160.000 Parlament je vjerovatno najviše zainteresovan za profit, tako da revizor može odlučiti da to koristi kao osnovu materijalnosti. Ako revizor ne smatra ovo suviše senzitivnim ili važnim može se opredijeliti da nivo materijalnosti bude npr. 100.000 evra, tj. u nižem dijelu raspona od 80.000 do 160.000 evra. Ako je profit bio veoma mali ili je flukturirao, revizor neće koristiti to kao osnovu materijalnosti, već će umjesto toga koristiti ukupna sredstva ili ukupne rashode. Ako su sredstva, male vrijednosti u poređenju sa ukupnim rashodima (npr. manja od 10%), što u ovom primjeru odgovara iznosu od 1.000.000 evra, revizor treba odrediti poseban, niži nivo materijalnosti za bilans stanja, a to je recimo 10.000 evra (1%). Na primjer, entitet A vrši prijeveremeno penzionisanje starijeg osoblja uz isplatu određene naknade u sklopu programa koji je u tu svrhu planiran u iznosu 1.000.000 evra. Parlament je izrazio zainteresovanost za isplate po osnovu prijevremenog penzionisanja. Revizor smatra da je ukupan nivo materijalnosti od 100.000 evra nedovoljan za ovaj iznos rashoda. Odlučuje da odredi poseban, niži nivo materijalnosti od 10.000 evra za isplate po osnovu prijevremenog penzionisanja. Revizori moraju objasniti u radnim papirima zašto su izabrali osnovu materijalnosti i nivo materijalnosti. Radni papiri obavezno treba da sadrže relevantne stavke entiteta (npr. prihodi, isplate, ukupna sredstva), procenat primijenjen u računanju nivoa materijalnosti i odabrani nivo materijalnosti. 6. MATERIJALNOST I IZRAŽAVANJE MIŠLJENJA REVIZORA U završnoj fazi revizije, materijalnost predstavlja reper za evaluaciju rezultata testiranja i za izražavanje mišljenja. Evaluacija prethodi izražavanju mišljenja. Njen cilj je utvrđivanje materijalno značajnih grešaka i neregularnosti. Obezbjeđuje da sva važna pitanja budu pravilno razmotrena prije nego što se izda mišljenje o pouzdanosti finansijskih izvještaja i/ili regularnosti transakcija o kojima ti izvještaji informišu korisnike. U nastavku ćemo se fokusirati na evaluaciju rezultata direktnih dokaznih postupaka (suštinskih testova), a sam način evaluacije ovih postupaka zavisi od toga da li je izvršeno testiranje svih stavki ili je testiranje izvršeno na bazi uzorka. Ukoliko transakcije nisu uzorkovane, odnosno ako je izvršeno testiranje svih stavki u populaciji (100%), onda revizor zna koliki je stepen greške i stoga ne vrši njenu ekstrapolaciju na cijelu populaciju. Međutim, ukoliko je testiranje izvršeno na bazi uzorka, način evaluacije zavisi od toga da li je korišćena tehnika statističkog uzorkovanja ili nestatističkog uzorkovanja. To je zbog toga što samo uzorci koji su izabrani na validnoj statističkoj osnovi obezbjeđuju rezultate koji se mogu ekstrapolisati na cijelu populaciju. Imajući to u vidu, u fokusu našeg razmatranja je statistički uzorak, i to tehnika prostog slučajnog uzorka koja se najviše primjenjuje u praksi. Generalno, prosti slučajni uzorak koristi se kada stavke nisu homogene i gdje postoji veći rizik pojave greške. 6.1. Evaluacija rezultata testiranja prostog slučajnog uzorka Ako su transakcije uzorkovane i ukoliko revizor pronađe greške u uzorku, revizor vrši procjenu nivoa greške u populaciji kao cjelini. To se zove ekstrapolacija grešaka. Kod prostog slučajnog uzorka revizor računa stepen greške izražen kao procenat od ukupne vrijednosti odabranog uzorka i vrši ekstrapolaciju na populaciju komponente. U tom slučaju, revizor pretpostavlja da testirani uzorak reprezentuje sve stavke u populaciji. Na primjer, revizor provjerava grantove Ministarstva finansija državnim institucijama kulture testiranjem stavki selektovanih upotrebom prostog slučajnog uzorka. Otkriva grešku u evidentiranju granta plaćenog Institutu za kulturu, gde je umjesto 5.265 evra evidentiran iznos od 5.915 evra. Ukupna vrijednost uzorkovanih transakcija (20 stavki) je 164.480 evra i ukupna vrijednost grantova plaćenih tokom godine je 4.290,715 evra. 17 Dakle, revizor može odrediti niži nivo materijalnosti za pojedinačne stavke u finansijskim izvještajima ako korisnici istih očekuju veću tačnost (preciznost). Takvi slučajevi mogu biti postojanje specifičnih zahtjeva za objelodanjivanje, mogućnost da greške reflektuju neregularnosti i sl. Revizor, isto tako, može odrediti niži nivo materijalnosti za stavke ili grupe stavki koje mogu biti važne zbog postojanja specifičnih okolnosti. Na primjer, ako greška pretvara suficit u deficit suprotno višegodišnjim trendovima iskazanim u izvještajima ili ako greška utiče na to da li će entitet ostvariti važne finansijske ciljeve. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 1. Izračunavanje stope greške Stopa greške = Stopa greške = 2. Greška (Vrijednost uzorkovanih stavki) 650 * 100 * 100 = 0,395% 164.480 Ekstrapolacija greške Ekstrapolisana greška = ukupna populacija revidovane komponente x stopa greške Ekstrapolisana greška = 4.290.715 * 0,395% = 16.948 Revizor ne treba automatski kvalifikovati mišljenje na bazi ekstrapolisane greške (ako evaluacija pokaže da postoji indikacija da je nivo ekstrapolisane greške materijalan), već treba razmotriti preduzimanje dodatnih testova kako bi kvantifikovano stvarni nivo greške. 6.2. Greške koje se odnose na usaglašenost transakcija sa propisima 18 Evaluacija neregularnosti uočenih tokom revizije vrši se kako bi se odredio njihov uticaj na mišljenje revizora. Greške koje se odnose na regularnost transakcija mogu imati različit uticaj na istinitost monetarnih grešaka. Revidovani entitet najčešće nije u mogućnosti da ispravi ove greške dok je monetarne greške lakše korigovati. Revizor mora evaluirati neregularnosti da bi odredio jesu li one materijalne ili ne u kontekstu finansijskih izvještaja i razmotriti jesu li neregularnosti materijalne po prirodi, što bi vodilo kvalifikovanju njegovog mišljenja. Greške vezane za neregularnost ne ekstrapolišu se jer one najčešće ne predstavljaju nivo monetarnih netačnosti u transakcijama koje nagovještavaju postojanje sličnog nivoa greške u drugim transakcijama čija je revizija u toku. One se prije mogu posmatrati kao neregularne transakcije jer nisu u skladu sa zakonima i propisima. Međutim, otkrivanje neregularnosti može povećati pažnju vezano za regularnost poslovanja revidovanog entiteta, s tim da neregularnosti nemaju uticaj na procjenu stepena greške u ostatku transakcija. Neophodno je da revizor dokumentuje svoja prosuđivanja kada otkrije neregularnosti kako bi pokazao na koji način je procijenio njihov uticaj na finansijske izvještaje. Ono što je važno jeste da dužnu pažnju posveti ovim nalazima i obezbijedi čvrst dokaz njihovog postojanja saglasno relevantnim konceptima revizije. Pri tom, nivo greške u populaciji ima dva dijela. To su: a) greška koju revizor otkrije tokom testiranja, b) dodatak za grešku koja možda nije otkrivena. Polazi se od pretpostavke da su neotkrivene greške jednake 50% nivoa materijalnosti, a zatim razmatra da li ostali faktori upućuju na potrebu preuzimanja neotkrivenih grešaka, viših ili manjih od ove greške (npr. za entitete sa većim rizikom revizor može više dodati za neotkrivene greške). Moguća su tri scenarija: Scenario 1. Procijenjena greška je vrlo niska u odnosu na materijalnost i ne prelazi nivo materijalnosti čak ni nakon dodavanja dodatka za neočekivane greške u visini 50% materijalnosti. Dakle, greška nije materijalno značajna. U tom slučaju, revizor je dostigao željeni nivo uvjeravanja da finansijski izvještaji ne sadrže materijalno značajne greške i može izdati pozitivno mišljenje. Scenario 2. Revizor otkriva grešku koja je veća od 50% nivoa materijalnosti ali je manja od nivoa materijalnosti. Kada revizor doda „dodatak” za neotkrivene greške prag materijalnosti je probijen. U tom slučaju ,revizoru je na raspolaganju više opcija. Može kvalifikovati mišljenje revizora uzdržavanjem od davanja mišljenja ili neslaganjima koja su dovoljna za mišljenje sa rezervom ili negativno mišljenje. Međutim, ovo je vrlo ozbiljan momenat u procesu revizije i zato je važno da revizor identifikuje mogućnost pojave materijalno značajne greške u ranijoj fazi revizije tako da može razmotriti ovo pitanje pažljivo i ispitati sljedeće alternative: – 6.3. Određivanje značaja nivoa greške Materijalnost je mjera prema kojoj revizor određuje da li je ukupni nivo greške ili neregularnosti u finansijskim izvještajima od takvog značaja (1) da finansijski izvještaji ne daju istinit i fer prikaz ili nisu pravilno prezentovani ili (2) da transakcije evidentirane u finansijskim izvještajima nisu izvršene u skladu sa relevantnim propisima (sredstva nisu utošena u namjene koje je utvrdio parlament donošenjem budžeta). Ukupnu ekstrapolisanu grešku revizor upoređuje sa nivoom materijalnosti i razmatra kvalitativne faktore koji se odnose na specifične uslove u kojima se nalazi revidovani entitet. tražiti od rukovodstva provođenje dodatnih postupaka, – obavljanje dodatnog rada (npr. povećanjem uzorka narednim uzorkom transakcija), – ograničavanje obima u mišljenju revizora (ukoliko nijedan od gornjih scenaria nije izvodljiv ili ne obezbijedi revizoru potrebno uvjeravanje). Scenario 3. Otkrivene greške su veće od nivoa materijalnosti čak i bez dodavanja “dodatka” za neotkrivene greške. Revizor će kvalifikovati svoje mišljenje o finansijskim izvještajima. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Jednostavno rečeno, u slučajevima kada otkrivene greške prelaze postavljeni nivo materijalnosti revizor kvalifikuje svoje mišljenje. o tome ko su korisnici finansijskih i revizorskih izvještaja i šta je vjerovatni predmet njihovog interesovanja. Ovakav pristup je lako primjenjiv za greške čiju je vrijednost moguće precizno izraziti u brojkama, a to su računovodstvene greške pogrešnog prikazivanja pojedinih stavki u finansijskim izvještajima. Ključnu ulogu kod takvih grešaka ima materijalnost po vrijednosti i zbog toga se može govoriti o dominaciji vrijednosnog kriterija. U cilju umanjenja stepena subjektivnosti revizora takođe je potrebno na nivou SAI uspostaviti smjernice za određivanje nivoa materijalnosti, osnovu materijalnosti u vrijednosnom smislu, raspone materijalnosti u relativnom smislu i kvalitativne faktore materijalnosti. Na taj način ćemo maksimalno povećati nivo objektivnosti prilikom izražavanja mišljenja jer materijalnost istovremeno predstavlja mjeru za određivanje vrste revizorskog mišljenja. Međutim, problem predstavlja utvrđivanje kriterijuma za izražavanje modifikovag mišljenja (mišljenje sa rezervom ili negativno mišljenje) u slučaju postojanja grešaka koje se odnose na neregularnosti, nezakonitosti, prevare i sl. Radi se o greškama koje se smatraju materijalnim po prirodi i obuhvataju greške kao što su: nepridržavanje pravila ili nedosljedna primjena tenderskih procedura kod javnih nabavki, neusaglašenost sa principom jednogodišnjosti, nedostaci koji se odnose na jasno delegiranje ovlašćenja i odgovornosti, neadekvatno obezbjeđenje javnih sredstava koja se investiraju radi zarade itd. Najprimjereniji naziv za ove kriterijume mogao bi biti “kriterijum prirode greške”. Kada minorne greške mogu imati značajan uticaj na prikazivanje izvršenja budžeta (npr. kada se avansi prikažu pogrešno i zbog toga dođe do manjeg prekoračenja budžeta), primjenjuje se kriterijum konteksta. Kriterijume prirode greške i kriterijume konteksta veoma je teško precizno postaviti, a gotovo nemogućim se čini pokušaj njihovog vrednosnog izražavanja. Zbog toga mnoge SAI postavljaju ove kriterijume deskriptivno. IZVORI 1. Andrić M., Krsmanović B., Čalija N., Kulina D., Revizija javnog sektora, Ekonomski fakultet Subotica, 2007. 2. European Court of Auditors, Audit Manual, Luxembourg,1998. 3. European Court of Auditors, Eurpoean Implementing Guidelines for the INTOSAI Auditing Standards,1998. 4. INTOSAI, Auditing Standards, Issued by the Auditing Standards Committee, 2001, Wien. 5. INTOSAI, Code of Ethics and Auditing Standards, Wien. 6. INTOSAI Professional Standards Committee, Financial Audit Subcommittee - Secretariat, ISSAI 1320 - Materiality in Planning and Performing an Audit, 2007. ZAKLJUČAK Koncept materijalnosti (značajnosti) ima ključni značaj u svim fazama procesa finansijske revizije u entitetima javnog sektora. S obzirom na kompleksnost ovog oblika revizije javnog sektora, pri određivanju nivoa materijalnosti treba ravnopravno uzeti u obzir i kvalitativni i kvantitativni aspekt materijalnosti. Ono što je od suštinskog značaja jeste to da nivo materijalnosti treba odrediti u fazi kada se planira revizija, preispitati tu preliminarnu procjenu tokom provođenja revizijskih procedura i koristiti početni (ili korigovani) prag materijalnosti u fazi evaluacije rezultata provednih revizijskih postupaka, odnosno kod izražavanja mišljenja revizora. Prilikom određivanja nivoa materijalnosti potrebno je voditi računa 8. Kulina Dragan, Savremeni koncepti revizije pravilnosti i uspeha javnog sektora - doktorska disertacija, Ekonomski fakultet Subotica, 2009. 9. SIGMA paper, Audit Report Writing, 2007. 10. The Auditing Practices Board, Audit of Financial Statements of Public Sector Entities in the United Kingdom (Revised), Practice Note, London, 2001. 11. The National Audit Office of UK, Financial Audit Manual, 20062007. 12. www.issai.org 13. www.intosai.org Summary The paper deals with materiality in financial audit of public sector entities. Materiality is a concept that acknowledges that financial statements can rarely be absolutely correct, and that a degree of tolerance in their accuracy is therefore acceptable. This is recognised in the opinions that the Supreme Audit Institutions places on financial statements. The determination of materiality involves the exercise of the audit team’s professional judgement as auditors, taking account of the client and their circumstances, and the interests of Parliament as the usual addressee of the SAI’s audit opinion. Key words: regularity audit, materiality, Quantitative aspect, Qualitative aspect, Threshold of materiality, Audit opinion. 19 7. IAASB, ISA 320 - Materiality in Planning and Performing an Audit, 2009. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 UDK 339.727.22:338.124.2 PREGLEDNI RAD Miro Džakula* Tržište kapitala kao faktor razvoja gospodarstva Rezime Tržište kapitala u Bosni i Hercegovini zaostaje u odnosu na zemlje u tranziciji i zemlje iz okružja. Postojeće tržište kapitala karakteristično je za nerazvijene i siromašne zemlje. Razvoj Bosne i Hercegovine je usporen zbog nepovoljne strukture i nekvalitetnih investicija. Privatne investicije ne uspijevaju nadomjestiti smanjenje državnih (javnih) ulaganja. Investicije zavise od inozemne štednje. Jedan od razloga ovakva stanja leži u nerazvijenom tržištu kapitala. Ključne riječi: tržište kapitala, burza, investicije, štednja, fondovi, banke. 20 UVOD Razina investiranja u Bosni i Hercegovini trenutačno ovisi o stranoj štednji. Kao mala zemlja, na samom početku moramo razriješiti dilemu - treba li razvijati domaće tržište kapitala ili prepustiti punu slobodu domaćim investitorima da investiraju vani? Ako imamo nerazvijeno domaće tržište kapitala i uvedemo restrikcije na investiranje vani, za posljedicu ćemo imati štetu i po domaće investitore i gospodarstvo. Restriktivna politika onemogućuje diversifikaciju rizika i investiranje u profitabilnije projekte. Razvijeno tržište kapitala omogućuje otklanjanje ovih rizika. Razvijeno tržište kapitala destimulira odliv kapitala iz zemlje. Što je s malim zemljama poput Bosne i Hercegovine? Mogu li one postići takvu razinu razvijenosti tržišta kapitala da zadovolji ulagače u njihovu pronalaženju optimalnih kombinacija između rizika i očekivanih povrata? Odgovor je – ne. Male zemlje trebaju iskoristiti priliku i urediti tržište kapitala da ne ograničava ulaganja vani, da stimulativno djeluje na ulaganja u zemlji i otkloni sve prepreke za osnivanje i poslovanje financijskih institucija koje su zainteresirane za investiranje u široj regiji. Puni zamah tržišta kapitala u malim i otvorenim gospodarstvima nije moguće ostvariti bez stranih investitora na domaćem tržištu i domaćih investitora na stranom tržištu. Na dugi rok, postoji čvrsta veza između tržišta kapitala, međunarodne suradnje i gospodarskog razvoja. 1. TRŽIŠTE KAPITALA I BANKE Bosna i Hercegovina nije imuna na shvaćanja da su banke i tržište kapitala dvije suprotstavljene institucije. One nisu suprotstavljene * jedna drugoj, nego se trebaju razvijati komplementarno. Na nižim razinama gospodarskog razvoja relativno je važniji razvoj bankarske industrije, a na višim razinama razvoja relativno je važniji razvoj tržišta kapitala. Kada se banke i tržište kapitala ne razvijaju pravodobno i komplementarno, financijska imovina će se uložiti u inozemstvo umjesto u domaće banke. Kako se Bosna i Hercegovina nalazi u početnoj fazi razvoja, to je razvoj bankarske industrije jedan od bitnih preduvjeta za razvoj tržišta kapitala Bosne i Hercegovine. Reforme bankarskog sektora su najuspješnije gospodarske reforme u Bosni i Hercegovini. Ovaj proces nije okončan do kraja. U BiH postoje dvije agencije za bankarstvo i dva bankarska sustava. U cilju povećanja veće efikasnosti sustava bilo bi poželjno da pored Središnje banke i Agencije za osiguranje depozita imamo i jedinstvenu agenciju za bankarstvo (superviziju). Još uvijek postoji razlika u dostignutoj razini razvoja ova dva sustava. Ovo ne umanjuje uspjeh koji je postignut kada je u pitanju pouzdanost sustava, primjena novih organizacijskih oblika, unapređenje sustava upravljanja, zaoštravanje konkurencije, usvajanje međunarodnih standarda, regulative i supervizorske prakse. Sve to je dalo rezultat kroz učinkovitost i profitabilnost poslovanja bankarske industrije. Mirovinski fondovi u Bosni i Hercegovini nisu reformirani i oni se još uvijek ne pojavljuju na tržištu kapitala. Mirovinski fondovi su značajan financijski potencijal i važno je na koji način će se uključiti na tržište kapitala. U isto vrijeme izloženi su i najvećim rizicima. Ta regulativa, koja se odnosi na mirovinske fondove kao investitore, treba biti dobro regulirana, a ulaganja zaštićena. Iskustva drugih zemalja su različita i najčešće se primjenjuju višestupanjski sustavi. Uglavnom se susreću obvezni i dobrovoljni mirovinski fondovi. Regulativa kod obveznih fondova je uvijek stroža, a kod dobrovoljnih fleksibilnija i nosi veće rizike. Tržište kapitala za svoj rast treba Uprava za indirektno - neizravno oporezivanje BiH. E-mail: miro.dzakula@yahoo.com Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Investicijski fondovi (PIF-ovi) osnovani su i formirani kao posljedica masovnog emitiranja certifikata (vaučera). Kako smo ranije naveli, odigrali su ključnu ulogu u uspostavljanju tržišta kapitala i početka rada burzi. Odigrali su značajnu ulogu u edukaciji i shvaćanju temeljnih pojmova i prakse koja važi na financijskim tržištima. U Bosni i Hercegovini još nemamo razvijene fondove rizičnog kapitala (engl: venture capital). Ovi fondovi su bitni za razvoj tržišta kapitala. Osiguravaju kapital tvrtkama koje nemaju dovoljno vlastitog kapitala i nisu u mogućnosti sklopiti financijske aranžmane s bankama ili drugim financijskim posrednicima. Rizični kapital je nezamjenjiv izvor financijskog kapitala za mala i brzorastuća poduzeća. On sa sobom uvijek nosi know-how, a što je od presudne uloge za mala i srednja ulaganja. Za zemlju na početku razvoja i tranziciji mnogo su važnija iskustva (znanja) od financijskog kapitala, te je uloga ovih fondova značajnija za razvoj nego što je financijski izvor. Vlada Bosne i Hercegovine nije prepoznala važnost ovih fondova i nije učinila ništa da potakne osnivanje i razvoj istih. U razvojnoj strategiji se i ne spominju. U Bosni i Hercegovini prisutan je austrijski fond Horizonte Venture s nemalim brojem projekata. Ministarstvo financija bi trebalo iskoristiti iskustva ovog fonda i mikrokreditnih organizacija i pripremiti set stimulativnih mjera za ovaj tip financijskih posrednika. Bosna i Hercegovina se susrela s novim izazovom kako da razriješi problem neučinkovitosti sudstva vezano za upis zaloga (hipoteka), naplatom dugova, prodajom imovine, neznanjem i sporošću rješavanja sudskih sporova vezanih za poslovanje, nefunkcioniranje posebnih sudova (nekad su bili gospodarski sudovi koji su bili specijalizirani za gospodarske sporove), investiranja i ulaganja u nekretnine i imovinu. Najveći dio ovih problema može se razriješiti legalizacijom i regulacijom poslova sekuritizacije. Sekuritizacija je značajan pokretač razvoja tržišta kapitala i neophodno je uspostaviti regulativni okvir za obavljanje ovog tipa posredovanja. Prodaja imovine i izdavanje vrijednosnih papira na temelju iste proizvodi više učinaka: prodavatelj imovine bolje upravlja likvidnošću i kapitalom; na tržištu se uspostavlja cijena rizične imovine koja nije utrživa jer ostaje u bilansama financijskih posrednika; vrši se diversifikacija portfelja; financiranje se vrši iz nedepozitne štednje, čime se povećava granična sklonost štednji. Za razvoj ovog oblika posredovanja neophodno je regulirati minimalne kapitalne uvjete za tvrtke - posrednike, prijenos vlasništva, oporezivanje, zaštitu od uspostavljanja hipoteke i izuzeće od stečajne mase. Reguliranje ovih pitanja bi umanjilo sada prisutno “crno tržište” vezano za promet imovine i u isto vrijeme otvorilo nove mogućnosti investitorima. 2. INVESTITORI Bez investitora nema tržišta kapitala. Oni su ti koji odlučuju hoće li, gdje će i pod kojim uvjetima investirati. Da bi mogli donijeti odluku trebaju sigurne, kvalitetne i pouzdane informacije. Ono što pokreće investitore je očekivani učinak od ulaganja. U isto vrijeme investitori žele buduće rizike svesti na minimum ili ih izbjeći. U isto vrijeme važi i poznata aksioma da bez rizika nema dobitka. Investitor će se kretati između maksimalizacije dobiti i minimiziranja rizika. Gdje će se zaustaviti njegova odluka, ovisi o nizu čimbenika, uključujući i psihološke momente. Na financijskom tržištu susrećemo dva tipa investitora. U prvu skupinu spadaju veliki investitori koji raspolažu značajnim kapitalom i koji su stručni i osposobljeni da izvrše procjene te da se opredijele u kojem pravcu će se kretati. Ova skupina investitora, pored rizika i očekivanih učinaka, kao trećeg važnog čimbenika, uključuje diversifikaciju portfelja. Diversifikacijom portfelja ujednačavaju se prosječni prinosi na kapital s jedne strane, a s druge strane izbjegava se rizik totalnih gubitaka zbog pogrešnih odluka. Drugu skupinu čine mali (sitni) ulagači. Iz navedenih podataka o strukturi depozita u bankarskom sektoru vidjeli smo da depoziti stanovništva imaju tendenciju stalnog rasta kako u apsolutnom iznosu, tako i relativnom sudjelovanju u ukupnim depozitima. Stopa relativnog učešća se približava broju od 50, što znači da polovina depozita (štednje) u Bosni i Hercegovini potječe od stanovništva. Oni predstavljaju buduće potencijalne investitore na tržištu kapitala Bosne i Hercegovine. Ova skupina nije dovoljno “upućena” u pravila koja važe na tržištu kapitala i ne raspolaže dovoljnim informacijama kako bi mogla donositi “ispravne“ odluke. Kako će se ponašati jedan ovakav investitor? Za ovu skupinu investitora najvažniji čimbenik je rizik. Iskustva su pokazala da porastom dohotka, raste granična sklonost k rizičnijim ulaganjima. Iz navedenog razloga ulaganja u dionice postaju atraktivnija na višim razinama dohotka. Dionice su jedan od najrizičnijih oblika ulaganja. Da biste se odlučili za ulaganja u dionice, nužno je da raspolažete određenim iznosom novca koji vam neće trebati duže vrijeme kako biste ga mogli investirati. I pored toga što dionice predstavljaju likvidnu aktivu jer ih možete prodati na tržištu, ljudi se teško odlučuju na ovaj rizik i radije drže novac na štednji uz manje učinke kako bi imali sigurnost da novac mogu podići kada im zatreba. Drugi moment je nedovoljno poznavanje tehnika i tehnologija za investiranje u dionice. Potrebno je biti informiran, poznavati proceduru davanja naloga, komuniciranja s brokerima ili fondovima, visinu naknada za posredovanje, vrstama fondova i njihovim očekivanjima (povratima). Budući da dionice predstavljaju vlasnička prava, potrebno je da znate kako ista ostvariti i zaštititi. Sve to zahtijeva dodatni napor i trošak za malog investitora. Povrat (dividenda) od dionica mora biti dovoljno velika da bi pokrila navedene troškove i otklonila strah od rizika. Na razvijenim tržištima investitor ima izbor investirati u vrijednosne papire (dionice) bez utvrđene stope očekivanog prinosa, u vrijednosne papire (obveznice) s unaprijed utvrđenom stopom budućeg prinosa ili opredijeliti se za štednju kod financijskih institucija (banaka). U nedostatku razvijenog tržišta kapitala, srednja, a posebno velika društva nailaze na ograničenja u rastu kapitala. Preveliko zaduživanje dovodi do financijske ranjivosti i smanjuje financijsku otpornost društva. Ovo dalje dovodi do smanjenja investicija, zaposlenosti i gospodarskog rasta. Postojanje većeg broja različitih kanala financiranja i financijskog posredovanja povećava financijsku otpornost društava u kriznim situacijama. Postojanje razvijenog tržišta kapitala omogućuje širok broj investitora, čime se povećava demokratizacija utjecaja na ukupan razvoj i preraspodjelu budućih dobitaka (dividendi). 3. TRŽIŠNI INDIKATORI Tržišni indikator je promjena u tržišnoj kapitalizaciji u usporedbi s vrijednošću izračunatom po zatvaranju tržišta prethodnog dana trgovanja. Algoritam za izračunavanje indikatora ignorira promjene u tržišnoj kapitalizaciji uslijed uključenja ili isključenja vrijednosnih papira u sustav trgovanja prethodnog dana trgovanja. Burzovni indeksi su bitni indikatori na tržištima kapitala. To su indeksi cijena dionica koje su emitirala poduzeća čijim dionicama se trguje na burzi. Indeksi pokazuju odnos ponude i potražnje dionica za dani dan. Ako cijene dionica rastu (potražnja je veća), to će imati pozitivne 21 mirovinske fondove, kao što i mirovinski fondovi trebaju tržište kapitala za vlastiti razvoj. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 učinke na burzovni indeks - indeks raste, i obrnuto. Postoji nekoliko indeksa na burzama BiH, od kojih su najvažniji indeksi Sarajevske burze (SASE) SASX-10, SASX-30 i BIFX, i indeksi Banjalučke burze (BLSE) BIRS, ERS10, FIRS. Sarajevska burza 10 - SASX-10 je referentni indeks koji prati trendove cijena za vodećih deset tvrtki na tržištu (bez investicijskih fondova) mjereno tržišnom kapitalizacijom i frekvencijom trgovanja. SASX je cjenovni ponderirani indeks, pri čemu se tržišna kapitalizacija emitenta koristi kao ponder. Nijedno sudjelovanje pojedinačnog emitenta ne može biti veće od 20 posto. Bazni nadnevak indeksa je 31. prosinca 2004. Bazna vrijednost indeksa u to vrijeme je bila 1.000,00 indeksnih poena. Indeks Sarajevske burze 30 - SASX-30 je cjenovni indeks, tj. plaćene dividende se ne uzimaju u obzir u izračunavanju indeksa. To je također referentni indeks koji ima namjenu omogućiti investitorima i analitičarima da procijene generalne trendove na najlikvidnijem dijelu slobodnog tržišta na SASE - burzi vrijednosnih papira. SASX-30 je jednako ponderiran indeks, gdje svaki sudionik ima isti utjecaj na trend indeksa, bez obzira na tržišnu kapitalizaciju individualnog emitenta. SASX-30 uključuje samo simbole emitenata koji su uključeni u primarno slobodno tržište. Bazna vrijednost indeksa SASX-30 je 1.000,00 indeksnih poena. Bazni nadnevak indeksa je 31. ožujka 2009. Indeks bosanskog investicijskog fonda - BIFX je referentni indeks SASE koji prati trendove cijena investicijskih fondova koji su uključeni na SASE tržište. BIFX je cjenovni ponderirani indeks gdje se tržišna kapitalizacija fonda koristi kao ponder. 22 Maksimalni udjel pojedinačnog fonda nije ograničen. Bazni nadnevak indeksa je 28. svibnja 2002. Bazna vrijednost indeksa u to vrijeme je bila 1.000,00 indeksnih poena. Vrši se redovita polugodišnja revizija indeksa koja treba biti implementirana prvog dana trgovanja, u skladu s novim sastavom na primarnom slobodnom tržištu. Burzovni indeks RS-a - BIRS je, također, cjenovni indeks, tj. plaćene dividende se ne uzimaju u obzir pri izračunavanju indeksa. BIRS je također ponderirani indeks, određen tržišnom kapitalizacijom emitenta. Tržišna kapitalizacija uključuje obične dionice kojima se trguje u javnosti. Sudjelovanje pojedinačnog emitenta ili više povezanih emitenata ne može biti veće od 20 posto. BIRS može uključivati dionice od pet do trideset emitenata. Može uključivati dionice emitenata koji zadovoljavaju opće uvjete za uključenje, osim investicijskih fondova. Bazni nadnevak indeksa je 1. svibnja 2004. a njegova bazna vrijednost je bila 1.000,00 indeksnih poena. Indeks Elektroprivrede Republike Srpske - ERS 10 je još jedan cjenovni indeks. To je, također, ponderirani indeks, određen tržišnom kapitalizacijom emitenta. Uključuje deset poduzeća, tj. pet za opskrbu električnom energijom, tri hidroelektrane i dva rudnika i termoelektrane. Bazna vrijednost indeksa ERS 10 je 1.000,00 indeksnih poena, a bazni nadnevak je 1. siječnja 2006. Indeks investicijskih fondova RS-a - FIRS je ponderirani indeks, a ponderi su određeni tržišnom kapitalizacijom. To je, također, cjenovni indeks. Broj investicijskih fondova čije su dionice uključene u FIRS zavisi od broja investicijskih fondova čije su dionice uključene na službenoj burzi i od zadovoljavanja uvjeta FIRS-a. Bazni nadnevak indeksa je 8. kolovoza 2004. Njegova bazna vrijednost je 1.000,00 indeksnih poena. Redovite revizije se vrše dva puta godišnje na BLSE, zadnjeg dana trećeg tjedna u svibnju i studenome. Revizija se vrši na temelju podataka o burzovnom trgovanju za šestomjesečno razdoblje koje se završava posljednjeg dana mjeseca koji prethodi reviziji. Kao što je navedeno u prethodnom tekstu, trenutačna financijska i ekonomska kriza nije mogla zaobići BiH. Industrijska proizvodnja je značajno pala, kao i proračunski prihodi, dok su proračunski deficit i kamatne stope porasli, a opseg trgovine i vrijednost indeksa na burzama u BiH su pali. Kriza nije imala isti utjecaj na FBiH i RS, uglavnom zbog spore pripreme i reakcije na krizu. Tablica 1: Osnovni ekonomski indikatori za BiH: 2001-2008. (u postocima BDP-a, ako nije drukčije navedeno). Br. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 13,821 14,505 15,786 16,928 19,121 21,759 24,716 2. Realni BDP (stopa rasta %) 4.9 3.8 6.3 3.9 6.9 6.0 5.4 3. Prosječna godišnja inflacija 0.4 0.6 0.4 3.8 6.1 1.5 7.4 4. Prihodi proračuna opće vlade 37.1 41.5 40.4 42.1 44.9 45.4 44.1 37.2 40.8 38.8 39.6 42.0 44.1 46.1 6. opće vlade -0.1 0.7 1.6 2.4 2.9 1.3 -2.0 7. Novac u širem smislu (M2) 36.7 37.9 43.3 47.7 52.7 56.6 51.4 8. Kredit nevladinom sektoru 30.5 35.0 37.3 44.3 48.3 54.7 57.8 2,484 2,793 3,479 4,225 5,452 6,699 6,296 -2,450 -2,814 -2,579 -2,933 -1,505 -2,252 -3,675 Indikatori Nominalni BDP 1. (u milijunima KM) Trenutačne cijene Rashodi proračuna 5. opće vlade Ukupna bilanca proračuna Bruto službene rezerve 9. (u milijunima KM) Deficit tekućeg računa 10. (u milijunima KM) Izvor: Bilten 2. 2009. CBBiH, str. 16. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 4. ANALIZA TRŽIŠTA KAPITALA U BIH Radi što boljeg uvida u stanje na tržištu kapitala u BiH u nastavku se daje deskriptivna analiza Sarajevske burze (SASE) i Banjalučke burze (BLSE) za razdoblje koje je obuhvaćeno istraživanjem, tj. od njihova osnutka 2004. do 2010. godine. Tablica broj 3. prikazuje ostvareni promet u KM te tržišnu kapitalizaciju za svaku burzu Tablica 2: Pregled tržišta kapitala u BiH od 2004. do 2010. godine 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. Promet u KM Promet u dionicama Broj transakcija Tržišna kapitalizacija Promet u KM Promet u dionicama Broj transakcija Tržišna kapitalizacija Promet u KM Promet u dionicama Broj transakcija Tržišna kapitalizacija Promet u KM Promet u dionicama Broj transakcija Tržišna kapitalizacija Promet u KM Promet u dionicama Broj transakcija Tržišna kapitalizacija Promet u KM Promet u dionicama Broj transakcija Tržišna kapitalizacija Promet u KM Promet u dionicama Broj transakcija Tržišna kapitalizacija SASE 201.137.332 38.647.412 60.741 3.751.848.480 555.353.931 64.554.489 115.894 6.469.641.420 654.717.252 50.083.545 78.475 11.404.786.537 1.274.340.116 70.772.676 158.507 15.518.257.216 477.079.376 17.115.675 39.241 7.808.681.905 219.085.459 19.632.223 25.707 7.158.678.914 108.554.379 76.337.803 18.244 7.210.603.027 % 67,15% BLSE % 98.402.660 UKUPNO BIH % BDP 32,85% 299.539.992 1,90% 29,91% 33,37% 5.352.880.852 833.461.583 4,92% 30,76% 37,24% 9.343.781.819 1.043.182.194 5,46% 40,95% 36,82% 19.313.082.400 2.016.922.407 9,27% 33,30% 36,57% 23.266.107.178 752.169.612 3,04% 70,09% 66,63% 1.601.032.372 278.107.652 69,24% 62,76% 2.874.140.399 388.464.941 59,05% 63,18% 7.908.295.863 742.582.291 66,70% 63,43% 7.747.849.962 275.090.237 23 OBILJEŽJE pojedinačno, kao i u ukupnom iznosu. Da bi se bolje iskazao (ne)utjecaj tržišta kapitala na gospodarstvo, ukupni promet ostvaren na burzi je stavljen u odnos s nominalnim bruto društvenim proizvodom. Za Sarajevsku burzu, osim prometa u KM prikazan je i promet u broju trgovanih dionica te godišnji broj ostvarenih transakcija, dok za Banjalučku burzu ti podaci nisu raspoloživi. 67,93% 54,83% 3.685.729.501 180.493.307 32,07% 45,17% 11.494.411.406 399.578.766 1,67% 65,58% 38,12% 3.756.543.171 176.195.081 34,42% 61,88% 10.915.222.085 284.749.460 1,15% 65,89% 3.732.304.036 34,11% 10.942.907.063 Izvor: izračun autora (2011) prema podacima dostupnim iz službenih godišnjih izvješća SASE i BLSE te podacima Agencije za statistiku BiH za 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009. i 2010. godinu. Iz podataka je vidljivo da je od 2004. do 2007. godine promet na tržištu kapitala u BiH rastao, no u 2008. s pojavom financijske krize počinje opadati te je 2010. godina zaključena na nižoj razini negoli 2004, kako u apsolutnoj vrijednosti prometa (284.749.460 KM), tako i u postotku od BDP-a (1,15%). Ovo je također vidljivo i iz grafikona koji su prikazani u nastavku. Grafikon 1: Promet na SASE i BLSE od 2004. do 2010. Grafikon 2: Tržišna kapitalizacija na SASE i BLSE od 2004. do 2010. Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011) Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011) Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Ono što se također može uočiti jest da Sarajevska burza prema ostvarenom prometu i tržišnoj kapitalizaciji dominira u odnosu na Banjalučku burzu. Iznimka je 2010. godina, u kojoj je promet ostvaren na Banjalučkoj burzi bio viši negoli promet ostvaren na SASE. Konačno, važnost tržišta kapitala u BiH može se analizirati kroz odnos prometa ostvarenog na tržištu kapitala i društvenog bruto proizvoda, čije se kretanje prikazuje u grafikonu u nastavku. Grafikon 5: Relativni udio ukupnog prometa na tržištu kapitala u BiH prema BDP-u od 2004. do 2010. Relativni odnosi između prometa i tržišne kapitalizacije ove dvije burze daju se u grafikonima u nastavku. Naime, iako je promet burze najčešće korištena mjera razvijenosti i važnosti nekog tržišta kapitala, važan je i podatak o tržišnoj kapitalizaciji koja predstavlja ukupnu vrijednost svih izdanih dionica, a izračunava se kao produkt tržišne vrijednosti dionice s ukupnim brojem izdanih dionica. Grafikon 3: Relativni odnos prometa u KM ostvarenog na SASE i BLSE od 2004. do 2010. Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011) Kretanje relativnog udjela ukupnog prometa ostvarenog na tržištu kapitala u BiH prema BDP-u korisno je usporediti s apsolutnim vrijednostima ukupnog prometa ostvarenog na tržištu kapitala u BiH kako bi se vidjelo je li ostvareni trend rezultat općih promjena u gospodarstvu ili je isključivo vezan za stanje na tržištu kapitala. Stoga je kretanje ukupnog prometa na tržištu kapitala dano na sljedećem grafikonu. Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011) 24 Grafikon 4: Relativni odnos tržišne kapitalizacije u KM ostvarene na SASE i BLSE od 2004. do 2010. Grafikon 6: Kretanje ukupnog prometa ostvarenog na tržištu kapitala u BiH od 2004. do 2010. Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011) Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011) Kao što je vidljivo iz podataka prikazanih na grafikonima, SASE u svim godinama osim 2010. čini više od 60% ukupnog prometa ostvarenog na tržištu kapitala u BiH. Također, SASE ima otprilike isti relativni udio (viši od 60%) u ukupnoj tržišnoj kapitalizaciji realiziranoj u BiH od 2004. do 2010. godine. S obzirom na sve, potrebno je dodatno proučiti poslovanje na obje burze u 2010. kako bi se objasnilo odstupanje u odnosu prometa evidentirano u 2010. Detaljnom analizom može se zaključiti kako je razlog ovome uvrštenje osam emisija općinskih obveznica te dvije emisije korporativnih obveznica na BLSE koje su podigle promet, ali ne i tržišnu kapitalizaciju, jer se obveznicama u pravilu trguje u velikim blokovima između institucionalnih investitora, dok su individualni ulagatelji u ovaj oblik vrijednosnih papira rijetki. 1 Paralelno kretanje trendova na grafikonima ukazuje na činjenicu da je silazna vrijednost prometa na tržištu kapitala rezultanta općeg stanja u gospodarstvu, jer se osim prometa na tržištu kapitala smanjila i vrijednost BDP-a. S obzirom na to da negativni trend počinje u 2008. i nastavlja se kroz 2009. i 2010. godinu, može se pripisati globalnoj financijskoj krizi, koja je prema Hintonu1 došla u prvi plan svjetskih medija i u poslovnom svijetu u rujnu 2008. sa slomom velikih američkih financijskih tvrtki Fannie Mae i Freddie Mac. To je bio samo početak negativne spirale koja je povukla veliki broj gospodarstava u recesiju, a tržišta kapitala i glavne burzovne indekse prema dnu, što također treba imati na umu pri interpretaciji dobivenih rezultata. Konačno, radi što relevantnijeg tumačenja dobivenih rezultata te usporedbe s ostalim relevantnim prethodnim istraživanjima, tržište kapitala u BiH i regulativni okvir financijskog izvještavanja potrebno je kategorizirati s obzirom na Nobesovu klasifikaciju Hinton, P. (2009) The Start of the Global Financial Crisis (2008): Timeline of Events in September 2008 Causing the Global Recession, Available at: http://www.suite101. com (18.10.2011) Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 računovodstvenih sustava2 koja se bazira na orijentiranosti poduzeća k određenim izvorima financiranja te pravnom sustavu tj. regulativnom okviru. U tom kontekstu, financijski sustavi se mogu podijeliti u dvije osnovne skupine: mikroekonomski sustav, orijentiran na poduzeća Slika 12: Nobesov klasifikacijski model računovodstvenih sustava Razred Makroorijentiran Podrazred i dizajniran za služenje korisnicima koji osiguravaju kapital; te makroekonomski sustav, orijentiran i dizajniran za udovoljavanje potrebama regulativnih tijela (primarno oporezivanje ili ekonomski menadžment). Shematski Nobes ove sustave prikazuje na sljedeći način: Porodica Švedska Vlada, ekonomije Pravno utemeljen Vlada, porezi, pravo Porezno utemeljen Razvijene zapadne zemlje Poslovna praksa, pragmatika Vrsta Utjecaj SAD-a Japan Njemačka Španjolska Belgija Francuska Italija Kanada SAD Irska Mikroorijentiran UK Novi Zeland Australija Poslovna ekonomija, teorija Nizozemska Izvor: Nobes, C. W.: A Judgemental International Classification of Financial Reporting Practices, str. 7. Detaljniju razradu klasifikacijskog modela Nobesa i Portera daje se u sljedećoj tablici broj 3: Tablica 3: Klasifikacijski model Nobesa i Portera MIKROORIJENTIRANI MAKROORIJENTIRANI Jako, razvijeno tržište kapitala Slabo, nerazvijeno tržište kapitala Velika disperzija vlasništva, veliki broj eksternih dioničara Slaba disperzija vlasništva, mali broj internih dioničara Razdvojeno računovodstvo i računovodstvo za porezne svrhe Jedinstveni sustav računovodstva, podređen računovodstvu za porezne svrhe Razvijeno i konkurentno revizorsko tržište Nerazvijeno revizorsko tržište s malim brojem revizora Izvor: Nobes, C. and R. B. Parker. 2010. Comparative International Accounting, str. 4. Kao što je vidljivo iz sheme i tabličnog prikaza, početna klasifikacija po razredu se zasniva na svrsi financijskog izvještavanja, odnosno primarnim korisnicima financijskih izvješća. Daljnju klasifikaciju na podrazrede i porodice Nobes je napravio analizirajući čimbenike kao što su stupanj uključivanja procjene u izradi financijskih izvješća, važnost poreza u mjerenju, stupanj opreznosti/konzervatizma, primjena načela povijesnog troška, praksa izrade konsolidiranih izvješća, 2 itd. Povlačeći paralelu sa stupnjem razvijenosti tržišta kapitala, može se reći da zemlje s makroekonomskim računovodstvenim sustavom nemaju razvijeno tržište kapitala, već se glavnina sredstava za financiranje osigurava od financijskih institucija, dok zemlje s mikroekonomskim računovodstvenim sustavom imaju razvijena tržišta kapitala na kojima poduzeća pribavljaju najveći dio potrebnog kapitala. Nobes. C. W.: A Judgemental International Classification of Financial Reporting Practices // Journal of Business Finance & Accounting. Oxford: Spring 1983. Vol.10, Iss. 1, pp 1-19. 25 Utjecaj Velike Britanije Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Pravni sustav je također važan u određivanju mjere u kojoj je financijsko izvještavanje regulirano zakonodavstvom trgovačkih društava. Tako se računovodstveno izvještavanje bitno razlikuje u zemljama koje imaju tradiciju rimskog (civilnog) prava - kao što su npr. Francuska i Njemačka - od zemalja koje primjenjuju englesko (običajno, zajedničko) pravo - kao što su npr. Velika Britanija i SAD. U ovim zemljama je zakonodavstvo trgovačkih društava nadopunjeno računovodstvenim pravilima te se javno objavljena financijska izvješća namijenjena dioničarima/vlasnicima i drugim eksternim korisnicima razlikuju od izvješća namijenjenih u porezne svrhe. ZAKLJUČAK Promatrajući pozitivne učinke ulaganja dioničara na razvijenim tržištima kapitala, tržištima kapitala u tranzicijskim zemljama, te zemljama u okružju, vidimo da je stvoren interes ulagača za investiranje na burzama u Bosni i Hercegovini. Unatoč interesu za ulaganjem možemo reći da je tržište kapitala u Bosni i Hercegovini još uvijek nedovoljno razvijeno i da znatno zaostaje za bankarskim sektorom kada je riječ o investiranju, a time i stvaranju nove vrijednosti u gospodarstvu. U posljednjih nekoliko godina, pogotovu prije nastanka krize, pojačan je interes za ulaganjem pa su mnogi građani postali vlasnici dionica, kroz javne ponude, ili prije toga, privatizacijom poduzeća. Unatoč tome, postoje nepoznanice i dvojbe sa kojima se vlasnici dionica i ulagači na tržištu kapitala svakodnevno susreću što znatno usporava procese trgovanja i investiranja na tržištu kapitala. Upravo iz razloga nedovoljne razvijenosti tržišta kapitala može se zaključiti da tržište kapitala nema veliku ulogu u financiranju poduzeća, već je ta uloga primarno prepuštena financijskim institucijama (bankama). Ako Bosna i Hercegovina uspije organizirati tržište kapitala koje će moći pozitivno odgovoriti investitorskim željama, dogodit će se ono što mnoge zemlje žele – razvijeno tržište kapitala. Intervencija države je nužna kako u uspostavljanju regulative, tako i u vršenju kontrolne funkcije. Unutar tržišta nije poželjno uplitanje države. Treba ga prepustiti poduzetničkoj i individualnoj inicijativi, a država može i treba se pojaviti te intervenirati na tržištu preko emitiranja i povlačenja vrijednosnih papira u svrhu postizanja određenih razvojnih ciljeva. IZVORI 1. V. Belak, Menadžersko računovodstvo, RRiF, Zagreb, 1995. 2. V. Belak, Ž. Aljinović-Barać, Tajne tržišta kapitala, Belak Excellens, Zagreb, 2008. 3. P. O’Regan, Financial Information Analysis, John Wiley & Sons, Ltd., 2006. 4. Hinton, P. (2009) The Start of the Global Financial Crisis (2008): Timeline of Events in September 2008 Causing the Global Recession, Available at: http://www.suite101.com 5. Nobes. C. W.: A Judgemental International Classification of Financial Reporting Practices // Journal of Business Finance & Accounting. Oxford: Spring 1983. Vol.10, Iss. 1, pp 1-19. 6. Nobes, C. and R. B. Parker (2010) Comparative International Accounting, 11th edition. Prentice Hall. 26 SUMMARY The capital market in Bosnia and Herzegovina is lagging behind compared to the countries in transition and neighbouring countries. The existing capital market is typical of underdeveloped and poor countries. The development of Bosnia and Herzegovina has been slowed down by inappropriate structure and low-quality investments. The private investments fail to compensate for the reduction of the state (public) investments. The investments depend on foreign savings. One of the reasons for such situation is the underdeveloped capital market. Key words: capital market, stock market, investments, savings, funds, banks. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 UDK 338.124.4(497.6) PREGLEDNI RAD Zoran Mastilo* Analiza stanja makroekonomskih agregata Bosne i Hercegovine i njenih entiteta u uslovima globalne krize Ono što treba Bosni i Hercegovini i njenim entitetima su brz ekonomski oporavak i razvoj, tj. makroekonomska stabilnost. Ekonomska kriza i recesija potresaju cijeli svijet, uključujući EU i okolne zemlje, pa su i Bosna I Hercegovina i njeni entiteti suočeni sa snažnim negativnim efektima globalne finansijske krize. Strukturalna nesređenost i spor napredak strukturalnih reformi, kako Svjetska banka ocjenjuje neuspjeh strukturalnih reformi, još više će otežati kompletni oporavak za Bosnu i Herecegovinu. Vlade BiH su morale da učine mnogo više u preduzimanju produktivnijih mjera za smanjenje negativnih efekata globalne ekonomske krize. Ne može se reći kako vlade nisu preduzele ništa, ali efekti njihovih akcija su bili neefikasni u svim segmentima društvima. Najveći negativni efekti su prisutni na tržištu rada koje je ostalo nerazvijeno iako ne potpuno oštećeno, fiskalnom sektoru i javnom budžetu na svim nivoima. Fiskalni sektor prolazi kroz period nestabilnosti, zato što su javni budžeti postali neodrživi i suočeni sa velikim deficitom. Niko čak i ne razmišlja o pitanju javne potrošnje ili kako ga približiti međunarodnim standardima. Smanjenje javne potrošnje može se smatrati glavnim preduslovom za makroekonomsku stabilnost Bosne i Hercegovine i njenih entiteta. Javni budžeti su bili neodrživi čak i prije globalne ekonomske krize. Sve ovo uzrokovalo je finansijsku neravnotežu, nestabilnost Bosne i Hercegovine i gubitak poslova. Takva vrsta nesređenosti ima negativne posljedice i vodi povećanoj nezaposlenosti, koja ima negativan uticaj na makroekonomsku stabilnost. Situacija nije mnogo bolja u EU ili okolnim zemljama. Održiv razvoj u krizi je kompleksan problem, posebno je neoliberalni individualizam uticao na socijalnu koheziju i probudio antagonizam prema radu i kapitalu. Ključne riječi: makroekonomski agregat, globalna ekonomska kriza, EU, Bosna i Hercegovina i njeni entiteti, BDP, investicije, strane investicije, industrijska proizvodnja, zaposlenost, nezaposlenost, javna potrošnja, inflacija, Centralna banka Bosne i Hercegovine, socijalne prednosti, strukturalna reforma, tržište rada. UVOD Bosni i Hercegovini i njenim entitetima potreban je brz ekonomski opravak i razvoj, tj. makroekonomska stabilnost. Kriza i recesija potresaju cijeli svijet (zemlje Evropske unije, zemlje u okruženju), pa se BiH i njeni entiteti suočavaju sa snažnim negativnim efektima, globalne krize. I prije recesije izraženi strukturni poremećaji i „sporiji napredak strukturalnih reformi“ (kako eufemistički Svjetska banka označava neuspjeh strukturalnih reformi) znatno težim će učiniti ciklični oporavak BiH, te ga u prisustvu eksternih i internih insuficijencija učiniti bolnijim i dužim od drugih zemalja.1 Vlade i njihove mjere u čitavoj BiH mogle su i morale znatno više. Slobodno možemo kazati da su izostale produktivne mjere za ublažavanje negativnih efekata globalne ekonomske krize. Ne možemo kazati da vlade nisu ništa činile, ali efekti tog činjenja bili su jako neefikasni u svim segmentima društva. Najveći negativni efekti i poremećaji načinjeni su na tržištu rada, koje je ostalo nerazvijeno i koje je pretrpjelo jake “šokove“, ali ipak nije potpuno uništeno na fiskalnom sektoru, javnim budžetima na svim nivoima. Za * 1 2 fiskalni sektor možemo reći da se nalazi u destabilnoj zoni, jer su javni budžeti postali neodrživi i suočavaju se sa jako velikim deficitima. O javnoj potrošnji i njenom smanjenju aktuelne vlade ne razmišljaju, kao ni o dovođenju iste u ravan sa međunarodnim standardima. Smanjivanje javne potrošnje u ovim uslovima može se smatrati glavnim preduslovom za makroekonomsku stabilnost BiH i njenih entiteta. Javni budžeti postali su neodrživi i prije dolaska krize, naročito sa setom socijalnih zakona i preambicioznim izdvajanjima za ove kategorije, kojima se na račun poreskih obveznika kupovala politička podrška za aktuelne vlade. To je proizvelo finasijsku neravnotežu, te postaklo nestabilnost BiH i gubljenje radnih mjesta. Ovakvi poremećaji dovode do najtežih konsekvenci, i isti proizvode dva krajnja negativna uzroka nezaposlenosti: strukturalnog i cikličnog, a sve to utiče na potencijalnu i makroekonomsku nestabilnost. Stanje ništa mnogo nije bolje ni u zemljama Evropske unije, zemljama u okruženju, pa ni na globalnom nivou. Otuda je održivi razvoj tokom krize osobito složen problem, pogotovo što je neoliberalni individualizam destruirao socijalnu koheziju i produbio antagonizam rada i kapitala.2 Fakultet poslovne ekonomije u Bijeljini. E-mail: zoran.mastilo@fpe.unssa.rs.ba Prof. dr Kadrija Hodžić, Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije, Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zagreb, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 1. Isto, strana 2. 27 Rezime Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 1. EKONOMSKA KRETANJA U BIH I NJENIM ENTITETIMA I POREĐENJE SA MEĐUNARODNIM OKRUŽENJEM 1.1. Međunarodno okruženje ZEMLJE U OKRUŽENJU U nekim zemljama okruženja finansijska tržišta su se prilično stabilizovala, ali je domaća potrošnja ostala na niskom nivou. Ono što je i dalje ostao problem jeste da su se povećale stope nezaposlenosti, pogoršala fiskalna pozicija, a javni dug porastao. Samo su Hrvatska, Crna Gora i Rumunija imale pad BDP-a u protekloj godini, a u ostalim državama rast realnog BDP-a bio je u rasponu od 0,4% u Bugarskoj, do 3% u Albaniji. Globalna kriza još uvijek nije okončana, ali stanje u odnosu na 2009. godinu je nešto povoljnije, a u nekim zemljama se nazire postepeni izlazak iz recesije sa pozitivnim trendom rasta BDP-a. Inflacija je u većini zemalja Jugoistočne Evrope značajno rasla, tako da je na kraju 2010. godine inflacija u BIH zabilježena na nivou 2%, a najveća inflacija je zabilježena u Rumuniji u iznosu 7,9%. 1: 28 EVROPSKA UNIJA Godišnja inflacija u zoni eura bila je 2,2% dok je u EU27 iznosila 2,6%. U Evropskoj uniji najpozitivnije trendove rasta imala je Njemačka, a najviše zahvaljujući povećanom izvozu i stabilizaciji finansija. U toku 2010. godine, BDP je realno porastao za 1,7% u zoni eura, a u EU27 BDP je zabilježio rast od 1,8%, dok je u 2009. godini recesija uzrokovala da BDP realno padne za 4,1% u zonu eura, i 4,2% u EU27.3 Cijena sirove nafte na svjetskom tržištu je tokom 2010. godine kontinuirano rasla, u januaru je bila na nivou od 77 $ po barelu, da bi na kraju godine iznoslia 89,6 $ po barelu, što je imalo direktan uticaj na inflatorna kretanja u svijetu. Ovaj iznos je najveći od septembra 2008. godine, kada je barel nafte iznosio 100,6 $.4 2: POSMATRANJE NA NIVOU GLOBALNIH RAZMJERA Oporavak svjetske ekonomije u 2010. godini odvijao se različitim tempom. Prema procjenama Međunarodnog monetarnog fonda globalni ekonomski rast bio je na nivou 4,6%. Oporavak ekonomije u 2010. bio je izraženiji u SAD-u nego u Evropi i Japanu. Druga polovina 2010. godine za SAD i njihovu ekonomiju može se smatrati periodom u kojem se oporavak odvijao sporijim tempom u odnosu na prvu polovinu iste godine, a u Evropi i Aziji tempo oporavka bio je ubrzan. U svemu ovome 3 4 Godišnji izvještaj Centralne banke BIH 2010, strana 12. Isto, strana 12. može se kazati da je Kina, koja je zabilježila godišnji rast od 10%, bila najveći pokretač globalnog rasta. U SAD-u realni BDP zabilježio je rast od 3,8%, što šalje jasan signal o pozitivnom trendu, jer je prije toga u recesijskoj godini 2009. godini bio zabilježen pad BDP-a od 1,7%, ali ono što je najveći problem i što je ostalo na rekordno visokom nivou je nezaposlenost, koja je 2010. iznosila 9,1%. Rastu realnog BDP-a najviše su pomogli rast lične potrošnje, izvoz i rast direktnih stranih investicija. Zabilježena inflacija u prosjeku iznosila je 1,7%. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 3: Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 11. U BiH i njenim entitetima analiziraćemo agregate, koji direktno utiču na makroekonomsku stabilnost, odnosno njihovu otpornost na uticaj globalne krize, koji su preživjeli velike „stresove“ nakon što kriza stanuje i u BiH od 2008. god. Prije svega, mislimo na BDP-e, industrijsku proizvodnju, zaposlenost, nezaposlenost i plate, finansije vlada i vanjski dug, direktne strane investicije, monetarnu politiku i devizne rezerve, zatim finansijski sektor i dr. Kada se analiziraju sve prilike i rizici sa kojima se BiH i njeni etiteti suočavaju u ovim teškim vremenima globalne krize, naprosto je nemoguće odrediti putokaz za prevazilaženje iste, a nemoguća je brza integracija u euro tokove. BiH i njena privreda suočavali su se sa problemima i prije 2008. god. (godine kada počinje kriza) odnosno prije nego se globalna kriza razvijala dostignutim intenzitetom. Bilo je potrebno da sve vlade shvate da vremena za čekanje više nema i da odmah definišu i provedu antikrizne mjere, koje će moći obezbijediti preživljavanje bosanskohercegovačke privrede i da se obezbijede pozitivni trendovi rasta i razvoja unutar zemlje. Od 2001. godine BiH ima stabilnu dinamičnu putanju ekonomskog rasta, ali s obzirom na nisku startnu osnovu i upitnu održivost ekonomskog rasta, još uvijek nedovoljnu da se uskladi sa članicama EU, čak ni u razdoblju buduće tri generacije.5 Nakon negativnih trendova uzrokovanih globalnom krizom u BiH u 2009. godini suočili smo se sa padom BDP-a u odnosu na 2008. godinu, a negativna stopa pada bila je -3%, dok je u 2010. godini ostvaren blagi oporavak u odnosu na 2009. godinu sa pozitivnom stopom od 0,9%.6 Domaća ekonomija pokazala je relativno dobru otpornost na prelijevanje negativnih šokova, uprkos debalansima u fiskalnoj sferi i u vanjskom sektoru, koji su je karakterisali neposredno pred početak krize.7 Možemo slobodno konstatovati da blagi ekonomski oporavak u 2010. godini je posljedica povećane vanjske tražnje, prvenstveno zbog pozitivnih trendova u zoni eura, što je omogućilo BiH da stimuliše i poveća svoj izvoz prema tim tržištima, a uvoz je sporije rastao, i to mnogo. Prema podacima Centralne banke, možemo kazati, da je neto izvoz robe i usluga u 2010. godini za oko 4% veći nego u 2009. godini. 4: Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 14. 5 6 7 Prof. dr Kadrija Hodžić, Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije, Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zagreb, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 4. Procjena Centralne banke BIH, koja se koristi kao preliminarni podatak do objavljivanja zvaničnog BDP-a, od strane Agencije za statistiku BIH, str. 157, Godišnji izvještaj CBBIH 2010. Godišnji izvještaj Centralne banke BIH 2010, strana 14. 29 1.2. Makroekonomski agregati u BiH i njenim entitetima Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Tabela 1. REALNI BDP, GODIŠNJA STOPA RASTA 2009. 2010. 2011. 2012. Svijet -0.5 5.0 4.4 4.5 SAD -2.6 2.8 2.8 2.9 Zona eura -4.1 1.7 1.6 1.8 Japan -6.3 3.9 1.4 2.1 Centralna i Istočna Evropa -3.6 4.2 3.7 4.0 BiH -3.1 0.8 2.2 4.0 Izvor: World Economic Outlook, IMF, Apr 11 Iz ovog grafičkog prikaza vidljivo je da je BDP u 2010. godini ostvario pozitivan rast, a procjene su da će se u periodu od 2012. do 2014. godine ostvariti pozitivni trendovi. Očito da BIH i njenim entitetima nedostaje jača tržišna i funkcionalna ekonomija, brže strukturalne reforme i bolja konkurentska sposobnost. Globalna kriza u BIH i njenim entitetima šokirala je i industrijsku proizvodnju, odnosno efekti su bili negativni. Tako je u 2009. godini industrijska proizvodnja bila manja za 3,3% u odnosu na 2008. godinu. U 2010. godini zabilježen je blagi rast industrijske proizvodnje, i to za 1,6% u odnosu na 2009. godinu. Industrijska proizvodnja, kao važan makroekonomski agregat u BDP-u BIH, zauzima skoro centralno mjesto, jer ista učestvuje sa oko 21% u ukupnoj BDV. Stanje nije bilo ružičasto, jer je u početku, u okolnostima globalne ekonomske krize, industrija pokazivala znakove davljenika, a poslije toga, ipak se spasila i zabilježila pozitivan trend. Tabela 2. INDEKSI INDUSTRIJSKE PROIZVODNJE (2009=100)3 BIH C - Rudarstvo FBIH RS 30 96.2 95.7 109.1 D - Prerađivačka industrija 101.9 106.9 105.1 E - El. energija, gas i voda 103.7 102.4 103.0 UKUPNO INDUSTRIJA 101.6 104.2 105.0 Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 15. U entitetima BIH (FBIH i RS) u posljednih nekoliko godina dostignuta je prosječna stopa rasta industrijske proizvodnje od 2,9% u FBIH i 12% u RS. Na rast industrijske prouzvodnje utiču sezonski faktori, koji mogu da dovedu i do pada i do rasta. 5: Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 16. U FBIH u 2010. godini u odnosu na 2009. godinu ostvaren je rast obima industrijske proizvodnje za 4,2%, a analiza struktura indeksa industrijske proizvodnje pokazuje da je u dva područja koja konstituiraju indeks industrijske proizvodnje, a odnose se 8 Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 16. na prerađivačku industriju i snabdijevanje električnom energijom, plinom i vodom ostvaren rast proizvodnje za 6,9%, odnosno 2,4%, dok je u rudarstvu ostvaren pad proizvodnje za 4,3%.8 Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 6: Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 16. Što se tiče entiteta RS, ostvareni su pozitivni trendovi rasta obima industrijske proizvodnje u 2010. godini u odnosu na 2009. godinu. Ostvaren je rast industrijske proizvodnje, i to za cijelih 5%. Analitična struktura indeksa industrijske proizvodnje pokazuje, kao i u FBIH, da su tri područja, koja konstituišu indeks industrijske proizvodnje već prepoznata, a to su: rudarstvo, prerađivačka industrija i snabdijevanje električnom energijom, plinom i vodom, i svugdje je ostvaren rast. 31 7: Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 17. Ono što BIH i njenim entitetima u uslovima globalne krize treba jeste veći obim infrastrukturnih ulaganja, dolazak stranih investitora, postizanje veće zaposlenosti, a smanjenje nezaposlenosti. Takođe, bitan je stabilan monetarni i fiskalni sistem, te krizno komuniciranje u finansijskim institucijama. Globalna finansijska kriza primorala je na krizno komuniciranje i generalno promijenila komuniciranje sa javnošću unutar same organizacije. Komunikacije i prezentacije u uslovima globalne ekonomske krize moraju biti veoma vješte i transparentne, a odnosi sa javnošću postali su potreba i glavni adut za očuvanje poslovne klijentele. Stalne promjene u finansijskom sektoru, a one su posebno izražene u uslovima dolaska krize (2008. godina), afirmišu izreku koja postaje istina, a to je da se povjerenje jako teško stiče, a veoma lako gubi. Ta istinitost posebno važi za bankarsku industriju i pokazala se na samom početku globalne finansijske krize, kada je zabilježen nagli pad povjerenja. Najbolji primjer kriznog komuniciranja u globalnim okvirima jeste Evropska centralna banka (ECB), sa svojim redovnim 9 10 konferencijama za medije, gdje ulogu promotera ima guverner ECB-a Jean-Claude Trichet. Ovakav pristup ECB-a je pokazao da u određenim situacijama čak i centralne banke, iako po prirodi konzervativne institucije, moraju komunicirati s javnošću.9 Po većem broju ekonomista, bosanskohercegovačke vlade treba da usvojiti novi sistem vrijednosti makroekonomskog upravljanja, koji je deriviran iz pokrenutih rasprava o neophodnosti masivnih vladinih programa (nekoliko ekonomista do sad je upućivalo na nužnost ulaganja u infrastrukturne projekte, npr. F. Čaušević, Ž. Papić, A. Domazet, M. Kikanović, V. Domljan), uključujući fiskalne i druge sisteme posticaja, na području poboljšanja produktivnosti i konkurentnosti domaćih kompanija (unapređenje poslovnog okruženja), smanjivanje regulatornog pritiska i stimuliranje ulaganja u istraživanje i razvoj. Elekrtoenergetski sektor je pri tome prepoznat kao najveća infrastrukturana šansa.10 Dr Kemal Kozarić, mr Almir Salihović, Krizno komuniciranje u finansijskim institucijama, CBBIH, ISSN 1840-2593, Oktobar 2010. godine, str. 4. Prof. dr Kadrija Hodžić, Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije, Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zagreb, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 10. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Bosni i Hercegovini i njenim entitetima potreban je sveopšti socijalni dijalog u kojem bi učestvovali sindikati, poslodavci, zainteresovane političke stranke, asocijacije penzionera, a sve zarad očuvanja socijalne stabilnosti i održivosti ekonomije i društva BIH i njenih entiteta. BIH i njeni entiteti imaju šanse za otvaranje procesa snažnih strukturalnih reformi, a prije svega mislimo na pravne reforme (institucionalne i reforme pravnog sistema), reformu tržišta rada, socijalne reforme, giljotinu propisa, reforma državne uprave, reformu poreskog sistema, reformu zaštitnih mjera, sistem državnih subvencija i posticaja, i dalju privatizaciju. Potpuna makroekonomska stabilnost BIH i njenih entiteta uslovljena je provođenem strukturalnih reformi. Ono što je mnogo važno za stabilnost BIH i njenih entiteta, jeste veza između monetarane i finansijske stabilnosti. Monetarna i finansijska stabilnost predstavljaju glavni cilj Centralne banke BIH, a ta veza proizlazi iz rastuće kompleksnosti finansijskih sistema. Pod finansijskom stabilnošću CBBIH podrazumijeva: „stanje u kojem finansijski sistem može apsorobovati šokove bez značajnih poremećaja u svom trenutnom i budućem funkcionisanju i čije funkcionisanje nema negativne uticaje na ekonomiju“.11 Tržište rada pod teretom globalne ekonomske krize, ne može ostati neprimijećeno, iz razloga što je važan makroekonomski agregat BiH i njenih entiteta, a direktno utiče na makroekonomsku stabilnost zemlje. BiH i njeni entiteti ne mogu se pohvaliti naprecima na tržištu rada, naprotiv, suočili su se sa negativnim posljedicama globalne krize, a konačna ocjena je slabo i nerazvijeno tržište rada, koje karakteriše velika nezaposlenost. Tržište rada, kao veoma složen agregat utiče i u direktnoj povezanosti je sa socijalnim fondovima, a od kojih dalje zavisi socijalna stabilnost BiH i njenih entiteta. Ako posmatramo ugao broja zaposlenih i broja penzionera, vidjećemo da je taj omjer nažalost skoro 1:1, što ukazuje na nestabilnost i dugoročnu neodrživost penzijskih sistema unutar zemlje. BiH i njeni entiteti moraju brzo u strukturalne reforme jer život države na ovaj način podsjeća na veoma bolesnog čovjeka. Usporeni ekonomski rast proizveo je nepovoljno okruženje na tržištu rada, što je direktno uticalo na povećanje broja nezaposlenih, a smanjenje broja zaposlenih lica. Krajem decembra 2010. godine povećanje broja nezaposlenih lica u poređenju sa istim periodom 2009. godine iznosilo je 11472 lica ili 2,3%.12 Rast nezaposlenosti mijenjao se iz mjeseca u mjesec, a najveći broj nezaposlenih (522052 lica) zabilježen je u decebru 2010. godine. 32 Izvor: Agencija za rad i zapošljavanje BIH, Bilten br. 6, april 2011, strana 5. Kad je u pitanju zaposlenost, broj zaposlenih u 2010. godini imao je trend smanjenja. Prema podacima Agencije za statistiku BiH, 11 12 prosječan broj zaposlenih lica BiH 2010. godini iznosio je 681656 lica. Mr Kemal Kozarić, Uticaj globalne finansijske krize na BIH, ISSN 1840-2593, januar 2009. godine, strana 7. Agencija za rad i zapošljavanje BIH, Bilten br. 6, april 2011, strana 5. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Šansu da smanje nezaposlenost, a povećaju zaposlenost BiH i njeni entiteti treba da traže: – u brzom koraku do IPA FONDOVA (smanjenje nezaposlenosti) – u uspostavljanju međunarodne saradnje u oblasti tržišta rada, – u afirmisanju LISABONSKE agende i iskustva Evropske unije. Da su Vijeće ministara i entitetske Vlade imale strategiju i politiku za ublažavanje efekata globalne ekonomske i finansijske krize, negativni efekti iste bi značajno bili manji. Prvenstveno bismo imali bolje i uređenije tržište rada. Vlade nisu vodile računa o socijalnim transferima iz javnih budžeta. Iste su kroz zakonske projekte proširivale obim prava, za ove kategorije, ali skoro nikada nisu bile u mogućnosti da ta prava isfinansiraju, što je uvijek predstavljalo problem. Po našem mišljenju, ti transferi su morali biti mnogo specifičniji i usmjereni na one osobe, kojima je ta pomoć najpotrebnija, te na sve osobe koje su u stanju socijalne potrebe tokom globalne krize. ZAKLJUČAK Privreda BiH i njenih entiteta preživjela je prvi udar globalne ekonomske i finasijske krize, a kao posljedicu toga imamo stanje njihovih makroekonomskih agregata, čije stanje je slično kao i kod većine zemalja na globalnom nivou. Bosanskohercegovačka ekonomija, sudeći po sadašnjim tokovima, najvjerovatnije je dotakla donju granicu krize, te optimistično možemo kazati da ne može niže od ovog. Vrijeme ispred nas je vrijeme kada očekujemo blagi i postepeni oporavak BiH ekonomije, ali jako sporo, skoro neprimijetno. BiH i njeni entiteti moraju se prvo izboriti za političku stabilnost, 13 odnosno smanjiti već odavno prisutnu političku nestabilnost u zemlji. Zatim, moraju se snažno poštovati društvene vrijednosti, kao što su pamet, znanje, iskustvo, kultura, običaji i mnoge druge (koje su u BiH već odavno poremećene). Ključni pokazatelji govore da imamo jako nizak BDP, zabrinjavajuću stopu nezaposlenosti, velike deficite, visok vanjskotrgovinski deficit, slabu konkurentnost, loše krizno komuniciranje (između entiteta, eksperata i privreda), te ekonomske neravnoteže bilansa plaćanja. Sve ovo nas udaljava i postaje prava prepreka za pridruživanje Evropskoj uniji, a ona nas čeka. Ovim se potvrđuje naša teza da je BiH samo preživjela krizu i ništa više, ali ipak nije u opasnosti od grčkog sindroma i još uvijek joj ne prijeti bankrot. Poređenja radi, grčki javni dug dostigao je 130 posto bruto domaćeg proizvoda, a bosanskohercegovački je ispod 50 posto, ali dalja politika zaduživanja Bosne i Hercegovine i njenih entiteta nije opravdana. Naime, samo nesposobne i neodgovorne vlade uslovljavaju da zemlja zavisi od tuđe pomoći. U BiH se pamte vremena kada su budžeti imali i suficite, pa stoga mislimo da je složena finansijska situacija posljedica “strukturalnih poremećaja, koji su nastali kao posljedica lošeg vladanja ovom zemljom. Vlade u krizi polažu ispit zrelosti i odgovornosti na smanjenju javne potrošnje u BiH, kao i na uvođenju pravila, tj. da se živi od onoga što se prihoduje, odnosno zaradi. Bosna i Hercegovina ima deficit, bilanse plaćanja čiji je izvor strukturni, a ne tekući problem, što pokazuje sve njegove karakteristike (uzroci, posljedice i dužina trajanja). Takav karakter deficita bilanse plaćanja zahtijeva i sprovođenje strukturalnih reformi za njeno prevladavanje.13 Ono što bi se moglo smatrati rješenjima i što bi vlade trebalo da rade u narednom periodu, u cilju ekonomskog napretka u zemlji je sljedeće: Prof. dr Željko Marić, Analiza bilance plaćanja Bosne i Hercegovine – stanje i trendovi, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 25. 33 Izvor: Agencija za rad i zapošljavanje BIH, Bilten br. 6, april 2011, strana 6. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 – u BiH mora doći do političke stabilnosti i političkog koncezusa svih političkih faktora oko ekonomske politike BiH i njenih entiteta u cilju ekonomskog rasta i razvoja, – jačanje infrastrukturnih pretpostavki razvoja, na bazi povećanja stranih direktnih investicija, što bi trebalo da omogući stabilan rast ekonomije u zemlji, – podsticati razvoj uz jačanje domaćih kapaciteta, posebno jačati proizvodnju hrane, – podsticanje i ulaganje u elektroenergetski sektor, smatra se velikom šansom za razvoj zemlje i dodatno zapošljavanje, – sprovođenje strukturalnih reformi u BiH, koje se odnose na tržišno funkcionisanje javnih sistema, jačanje konkurencije, smanjivanje troškova javne uprave, ciljanu i efikasniju socijalnu zaštitu, – urediti izvoznu politiku uz mjere zaštite strateških sirovina, koje ne treba pretjerano eksploatisati, a izvoz u većoj mjeri bazirati na finalnoj grupi proizvoda, – podsticati mjere za uravnoteženje budžeta, politiku bez deficita - da se živi od zarađenog, – javnu potrošnju uskladiti sa međunarodnim standardima EU, ili praksama nekih zemalja koje razvijaju teorijske modele, – afirmisati šansu za brži razvoj poljoprivrede i davati veće podsticaje za istu, – privatizacija u BiH i njenim entitetima nezaustavljivo se mora provoditi kao zakonsko i pravično rješenje, 34 – voditi odgovornu socijalnu politiku, sa prvenstvenim ciljem borbe protiv siromaštva u interesu dugoročne socijalne stabilnosti zemlje. IZVORI 1) Hodžić, K. (2010), Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni Naučno-Stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zgreb br.25-26, 2010. 2) Čaušević, F. (2009), Globalna recesija i njene refleksije na BiH, „Forum bosanac“ , Sarajevo, br.47. 3) Domazet, A. (2009a), Bosna i Hercegovina – kako izbjeći depresiju, Zbornik radova sa savjetovanja na Vlašiću „Mjere za ublažavanje utjecaja globalne ekonomske krize na ekonomiju BiH“, Otvoreni Univerzitet APERION, Travnik. 4) Marić, Ž. (2010), Analiza bilance plaćanja Bosne i HercegovineStanje i trendovi, Međunarodni Naučno- Stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije Tuzla-Travnik-Beograd-BukureštZagreb br. 25-26, 2010. 5) Hodžić, K., Papić, Ž., Čaušević, F. (2008) Proklamacija o preispitivanju postojećeg ekonomsko-socijalnog stanja i otvaranju perspektiva bosanskohercegovačke ekonomije, Međunarodni forum Bosna, Sarajevo. 6) Tomaš, R. (2009), Svjetska ekonomska kriza kao faktor produbljivanja opće krize u BiH, „Forum Bosanac“, Sarajevo, br. 47. 7) Kozarić, K. (2009), Uticaj globalne finansijske krize na Bosnu i Hercegovinu ISSN 1840-2593, januar 2009. 8) Pačariz, S. (2009) Globalna finansijska kriza- Bosna i Hercegovina u fokusu,“Forum Bosanac“ Sarajevo, br. 47. 9) Agencija za rad i zapošljavanje Bosne i Hercegovine, BILTEN br 6, April 2011. 10) Izvještaj Centralne Banke BiH za 2010. godinu. 11) www.worldbank.ba (Četiri mita o planiranim reformama socijalnih i boračkih davanja, februar 2010). 12) http://www.cbbh.ba/ 13) http://www.fipa.gov.ba/ 14) http://www.bhas.ba/ Summary What Bosnia and Herzegovina and its entities need are rapid economic recovery and development, that is macroeconomic stability. The economic crisis and recession are shaking the whole world, including the European Union and the neighbouring countries, so that Bosnia and Herzegovina and its entities are faced with the strong negative effects of the global financial crisis. The structural disorder and slow progress of structural reforms, which is how the World Bank marks the failure of structural reforms, will make it even harder for Bosnia and Herzegovina to achieve complete recovery. BiH governments should have done much more concerning taking more productive measures to reduce the negative effects of the global economic crisis. It cannot be sad, however, that the governments did not do anything at all, but the effects of their actions were inefficient in all segments of society. The greatest negative effects are present in the labour market that has remained undeveloped though not entirely damaged, the fiscal sector and the public budget at all levels. The fiscal sector is going through a period of instability, because the public budgets have become unsustainable and faced with large deficits. Nobody even thinks about the issue of public spending or about making it equal to the international standard. The reduction of public spending can be considered the main precondition for macroeconomic stability of Bosnia and Herzegovina and its entities. The public budgets were unsustainable even before the global economic crisis. All this caused financial imbalance, instability of Bosnia and Herzegovina and loss of jobs. Such kinds of disorder have negative consequences and lead to growing unemployment which have negative influences on macroeconomic stability. The situation is not much better in the European Union or in the neighbouring countries. Sustainable development in the crisis is a complex problem, particularly because neo-liberal individualism has affected social cohesion and awakened antagonism towards work and capital. Key words: macroeconomic aggregate, global economic crisis, European Union, Bosnia and Herzegovina and its entities, GDP, investments, foreign investments, industrial production, employment, unemployment, public spending, inflation, central bank of Bosnia and Herzegovina, social benefits, structural reforms, labour market. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 336.226.2(497.6 Republika Srpska) PREGLEDNI RAD Miroslava Grujić-Kalkan* Oporezivanje nekretnina u Republici Srpskoj Rezime Aktuelni Zakon o porezu na imovinu uveo je porez na imovinu, porez na naslijeđe i poklon i porez na prenos nepokretnosti i prava. Porez na nepokretnosti na koje obveznik ima pravo plaća se na površinu nepokretnosti i plaća se u apsolutnom iznosu na površinu nekretnine. Nekretninama u smislu poreskog zakona smatraju se: zemljište, stambene i poslovne zgrade, stanovi, poslovne prostorije, garaže, zgrade i prostorije za odmor i rekreaciju i drugi građevinski objekti. U ukupno prikupljenim prihodima, učešće prihoda od svih poreza na imovinu je sasvim malo. Lokalne vlasti u Republici Srpskoj nemaju nadležnost da uspostave vlastite poreske stope i zavisne su od poreske administracije na nivou entiteta pri prikupljanju i distribuciji prihoda. Novi zakon na nepokretnosti primjenjivaće se na tržišnu vrijednost nepokretnosti. Novi zakon prebacuje nadležnost sa entiteta na lokalne zajednice da propišu poresku stopu na tržišnu vrijednost nekretnine u intervalu od 0,05% do 0,50%. TARA je radila na kreiranju i implementaciji zakonskog okvira koji će biti sveobuhvatan, koherentan i konzistentan najboljoj međunarodnoj praksi. Ključne riječi: porez na imovinu, Republika Srpska, nepokretnosti, poreski prihodi, lokalne zajednice, poreska stopa, poreska reforma, TARA projekat. UVOD Prilikom svake reforme poreskog sistema obično se raspravlja i o oporezivanju imovine. Pod pojmom “imovina” podrazumijeva se vrlo širok spektar potencijalno oporezivog, na primjer, nekretnine: stanovi, zemljišta, vikendice, višak stambenog prostora, ali i pokretnine, gotov novac, vrijednosnice, umjetnička djela ili nakit i sl. U Evropi se obično u okviru imovine najčešće oporezuju nekretnine, pa će se ovaj rad detaljnije pozabaviti upravo porezom na posjedovanje nekretnina u EU i Republici Srpskoj. Porez na nekretnine ubire se na vlasništvo/korištenje nekretnine na području gdje se ona nalazi, bez obzira na mjesto prebivališta njezina vlasnika. Nekretnina obuhvaća izgrađeno i neizgrađeno zemljište i građevine. Osnovica ovog poreza može biti tržišna, procijenjena ili rentna vrijednost nekretnine. Porez na nekretnine uglavnom je prihod budžeta jedinica lokalne samouprave. U pitanju je jedan od najstarijih poreza. Nominalni porez na imovinu je redovan porez koji se plaća periodično, ali ne iz supstance, već iz obveznikovih prihoda. U pitanju je, takođe, neposredan porez, jer tereti neto vrijednost imovine (rjeđe bruto) iskazanu u novcu, bilo da je u svojini pravnih, bilo fizičkih lica. Predmet oporezivanja je kako nepokretna tako i pokretna (sa mogućim različitim definicijama sadržaja) imovina. * 1 Nominalni porez na imovinu je subjektan porez i prilikom njegovog obračunavanja mogu da se priznaju obvezniku olakšice ličnog i predmetnog karaktera. Budući da je ovaj porez po svom karakteru opšti porez, to su olakšice vrlo rijetke i vezuju se bilo za poštovanje međunarodnih sporazuma i konvencija, bilo za vrlo specifične momente socijalne prirode konkretnog obveznika (stara i nemoćna Iica, ali uz uslov da im imovina ne prelazi neki nivo i da nije izvor prihoda i slično). Za razliku od nominalnog, realni porez iz imovine je neredovan porez. Kako se nominalni porez na imovinu plaća iz prihoda obveznika, pravi porez na imovinu je realni porez iz imovine, budući da se plaća iz imovine, odnosno iz aktive (supstance). Ovaj porez je vanredan porez i uglavnom se javlja u vanrednim situacijama, kada treba obezbijediti izuzetno velika sredstva. 1. OPOREZIVANJE NEKRETNINA 1.1. Razlozi za uvođenje poreza na nekretnine Uvođenje oporezivanja nekretnina kao najznačajnijeg oblika imovine uglavnom se opravdava kriterijima koristi i mogućnosti plaćanja.1 Poreska uprava Republike Srpske. E-mail: pjsokolac@poreskaupravars.org Kesner-Škreb, M.: Što sve treba znati o oporezivanju nekretnina, Institut za javne financije, Zagreb, 2009. 35 TARA je privela kraju reforme direktnog oporezivanja koju su vodili donatori. Ovaj projekat pomogao je Federaciji, Republici Srpskoj i Distriktu Brčko da se uspostavi moderan i koherentan okvir za direktno oporezivanje koji obuhvata poreze na dobit preduzeća, poreze na prihod građana, kao i poreze na nekretnine bazirane na njihovoj tržišnoj vrijednosti. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Prema kriteriju koristi smatra se da vlasnici nekretnina imaju koristi od države, pa za te koristi moraju platiti porez. Jedan od osnovnih zadataka države je zaštita vlasništva, pa vlasnici moraju platiti državi troškove zaštite i brige za njihove nekretnine (policija, sudstvo ili državna administracija i dr.). Osim sigurnosti i zaštite imovine, država pruža vlasnicima javne usluge u zdravstvu, školstvu, ili komunalnim službama koje podižu vrijednost nekretninama, te koriste njenim vlasnicima. Tako, na primjer, gradeći cestu pored kuće nekog građanina država podiže vrijednost te kuće, a vlasnik ima olakšan pristup svome domu. Zbog takvih koristi vlasnik mora platiti porez na posjedovanje kuće. Takve se usluge pružaju uglavnom na lokalnom nivou, pa je i porez na nekretnine najčešće prihod lokalnih, a ne državnog budžeta. Prema kriteriju mogućnosti plaćanja, posjedovanje nekretnine znači da je njen vlasnik platežno sposobniji, pa prema tome mora platiti veći porez. Tako porez na nekretnine služi za uvođenje veće pravednosti u poreski sistem. Naime, dohodak ne označava mogućnost plaćanja u cijelosti, pa ni poreski kapacitet pojedinca. Posjedovanje nekretnine povećava taj kapacitet iznad nivoa dohotka: dvije porodice s jednakim dohocima, ali s različitim nekretninama, u ekonomskom smislu nisu jednake. Bogatije porodice imaju veće mogućnosti, veću sigurnost u periodima ekonomske depresije, te veći stepen likvidnosti. 1.2. Karakteristike poreza na nekretnine Porez na nekretnine ima određene ekonomske i socijalne karakteristike. 36 Iako u lokalni budžet uglavnom donosi malo prihoda, porez na nekretnine obično je predmet snažnog otpora poreznih obveznika. Naime, ubire se uglavnom godišnje, pa predstavlja veliki jednokratan teret za pojedinca. Po ovome se porez na nekretnine razlikuje od poreza na dohodak koji se mjesečno ubire iz plate, ili pak od poreza na dodatu vrijednost koji je uglavnom “nevidljiv” i plaća se pri kupovini robe i usluga u malim iznosima. nekretnine, kvalitet gradnje i opreme, položaj stana u zgradi, i sl. Vrijednost zemlje zavisi pak od njenog kvaliteta i veličine, kao i od kvaliteta okoline. Procijenjena vrijednost nekretnine koja služi kao osnovica za oporezivanje morala bi što bolje odražavati njezinu tržišnu vrijednost. Vrednovanje imovine dodatno komplikuje inflacija, pa je potrebno godišnje revalorizovati imovinu kako bi se održavala njena realna vrijednost. Sve poslove pravilnog vrednovanja nekretnina trebalo bi da na godišnjoj osnovi obavlja poreska uprava. Porezi na nekretnine važni su prihodi lokalnih budžeta, te utiču na urbanizaciju i industrijalizaciju, tj. na odluku o mjestu stanovanja ili lokaciji preduzeća. Međutim, na tu odluku utiču takođe i lokalne javne usluge koje se finansiraju iz takvih poreza. Osim visine lokalnih poreza na nekretnine, pri odluci o lokaciji nekretnine poreski obveznici uzimaju u obzir i kvalitet javnih lokalnih usluga. Smatra se da su porezi na nekretnine efikasniji od ostalih poreza, jer je njihov uticaj na alokaciju resursa u privredi relativno mali. Ovi porezi ne utiču na odluke ekonomskih subjekata o ponudi rada, investicijama u ljudski kapital, proizvodnji, investicijama i inovacijama, kao ostali porezi. Takođe se smatra da su ovi porezi pozitivno povezani s privrednim rastom. 2. POREZ NA NEKRETNINE U ZEMLJAMA EVROPSKE UNIJE U nastavku je dat pregled poreza na nekretnine u Evropskoj uniji kako bi se bolje sagledali institucionalni oblici, ali i relativna veličina ovog poreza u evropskim poreskim sistemima. U tabeli 1. prikazane su institucionalne odrednice poreza na nekretnine u zemljama EU-27. Na temelju prikaza u tabeli 1. moguće je zaključiti sljedeće: – Porez na nekretnine široko je rasprostranjen te se u nekom obliku primjenjuje u svim članicama EU, osim u Belgiji i Malti. Prihodi od poreza na nekretnine predstavljaju relativno stabilan izvor sredstava lokalnih budžeta. Budući da se nekretnine ne mogu sakriti niti odnijeti, porez na nekretnine obveznici teško mogu izbjeći. Poreska osnovica je stabilna, za razliku od poreza na dohodak i dobit, koji su podložniji uticajima privrednih ciklusa, pa se iznosi poreza na nekretnine mogu lakše prognozirati. – Porez na nekretnine uglavnom određuju lokalne vlasti, koje i prikupljaju prihode. U nekim državama (Grčka, Švedska), uz lokalne, postoje i državni porezi na nekretnine. Često se navodi da porez na nekretnine smanjuje štednju, a povećava potrošnju. Naime, ako se oporezuju nekretnine, tada će bogatiji manje štedjeti, a više će trošiti na tekuću potrošnju. U tom smislu porez na nekretnine može imati negativan utjecaj na štednju i privredni rast. No, takođe se navodi da će porez na nekretnine vlasnike navesti na ulaganje u one oblike imovine koje donose veću dobit, npr. dionice. U tom slučaju porezi na nekretnine mogu imati pozitivan učinak na privredni rast.2 – U svim prikazanim zemljama oporezuju se nekretnine koje obuhvataju građevine i zemljište, osim u Estoniji, gdje se porez na nekretnine ubire samo na zemljište. Za efikasno provođenje poreza na nekretnine država mora posjedovati kvalitetne popise nekretnina, između ostalog zemljišne knjige u kojima su navedeni veličina, smještaj i vlasnik nekretnine. Može se očekivati da pojedinci ne prijavljuju tačno i u potpunosti svoju nekretninu, pa država mora imati dobro razrađenu informacijsku osnovu za efikasno kontrolisanje i pravilno razrezivanje ovog poreza. – Stope se kreću uglavnom od 0,1 do maksimalnih 3%, a određuju ih lokalne vlasti. Poseban problem predstavlja vrednovanje nekretnina. Nekretnine su heterogena kategorija – ne postoje dvije sasvim identične nekretnine. Njihova vrijednost uključuje niz činilaca: blizinu saobraćajnica i tržnih centara, postojanje kulturnih i rekreacijskih sadržaja, starost 2 – Obveznici su pravna i fizička lica koja su vlasnici ili korisnici stambenog, odnosno poslovnog prostora ili zemljišta. – Osnovica poreza je, uglavnom, vrijednost nekretnine koju procjenjuje lokalna poreska uprava. U nekim zemljama (Francuska, Irska, Ujedinjeno Kraljevstvo) osnovica se utvrđuje na osnovu rentne vrijednosti nekretnine, tj. procijenjene ili tržišne vrijednosti najamnine. – Stambeni prostor u kojem stanuju vlasnici često ima poseban tretman, pa su oni u nekim zemljama posve oslobođeni (Grčka, Irska, Italija, Litva, Portugal) ili plaćaju niži porez (Bugarska, Slovenija). Većina zemalja relativno malo poreza ubire od nekretnina. Kada se isključe Poljska, Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo, koje uveliko odskaču od ostalih zemalja, tada udio poreza na nekretnine Musgrave, R. A. i Musgrave, P. B.: Public Finance in Theory and Practice, New York: McGraw-Hil, 1989. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 čini samo 1,3% ukupnih poreza preostalih zemalja. Natprosječno se nekretnine oporezuju u Poljskoj (3,6%), Francuskoj (4,9%) i Ujedinjenom kraljevstvu (čak 8,9% ukupnih poreza). U okviru starih članica EU najmanje prihoda od poreza na nekretnine ubire se u Luksemburgu (svega 0,2% ukupnih poreza), a relativno malo ubiru tri nove članice, tj. Češka (0,4%), Mađarska (0,7%), i Slovačka (1,5%).3 Tabela 1. Pregled poreza na nekretnine u zemljama EU-274 DRŽAVA OSNOVICA STOPA NAPOMENA Austrija Procijenjena vrijednost 0,2 – 1% Bugarska Procijenjena vrijednost 0,05 – 0,2% Za nekretninu u kojoj poreski obveznik stanuje odobrava se olakšica od 50%. Kipar Procijenjena vrijednost 0 – 0,4% Porez se plaća na procijenjenu tržišnu vrijednost od 1. januara 1980. Češka Za zemlju – tržišna cijena 0,25 – 0,75% Za građevine – površina tlocrta 1 – 10 CZK po m² Danska Poreska vrijednost 1,6 – 3,4% Estonija Tržišna vrijednost zemljišta 0,1 – 2,5% Finska Poreska vrijednost 0,5 – 1% Francuska Rentna vrijednost koju određuju lokalne vlasti Koeficijenti koje određuju lokalne vlasti Njemačka Fiskalna vrijednost Utvrđuje ih lokalna vlast, u prosjeku 1,9% Grčka Procijenjena vrijednost Državni porez – 0,1% Lokalni porez – 0,025 – 0,035% Mađarska Tržišna vrijednost Maksimum 3% Irska Rentna vrijednost Stope godišnje utvrđuju lokalne vlasti Porez se ne plaća za stambeni prostor. Italija Imputirani dohodak od nekretnine 0,4 – 0,7% Osnovno stanovanje oslobođeno je plaćanja poreza. Latvija Katastarska vrijednost 1% Litva Prosječna tržišna vrijednost 1% Luksemburg Procijenjena vrijednost 0,7 – 1% Holandija Procijenjena vrijednost Stope određuju lokalne jedinice Poljska Površina tlocrta, zemlje 0,37 – 19,81PLN po m² Portugal Procijenjena vrijednost 0,2 – 1% Rumunija Računovodstvena vrijednost 0,25 – 1,5% Slovačka Procijenjena vrijednost Zemlja – 0,25%; Građevine – 1SKK po m² Slovenija Zakonom utvrđena vrijednost 0,1 – 1,5% Španija Katastarska vrijednost 0,3 – 0,4% Švedska Procijenjena vrijednost 0,5 – 1% Državni porez na građevine koje se koriste u komercijalne i trgovačke svrhe. Procijenjena vrijednost 0,4 – 0,75% Lokalni porez za građevine u kojima se stanuje. Procijenjena vrijednost za council tax; rentna vrijednost za national non-domestic rate Stope svake godine određuju lokalne vlasti Za privatno stanovanje plaća se council tax. Preduzeća plaćaju national non-domestic rate. Ujedinjeno Kraljevstvo Porez se ubire samo na zemljište. Taxe fonciere (property tax) plaća vlasnik, Taxed’habitation (residence tax) plaća stanar. Ako stanar stanuje u vlastitom stanu, plaća oba poreza. 37 Osnovno stanovanje oslobođeno je plaćanja državnog poreza. Obveznici su samo pravna lica. Izuzeto osnovno stanovanje. Prvih 160 m² stana oslobođeno je poreza ako vlasnik u njemu stanuje. Napomena: Belgija i Malta nemaju porez na nekretnine. U Belgiji postoji samo jedan oblik poreza na rentnu vrijednost nekretnina za pravna lica. 3 4 OECD: Revenue Statistics 1965-2007. Paris: OECD, 2008. Izvor: IBFD (2009). Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 3. AKTUELNO STANJE OPOREZIVANJA NEPOKRETNOSTI U REPUBLICI SRPSKOJ 4. NOVI NAČIN OPOREZIVANJA NEPOKRETNOSTI Zakon o porezima na imovinu5 koji je u primjeni od 01.01.2002. godine uveo je porez na imovinu, porez na naslijeđe i poklon i porez na prenos nepokretnosti i prava. 4.1. Zakon o porezu na nepokretnosti Obveznik poreza na imovinu je pravno i fizičko lice, koje je imalac prava na nepokretnosti i nalazi se na teritoriji Republike Srpske. Porez na nepokretnosti plaća se na površinu nepokretnosti. Utvrđivanje poreza vrši se na osnovu podataka iz poreske prijave, poslovnih knjiga poreskog obveznika i drugih podataka kojima nadležni poreski organ raspolaže. Aktuelni porez na nepokretnosti na koje obveznik ima pravo, plaća se na površinu nepokretnosti i plaća se u apsolutnom iznosu (po metru kvadratnom ili po jednom prodajnom mjestu). Nekretninama u smislu poreskog zakona smatraju se: zemljište, stambene i poslovne zgrade, stanovi, poslovne prostorije, garaže, zgrade i prostorije za odmor i rekreaciju i drugi građevinski objekti. Aktuelni zakon o porezu na imovinu propisuje i tzv. porez na imovinu u dinamici, odnosno porez na naslijeđe i poklon i porez na prenos nepokretnosti. 38 Porez na naslijeđe i poklon se plaća na pravo svojine i druga prava na nepokretnosti, koje nasljednici odnosno poklonoprimci nasljeđuju odnosno prime na poklon. Obveznik poreza je izičko lice koje naslijedi imovinu, kao i fizičko i pravno lice koje tu imovinu primi na poklon. Osnovica poreza na naslijeđe je tržišna vrijednost naslijeđene imovine umanjena za iznos dugova, troškova i drugih tereta koje je obveznik dužan da isplati, a poreska obaveza nastaje danom pravosnažnosti rješenja o nasljeđivanju. Porez na nepokretnosti i prava plaća se kod prenosa uz naknadu. Obveznik poreza na nepokretnosti i prava je lice koje prenosi pravo, a kad se pravo prenosi po osnovu ugovora o razmjeni između dva lica, obveznik poreza je prenosilac prava veće tržišne vrijednosti. Osnovica poreza na prenos nepokretnosti je ugovorena cijena u trenutku nastanka poreske obaveze ukoliko nije niža od tržišne vrijednosti. Poreska obaveza nastaje danom zaključivanja ugovora o prenosu ili razmjeni nepokretnosti i prava. Stopa poreza na prenos nepokretnosti i prava iznosi 3% na poresku osnovicu. Dosadašnji zakon (Zakon o porezu na imovinu) ima čisti fiskalni karakter i ne omogućava vođenje ozbiljnije politike u ovoj oblasti, čime nepokretnosti, kao jedan od značajnih dijelova ukupnog društvenog bogatstva RS, ostaju izvan poželjne ekonomske regulacije. Porez na imovinu je do sada imao minorno učešće u ukupnim poreskim prihodima, kao i u vlastitim prihodima lokalnih zajednica. Nivo obuhvatnosti nepokretnosti porezom bio je veoma nizak (tek oko 9% objekata, odnosno 1,3% ukupnog broja nepokretnosti)6, što je proizvelo niz loših posljedica po alokaciju resursa i regionalni razvoj. Takođe je bio nizak nivo naplate poreza na nepokretnosti (u 2008. godini svega 5,4 miliona KM u čitavoj RS, a na promet nepokretnosti naplaćeno 24 miliona KM)7. Ispostavilo se da je stimulativno ne plaćati porez, jer nije bilo sankcija ili su bile minimalne. 5 6 7 8 “Službeni glasnik RS” br. 51/01. www.poreskaupravars.org www.poreskaupravars.org “Službeni glasnik RS” br. 110/08. Novim zakonom o porezu na nepokretnosti8 uređuje se oporezivanje nepokretnosti u Republici Srpskoj, oslobađanje od oporezivanja i umanjenje poreske osnovice, način plaćanja poreza i nadležnost Poreske uprave Republike Srpske, u oblasti poreza na nepokretnosti. Predmet oporezivanja porezom na nepokretnosti su nepokretnosti u Republici Srpskoj koje nisu izuzete od oporezivanja u skladu sa ovim zakonom. Građevinski objekti i zemljište koji čine jednu cjelinu, a nisu vlasništvo istog lica, mogu se pojedinačno oporezivati. Stambene i poslovne jedinice koje su u sastavu zgrada oporezuju se pojedinačno. Poresku osnovicu za obračun poreza na nepokretnosti predstavlja tržišna vrijednost nepokretnosti koja je utvrđena u skladu sa ovim zakonom. Za svaku poresku godinu tržišna vrijednost nepokretnosti koja predstavlja osnovicu za obračun poreza je njena vrijednost na dan 31. decembar prethodne godine. Poreski obveznik poreza na nepokretnosti je vlasnik nepokretnosti. U slučaju suvlasništva i zajedničkog vlasništva na nepokretnosti, svaki suvlasnik i svaki zajedničar je poreski obveznik. Ukoliko se vlasnik nepokretnosti ne može odrediti ili pronaći, poreski obveznik je lice koje po bilo kom osnovu koristi nepokretnost. Obaveza plaćanja poreza na nepokretnosti nastaje danom kada poreski obveznik stekne ili počne da koristi nepokretnost, zavisno od toga koji od uslova bude prije ispunjen. Nepokretnost u izgradnji podliježe plaćanju poreza prema procentu izgrađenosti na dan procjene vrijednosti. Poreska stopa poreza na nepokretnosti ne može biti manja od 0,05% od procijenjene vrijednosti nepokretnosti, niti veća od 0,50% od procijenjene vrijednosti nepokretnosti. U slučaju obavljanja deficitarne proizvodno-zanatske privredne djelatnosti, obveznik može biti oslobođen obaveze, o čemu posebnu odluku donosi skupština opštine, odnosno grada. 4.2. Fiskalni registar nepokretnosti Po nastanku poreske obaveze, poreski obveznik dužan je da Poreskoj upravi podnese prijavu za upis u fiskalni registar nepokretnosti. Fiskalni registar nepokretnosti je javna evidencija u pisanom ili elektronskom obliku koju vodi Poreska uprava. Podaci o svim nepokretnostima, porezu na nepokretnosti, poreskom broju, adresi nepokretnosti, njenim karakteristikama i vrijednostima, kao i drugi podaci nalaze se u fiskalnom registru. Vlasnici, odnosno korisnici, koji su stekli nepokretnosti do dana stupanja na snagu ovog zakona, dužni su da Poreskoj upravi podnesu Prijavu za upis u fiskalni registar. Prijava za upis podnosi se područnoj jedinici Poreske uprave prema lokaciji nepokretnosti u roku od trideset dana od dana nastanka poreske obaveze. Podaci iz prijave za upis se upisuju u fiskalni registar nepokretnosti i svakoj nepokretnosti se dodjeljuje poreski broj nepokretnosti (PBN). Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 – 000 – trocifrena šifra opštine; – MMM - trocifrena šifra mjesne zajednice unutar opštine; – TTTTT - petocifrena šifra tipa nepokretnosti; – XXXXX - petocifreni sekvencijalni broj nepokretnosti; – K - kontrolni broj po modulu 11. PBN se dodjeljuje svakoj nepokretnosti za koju je podnesena prijava za upis. U slučaju spajanja više nepokretnosti u jednu cjelinu, novonastaloj nepokretnosti se dodjeljuje novi PBN, dok se postojeći PBN proglašava neaktivnim. U slučaju podjele nepokretnosti, svaka novonastala nepokretnost dobija novi PBN, dok se postojeći PBN proglašavaju neaktivnim. Ukoliko dođe do promjene namjene nepokretnosti 50% i više, takva nepokretnost dobija novi PBN, dok se postojeći PBN proglašava neaktivnim. Poreski obveznik ima obavezu podnošenja prijave za upis za svih nepokretnosti koje posjeduje. Ukoliko građevinski objekat i zemljište čine jednu cjelinu, poreski obveznik podnosi jednu prijavu za upis. Za svaku stambenu ili poslovnu jedinicu koja se nalazi u sastavu stambeno-poslovne zgrade ili objekta podnosi se prijava za upis. Ako dijeljenjem nepokretnosti nastanu dvije ili više cjelina, za svaku nepokretnost potrebno je podnijeti prijavu za upis. Ako spajanjem dvije ili više nepokretnosti nastane cjelina, za novu nepokretnost potrebno je podnijeti prijavu za upis. Suvlasnici nepokretnosti podnose pojedinačno prijavu za upis. Suvlasnik nepokretnosti koji koristi cijelu nepokretnost, ili njen najveći dio, podnosi jedinstvenu prijavu, ukoliko ostali suvlasnici nisu poznati ili su nedostupni. Članovi istog domaćinstva koji su suvlasnici nepokretnosti, mogu sporazumno podnijeti jedinstvenu prijavu. Potrebna je saglasnost suvlasnika koja se daje potpisom na prijavi za upis. Zajedničari na nepokretnosti sporazumno podnose jedinstvenu prijavu za upis. Potrebna je saglasnost zajedničara koja se daje potpisom na prijavi za upis. Pravo na oslobađanje plaćanja poreza stiče se od dana podnošenja Zahtjeva za oslobađanje. Zahtjev se podnosi u roku koji je propisan za podnošenje prijave za upis. Jednim zahtjevom može se tražiti oslobađanje za više nepokretnosti u vlasništvu jednog lica. Podaci iz fiskalnog registra nepokretnosti dostupni su javnosti. Poreska lista je godišnji izvod iz fiskalnog registra nepokretnosti za svaku opštinu, odnosno grad. Manji broj nepokretnosti bio je u prometu – tržište je odredilo njihove cijene, to su tzv. “nepokretnosti u dinamici”. Većina nepokretnosti nisu bile u prometu - “nepokretnosti u statici”, a neizvjesno je da li će ikada i biti, pa je pitanje kako saznati njihovu tržišnu vrijednost. Podaci o prometovanim nepokretnostima koriste se za procjenu potencijalne tržišne vrijednosti nepokretnosti “u statici”. Procjena tržišne vrijednosti nepokretnosti vrši se korišćenjem modela masovne procjene tržišne vrijednosti nepokretnosti – KAMA. KAMA model je sistematska procjena vrijednosti grupe imovine na određeni dan primjenom standardizovanih procedura i statističkih testiranja.10 Predmosti KAMA modela su u tome što obezbjeđuje: – istovremenost, – jednoobraznost i – objektivnost utvrđivanja poreske osnovice za sve nepokretnosti na cijeloj teritoriji Republike Srpske. KAMA model izbjegava favorizovanje, obezbjeđuje nediskriminaciju i transparentnost u oporezivanju. KAMA model funkcioniše na principu upoređivanja podataka nepokretnosti čija se procjena tržišne vrijednosti vrši i slične nepokretnosti koja je bila u prometu. Procijenjena tržišna vrijednost se koriguje uticajem razlika predmetne nepokretnosti i prometovane nepokretnosti (pomoću koeficijenata). KAMA model zasniva se na korišćenju standardnog statističkog softverskog paketa (NCSS). Elementi na kojim počiva KAMA model su: – izovrijednosna linija – zamišljena linija, statistički utvrđena, koja predstavlja skup tačaka u prostoru na kojima nepokretnosti imaju istu tržišnu vrijednost; – lokacioni centar visoke vrijednosti – tačka u realnom prostoru u odnosu na koju nijedna druga tačka nema veću tržišnu vrijednost nepokretnosti; – ostali parametri: x, y koordinate nepokretnosti, udaljenost od centra visoke vrijednosti, površina, namjena, građevinska zona. Osnovni model za procjenu: V=GQ * (Pl*Ql+PL* QL +OL) V - tržišna cijena nepokretnosti GQ - opšti kvalitativni faktor (mjesto i vrijeme prodaje) Pl - vrijednost poboljšanja (u KM po kvadratnom metru) Poreska lista za određenu opštinu sadrži: Ql - količina poboljšanja (u kvadratnim metrima, sobe, kupatilo i sl.) – adresu nepokretnosti; PL - cijena zemljišta po kvadratnom metru – PBN; QL - veličina zemljišta (iz katastra) – procijenjenu vrijednost nepokretnosti. OL - ostali faktori (npr. garaža) Poreska uprava dostavlja primjerak Poreske liste svakoj opštini za svaku poresku godinu. Poreska lista se godišnje objavljuje u dnevnim novinama. Troškovni model: TV = OK [ VZ + (TI – A) ] TV – procijenjena tržišna vrijednost nepokretnosti 4.3. Metodologija procjene vrijednosti nepokretnosti OK – opšti kvalitativni faktor Tržišna vrijednost nepokretnosti je novčani iznos za koji nepokretnost može biti razmijenjena u datom trenutku na tržištu slobodnom voljom kupca i prodavca. Tržišna vrijednost nepokretnosti izražava se u jedinicama domaće valute. VZ – tržišna vrijednost zemljišta 9 10 TI – troškovi izgradnje istog takvog objekta A – amortizacija date nepokretnosti Pravilnik o upisu u fiskalni registar nepokretnosti, “Službeni glasnik RS” br. 16/09. Pravilnik o procjeni vrijednosti nepokretnosti, “Službeni glasnik RS” br. 37/09. 39 PBN je jedinstveni indikator svake nepokretnosti. PBN dodjeljuje Poreska uprava u obliku šifre od 17 karaktera.9 Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 4.4. Poreski račun i način plaćanja poreza PM2 (površina u metrima kvadratnim) Poreski račun označava izvod iz fiskalnog registra nepokretnosti kojim poreska uprava utvrđuje poresku obavezu. Za svaku registrovanu i oporezivu nepokretnost izdaje se poreski račun. Poreska uprava vodi poreske račune u elektronskoj formi. Poreski obveznik dobija poreski račun u pisanoj formi, nastao na osnovu elektronskog zapisa. BČD (broj članova domaćinstva) Poreski račun sadrži: 11 Umanjenje poreske osnovice ostvaruje se podnošenjem Zahtjeva za umanjenje poreske osnovice. Umanjenje poreske osnovice – jedno domaćinstvo Vrijednost stana 100 000 KM, površina 80 m2., sa tri člana domaćinstva. – PBN; UPO = (100 000 : 80) x [50 +10 x (3-1)] – ime i identifikacioni broj poreskog obveznika; UPO = (1250) x [ 50+20] – adresu nepokretnosti; UPO = 1250 x 70 – adresu za dostavljanje poreskog računa; UPO = 87 500 KM – procijenjenu vrijednost nepokretnosti; Porez se plaća na iznos 100 000 – 87 500 = 12 500 KM. – poresku stopu; Umanjenje poreske osnovice - različita domaćinstva – ukupno poresko zaduženje; Ako poreski obveznici nisu članovi istog domaćinstva, a suvlasnici su iste nepokretnosti, Poreska uprava će umanjenje poreske osnovice u vrijednosti od 50 m2 podijeliti na poreske obveznike proporcionalno njihovom učešću u vlasništvu: – datum dospijeća plaćanja poreske obaveze; – postupak plaćanja i pouku o pravnom lijeku. Poreska uprava izdaje poreske račune za tekuću poresku godinu do 31. marta za sve nepokretnosti čija je vrijednost procijenjena na dan 31. decembar prethodne godine. Poreski račun se dostavlja na adresu poreskog obveznika. Ukoliko je adresa poreskog obveznika izvan teritorije BiH, poreski račun se dostavlja na adresu na kojoj se nalazi nepokretnost. 40 Poreskom obvezniku kojem nije izdat poreski račun Poreska uprava izdaje poreski račun za tekuću poresku godinu u roku od 30 dana od dana sticanja nepokretnosti. Poreska obaveza se utvrđuje proporcionalno broju mjeseci za koji je on ili ona obveznik za stečenu nepokretnost. Za svaku registrovanu nepokretnost izdaje se onoliko računa koliko je registrovanih poreskih obveznika. Ukupna poreska obaveza za nepokretnost dijeli se na više poreskih računa proporcionalno udjelu obveznika u vlasništvu nad nepokretnosti. Poreska uprava dostavlja jedinstven poreski račun za nepokretnosti na kojom postoji suvlasništvo, ukoliko su se suvlasnici pismeno izjasnili na prijavi za upis da se izdaje jedinstveni račun. Ukoliko se izvrši prenos vlasništva u toku poreske godine, poreski obveznik koji je izvršio prenos dužan je da izmiri dospjeli dio obaveze za period od početka godine do dana prenosa vlasništva. U ovakvim slučajevima Poreska uprava izdaje novi poreski račun. Iznos zaduženja utvrđuje se množenjem procijenjene tržišne vrijednosti nepokretnosti na dan 31. decembra prethodne poreske godine i poreske stope koju utvrđuje skupština opštine, odnosno grada. Poreska uprava utvrđuje iznos umanjenja poreske osnovice za svakog poreskog obveznika. Iznos umanjenja poreske osnovice utvrđuje se kao UPO = (PTVN : PM2) x [50 +10 x (BČD-1)] UPO (umanjenje poreske osnovice) PTVN (procijenjena tržišna vrijednost nepokretnosti) 11 12 UPO = (PTVN 50 M2 : BrPO) + PTVN 10 M2 x (BČD-1) PTVN (procijenjena tržišna vrijednost nepokretnosti) PM² (površina u metrima) BrPO (broj poreskih obveznika) BČD (broj članova domaćinstva). Umanjenje poreske osnovice – obveznici nisu članovi istog domaćinstva Dva obveznika su suvlasnici iste kuće (vlasništvo 1/2) i svaki je posebno podnio prijavu. Kuća je površine 180 m2 i vrijedi 300 000 KM. Jedno domaćinstvo ima dva člana, a drugo tri člana. Umanjenje za prvog poreskog obveznika UPO = (83 333/2) + 16 667 x (2-1) = 41 665.5 +16 667 = 58 333.5 KM12 Umanjenje za drugog poreskog obveznika UPO = (83 333/2) + 16 667 x (3-1) = 41. 665 + 33 334 = 74 999 KM Ukupno umanjene za nepokretnost 58 333.5 KM + 74 999 KM = 133 332 KM Porez na nepokretnosti plaća sa na osnovu poreskog računa u dva dijela: prvi najkasnije do 30. juna i drugi do 31. decembra u poreskoj godini. Uplata prvog dijela ne može biti manja od 50% ukupnog iznosa poreske obaveze iz poreskog računa. Uplata poreza se vrši striktno prema primjeru uplatnice koja je data uz poreski račun. Poreski obveznik ima pravo da uloži pismeni prigovor na iznos poreske obaveze. Prigovor se podnosi područnoj jedinici poreske uprave na čijoj se teritoriji nalazi nepokretnost. Poreski obveznik ima obevezu da plati porez na način i u roku propisanom zakonom. Na iznos poreske obaveze koja ne bude uplaćena u roku, plaća se zatezna kamata za svaki dan zakašnjenja. Pravilnik o poreskom računu i načinu plaćanja poreza na nepokretnosti, “Službeni glasnik RS” br. 29/09, 33/09. 50 m2 = 83 332 KM, 10 m2 = 16 667 KM. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 5. OSNOVNE PROMJENE U ZAKONU O POREZU NA NEPOKRETNOSTI U ODNOSU NA ZAKON O POREZIMA NA IMOVINU Slijedi pregled osnovnih promjena koje donosi novi Zakon na nepokretnosti u odnosu na dosadašnji Zakon o porezu na imovinu. Tabela 2: Razlike između Zakona na nepokretnosti i Zakona o porezu na imovinu13 Zakon o porezu na imovinu Zakon o porezu na nepokretnosti Zakonom se uvodi porez na imovinu. Zakonom se uvodi porez na nepokretnosti. Predmet oporezivanja Predmet oporezivanja Predmet oporezivanja su prava na nepokretnostima u Republici Srpskoj, i to prava: - svojine; - plodouživanja; - upotrebe i pravo stanovanja; - zakupa stana i zakupa poslovne prostorije i drugih nepokretnosti preko jedne godine; - korišćenja gradskog građevinskog zemljišta. Predmet oporezivanja su nepokretnosti u Republici Srpskoj. Nepokretnost je zemljište sa svim što je trajno spojeno sa njim, ili što je izgrađeno na površini zemljišta, iznad ili ispod njega. Nepokretnosti obuhvataju zemljište sa svim što je trajno spojeno sa njim, kao što su kuće, stambene zgrade, poslovne zgrade, garaže, benzinske pumpe, hoteli i sl. Poreski obveznik Poreski obveznik Poreski obveznik je pravno i fizičko lice koje je imalac prava na nepokretnosti. - Ukoliko više pravnih ili fizičkih lica ostvaruju pravo na istoj nepokretnosti, poreski obveznik je svako od njih, srazmjerno svom udjelu u nepokretnosti. Poreski obveznik je svaki vlasnik nepokretnosti. - Nepokretnost, a ne vlasnik nepokretnosti, podliježe plaćanju poreza. - Ukoliko se vlasnik ne može utvrditi ili pronaći, poreski obveznik je korisnik ili lice koje zauzima nepokretnost. U slučaju suvlasništva i zajedničkog vlasništva, svaki suvlasnik i zajedničar je poreski obveznik. Status poreskog obveznika po osnovu prava korišćenja nepokretnosti ne može biti osnov za sticanje prava na nepokretnosti. Poreska osnovica Poreska osnovica Porez na imovinu plaća se u apsolutnom iznosu po kvadratnom metru korisne površine ili u propisanom iznosu. - Porez se plaća na površinu nepokretnosti. Porez na nepokretnosti plaća se na tržišnu vrijednost nepokretnosti utvrđenu u skladu sa Zakonom. - Za svaku poresku godinu tržišna vrijednost nepokretnosti je njena procijenjena vrijednost na dan 31. 12. prethodne godine. Procijenjena vrijednost je novčani iznos na osnovu koga se oporezuje nepokretnost. Poreska stopa Poreska stopa Nema poreske stope. Stambena površina 0,3-0.5 KM/ m2. Vikend kuća i poslovni prostor 0,1 KM/ m2. Prodajni i ugostiteljski prostor 2 KM/ m2. Zemljište za benzinsku pumpu 3 KM/ m2. Benzinska pumpa 3000 KM /pumpi; Uslužni poslovni prostor 0,10 KM/ m2. Kancelarijski prostor 1 KM/ m2. Ostala prava 0,05 KM/ m2. Poreska stopa ne može biti manja od 0,05% procijenjene vrijednosti nepokretnosti, niti veća od 0,5% procijenjene vrijednosti nepokretnosti. Skupštine opština i gradova utvrđuju poresku stopu koja će se primjenjivati za oporezivanje nepokretnosti na njihovoj teritoriji najdalje do 31. decembra tekuće za narednu poresku godinu. Poreska stopa poreza na nepokretnosti se ne može mijenjati u toku jedne poreske godine. Nastanak poreske obaveze Nastanak poreske obaveze Poreska obaveza nastaje danom sticanja prava, odnosno danom početka korišćenja, danom osposobljavanja, danom izdavanja upotrebne dozvole ili danom omogućavanja korišćenja imovine na drugi način. Poreska obaveza nastaje danom sticanja nepokretnosti, odnosno danom početka korišćenja nekretnine. Prvi događaj određuje nastanak poreske obaveze. Nepokretnosti u izgradnji podliježu plaćanju poreza prema procentu izgrađenosti. 13 www.poreskaupravars.org 41 Nepokretnosti obuhvataju: - zemljište; - stambene i poslovne zgrade; - stanove; - poslovne prostorije; - garaže; - zgrade i prostorije za odmor i rekreaciju. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Poreska oslobađanja (nepokretnosti) Porez na imovinu ne plaća se na prava na nepokretnosti: - u vlasništvu države, koje koriste njeni organi; - diplomatskih i konzularnih predstavništava stranih država (ukoliko postoji reciprocitet); - vjerskih zajednica; - od kulturnog i istorijskog značaja; - koje se koriste u obrazovne, kulturne, naučne, društvene, zdravstvene, humanitarne i sportske svrhe; - puteve, lučke obale i lukobrane, brodske prevodnice, pruge, aerodromske piste, brane, objekte za zaštitu i dr. objekte od javnog značaja; - skloništa za zaštitu ljudi i roba od ratnih dejstava; - poljoprivredno zemljište i ekonomske zgrade u poljoprivredi; - proizvodni i poslovni prostor i poslovni prostor površine do 10 m2. Sljedeće nepokretnosti su oslobođene plaćanja poreza na nekretnine: - u vlasništvu, države koje koriste njeni organi; - diplomatskih i konzularnih predstavništava stranih država (ukoliko postoji reciprocitet) - vjerskih zajednica; - kulturni i istorijski spomenici; - koje se koriste u obrazovne, kulturne, naučne, društvene, zdravstvene, humanitarne i sportske svrhe; - putevi, lučke obale i lučki putevi, brodogradilišta, željezničke pruge, aerodromske piste, brane, objekti za zaštitu i dr. objekti od javnog značaja; - skloništa za zaštitu ljudi i roba od ratnih dejstava; - objekti ili dijelovi objekata koji služe za izvođenje javnih radova; - nepokretnosti koje se nalaze u minskim poljima i - obrađeno poljoprivredno zemljište i nepokretnosti koje služe za vlastitu poljoprivrednu proizvodnju. Poreska oslobađanja (lica) Poreska oslobađanja (lica) Poreza na imovinu (na zgrade, stanove ili stanarsko pravo) oslobođene su i sljedeće kategorije fizičkih lica: - ratni vojni invalidi od I do III kategorije; - porodice poginulih i nestalih boraca; - penzioneri; - lica registrovana kod Centra za socijalni rad. Poreska oslobađanja nisu predviđena. - Nema oslobađanja za određene kategorije stanovništva. Umanjenje poreske osnovice Umanjenje poreske osnovice Nisu predviđena umanjenja ove vrste. Poreski obveznik ima pravo na umanjenje osnovice za vrijednost 50m² za obveznika i po 10m² za svakog člana njegovog domaćinstva. Ako više obveznika stanuje u jednoj stambenoj jedinici, tada samo jedan ima pravo na umanjenje od 50m², a za ostale obveznike i članove domaćinstva umanjuje se osnovica za vrijednost od po 10m². Jedno lice može biti nosilac prava na umanjenje samo na jednoj nepokretnosti. Utvrđivanje poreza Utvrđivanje poreza 42 Poreska oslobađanja (nepokretnosti) Utvrđivanje poreza vrši se na osnovu podataka iz poreske prijave, Utvrđivanje poreza vrši se na osnovu podataka iz poreske prijave i poslovnih knjiga i drugih podataka kojim raspolaže poreski organ. propisanih standarda za procjenu tržišne vrijednosti nepokretnosti. Vrši se kontrola ispravnosti obračuna poreza. - Ažuriranje tržišnih vrijednosti procijenjene imovine vrši se svakih pet godina. - Podaci u fiskalnom registru su dostupni javnosti. Potpune liste oporezovanih nepokretnosti u svakoj opštini objavljivaće se jednom godišnje. Poreska prijava Poreska prijava Poreska prijava se podnosi do 28. februara godine za koju se vrši utvrđivanje poreza. Prijava se podnosi u područnoj jedinici u opštini na čijoj se teritoriji nalazi nekretnina. Prijava za upis u fiskalni registar podnosi se u roku od četiri mjeseca nakon stupanja na snagu zakona. Prijava se podnosi u područnoj jedinici u opštini na čijoj se teritoriji nalazi nepokretnost. Poreski obveznik koji stekne ili počne da koristi nepokretnosti po isteku roka od četiri mjeseca, a prije početka primjene zakona, dužan je da dostavi prijavu za upis u roku od 30 dana od dana sticanja ili korišćenja nepokretnosti. Odgovornost Poreske uprave Odgovornost Poreske uprave Poreska uprava obavlja sljedeće poslove: - utvrđuje oporezivu imovinu u Republici Srpskoj; - procjenjuje imovinu, odnosno kontroliše ispravnost procijenjene vrijednosti; - vrši naplatu i prinudnu naplatu poreza na imovinu; - rješava po žalbama poreskih obveznika. Poreska uprava obavlja sljedeće poslove: - registruje oporezive i neoporezive nepokretnosti u Republici Srpskoj; - uspostavlja i vodi fiskalni registar nepokretnosti; - procjenjuje vrijednost nepokretnosti; - priprema i izdaje poreske račune; - vodi evidenciju o uplatama poreza i poreskim računima; - vrši druge obaveze propisane Zakonom o Poreskoj upravi i ovim zakonom. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Plaćanje poreza Plaćanje poreza Porez na imovinu može se platiti u ukupnom iznosu prilikom podnošenja poreske prijave ili tromjesečno, i to u roku od 45 dana od dana početka tromjesečja (15. februara, 15. maja, 15. avgusta i 15. novembra). Porez na nepokretnosti se plaća u dvije rate, i to prva najkasnije do 30. juna i druga najkasnije do 31. decembra u poreskoj godini. Uplata do 30. juna mora biti najmanje 50% od ukupnog iznosa dospjele obaveze. Ukoliko poreski obveznik izvrši prenos vlasništva na novog poreskog obveznika, dužan je izmiriti dospjeli dio obaveze od početka godine do dana prenosa vlasništva. Početkom primjene Zakona o porezu na nepokretnosti prestaje da važi Zakon o porezima na imovinu. Zakon o porezu na nepokretnosti primjenjivaće se od 1. januara 2010. godine. 6. CILJEVI REFORME POREZA NA IMOVINU U RS Reforma poreza na nekretnine neophodna je zbog potrebe za vlastitim prihodima lokalnih zajednica. Neophodna je decentralizacija oporezivanja imovine. Reformom bi se podstakla efikasna alokacije resursa, kao i racionalnije korišćenje nekretnina (alternativna upotreba). Reforma poreza na nekretnine doprinijeće i realnijem iskazivanju cijena, kao i usklađivanju pravne osnove oporezivanja imovine sa dostignutim nivoom poreskih reformi u drugim sektorima. Povrh svega, neophodno je poboljšanje registra imovine. Trenutni ciljevi reforme poreza na imovinu u RS su: – sinhronizacija oporezivanja imovine sa drugim reformskim poduhvatima u oblasti poreza (PDV, porez na dohodak i porez na dobit), – kreiranje alternativnog izvora javnih prihoda za lokalne zajednice, – poboljšanje pravednosti raspodjele poreskog opterećenja među poreskim obveznicima – značajno će se unaprijediti horizontalna i vertikalna jednakost, – unapređenje decentralizacije i opštinske fiskalne autonomije davanjem vlastitog izvora prihoda lokalnim vlastima, lakog za upravljanje, – diferenciranje poreske osnovice od koje zavisi finansiranje opštinskih javnih usluga, – uspostavljanje kontinuirane kreditne sposobnosti opština, – poboljšanje efikasnosti korišćenja zemljišta kroz podsticanje alternativne upotrebe zemljišta kao ograničenog resursa, – poboljšanje pozicije lokalnih vlasti u RS povećanjem finansijskih kapaciteta lokalnih vlasti, – poboljšanje poslovnog okruženja u opštinama. Dugoročni ciljevi reforme poreza na imovinu u RS su: – unapređenje gruntovnice i katastra, – podsticaj registrovanja imovine, – razvoj dinamičnijeg tržišta nekretnina, – reorganizacija hipotekarnih kredita, – unapređenje rada procjenitelja imovine. ZAKLJUČAK Zakon o porezu na nepokretnosti je zakon koji je nedostajao da bi direktni porezi koji su potpuno u nadležnosti RS bili uređeni modernim zakonima i da bi tržište nepokretnosti, kao jedno od najvažnijih tržišta, dobilo stabilnu, na ekonomskim principima utemeljenu, regulaciju. Zakon o porezima na imovinu iz 2001. godine, koji je do sada bio u primjeni, ne nudi potrebni nivo regulacije ove oblasti u skladu sa dostignitim stepenom reformi i ukupnog razvoja RS. Dosadašnji zakon ima čisti fiskalni karakter i ne omogućava vođenje ozbiljnije politike u ovoj oblasti, čime nepokretnosti, kao jedan od značajnih dijelova ukupnog društvenog bogatstva RS, ostaju izvan poželjne ekonomske regulacije. Dosadašnja iskustva sa primjenom Zakona o porezima na imovinu nisu zadovoljavajuća u smislu da nije postignut visok stepen obuhvatnosti nepokretnosti porezom, opštine nemaju gotovo nikakav uvid u oporezivanje nepokretnosti na njihovoj teritoriji, poresko opterećenje nije proporcionalno vrijednosti nepokretnosti, a time ni ekonomskoj snazi poreskog obveznika, što je u suprotnosti sa odredbama Ustava Republike Srpske. Isto tako, postojeći zakon nije stimulisao racionalno investiranje u nepokretnosti. Jedan od važnih razloga zbog kojih je usvojen novi zakon o oporezivanju nepokretnosti je težnja ka konstituisanju stabilnog tržišta nepokretnosti sa cjelokupnom infrastrukturom koju ono podrazumijeva. Novim zakonom predviđeno je ukidanje poreza na prenos vlasništva nad nepokretnostima i poreza na poklon i nasljedstvo nepokretnosti. Po Zakonu o porezu na nepokretnosti, poreska osnovica je tržišna vrijednost nepokretnosti. Tržišna vrijednost se definiše kao novčani iznos za koji imovina može biti razmijenjena, na otvorenom i konkurentnom tržištu, pod normalnim okolnostima i dobrovoljnim putem, u transakciji između zainteresovanih strana, koje posjeduju razuman stepen informisanosti o relevantnim činjenicama. Poreska politika ide u pravcu da se oporezivanje vrši na osnovu tržišnih vrijednosti nepokretnosti, da su vremenski periodi procjene što kraći, da se koristi tehnika savremene kontrole kvaliteta u rukovođenju postupcima koji se izvode u osnovnim procjenama, masovnoj procjeni i poreskoj administraciji, jer su svi oni na kritičnom putu za uspješno i profesionalno utvrđivanje i funkcionisanje poreza na nepokretnostima. 43 Porez na imovinu, odnosno nepokretnost, uplaćuje se na račun opštine ili grada na čijoj teritoriji se imovina (nepokretnost) nalazi. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 IZVORI 1. Kesner-Škreb Marina, Što sve treba znati o oporezivanju nekretnina, Institut za javne financije, Zagreb, 2009. 2. Lovčević Jovan, Institucije javnih finansija, “Službeni list SFRJ”, Beograd 1991. 3. Milojević Aleksa, Trklja Milivoje, Javne finansije, Ekonomski fakultet, Srpsko Sarajevo 2000. 4. Musgrave Richard i Musgrave Peggy, Public Financein Theory and Practice, New York: McGraw-Hil, 1989. 5. Zakon o porezu na imovinu, “Službeni glasnik RS” br. 51/01. 6. Pravilnik o upisu u fiskalni registar nepokretnosti, “Službeni glasnik RS”, 16/09. 7. Zakon o porezu na nepokretnosti, “Službeni glasnik Republike Srpske”, 110/08. 8. Pravilnik o poreskom računu i načinu plaćanja poreza na nepokretnosti, “Službeni glasnik RS”, br. 29/09. 9. Pravilnik o procjeni vrijednosti nepokretnosti, “Službeni glasnik RS”, br. 37/09. 10. IBFD, 2009. European Tax Surveys. Amsterdam: IBFD. Dostupno na: [http://online2.ibfd.org/eth/]. 11. OECD: Revenue Statistics 1965-2007. Paris: OECD, 2008. 12. www.poreskaupravars.org Summary Current Law on property tax imposed tax on property, inheritance and gift tax, as well as tax on transfer of real estate and rights. Real estate tax on which the taxpayer is entitled, is paid on size of property and is paid in the absolute amount of surface area. Real estate in tax sense are considered: land, residential and commercial buildings, business premises, garages, buildings and facilities for recreation and other buildings. 44 In total collected revenues, the share of revenue from all property tax is quite low. Local authorities in Republic of Srpska do not have the authority to establish their own tax rates and are dependent upon the tax admistration at the entity level in collection and distribution of income. TARA has completed the reform of direct taxation led by donors. This project has helped Federation of Bosnia and Herzegovina, Republic of Srpska and Brcko District to establish a modern and coherent framework for direct taxation which includes corporate income taxes, taxes on the income of citizens, as well as real estate taxes based on their market value. New Law on real estate shall be applied to real estate market value. This new Law transfers jurisdiction from the entities to local communities to regulate the rate of tax on real estate market value in the range from 0.05 % to 0.50 %. TARA has worked on creating and implementing a legal framework that will be comprehensive, coherent and consistent with the best international practice. Key words: property tax, Republic of Srpska, real estate, tax revenues, local communities, tax rates, tax reform, TARA project. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 UDK 336.146:551.583 STRUČNI RAD Žarko Mionić* Mjesto i uloga fiskalne odgovornosti u izradi i izvršenju budžeta Utvrđivanje značaja fiskalne odgovornosti u ukupnom procesu izrade i izvršenja budžeta u velikoj mjeri određuje pravce aktivnosti ekonomskih entiteta. Odgovornost u budžetskom smislu je koncept u okviru vladine politike ili upravljanja koji znači da političari i javni službenici imaju obavezu da s vremena na vrijeme odgovaraju na pitanja o njihovim službenim aktivnostima i da moraju biti odgovorni za provođenje ovlaštenja koja su im dodijeljena. Značenje termina “fiskalna odgovornost” se indirektno preuzima iz odredbi zakonskoh propisa kojima se reguliše budžetsko poslovanje, kao i zakonskih propisa koji su u neposrednoj vezi sa budžetskim poslovanjem. Zakonsko regulisanje fiskalne odgovornosti u Republici Srpskoj i zemljama u okruženju se svodi na osnovni zakon o budžetu i prateće zakone o računovodstvu i javnim nabavkama. Fiskalna odgovornost se može podijeliti na nekoliko posebnih vrsta, ali se u suštini svodi na individualnu odgovornost u budžetskom procesu, bila ona ekonomska, politička, sankcionisana, nesankcionisana, prouzrokovana činjenjem ili nečinjenjem. Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske predstavlja bazni budžetski zakon i kao takav sadrži sve vrste fiskalne odgovornosti. Najveći broj kvalifikacija u revizorskim izvještajima na svim fiskalnim nivoima u Bosni i Hercegovini se odnosi na stvaranje obaveza budžetskog korisnika iznad iznosa predviđenog, odnosno utvrđenog u budžetu. Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju poreski obveznici (ako se deficit finansira povećanjem poreza) ili drugi budžetski korisnici (ako se deficit pokriva na teret pozicija ostalih budžetskih korisnika). S druge strane, fiskalna odgovornost u Zakonu o trezoru je podijeljena na fiskalnu odgovornost za lica iz Ministarstva finansija i na lica iz ostalih budžetskih korisnika. Posebna specifičnost u pogledu definisanja fiskalne odgovornosti je propisana u susjednoj Hrvatskoj. Naime, Zakonom o fiskalnoj odgovornosti, koji je stupio na snagu 1. januara 2011. godini, određena su pravila kojima se ograničava državna potrošnja, jača odgovornost za zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje budžetskih sredstava, te jača sistem kontrola i nadzora radi osiguranja fiskalne odgovornosti. Prema iskustvima evropskih zemalja sa dužom i bogatijom budžetskom tradicijom i kulturom, prilikom izrade budžeta i postupaka izvršenja budžeta potrebno je posebno razraditi elemente u vezi sa formulisanjem politike i pripreme budžeta, reformom javnih izdataka, poboljšanjem upravljanja javnim izdacima i ulogom zakonodavstva i sistemima za izvršenje budžeta. Ključne riječi: fiskalna odgovornost, budžetski propisi, budžetsko poslovanje, državna potrošnja, reforma javnih izdataka. UVOD Od 1. januara 2011. godine u Republici Hrvatskoj je, kao u prvoj zemlji u okruženju, u primjeni Zakon o fiskalnoj odgovornosti (“Narodne novine Hrvatske”, broj 139/10). Republika Srbija je tokom 2010. godine takođe propisala fiskalnu odgovornost učesnika u budžetskom procesu, ali izmjenama Zakona o budžetskom sistemu (“Službeni glasnik Srbije”, broj 73/10). Dakle, zemlje u okruženju su shvatile značaj fiskalne discipline, a u istom kontekstu i fiskalne odgovornosti, te su pristupile značajnoj fazi poboljšanja ukupnog budžetskog procesa kroz zakonsko regulisanje navedene materije. Republika Srpska je pak pitanje fiskalne odgovornosti regulisala putem više zakona, ali bazni je Zakon o budžetskom sistemu. * Deloitte, Kancelarija u Banjoj Luci. E-mail: zmionic@deloittece.com Šta je zapravo odgovornost u budžetskom smislu? Prema Rječniku (Glossary: Selection of Terms and Expressions Used in the External Audit of the Public Sector, Court of Auditors of the European Communities, Luxemburg, IFAC, 1998), odgovornost (engl. accountability) je: koncept u okviru vladine politike ili upravljanja koji znači da: a) političari i javni dužnosnici imaju obavezu da s vremena na vrijeme odgovaraju na pitanja o njihovim službenim aktivnostima (engl. answerability) i b) moraju biti odgovorni za provođenje ovlaštenja koja su im dodijeljena. 45 Rezime Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Da bi princip odgovornosti bio efektivan, moraju se jasno utvrditi i kontinuirano održavati jasne linije odgovornosti. Mjere odgovornosti trebalo bi da odgovore na sljedeća tri pitanja: a) ko je odgovoran, b) za šta je odgovoran (predmet odgovornosti) i c) kome je odgovoran. Da bi se osiguralo odgovarajuće sprovođenje principa odgovornosti, postoji potreba za predvidivim i djelotvornim posljedicama u vezi sa ponašanjem i načinom rada. U javnom sektoru odgovornost pojedinih službenika u okviru njihove organizacije prema spoljnim kontrolnim tijelima najčešće se primjenjuje u vezi sa pitanjima kako je novac potrošen i koji su rezultati postignuti. Takođe je od suštinske važnosti u demokratskim sistemima opšta - generalna odgovornost ministara prema državnom ili drugom parlamentu i najširoj javnosti. Nažalost, kakav je odnos stanovništva prema fiskalnoj odgovornosti i kakav je nivo budžetske kulture u razvijenim zemljama u odnosu na Bosnu i Hercegovinu (na svim nivoima) najbolje prikazuju sljedeći primjeri: a) Krajem prošlog vijeka, Vlada Izraela je smijenila ministra finansija jer je ostvario suficit u budžetu, sa jednostavnim obrazloženjem: suficitom posredno, a poreskim prihodima neposredno je neopravdano opteretio privredu, te je direktno uticao na slabljenje privrednog razvoja u budućem periodu. b) Na svim nivoima u Bosni i Hercegovini se poreska izdvajanja neopravdano povećavaju, što je privredu opteretilo do maksimuma, ali i dalje u narodu vrijedi: “što državu više koštaš, to te više cijene”. 46 1. UOPŠTE O FISKALNOJ ODGOVORNOSTI U uvodnom dijelu teksta je naveden termin i značenje termina “odgovornost”. Međutim, nigdje nije konkretno definisan termin “fiskalna odgovornost”. Značenje ovog termina se indirektno preuzima iz odredbi zakonskoh propisa kojima se reguliše budžetsko poslovanje, kao i zakonskih propisa koji su u neposrednoj vezi sa budžetskim poslovanjem (npr. zakonski propisi o javnim nabavkama). Značaj fiskalne (ne)odgovornosti na području Bosne i Hercegovine može se sagledati iz sljedećih primjera: “... Vozaču ministra prošle godine iz budžeta plaćeno je prosječno 243 KM mjesečno za telefoniranje, iako je imao pravo da potroši 50 KM. Vozači ministra i njegovog zamjenika primali su naknade za prevoz, iako obojica putuju na posao službenim automobilima... Revizori su otkrili da je 23. juna servis automobila, koji koristi ministar, plaćen 20.049 KM, iako je isto vozilo bilo na redovnom servisu u februaru i aprilu kod istog servisera...” (Izvor: Glas Srpske, Banja Luka, ponedjeljak, 18. jul 2011. godine, strana 3). Ovi, naizgled “sitni” detalji i postupci možda i nisu značajni ako ih posmatramo pojedinačno, ali ako se uzme u obzir da u revizorskim izvještajima većine budžetskih korisnika na području Bosne i Hercegovine stoje iste konstatacije, to je zabrinjavajuće za građane – poreske obveznike i trebalo bi biti prvi signal na koji bi morali reagovati predsjednici vlada na svim nivoima. Kada je u pitanju podjela fiskalne odgovornosti, literatura s područja bivše Jugoslavije je dosta oskudna. Za potrebe ove anilize ona bi se “mogla posmatrati” na sljedeći način: a) sa stanovišta nosilaca odgovornosti fiskalna odgovornost se dijeli na: – ekonomsku i – političku. Ekonomska fiskalna odgovornost podrazumijeva odgovornost za: – sve postupke koji se tiču poreskih i ostalih opterećenja privrede i poreskih obveznika, te optimalnog opterećenja poreskih obveznika s ciljem optimalnog ostvarenja budžeta na svim nivoima i efikasnog funkcionisanja državnih organa u funkciji ostvarenja prava građana, – način donošenja i izvršenja budžeta i finansijskih planova, – efikasno i ekonomski opravdano provođenje javnih nabavki i – uopšte optimalnu štednju novca poreskih obveznika na svim nivoima, s ciljem što manjeg opterećenja privrede i građana kao poreskih obveznika. Politička fiskalna odgovornost je sofisticirana vrsta odgovornosti i ista podrazumijeva istančan politički sluh i postupke kojima se poreskim obveznicima jasno stavlja do znanja da nosilac političke funkcije shvata prvenstveno ekonomsku i socijalnu poziciju velike većine stanovništva i poreskih obveznika, te svojim postupcima izbjegava sve vrste troškova i izdataka iz budžeta koji nisu neophodni ili ih svodi na minimalni nivo neophodan za izvršenje funkcija, na primjer uzdržavanje od kupovine skupih automobila, namještaja (pogotovo iz uvoza) i umjetničkih djela u vrijeme ekonomske krize itd. b) sa stanovišta pravne odgovornosti fiskalna odgovornost se dijeli na: – sankcionisanu i – nesankcionisanu. Sankcionisana fiskalna odgovornost podrazumijeva odgovornost definisanu kaznenim odredbama u budžetskim i ostalim zakonima (npr. odgovornost za neuplaćivanje vlastitih prihoda budžetskih korisnika po Zakonu o budžetskom sistemu Republike Srpske). Nesankcionisana fiskalna odgovornost je vrlo bliska političkoj fiskalnoj odgovornosti i podrazumijeva odgovornost koja nije definisana kaznenim odredbama u budžetskim i ostalim zakonima (npr. odgovornost za korišćenje budžetske rezerve iznad iznosa propisanih članom 14. stav (2) Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu nije propisana, ali je ta potrošnja limitirana istim zakonom). c) sa stanovišta budžetskih postupaka fiskalna odgovornost se dijeli na: – fiskalnu odgovornost prouzrokovanu činjenjem i – fiskalnu odgovornost prouzrokovanu nečinjenjem. Fiskalna odgovornost prouzrokovana činjenjem podrazumijeva odgovornost koja nastaje na osnovu učinjenih postupaka ovlašćenih i drugih lica u budžetskom procesu uopšte (npr. ako ovlašćeno lice ili druga lica u budžetskom korisniku stvaraju u određenoj fiskalnoj godini rashode koji su iznad iznosa koji su planirani ili za koje postoje raspoloživa sredstva, a u skladu sa članom 39. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske). Ova vrsta odgovornosti je jasno uočljiva, jednostavna za utvrđivanje i predstavlja osnovnu i najvažniju odgovornost svih u budžetskom procesu u zemljama sa razvijenom budžetskom tradicijom i kulturom. Fiskalna odgovornost prouzrokovana nečinjenjem podrazumijeva odgovornost koja nastaje na osnovu toga što ovlašćena i druga lica u budžetskom procesu uopšte ne preduzimaju blagovremeno ili nikako ne preduzimaju postupke koje su inače dužni provoditi u budžetskom procesu (npr. ako ovlašćeno lice ili druga lica u budžetskom korisniku ne provode procedure propisane Zakonom o javnim nabavkama, te po tom osnovu neopravdano nastaju troškovi i izdaci za budžete). U teoriji i praksi je vjerovatno moguće pronaći i drugačije podjele fiskalne odgovornosti, ali za učesnike u budžetskom procesu, za korisnike budžetskih sredstava i, na kraju, za korisnike finansijskih izvještaja svih korisnika budžetskih sredstava je veoma važno da shvate da ta odgovornost postoji i da bi svi trebalo da preuzimaju opštu odgovornost za uspješno funkcionisanje državne i/ili lokalne zajednice. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Takođe, u analizi fiskalne odgovornosti potrebno je razlučiti odgovornosti po osnovu kojih mogu nastati štetne posljedice po budžete, građanstvo i poreske obveznike i odgovornosti za formalne elemente po osnovu kojih ne mogu nastati štetne posljedice. Konačno, osnovna analiza fiskalne odgovornosti se praktično vrši na osnovu kaznenih odredbi budžetskih zakona, dok posebna analiza obuhvata i postupke i radnje koji nisu sankcionisani, ali utiču na budžetsko poslovanje, kao i poslovanje društvene zajednice u cjelini (prvenstveno se misli na poslovanje privrednih društava). Zato će se predstojeća analiza fiskalne odgovornosti uglavnom zasnivati na tzv. ekonomskoj i sankcionisanoj fiskalnoj odgovornosti, dok će se ostale vrste navoditi samo ako imaju značajan mogući negativan efekat. 2. FISKALNA ODGOVORNOST U REPUBLICI SRPSKOJ Fiskalna odgovornost u Republici Srpskoj je direktno ili indirektno uglavnom propisana sljedećim zakonima: - - - Zakonom o budžetskom sistemu Republike Srpske (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 54/08 - prečišćeni tekst, 126/08. i 92/09), Zakonom o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 1/11), Zakonom o trezoru (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 16/05. i 92/09), Zakonom o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”, broj 49/04, 19/05, 52/05, 92/05, 8/06, 24/06, 70/06, 56/07, 12/09. i 60/10), Zakonom o računovodstvu i reviziji Republike Srpske (“Službeni glasnik RS”, broj 36/09. i 52/11) i Krivičnim zakonom Republike Srpske (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 49/03. i 73/10). Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske predstavlja bazni budžetski zakon i kao takav sadrži sve vrste fiskalne odgovornosti. a) Odgovorno lice budžetskog korisnika, odgovorno lice nadležno za budžet i odgovorno lice u fondovima imaju fiskalnu odgovornost da vlastite prihode koje ostvare ti budžetski korisnici u procentu propisanom zakonom o izvršenju budžeta za dotičnu fiskalnu godinu uplati u propisanom roku na račun budžeta Republike Srpske. Ova obaveza je propisana odredbama člana 7. tačka 9. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske i odredbama člana 3. stav (14) Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, a sankcionisana je odredbama člana 74. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. Ukoliko neko od navedenih lica postupi suprotno navedenim odredbama, eventualnu korist će imati samo taj budžetski korisnik (možda samo neka lica u tom budžetskom korisniku), ali budžet određenog ekonomskog entiteta će biti direktno oštećen i materijalno i izvještajno, a korisnici finansijskih izvještaja neće imati realne i istinite podatke. Indirektna šteta nastaje na način da će odgovorna lica u drugim budžetskim korisnicima, kada utvrde da prekršioci nisu sankcionisani, i sami obustaviti promet preko jedinstvenog računa trezora ili drugog propisanog računa. Budžet ekonomskog entiteta gdje ovakva praksa uzme maha imaće ozbiljne teškoće u budućim periodima. b) Značajna fiskalna odgovornost za ovlašćena lica je propisana odredbama člana 12. stav 1. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, da se, mimo navedenog zakona, ne mogu uvoditi novi ili mijenjati postojeći prihodi budžeta, odnosno mijenjati kriterijumi za preraspodjelu budžetskih prihoda. Ova odgovornost se prvenstveno odnosi na ovlašćena lica u lokalnim zajednicama koji uvode razne takse, a da pri tome ne vode računa o zakonskoj mogućnosti uvođenja takse (naknade i sl.), niti o ekonomskoj mogućnosti obveznika obračuna i uplate tih taksa. Direktnu štetu od ovakvih postupaka, naravno, imaju poreski obveznici, a indirektno se nanosi šteta budžetu ekonomskog entiteta, na način da se isti “razvodnjava”. Ovakvi postupci su sankcionisani odredbama člana 74. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. c) Odgovorno lice budžetskog korisnika, odgovorno lice nadležno za budžet i odgovorno lice u fondovima imaju fiskalnu odgovornost da budžete na svim nivoima donose na način i u rokovima propisanim odredbama članova 19-37. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. Dakle, riječ je o poštovanju procedura, što ne mora da ima negativne finansijske efekte. d) Odgovorno lice budžetskog korisnika, odgovorno lice nadležno za budžet i odgovorno lice u fondovima imaju fiskalnu odgovornost da mogu stvarati obaveze i koristiti sredstva samo za namjene predviđene budžetom i finansijskim planom, i to do iznosa koji je planiran i u skladu je sa raspoloživim sredstvima. Ova obaveza je propisana odredbama člana 39. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, a sankcionisana je odredbama člana 74. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. Ukoliko neko od navedenih lica postupi suprotno navedenim odredbama, i stvara obaveze iznad iznosa koji je planiran, to je najdrastičniji oblik narušavanja finansijske i budžetske discipline i direktan i krajnje “drzak” način stvaranja nepotrebnog i neplaniranog deficita budžeta određenog ekonomskog entiteta. Najveći broj kvalifikacija u revizorskim izvještajima na svim fiskalnim nivoima u Bosni i Hercegovini se odnosi upravo na stvaranje obaveza budžetskog korisnika iznad iznosa predviđenog, odnosno utvrđenog u budžetu. Slijede dva primjera kvalifikacija potrošnje budžetskih sredstava iznad dozvoljenih iznosa iz Izvještaja glavnog revizora Republike Srpske po izvršenoj reviziji Konsolidovanog izvještaja budžeta RS i reviziji finansijskih izvještaja budžetskih korisnika RS za 2010. godinu, a revidiranih u 2011. godini, Banja Luka, avgust 2011. godine (u daljem tekstu: Izvještaj glavnog revizora RS): – “Stvorene su i evidentirane obaveze za koje nisu postojala raspoloživa budžetska sredstva u 2010. godini, što nije u skladu sa članom 39. stav 1. i 2. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, kojim je definisano da se obaveze stvaraju do iznosa raspoloživih sredstava, odnosno planom predviđenih i ostalim aktima ne mogu se stvarati obaveze na teret budžeta ako za te obaveze nisu predviđena sredstva u budžetu. Troškovi po tom osnovu su iskazani na poziciji vanbudžetskih rashoda tekuće potrošnje, u iznosu od 3.244.471 KM’’ (strana 17. Izvještaja glavnog revizora RS) i – “Izvršenje budžeta Ministarstva sa 31.12.2010. godine iznosi 11.788.938 KM (sa vanbudžetskim rashodima), što je za 59% više od odobrenog budžeta, što nije u skladu sa Zakonom o budžetskom sistemu (član 39)’’ (strana 21. Izvještaja glavnog revizora RS). Nažalost, ni u Republici Srpskoj, a ni u zemljama u okruženju nema nijednog primjera da su odgovorna lica kažnjena za ovakve 47 Zakonsko regulisanje fiskalne odgovornosti u Republici Srpskoj i zemljama u okruženju pokazaće samo takozvani obavezno propisani dio, dok je za stvarne efekte fiskalne odgovornosti potrebna analiza odgovarajućih tijela koja su za tu namjenu i formirana. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 48 postupke, bilo na osnovu propisanih sankcija, bilo od nadređenih budžetskih starješina (tu se, prije svega, misli na tzv. političku fiskalnu odgovornost, da je npr. predsjednik vlade smijenio “neodgovornog” ministra). Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju poreski obveznici (ako se deficit finansira povećanjem poreza) ili drugi budžetski korisnici (ako se deficit pokriva na teret pozicija ostalih budžetskih korisnika). Indirektna šteta nastaje na način da će odgovorna lica u drugim budžetskim korisnicima, kada utvrde da prekršioci nisu sankcionisani, i sami stvarati obaveze iznad iznosa planiranih sredstava i ponovo nanijeti neprocjenjivu štetu budžetu ekonomskog entiteta. e) Odgovorna lica u opštinama i gradovima imaju fiskalnu odgovornost da se opštine i gradovi mogu zaduživati kod budžeta Republike Srpske, u zemlji i inostranstvu, uz poštovanje sljedećih kriterijuma: zaduživanje za investicione rashode i pokrivanje kratkoročnog deficita, i to u visini do 10% ostvarenih izvornih prihoda ostvarenih u prethodnoj fiskalnoj godini. Ova obaveza je propisana odredbama članova 57. i 58. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, a sankcionisana je odredbama člana 74. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. Ukoliko neko od navedenih lica postupi suprotno navedenim odredbama, i zaduži opštinu i grad mimo navedenih kriterijuma, odnosno u iznosu koji premašuje propisani limit, tada ne samo da podriva finansijsku disciplinu, nego dovodi u pitanje budžetsku i fiskalnu poziciju navedene opštine i grada u budućim periodima, odnosno u periodima kada na naplatu dospiju anuiteti po zaduženju koje opštine i gradovi možda neće moći podnijeti. Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju poreski obveznici (ako se budući povrat zaduženja finansira poveđanjem poreza) ili drugi budžetski korisnici (ako se budući povrat zaduženja finansira na teret pozicija ostalih opština i gradova ili budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske). Indirektna šteta nastaje na način da će odgovorna lica u drugim opštinama i gradovima, kada utvrde da prekršioci nisu sankcionisani, i sami stvarati obaveze za buduća zaduženja iznad iznosa koje opštine i gradovi mogu realno podnijeti. f) Posebna vrsta fiskalne odgovornosti koja nije sankcionisana je odredba iz člana 5. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, da budžetska sredstva i budžetski izdaci moraju biti uravnoteženi. Istim članom je propisano da ako tokom fiskalne godine dođe do smanjenja ili povećanja budžetskih sredstava, odnosno do povećanja ili smanjenja budžetskih izdataka, uravnoteženje budžeta se sprovodi putem rebalansa budžeta, po postupku za donošenje budžeta. Međutim, nezavisno od toga što navedeni postupak nije sankcionisan, postoji odgovornost odgovornih lica po nekoj od vrsta fiskalne odgovornosti o kojoj je naprijed bilo riječi. Tako, na primjer, Glavna služba za reviziju javnog sektora u Republici Srpskoj u Izvještaju glavnog revizora RS, na strani 17 navodi: “Ukupno izvršenje budžeta na nivou konsolidovanog finansijskog izvještaja Ministarstva za 2010. godinu iskazano je u iznosu od 99.011.971 KM. Revizijom utvrđeni prihodi i dobici su 95.238.585 KM i manjak prihoda nad rashodima je 3.773.386 KM, što nije u skladu sa članom 5. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, kojim je definisano da budžetska sredstva i budžetski izdaci moraju biti uravnoteženi”. Zakon o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu a) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske imaju fiskalnu odgovornost da za sredstva za kapitalna ulaganja za iznose iznad 30.000 KM i za sva sredstva za subvencije i grantove, dobiju od Vlade Republike Srpske saglasnost na plan utroška tih sredstava u skladu sa odredbama člana 5. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. Dakle, riječ je o poštovanju procedura, što ne mora da ima negativne finansijske efekte, ali je ova aktivnost sankcionisana odredbama člana 24. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. b) Neuobičajena fiskalna odgovornost je propisana odredbama člana 6. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, da su odgovorna lica u budžetskim korisnicima dužni da sredstva utvrđena u budžetu koriste rukovodeći se načelima racionalnosti i štednje (ovo je teško mjerljivo i nema elemenata za utvrđivanje racionalnosti i štednje). Ovdje se radi o kombinaciji ekonomske i političke fiskalne odgovornosti. Naime, odgovorno lice u budžetskom korisniku može maksimalno iskoristiti planirana sredstva za određene budžetske izdatke i troškove i da ne “prekorači” budžet, ali pravo ispoljavanje fiskalne odgovornosti podrazumijeva da se optimalno posluje i zadovolje ciljevi koje budžetski korisnik treba izvršiti, a da pri tome ne iskoristi sav planirani iznos sredstava za tu poziciju (naravno, ako to nije potrebno). Ova aktivnost je sankcionisana odredbama člana 24. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. c) Značajna fiskalna odgovornost za ovlašćena lica kod budžetskih korisnika je propisana odredbama člana 11. stav (4) Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, da podaci uneseni u obrasce za trezorsko poslovanje budžetskih korisnika moraju biti sačinjeni na osnovu vjerodostojnih knjigovodstvenih isprava. Ova odgovornost podrazumijeva da sve poslovne promjene moraju biti zasnovane na stvarnim poslovnim događajima, odnosno da se troškovi i izdaci kod budžetskih korisnika odnose na stvarno primljene robe, materijal i izvršene usluge, a nikako na osnovu tzv. “fiktivnih” poslovnih promjena. Odgovornost za izvršavanje obaveza budžeta bez vjerodostojnih knjigovodstvenih isprava može biti i krivična, a u skladu sa zakonom koji reguliše krivična djela uopšte. Značaj vjerodostojnih knjigovodstvenih isprava, takođe je potvrđen i odredbama člana 7. do 9. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 36/09 i 52/11). Direktnu štetu od eventualnih postupaka trošenja budžetskih sredstava na bazi nevjerodostojnih knjigovodstvenih isprava naravno imaju poreski obveznici, a indirektno se nanosi ekonomska i politička šteta budžetu ekonomskog entiteta. Ovakvi postupci su sankcionisani odredbama člana 24. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. d) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske imaju fiskalnu odgovornost da izvrše vjerodostojan unos podataka u računovodstveni sistem, odnosno da sa odgovarajućih ispravnih i likvidiranih knjigovodstvenih isprava unesu tačne podatke u Glavnu knjigu trezora i odgovarajuće pomoćne knjige, a u skladu sa odredbama člana 12. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. Nepostupanje po naprijed navedenim odredbama može, osim budžetske i fiskalne, značiti i postojanje krivične odgovornosti, ako rezultat takvog unosa ima ili može imati negativne finansijske efekte po budžet odgovarajućeg budžetskog korisnika. Ovakvi postupci su sankcionisani odredbama člana 24. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. e) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske imaju fiskalnu odgovornost da budžet Republike Srpske za 2011. godinu izvršavaju po prioritetima propisanim odredbama člana 16. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, odnosno da se nakon isplata za spoljni dug i za obaveze prema zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine, obaveze po osnovu ostalih rashoda izmiruju tačno propisanim redoslijedom, odnosno u skladu sa odgovarajućim terminskim planom. Dakle, riječ je o poštovanju procedura, što ne mora da ima negativne finansijske efekte, ali je ova aktivnost sankcionisana odredbama člana 25. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. f) Posebna vrsta fiskalne odgovornosti koja nije sankcionisana je odredba iz člana 14. stav (2) Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, da, u izuzetnim slučajevima, raspodjelu sredstava budžetske rezerve mogu vršiti ministar finansija u iznosu do 20.000 KM i predsjednik Vlade Republike Srpske u iznosu do 40.000 KM (ukupno u toku fiskalne godine). Ovakva vrsta fiskalne odgovornosti nije sankcionisana, te ista zavisi isključivo od stava naprijed navedenih lica. Zakon o trezoru Fiskalna odgovornost u Zakonu o trezoru je podijeljena na fiskalnu odgovornost za lica iz Ministarstva finansija i na lica iz ostalih budžetskih korisnika (sankcionisani odredbama člana 29. Zakona o trezoru). a) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske imaju fiskalnu odgovornost da izvrše tačan prenos sredstava sa računa javnih prihoda na transakcione račune (član 6. Zakona o trezoru). Naime, raspoređivanje javnih prihoda koji pripadaju budžetu Republike Srpske, koji se dijele između budžeta Republike Srpske, budžeta opština i gradova i koji pripadaju fondovima se vrši u Trezoru Republike Srpske sa računa javnih prihoda na transakcione račune koje uspostavljaju Republika Srpska, opštine, gradovi i fondovi. Iako je riječ o tehničkim procedurama, jasno je da bi se sistem mogao zloupotrijebiti, te je pored tehničke zaštite sistema, trebalo propisati i provjeravati i fiskalnu odgovornost zaposlenih i nadređenih lica u Ministarstvu finansija. Da bi postupak prenosa javnih prihoda bio maksimalno zaštićen i transparentan, u istom članu je propisana i obaveza za prenos sredstava sa računa poreskih obveznika na račune javnih prihoda. Odgovornost za prenos sredstava sa poslovnih računa poreskih obveznika na račune javnih prihoda snose poreski obveznici, poslovne banke i ostali poreski posrednici shodno odredbama Zakona o poreskoj upravi i Zakona o platnim transakcijama. U ranijim poreskim periodima se dešavalo da banke zadržavaju javne prihode i da vrše doznake na račune javnih prihoda prema sopstvenom nahođenju, te su u nezavidnu situaciju dovodili poreske obveznike koji su imali dokaze o uplati javnih prihoda, a Poreska uprava Republike Srpske ih nije imala u svom knjigovodstvu. Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju poreski obveznici (jer gube vrijeme dokazujući da su izmirili poreske obaveze) ili drugi budžetski korisnici (jer su umanjeni prilivi od javnih prihoda, te im se ograničavaju budžeti ili finansijski planovi). b) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske imaju fiskalnu odgovornost da ne unose u sistem i da ne isplaćuju izdatke koji nisu planirani budžetom ili nekim drugim propisom (član 7. Zakona o trezoru). Ovo je zaista neobična, ali moguća situacija, mada je sa praktičnog aspekta veoma teško da odgovorna lica u Mnistarstvu finansija mogu sa apsolutnom sigurnošću obustaviti neku od transakcija. Naravno, ako je riječ o značajnijem iznosu i transakciji koja nije u skladu sa poslovanjem budžetskog korisnika, istu je potrebno obustaviti od izvršenja i zahtijevati dodatno obrazloženje ovlašćenih lica. c) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske imaju fiskalnu odgovornost da obaveze izmiruju u skladu sa odobrenim finansijskim planom (član 10. stav 8). Ministarstvo finansija, Resor za trezor, odnosno lokalni trezori su odgovorni za izmirenje obaveza u skladu sa odobrenim finansijskim planom i u skladu sa Zakonom o godišnjem izvršenju budžeta. Prelaskom na obračunski računovodstveni sistem i uvođenjem Glavne knjige trezora, ukinuta je praksa izbora visine i načina plaćanja obaveza od strane odgovornih lica u Ministarstvu finansija. U ranijem gotovinskom računovodstvenom budžetskom sistemu izbor za uknjižavanje obaveza budžeta i plaćanje tih obaveza su zavisili samo od stava uskog kruga ovlašćenih lica u Ministarstvu finansija. Dešavalo se da se ista vrsta obaveze i u približno istom iznosu za jednog dobavljača izvrši (iako je fakturu dostavio poslije drugog dobavljača), a da se tom drugom dobavljaču obaveza ne plati ni u toj fiskalnoj godini?! d) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske imaju fiskalnu odgovornost da unesu tačno podatke u trezorski sistem (član 16. stav 8). Trezori su odgovorni za ispravnost unosa u trezorski sistem primljenih obrazaca za trezorsko poslovanje, za tačnost unosa podataka sa obrazaca za trezorsko poslovanje u pomoćne i Glavnu knjigu trezora i za prenos podataka iz pomoćnih knjiga - modula u glavnu knjigu trezora. e) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske imaju fiskalnu odgovornost da ne stvaraju obaveze koje nisu planirane (član 10. stav 4. i 7. Zakona o trezoru) Budžetski korisnici mogu stvarati obaveze najviše do iznosa planiranih u kvartalnim finansijskim planovima. Uvođenje kvartalnih finansijskih planova za budžetsku potrošnju ima za cilj da se vodi računa o sezonskom uticaju ostvarenja prihoda kao i o vrstama rashoda koji treba da se izvrše u odgovarajućem periodu (kvartalu). Na primjer, podrazumijeva se da će se sredstva koja su u vezi sa podsticajima za proljetnu sjetvu isplaćivati u prvom kvartalu fiskalne godine. Budžetski korisnici su odgovorni za pridržavanje visine i uslova zaključenih obaveza. Ova obaveza je takođe propisana odredbama člana 39. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, o kojem je naprijed već bilo riječi. Ukoliko neko od navedenih lica postupi suprotno navedenim odredbama i stvara obaveze iznad iznosa koji je planiran, to je najdrastičniji oblik narušavanja finansijske i budžetske discipline i direktan način stvaranja nepotrebnog i neplaniranog deficita budžeta određenog ekonomskog entiteta. Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju poreski obveznici (ako se deficit finansira povećanjem poreza) ili drugi budžetski korisnici (ako se deficit pokriva na teret pozicija ostalih budžetskih korisnika). Indirektna šteta nastaje na način da će odgovorna lica u drugim budžetskim korisnicima, kada utvrde da prekršioci nisu sankcionisani, i sami stvarati obaveze iznad iznosa planiranih sredstava i ponovo nanijeti neprocjenjivu štetu budžetu ekonomskog entiteta. f) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske imaju fiskalnu odgovornost da knjigovodstvene isprave na osnovu kojih se unose podaci u trezorski sistem moraju formalno, računski i suštinski biti tačne (član 13. stavovi 1. i 2. Zakona o trezoru). Zapravo je riječ o osnovnim odredbama svih računovodstvenih propisa. Prema odredbama člana 8. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, knjigovodstvena isprava mora biti potpuna, istinita, računski tačna i uredna, sastavljena tako da omogućava potpun uvid u vjerodostojnost dokumenta, a lica odgovorna za sastavljanje i kontrolu knjigovodstvenih isprava svojim potpisom u pisanom ili elektronskom obliku potvrđuju da je knjigovodstvena isprava potpuna, istinita, računski tačna i da odražava suštinu poslovnog događaja na koji se odnosi. Odgovorno lice u pravnom licu dužno je da ispravnost i potpunost knjigovodstvene isprave ovjeri svojim potpisom prije unosa podataka iz knjigovodstvene isprave u poslovne knjige. U zavisnosti od mogućih efekata, moglo bi se u određenim slučajevima raditi i o krivičnoj odgovornosti odgovornih lica, ako bi se proknjižila poslovna promjena koja nije zasnovana na odgovarajućoj knjigovodstvenoj ispravi. To podrazumijeva oštećenje budžeta i/ili omogućavanje drugim licima sticanja određene imovinske koristi. g) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske imaju fiskalnu odgovornost da obezbijede podatke o kreditnim zaduženjima (član 22. Zakona o trezoru). Naime, prema članu 20. Zakona o trezoru, Trezor Republike Srpske i lokalni trezori vode evidencije koje se odnose na dug uključujući: ukupan iznos preostalog duga, rokove dospijeća za sve otplate glavnice i kamata, neizmirene obaveze propisane ugovorom o zaduživanju i ukupan iznos izdatih garancija od strane Republike Srpske, opština, gradova i fondova. Na osnovu tačne evidencije o kreditnim zaduženjima, izrađuju se budžeti za naredne fiskalne godine, što dodatno povećava značaj 49 Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 ispravnosti i blagovremenosti vođenja evidencija. Naravno, evidencija je samo dobra polazna osnova za projekciju zaduživanja. Primjer iz Republike Italije je poučan: “Sljedećih nekoliko mjeseci nudi brojne prilike da se testira kreditna sposobnost Rima, 335 milijardi evra vrijedni krediti dospijevaju za plaćanje tokom naredne godine, što je suma mnogo veća nego kad su u pitanju svi njegovi problemima opterećeni susjedi zajedno i moraće da pozajmi stotine milijardi. I svaki put kad ode na tržište po zajam, investitori širom svijeta će vjerovatno biti zabrinuti zbog rezultata (Italija i evrozona: dobrodošli u pakao, Politika, Beograd, nedjelja, 17. jul 2011. godine). Dakle, kršenje odredbi Zakona o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine bi moglo i najčešće i jeste direktno povezano sa krivičnim djelima u privredi i ukupnom (misli se i budžetskom) poslovanju. Slijede primjeri kvalifikacija potrošnje budžetskih sredstava suprotno Zakonu o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine iz Izvještaja glavnog revizora RS: - Zakon o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine Fiskalna odgovornost po Zakonu o javnim nabavkama je zapravo definisana odmah u članu 1, gdje je propisana svrha i predmet zakona. Prema članu 1. Zakona o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine, zakonom se uspostavlja sistem javnih nabavki u Bosni i Hercegovini, prava, dužnosti i odgovornosti učesnika u postupcima nabavke i postupak kontrole javnih nabavki radi obezbjeđenja: a) najefikasnijeg načina korištenja javnih sredstava s obzirom na svrhu i predmet javne nabavke; b) izvršenja nabavke i dodjeljivanja ugovora o javnoj nabavci, koji vrše ugovorni organi u skladu sa postupcima utvrđenim ovim zakonom i c) da, pri tome, ugovorni organi preduzmu sve potrebne mjere kako bi se obezbijedila pravedna i aktivna konkurencija među potencijalnim dobavljačima, uz ostvarivanje jednakog tretmana, nediskriminacije i transparentnosti. Nadalje, javna nabavka odnosi se na nabavku robe, usluga i radova, a sprovode je “ugovorni organi” u skladu sa Pravilima utvrđenim u zakonu i u pratećim podzakonskim aktima. - - - 50 Članom 49. Zakona je propisano da će se sprovođenje odredbi Zakona obezbijediti postupkom revizije, koji će kao drugostepeni organ voditi Kancelarija za razmatranje žalbi kao samostalna, upravna organizacija sa statusom pravnog lica. Navedena kancelarija (u daljem tekstu KRŽ) ima široka ovlašćenja, definisana članom 52. Zakona. Značajnija ovlašćenja između ostalog su i: - - - prije zaključenja ugovora o javnoj nabavci, KRŽ je, ukoliko smatra da je odluka ili radnja ugovornog organa narušila bilo koju obavezu iz ovog zakona, ovlašćena da: a) sačini izjavu u vezi sa pravnim pravilima ili principima koji se odnose na predmet žalbe; b) u cjelini ili djelimično poništi bilo koji akt ili odluku ugovornog organa koji nisu u skladu sa ovim zakonom, što podrazumijeva i ovlašćenje za otklanjanje bilo koje tehničke ili druge specifikacije koja nije u skladu sa ovim zakonom; c) izda nalog ugovornom organu da otkloni svaku povredu i da nastavi postupak dodjele ugovora u skladu s tim; d) izda nalog za prekid postupka dodjele ugovora; e) donese odluku o naknadi štete žalbeniku, koji je, kao ponuđač, a zbog počinjene povrede ovog zakona, pretrpio gubitak ili štetu, nakon zaključenja ugovora o javnoj nabavci, KRŽ je, ukoliko smatra da je odluka ili radnja ugovornog organa narušila bilo koju obavezu iz ovog zakona, ovlašćena da: a) sačini izjavu u vezi sa pravnim pravilima ili principima koji se odnose na predmet žalbe i, ukoliko je to opravdano; b) dodijeli naknadu štete žalbeniku, koji je kao ponuđač, a zbog počinjene povrede ovog zakona, pretrpio gubitak ili štetu i u slučaju da KRŽ smatra da je službeno lice ugovornog organa izvršilo promišljenu i namjernu povredu ovog zakona, ugrožavajući time njegovu svrhu navedenu u članu 1. Zakona, KRŽ, pored ranije navedenih ovlašćenja može da: a) podnese prekršajnu ili krivičnu prijavu nadležnom sudu; ili b) izrekne novčane kazne u iznosu do 4.000 KM. - “Tenderska dokumentacija nije prilagođena novim uslovima nabavke zbog kojih je i poništen postupak, što nije u skladu sa članom 13. stav (2) i članom 19. stav (2) Zakona o javnim nabavkama. Ugovorom su značajno izmijenjeni uslovi/način plaćanja u odnosu na na najpovoljniju ponudu, što nije u skladu sa članom 39. stav (3) Zakona o javnim nabavkama’’ (strana 16. Izvještaja), “Revizijom provedenih nabavki utvrđeno je: da kod prikupljanja ponuda za nabavku kancelarijskog materijala i goriva nisu planirane količine i izbor najpovoljnije ponude, dobavljač je odabran na osnovu najnižeg zbira pojedinačnih cijena, što nije u skladu sa članom 34. Zakona o javnim nabavkama i ugovorni organ u ponovljenom zahtjevu za dostavljanje ponude za nabavku goriva za vozni park Ministarstva nije naveo dovoljne i adekvatne informacije u tenderskoj dokumentaciji...’’ (strana 23. Izvještaja), “Za rekonstrukciju objekta PS Istočno Sarajevo, provedeno je osam postupaka nabavke (četiri prema konkurentskom zahtjevu u vrijednosti od 107.888 KM i četriri direktnim sporazumom u vrijednosti od 18.862 KM), što nije u skladu sa članom 6. stav (8) Zakona o javnim nabavkama BiH, kojim je definisano da ugovornim organima nije dozvoljeno dijeljenje premeta ugovora sa namjerom izbjegavanja primjene nabavnih postupaka utvrđenih zakonom’’ (strana 26. Izvještaja), “Krajem godine, po provedenom pregovaračkom postupku, potpisan je Aneks broj 1 na Ugovor iz 2007. godine, o korištenju xxxx mreže, što nije u skladu sa članom 11. stav (4) pod b) tačka 2) Zakona o javnim nabavkama BiH, u dijelovima koji se odnose na opšte pravilo na osnovu kojeg trajanje obnovljenih ugovora ne može biti duže od jedne godine od dana dodjele inicijalnog ugovora’’ (strana 27. Izvještaja) i “Agencija je većinu nabavki obavljala pozivanjem na član 5. (b) Zakona o javnim nabavkama, a na osnovu Zaključka Vlade RS o primjeni posebnih mjera bezbjednosti. Na ovaj način, u toku 2010. godine zaključeni ugovori u vrijednosti od 5.398.773 KM. Revizija je mišljenja da ne postoji osnov za korištenje člana 5. tačke (b) Zakona o javnim nabavkama za ugovore koji su potpisani pozivajući se na navedeni član s obzirom na njihov predmet’’ (strana 35. Izvještaja). Jedan od nalaza Glavne službe za reviziju javnog sektora Republike Srpske je komentarisan u dnevnom listu na sljedeći način”... većina milionskih ugovora koje je prošle godine dodijelila Agencija potpisana je tako što se xx pozvao na famozni član 5. Zakona o javnim nabavkama BiH koji ostavlja mogućnost da se tenderi raspisuju ukoliko su poslovi “bezbednosno osetljivi”...’’ (PRESS, petak, 22. jul 2011. godine, strana 8). Za javnost su najosjetljivije teme o (ne)poštovanju ovog zakona, jer je, za razliku od većine budžetskih i fiskalnih propisa, običnim ljudima najrazumljiviji. Zbog toga je posebna odgovornost lica koja raspolažu javnim, odnosno sredtvima i novcem poreskih obveznika, da vode računa da se postupak javnih nabavki provede u skladu sa svim zakonskim i podzakonskim pravilima. Zakon o računovodstvu i reviziji Republike Srpske Zakon o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, kao osnovni računovodstveni propis, pored značajnih odredbi za računovodstveno-revizorsku profesiju, sadrži i odredbe koje mogu uticati i na Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Dakle, odgovorna lica u budžetskim korisnicima imaju fiskalnu odgovornost da knjigovodstvene isprave sastavljaju, likvidiraju, knjiže i čuvaju na način propisan zakonom. Prema članovima 7. i 8. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, knjigovodstvena isprava je pisani dokument u materijalnom ili elektronskom obliku o nastalom poslovnom događaju kojim su obuhvaćeni svi podaci neophodni za knjiženje u poslovnim knjigama, potpisan od lica koja su ovlašćena za sastavljanje i kontrolu knjigovodstvenih isprava; knjigovodstvena isprava mora biti potpuna, istinita, računski tačna i uredna, sastavljena tako da omogućava potpun uvid u vjerodostojnost dokumenta; lica koja sastavljaju i vrše prijem knjigovodstvenih isprava dužna su da potpisanu ispravu i drugu dokumentaciju u vezi sa nastalim poslovnim događajem knjigovodstvu dostave odmah po izradi, odnosno prijemu, a najkasnije u roku od tri dana od dana kada je poslovna promjena nastala, odnosno dana kad je knjigovodstvena isprava primljena i lica koja vode poslovne knjige dužna su da knjigovodstvene isprave u poslovnim kigama proknjiže narednog dana, a najkasnije u roku od osam dana od dana prijema. Međutim, često se dešava da odgovorna lica u budžetskim korisnicima ne obezbijede zakonito knjiženje nastalih poslovnih prommjena u skladu sa sačinjenim knjigovodstvenim ispravama. Suština navednog postupka je da se uglavnom smanje obaveze budžetskih korisnika u određenom obračunskom periodu. Slijedi primjer iz Izvještaja glavnog revizora RS: “Neevidentirane obaveze/rashodi iznose najmanje 402.504 KM’’ (strana 24. Izvještaja glavnog revizora RS). Postupanje suprotno članovima 7. i 8. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske je sankcionisano članom 51. navedenog zakona, ali se pored ovog zakona svakako treba tražiti i odgovornost po budžetskim zakonima, pa čak i po Krivičnom zakonu Republike Srpske. Krivični zakon Republike Srpske Fiskalna odgovornost po Krivičnom zakonu Republike Srpske svakako je najteži oblik odgovornosti. Naime, navedenim zakonom se jasno propisuju zatvorske sankcije u slučaju kršenja odredbi zakona. Fiskalna odgovornost se u krivičnim stvarima ogleda prvenstveno u korišćenju ovlašćenja u privredi i (ne)savjesnog poslovanja. a) Odgovorno lice u budžetskom korisniku ima fiskalnu odgovornost da ispravno prikazuje stanje sredstava i ne smije obezbjeđivati bilo kakve koristi za sebe niti za druga fizička i pravna lica. Prema članu 263. Krivičnog zakona Republike Srpske, odgovorno je lice u drugom subjektu privrednog poslovanja koje u namjeri pribavljanja protivpravne imovinske koristi za svoje ili drugo pravno lice: – sastavljanjem isprava neistinitog sadržaja, lažnim bilansima, procjenama ili inventarisanjem ili drugim lažnim prikazivanjem ili prikrivanjem činjenica, neistinito prikazuje stanje i kretanje sredstava i rezultata poslovanja, – pri izvršavanju poreskih ili drugih zakonskih obaveza uskrati sredstva koja predstavljaju javni prihod, – namjenska sredstva kojima raspolaže koristi protivno njihovoj namjeni i/ili – na drugi način grubo prekrši zakon ili pravila poslovanja u odnosu na raspolaganje, korišćenje i upravljanje imovinom, kazniće se zatvorom od šest mjeseci do pet godina. Međutim, ako je naprijed navedenim djelom pribavljena znatna imovinska korist ili je nastupila šteta velikih razmjera, učinilac će se kazniti zatvorom od jedne do deset godina. b) Odgovorno lice u budžetskom korisniku ima fiskalnu odgovornost da savjesno posluje. Prema članu 264. Krivičnog zakona Republike Srpske, odgovorno lice u drugom pravnom licu u kome nema većinski udio, koje svjesnim kršenjem zakona ili drugog propisa o poslovanju očigledno nesavjesno posluje i time prouzrokuje znatnu imovinsku štetu tom pravnom licu, kazniće se novčanom kaznom ili zatvorom u trajanju do tri godine, a ako je usljed navedenih djela nastupila prinudna likvidacija ili je to pravno lice došlo pod stečaj, učinilac će se kazniti zatvorom u trajanju od jedne do pet godina. U Republici Srpskoj je već bilo primjera da odgovorna lica u budžetskim korisnicima odgovaraju po naprijed navedenim odredbama, tako da je od velike važnosti ne samo upoznati odgovorna lica u budžetskim korisnicima o mogućim posljedicama nezakonitog rada i nezakonitog trošenja budžetskih sredstava, nego je potrebno propisati primjenljive interne kontrolne postupke u samim budžetskim korisnicima, kako bi se eliminisala ili znatno smanjila mogućnost izvršenja krivičnih djela. 3. FISKALNA ODGOVORNOST U ZAJEDNIČKIM INSTITUCIJAMA BIH Fiskalna odgovornost u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine je direktno ili indirektno uglavnom propisana sljedećim zakonima: – Zakonom o finansiranju institucija Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”, broj 61/04. i 49/09), – Zakonom o izvršenju budžeta zajedničkih institucija i međunarodnih ugovora Bosne i Hercegovine (za određenu fiskalnu godinu), – Zakonom o trezoru institucija Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”, broj 27/00) i – Zakonom o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”, broj 49/04, 19/05, 52/05, 92/05, 8/06, 24/06, 70/06, 56/07, 12/09. i 60/10.) Fiskalna odgovornost u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine, uglavnom, ima čitav niz zajedničkih elemenata sa fiskalnom odgovornošću u Republici Srpskoj. Tu se, prije svega, misli na fiskalnu odgovornost po Zakonu o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine, koji je u primjeni na cjelokupnom prostoru BiH, te su i problemi koji se pojavljuju u primjeni navedenog zakona skoro identični. Da bismo ukazali na sličnosti sa zakonski propisanim elementima fiskalne odgovornosti u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine sa Republikom Srpskom, izvršićemo analizu fiskalne odgovornosti u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine po Zakonu o finansiranju institucija Bosne i Hercegovine. Zakon o finansiranju institucija Bosne i Hercegovine a) Odgovorna lica budžetskog korisnika imaju fiskalnu odgovornost da vode računa o visini i načinu stvaranja rashoda i izdataka, odnosno da stvaraju obaveze, odnosno rashode i opterećenja budžetskih pozicija u okviru odobrenja ili iznosa alociranog za tu budžetsku poziciju. Ova obaveza je propisana odredbama članova 14. i 16. Zakona o finansiranju institucija BiH, a sankcionisana je odredbama člana 34. istog zakona. Naime, budžetskim korisnicima nije dozvoljeno da stvaraju obaveze, odnosno rashode ili opterećenja budžetskih pozicija, ako sredstva za te rashode ili opterećenja budžetskih pozicija nisu odobrena u okviru iznosa alociranog za tu budžetsku instituciju. Dakle, uočava se velika sličnost sa odredbama Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. 51 fiskalnu odgovornost odgovornih lica u budžetskim korisnicima. Tu se, prije svega, misli na poglavlje Zakona koje propisuje odredbe o knjigovodstvenim ispravama. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 b) Odgovorna lica budžetskog korisnika imaju fiskalnu odgovornost da ispravno vode računovodstvene evidencije i pomoćne knjige. Ova obaveza je propisana odredbama člana 20. i 21. Zakona o finansiranju institucija BiH, a sankcionisana je odredbama člana 34. istog zakona. Naime, budžetski korisnici evidentiraju finansijske transakcije u skladu sa instrukcijama Ministarstva finansija i trezora BiH na osnovu knjigovodstvenih isprava, kao što su ugovori, narudžbenice, fakture i ovlašćenja za plaćanje. Ovo je specifična situacija za zajedničke institucije BiH i ukazuje više na tehniku izvršenja budžeta, koja u svakom slučaju može biti kontrolisana od strane Ministarstva finansija i trezora BiH. 4. SPECIFIČNOSTI FISKALNE ODGOVORNOSTI U ZEMLJAMA U OKRUŽENJU c) Republika Srbija Fiskalna odgovornost u Republici Srbijij je direktno ili indirektno uglavnom propisana sljedećim zakonima: – Zakonom o budžetskom sistemu (“Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 54/09, 73/10. i 101/10), – Zakonom o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu (“Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/10) i – Zakonom o javnim nabavkama (“Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 116/08). 52 Da bismo ukazali na sličnosti sa zakonski propisanim elementima fiskalne odgovornosti u zemljama u okruženju sa Republikom Srpskom, izvršićemo analizu fiskalne odgovornosti u Republici Srbiji po Zakonu o budžetskom sistemu. d) e) Zakon o budžetskom sistemu a) Odgovorno lice u budžetskom korisniku ima fiskalnu odgovornost da ne stvara obaveze i ne odobrava plaćanje na teret računa budžeta rashoda koji nije predviđen u budžetu. Prema odredbama člana 5. stav 9. Zakona o budžetskom sistemu, korisnik budžetskih sredstava može stvarati obaveze i koristiti budžetsku aproprijaciju do iznosa utvrđenog za pojedinu namjenu u budžetu, odnosno do iznosa aproprijacije utvrđene u okviru programa. U istom članu u stavu 7. je propisano da budžetski prihodi i primanja moraju biti u ravnoteži sa budžetskim rashodima i izdacima. Postupanje suprotno navedenim odredbama Zakona je sankcionisano članom 103. Zakona o budžetskom sistemu. Ovdje se uočava identično zakonsko rješenje sa odredbama Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. Takođe je u članu 54. stav 1. Zakona o budžetskom sistemu propisano da obaveze koje preuzimaju direktni, odnosno indirektni korisnici budžetskih sredstava i organizacije za obavezno socijalno osiguranje moraju odgovarati aproprijaciji koja im je odobrena za tu namjenu u toj budžetskoj godini. b) Sa tehničkog aspekta, postoji jedna specifičnost u odredbama Zakona o budžetkom sistemu. U definicijama Zakona propisani su termini direktnih i indirektnih korisnika, pri čemu su direktni korisnici budžetskih sredstava organi i organizacije Republike Srbije, odnosno organi i službe lokalne vlasti, a indirektni korisnici budžetskih sredstava su: pravosudni organi, budžetski fondovi, mjesne zajednice, javna preduzeća, fondovi i direkcije osnovani od strane lokalne vlasti koji se finansiraju iz javnih prihoda čija je namjena utvrđena posebnim zakonom, ustanove osnovane od strane Republike Srbije, odnosno lokalne vlasti, nad kojima osnivač, preko direktnih korisnika budžetskih sredstava, vrši zakonom utvrđena prava u pogledu upravljanja i finansiranja. f) U članu 50. Zakona o budžetskom sistemu je propisano da su u roku od 15 dana od dana stupanja na snagu Zakona, odnosno odluke o budžetu, direktni korisnici budžetskih sredstava koji su, u budžetskom smislu, odgovorni za indirektne korisnike budžetskih sredstava, dužni da izvrše raspodjelu sredstava indirektnim korisnicima u okviru svojih odobrenih aproprijacija i o tome obaveštavaju svakog indirektnog korisnika, po dobijenoj saglasnosti Uprave za trezor, odnosno trezora lokalne vlasti. Ono što je značajno za fiskalnu odgovornost jeste odredba u članu 50. Zakona o budžetskom sistemu da se direktnom korisniku budžetskih sredstava koji ne postupi u skladu sa naprijed navedenim odredbama, neće dozvoliti korišćenje aproprijacija. Postupanje suprotno navedenim odredbama Zakona je sankcionisano članom 103. Zakona o budžetskom sistemu. Odgovorna lica u direktnim i indirektnim korisnicima budžetskih sredstava imaju fiskalnu odgovornost da obezbijede potpuno i pravovremeno, na dan realizacije, uplaćivanje prihoda i primanja budžeta iz okvira svoje nadležnosti na propisani račun odgovarajućeg konsolidovanog računa trezora, za potrebe raspoređivanja u budžetu, u skladu sa članom 49. stav 2. Zakona o budžetskom sistemu. Postupanje suprotno navedenim odredbama zakona je sankcionisano članom 103. Zakona o budžetskom sistemu. Odgovorna lica u direktnim i indirektnim korisnicima budžetskih sredstava imaju fiskalnu odgovornost da evidentiranje rashoda u budžetu izvrše samo na osnovu knjigovodstvene dokumentacije. Prema odredbama člana 58. Zakona o budžetskom sistemu pravni osnov i iznos preuzetih obaveza, koji proističu iz izvorne knjigovodstvene dokumentacije, moraju biti sačinjeni i potvrđeni u pisanoj formi prije plaćanja obaveze. Karakteristična fiskalna odgovornost je propisana odredbama članova 71. i 72. Zakona o budžetskom sistemu. Prema odredbama člana 71. Zakona o budžetskom sistemu, funkcioner, odnosno rukovodilac direktnog, odnosno indirektnog korisnika budžetskih sredstava, odgovoran je za preuzimanje obaveza, njihovu verifikaciju, izdavanje naloga za plaćanje koje treba izvršiti iz sredstava organa kojim rukovodi i izdavanje naloga za uplatu sredstava koja pripadaju budžetu. Funkcioner, odnosno rukovodilac direktnog, odnosno indirektnog korisnika budžetskih sredstava odgovoran je za zakonitu, namjensku, ekonomičnu i efikasnu upotrebu budžetskih aproprijacija. Konačno, funkcioner, odnosno rukovodilac direktnog, odnosno indirektnog korisnika budžetskih sredstava, može prenijeti pojedina ovlašćenja na druga lica u direktnom, odnosno indirektnom korisniku budžetskih sredstava. Međutim, u članu 72. Zakona o budžetskom sistemu je propisana podjela odgovornosti između naredbodavca i računopolagača, na način da se funkcije naredbodavca i računopolagača ne mogu poklapati. Naredbodavac je funkcioner, odnosno rukovodilac korisnika budžetskih sredstava, odnosno lice koje je odgovorno za upravljanje sredstvima, preuzimanje obaveza, izdavanje naloga za plaćanje koji se izvršavaju iz sredstava organa, kao i za izdavanje naloga za uplatu sredstava koja pripadaju budžetu, a računopolagač je lice koje je prema opštem ili pojedinačnom aktu organa odgovorno za zakonitost, ispravnost i sastavljanje isprava o poslovnoj promjeni i drugim poslovnim događajima koji se odnose na korišćenje sredstava organa, odnosno budžetskih aproprijacija, kao i za zakonitost i ispravnost sastavljanja isprava o poslovnoj promjeni i drugim poslovnim događajima u vezi sa korišćenjem sredstava i druge imovine. Eventualno kršenje navedenih odredbi Zakona o budžetskom sistemu je sankcionisano članom 103. istog zakona. Takođe, specifična vrsta fiskalne odgovornosti je propisana odredbama člana 98. Zakona o budžetskom sistemu. Naime, Uprava za trezor (tijelo analogno trezorima Bosne i Hercegovine, Republike Srpske i Federacije BiH) neće izvršiti nalog za plaćanje Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Republika Hrvatska Fiskalna odgovornost u Republici Hrvatskoj je direktno ili indirektno uglavnom propisana sljedećim zakonima: – Zakonom o budžetu (“Narodne novine Republike Hrvatske”, broj 87/08), – Zakonom o izvršenju državnog budžeta Republike Hrvatske za 2011. godinu (“Narodne novine Republike Hrvatske”, broj 140/10), – Zakonom o fiskalnoj odgovornosti (“Narodne novine Republike Hrvatske”, broj 139/10) i – Zakonom o javnoj nabavi (“Narodne novine Republike Hrvatske”, broj 110/07. i 125/08). Da bismo ukazali na sličnosti sa zakonski propisanim elementima fiskalne odgovornosti u zemljama u okruženju sa Republikom Srpskom, izvršićemo analizu fiskalne odgovornosti u Republici Hrvatskoj po Zakonu o fiskalnoj odgovornosti. Zakon o fiskalnoj odgovornosti Zakonom o fiskalnoj odgovornosti, koji je stupio na snagu 1. januara 2011. godine, određena su pravila kojima se ograničava državna potrošnja, jača odgovornost za zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje budžetskih sredstava, te jača sistem kontrola i nadzora radi osiguranja fiskalne odgovornosti, dok je cilj zakona osiguranje i održavanje fiskalne odgovornosti, transparentnosti i srednjoročne i dugoročne održivosti javnih finansija, koji se postiže uspostavljanjem i jačanjem fiskalnih pravila i pravila za osiguranje fiskalne odgovornosti na osnovu kojih Vlada Republike Hrvatske utvrđuje i provodi fiskalnu politiku. Prema članu 3. ovog zakona, odredbe istog se odnose na državni budžet i budžete jedinica lokalne i područne (regionalne) samouprave, budžetske i vanbudžetske korisnike državnog budžeta i budžeta jedinica lokalne i područne (regionalne) samouprave utvrđene u Registru budžetskih i vanbudžetskih korisnika. Novi pojam koji je uveden u zakonsku, a i u praktičnu upotrebu je termin “fiskalna odgovornost”, odnosno dokument koji nosi naziv IZJAVA O FISKALNOJ ODGOVORNOSTI. Prema članu 4. navedenog zakona, Izjava o fiskalnoj odgovornosti je godišnja izjava kojom rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog korisnika državnog budžeta i budžeta jedinica lokalne i područne (regionalne) samouprave i rukovodilac jedinice lokalne i područne (regionalne) samouprave potvrđuje da je u radu osigurao zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje sredstava te učinkovito i djelotvorno funkcionisanje sistema finansijskog upravljanja i kontrola u okviru sredstava utvrđenih u budžetu, odnosno finansijskom planu. a) U članu 6. Zakona o fiskalnoj odgovornosti su definisana pravila za jačanje fiskalne odgovornosti, i to: – budžetskom korisniku državnog budžeta, u slučaju stvaranja obveza s dospijećem iznad visine predviđene državnim budžetom, visina finansijskog plana u sljedećoj budžetskoj godini umanjiće se za iznos stvorenih obveza iznad visine predviđene državnim budžetom, – prijedlozi zakona, uredbi, drugih propisa i akata koje donosi Vlada, odnosno koje Vlada predlaže na donošenje Hrvatskom saboru ne mogu biti doneseni, odnosno utvrđeni bez mišljenja Ministarstva finansija na Iskaz o procjeni fiskalnog učinka i – tokom izvršavanja državnog budžeta Ministarstvo finansija može obavljati finansijsku kontrolu zakonitog i namjenskog korištenja budžetskih sredstava kod budžetskog korisnika državnog budžeta i krajnjih korisnika. Ako analiziramo praktični aspekt odredbe da će se budžetskom korisniku u slučaju stvaranja obaveza s dospijećem iznad visine predviđene državnim budžetom, visina finansijskog plana u sljedećoj budžetskoj godini umanjiti za iznos stvorenih obaveza iznad visine predviđene državnim budžetom, to će samo pospješiti stvaranje obaveza od strane rukovodećih lica u budžetskim korisnicima u posljednjoj godini rukovođenja. b) U članu 7. Zakona o fiskalnoj odgovornosti definisan je sadržaj Izjave o fiskalnoj odgovornosti. Prema navedenom članu, rukovodilac je odgovoran za: – zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje sredstava, te učinkovito i djelotvorno funkcionisanje sistema finansijskog upravljanja i kontrola u okviru budžetom, odnosno finansijskim planom utvrđenih sredstava. Rukovodilac budžetskog korisnika je dužan svake godine za prethodnu budžetsku godinu, za period u kojem je obavljao dužnost, odnosno obavljao poslove rukovodioca, sastaviti Izjavu o fiskalnoj odgovornosti. Izjavom rukovodilac budžetskog korisnika potvrđuje: – zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje sredstava i – učinkovito i djelotvorno funkcionisanje sistema finansijskog upravljanja i kontrola u okviru budžetom, odnosno finansijskim planom utvrđenih sredstava. Rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog korisnika državnog budžeta Izjavu dostavlja nadležnom ministarstvu koje provjerava njen sadržaj, a ministri i čelnici drugih državnih tijela na nivou razdjela organizacione klasifikacije i načelnici, gradonačelnici odnosno župani izjavu dostavljaju Ministarstvu finansija, koje provjerava njen sadržaj. c) U članu 11. Zakona o fiskalnoj odgovornosti definisana je odgovornost za povredu odredbi zakona. U slučajevima kada se utvrdi da je rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog korisnika državnog budžeta prekršio odredbe ovoga zakona, staviće svoj mandat za obavljanje dužnosti na raspolaganje predsjedniku/predsjednici Vlade, Vladi, odnosno tijelu koje ga je imenovalo, saglasno propisima o imenovanju, a rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog korisnika jedinice lokalne i područne (regionalne) samouprave koji je prekršio odredbe ovoga zakona staviće svoj mandat za obavljanje dužnosti na raspolaganje tijelu koje ga je imenovalo. Za sada još nema pokazatelja da se odredbe ovog zakona primjenjuju u praksi. 5. IZRADA I IZVRŠENJE BUDŽETA PREPORUKE ZA ZEMLJE U TRANZICIJI Imajući u vidu naprijed navedeno u vezi sa fiskalnom odgovornošću, to je potrebno ukazati na dobru praksu u pogledu izrade i izvršenja budžeta u zemljama u tranziciji. Potrebno je posebno razraditi sve neophodne elemente u vezi sa: – – – – – formulisanjem politike i pripreme budžeta, reformom javnih izdataka, poboljšanjem upravljanja javnim izdacima, ulogom zakonodavstva i sistemima za izvršenje budžeta i ciljevima i sistemima za izvršenje budžeta. 53 koji nije u skladu sa propisima, a na zahtjev podnosioca, u roku od tri dana od dana podnošenja naloga, pismeno će obrazložiti razloge za odbijanje naloga. Ovakva odredba je preuzeta iz prakse bivše Službe društvenog knjigovodstva SFRJ i čini se da bi njena primjena zaista mogla da dovede do kvalitetnog poboljšanja fiskalne discipline. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 5.1. Formulisanje politike i priprema budžeta 5.1.1. Opšti dio Iako se gotovo u svim zemljama budžeti pripremaju u godišnjim ciklusima, oni moraju uzimati u obzir i događaje van godišnjeg ciklusa, a naročito očekivane prihode, troškove dugoročnijih programa i politika vlade i održivost fiskalne politike vlada na svim nivoima, a pogotovo njihov uticaj na nacionalni dug. To se može obezbijediti aktivnim učešćem lica iz svih područja budžetskog poslovanja u formulisanju politika i pripremi budžeta. Da bi se izradio godišnji budžet, odnosno procijenilo da li su budžetske politike održive i utvrdile određene promjene politike, izuzetno je važna i od suštinskog je značaja priprema srednjoročnog makroekonomskog okvira. Makroekonomske projekcije nisu jednostavna predviđanja trendova makroekonomskih elemenata, nego i suštinski zahtjevi za utvrđivanje podataka neophodnih za kvalitetnu pripremu budžeta. Projekcije se zasnivaju na definisanju ciljeva i instrumenata u oblastima poput monetarne politike, fiskalne politike, politike deviznih kurseva i trgovinske politike, upravljanja spoljnim dugom, promocija aktivnosti privatnog sektora i reforme javnih preduzeća. Makroekonomski okvir treba obuhvatiti projekcije vladinih računa, koji formiraju srednjoročni fiskalni (finansijski) okvir. Projekcije treba da obuhvate tekuću godinu i period od narednih tri do četiri godine, te bi trebalo konkretizovati i detaljnije prikazati značajne ekonomske kategorije prihoda i izdataka. 54 “Polazne osnove za pripremanje godišnjeg budžeta su jasne definicije fiskalnih ciljeva i strateškog okvira koji se sastoji od konkretnog niza ciljeva i prioriteta. Globalni strateški okvir bi trebalo da omogući izradu sektorskih politika pod uslovom da je to konkretna strategija zasnovana na temeljitoj analizi. U ovom okviru, ministarstva i agencije bi trebalo da pripreme vlastite strateške planove koji će uključiti: (a) njihov mandat, u skladu sa zakonskim zahtjevima; (b) pregled željenih ciljeva politike; (c) široki pristup u postizanju ciljeva politike; (d) opis konkretnih mjera politike koje će se koristiti za ostvarenje ovih ciljeva i (e) okvirnu procjenu troškova’’.1 5.1.2. Procjena prihoda Procjena prihoda je značajna polazana osnova u procesu izrade budžeta. Procjena prihoda za određenu fiskalnu godinu podrazumijeva uvid u cjelokupne poreske i neporeske prohode, vodeći računa da analiza obuhvata vrstu prihoda, poreski obuhvat, nadležnost za naplatu i ubiranje, kao i ostale elemente neophodne za što realniju procjenu. Takođe, potrebno je da budu pripremljene prognoze mjesečnih rasporeda prihoda. Prognoze treba redovno ažurirati, poželjno je svaki mjesec, ukoliko promjene u makroekonomskom okruženju ili sistemu poreske uprave mogu uticati na prikupljanje prihoda. U nekim zemljama, mjesečna prognoza koju pripremi poreska uprava ima više administrativnih detalja nego ekonomska analiza. Ove prognoze prikazuju raspored budžetskih prihoda za fiskalnu godinu, ali ne uzimaju u obzir fiskalni i ekonomski razvoj nakon što je budžet usvojen od strane parlamenta. Zbog navedenog bi bilo poželjno jačati kapacitete za izradu prognoza i analiza u posebnim sektorima (odjelima) poreske uprave (ili ministarstva finansija). Procjena prihoda je takođe značajna u zemaljama u tranziciji, jer ne postoji dovoljno iskustvo u analizama prihoda u ranijim periodima, a veliki problem su i česte promjene poreskih propisa. 5.1.3. Politika zaduživanja i odgovornosti Početni i najvažniji korak u formulisanju politike zaduživanja za finansiranje budžetskog deficita je da se postave ciljevi pozajmljivanja koji su u skladu sa fiskalnim ciljevima. Čini se da se u budžetima na 1 svim nivoima u Bosni i Hercegovini ne provodi ova početna analiza i da politika zaduživanja nije adekvatno analizirana. Drugi korak je odrediti strateški izbor za zaduživanje. Što se tiče pozajmljivanja na finansijskom tržištu, izrada politike zaduživanja uključuje strateški i taktički izbor instrumenata, kursa, ciljnih tržišta, itd. Politika zaduživanja treba biti bazirana na potrebama građana – poreskih obveznika, faktorima rizika, ciljevima unapređenja likvidnosti i cjelokupnog razvoja tržišta. Izbor vremena dospijeća kredita je takođe važan kod uravnotežavanja duga i prilagođavanja promjenljivosti dospijeća dugova. U ekonomijama u tranziciji, pogotovo u zemljama kao što je BiH, potrebna je izuzetna opreznost prije nego se uzmu u razmatranje određeni instrumenti koji povećavaju promjenjivost u servisiranju duga (kao što su instrumenti vezani za indekse i valute). Premda se u ekonomskoj teoriji sugeriše da pozajmljivanje u različitim valutama unosi raznolikost rizika i umanjuje troškove pozajmljivanja, pozajmljivanje u stranoj valuti predstavlja veliki rizik i troškove u mnogim zemljama u tranziciji. Upotreba mogućih derivata koji su u praksi primjenjivi u zapadnim zemljama zahtijeva ekspertizu visokog stepena i predstavlja značajan rizik za domaće stručnjake koji nemaju dovoljno iskustva u radu sa raznim oblicima finansijskih instrumenata i derivata. Zbog navedenog, izuzev u nekim opravdanim slučajevima, ove tehnike ne bi trebalo uzimati u obzir. Odgovornost za formulisanje politike zaduživanja i finansiranje budžetskog deficita treba da ostane pri ministarstvu finansija, ali se zahtijeva uska saradnja sa centralnom bankom, a treba uzeti u obzir i stručne analize efekata monetarne politike koju rade razne agencije ili specijalizovana domaća i strana pravna lica. 5.2. Reforma javnih izdataka Jedna od najznačajnijih reformi u procesu usaglašavanja sa budžetskim procesima i procedurama, te zakonodavstvima zemalja Evropske unije (u daljem tekstu EU) jeste reforma javnih izdataka. Naime, vlade na odgovarajućim nivoima su dužne: – na zadovoljavajući i odgovarajući način prikupiti sredstva iz privrede i – koristiti i raspodijeliti sredstva na odgovoran i efikasan način. Budžet je glavni instrument putem kojeg se te transakcije planiraju i izvršavaju. Upravljanje javnim izdacima (engl. PEM) povezano je samo sa aktivnostima u vezi sa korištenjem i raspodjelom sredstava. Ipak, ostaje veoma bitno razlikovati razumne procedure i procese upravljanja javnim izdacima od ciljeva koji treba da se postignu. Generalno je prihvaćeno da svi budžetski sistemi moraju postići tri osnovna cilja: a) održavanje ukupne fiskalne discipline, b) raspoređivanje (alokacija) sredstava u skladu sa prioritetima i c) promovisanje efikasnog pružanja usluga. Održavanje ukupne fiskalne discipline Fiskalna disciplina podrazumijeva djelotvornu kontrolu ukupnih budžetskih iznosa kroz uspostavljanje ograničenja samo na izdatke koji su obavezni i na ukupnom nivou i na nivou pojedinih potrošačkih jedinica. Budžetski sistem je uspješan ukoliko uspije uspostaviti disciplinu (a ne fleksibilnost) u ukupnim iznosima. Kontrola ukupnih iznosa je osnovna svrha svakog budžetskog sistema. Ukoliko bi se dozvolilo da se ukupni iznosi budžeta povećavaju kako bi se udo- Upravljanje javnim izdacima - Priručnik za zemlje u tranziciji, Urednici Richard Allen i Daniel Tomassi, Poglavlje 5 – Formulisanje politike i priprema budžeta, strana 145. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Raspoređivanje (alokacija) sredstava u skladu sa prioritetima vlade Alokacijska efikasnost jeste mogućnost uspostavljanja prioriteta unutar budžeta, raspoređivanje sredstava u skladu sa prioritetima vlade i djelotvornost programa, kao i mogućnost za prenošenje sredstava sa starih na nove prioritete, ili sa manje produktivnih na više produktivne aktivnosti, a sve u skladu sa vladinim ciljevima. Djelotvornost umnogome zavisi od odluka o alokaciji sredstava. Promovisanje efikasnog pružanja usluga Tehnička ili operativna efikasnost korištenja budžetskih sredstava se odnosi na mogućnost implementacije programa i pružanja usluga po što nižim troškovima (npr. minimiziranje troškova po jediničnom izlazu). Naravno, ovdje se mogu raditi i analize optimalnosti izvršenja usluga uz minimiziranje troškova. Ovaj cilj je teško ostvariv i u zemljma sa dugom budžetskom tradicijom, ali svakako mora biti cilj i zemljama u razvoju. Na primjer, bez fiskalne discipline nemoguće je postići djelotvorne prioritete i implementaciju prioriteta i programa. U zemaljama sa razvijenom budžetskom tradicijom, a i u našim uslovima je značaj političkog aspekta neizostavan. Naravno, uticaj politike može biti pozitivan ili negativan. Postizanje ukupne fiskalne discipline i efikasne raspodjele sredstava često sprečava tzv. “tragedija zajedništva” (engl. “tragedy of the commons”). Postoji veliki broj onih koji ističu svoja prava na budžet, npr. interesne grupe, članovi parlamenta, linijska ministarstva itd. Svako od njih ima svoje viđenje o tome kako budžetska sredstva treba raspodijeliti. Zbir ovih individualnih opredjeljenja stvara pritisak ka povećanju izdataka. Dakle, raspodjela budžetskih sredstava je svakako navažniji i najizazovniji elemenat, jer nad njom dominiraju politički faktori. 5.3. Poboljšanje upravljanja javnim izdacima Da bi se poboljšalo budžetsko poslovanje, a u okviru tog poslovanja i upravljanje javnim izdacima, zemlje u tranziciji moraju shavatiti značaj upravljanja izdacima vlade i preduzimati bitne reforme na tom polju. U mnogim zemljama, tendencija nametanja odluka sa vrha, bez adekvatne koordinacije, još uvijek stvara neefikasnost u razvoju politike i njene implementacije, što negativno utiče na budžetsko poslovanje i smanjuje efikasnost upravljanja javnim izdacima. Zemlje članice EU zahtijevaju ispunjavanje standarda koji se odnose na PEM, te to predstavlja jedan od osnovnih i najizazovnijih zadataka za zemlje u regiji. Evropska komisija ne propisuje neki određeni model upravljanja javnim izdacima u zemljama članicama. Naprotiv, na tom polju postoji mali broj eksplicitnih uslova, osim u polju ukupne fiskalne discipline, upravljanju resursima EU i finansijske kontrole. Ipak, u zemljama Centralne i Istočne Evrope, raspodjela i efikasna upotreba sredstava EU i potreba za održavanjem fiskalne discipline zahtijeva preduzimanje reformi u PEM-u u nekoliko bitnih područja. Inicijalni cilj te reforme bi trebalo biti implementacija bitnih elemenata dobrih iskustava koji se odnose na budžetski sistem, kao i ispunjenje specifičnih uslova EU koji se odnose na zemlje članice. Mjere koje zemlje u tranziciji treba da preduzmu i, naravno, sprovedu su: – uspostavljanje institucionalnog okvira, – osiguranje srednjoročnog fiskalnog okvira, 2 Jankulov, I.: Fiskalno vijeće – magično rješenje?, Sarajevo, april 2007, str. 14. – – – – – – definisanje jasnog procesa pripreme budžeta, definisanje procedura jasnog izvršenja i praćenja budžeta, uspostavljanje jasnog računovodstva i izvještavanja, uspostavljanje finansijske kontrole, definisanje sistema javnih nabavki i definisanje jasnog budžetskog upravljanja sredstvima EU. Uspostavljanje institucionalnog okvira Jasno definisani principi treba da budu uspostavljeni kao dio ustava jedne zemlje, osnovnog zakona o budžetu i relevantnih zakona. Regulatorni okvir treba da osigura razumnu ravnotežu između zakonodavne i izvršne vlasti. Parlamenti na svim nivoima budžetiranja moraju imati ovlaštenja da na odgovarajući način sagledaju budžete i da razmatraju fiskalnu politiku. Naravno, za dobro makroekonomsko upravljanje i efikasnu raspodjelu sredstava, budžet bi trebalo da obuhvati sve prihode i izdatke. Kroz specifične studije u različitim zemljama zaključeno je da je izbor fiskalnih pravila uslovljen vrstom institucionalnih aranžmana između različitih nivoa vlasti. Nadalje, važno je razlikovati pravila cilja i sprovedbena pravila. Shodno tome, kako bi se udovoljilo specifičnostima državnih uređenja i ranije navedenim ciljevima, kreirane su različite vrste fiskalnih pravila.2 Osiguranje srednjoročnog fiskalnog okvira Buduće članice EU treba da osiguraju informacije o budžetu u sklopu srednjoročnog okvira i uspostave srednjoročne fiskalne ciljeve. Kada postanu članice EU, bilo kao dio ili izvan Evropske monetarne unije, one će morati dostaviti svoj program stabilnosti. Program će morati naglasiti osnovne elemente srednjoročnog fiskalnog okvira koji su u skladu sa određenim metodološkim principima i standardima. Definisanje jasnog procesa pripreme budžeta Jedna od najznačajnijih mjera je, svakako, definisanje jasnog procesa pripreme budžeta. Naime, za tu mjeru treba da postoje dobro definisani i svima jasni koraci u procesu pripreme budžeta, čime bi se osiguralo dovoljno vremena za efikasnu implementaciju svakog pojedinačnog koraka. Stroga budžetska ograničenja takođe treba da budu uključena u sam proces pripreme. Nacrt budžeta treba biti dostavljen parlamentu u odgovarajućem formatu kako bi ga parlament mogao na odgovarajući način razmotriti. Tu treba da budu navedeni fiskalni ciljevi vlade, makroekonomski okvir, budžetska politika i glavni fiskalni rizici. Informacija o budžetu treba biti predstavljena javnosti u jasnoj i pristupačnoj formi. Čini se da je na našem području za sada mnogo bolja situacija u pogledu sačinjavanja informacija o budžetu, nego u procesu pripreme budžeta. Definisanje procedura jasnog izvršenja i praćenja budžeta Ministarstva treba da poštuju ograničenja u izdacima koje je utvrdio parlament, a ministarstvo finansija bi trebalo biti u mogućnosti da prati ta ograničenja. Ministarstvo finansija bi trebalo pratiti i kontrolisati tok izdataka tokom godine na osnovu jedinstvenog sistema računovodstvenih i finansijskih računa. Linijska ministarstva treba da dostavljaju redovne izvještaje ministarstvu finansija u kojima se upoređuje stvarno trošenje sa mjesečnim prognozama zasnovanim na dozvoljenim operativnim budžetima. Funkcija upravljanja novčanim sredstvima (ili trezor) trebalo bi da se striktno obavlja putem jedinstvenog računa trezora koji bi bio pod kontrolom ministarstva finansija. Uspostavljanje jasnog računovodstva i izvještavanja Računovodstveni koncepti bi trebalo da budu kompatibilni sa konceptima koji se odnose na raspodjelu sredstava EU (ugovorne 55 voljilo svim zahtijevima, tada jednostavno ne bi postojala potreba za budžetiranjem. Kakva je praksa na našem području najbolje nam ukazuje sljedeći primjer: “Korisnici budžeta federalnoj Vladi dostavili zahtjeve za dodatnih 350 miliona KM u stavci rashoda, a da pri tom niko od njih nije predložio kako i gdje zaraditi makar jednu KM” (Oslobođenje, Sarajevo, 27. juli 2011. godine). Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 obaveze, plaćanja, dozvoljeni izdaci itd.), a definicije pojmova “deficit” i “vlada” treba da budu u skladu sa ESA95 standardima. Fiskalno izvještavanje treba biti blagovremeno, jasno, pouzdano i da utvrđuje budžetska odstupanja. a) Osnovni principi Uspostavljanje finansijske kontrole Princip integralnosti zahtijeva da se prihodi i izdaci iskažu u jednom dokumentu, dok princip univerzalnosti zahtijeva da svi prihodi i izdaci budu predstavljeni u tom dokumentu. Oba principa su važna za strateško raspoređivanje resursa i za fiskalnu disciplinu. Obavezno je postojanje jasne osnove koja definiše sistem, principe i način funkcionisanja upravne kontrole ili interne kontrole. Sljedeći sistemi i procedure su od ključne važnosti za postojanje jake interne (upravne) kontrole: (a) standardi i propisi koji se odnose na finansijsko izvještavanje; (b) moderan računovodstveni sistem koji je u skladu sa međunarodnim standardima; (c) definisan sistem koji će u upravljanju sredstvima EU jasno definisati uloge i odgovornosti na različitim nivoima vlasti. Definisanje sistema javnih nabavki Dostizanje odgovarajućeg funkcionisanja tržišta je jedan od prioritetnih zadataka EU. Jedan od ključnih načina za postizanje tog cilja je postojanje efiksanog sistema nabavki koji stimuliše konkurenciju za ugovore koje dodjeljuju tijela iz javnog sektora. Dobre procedure nabavke mogu smanjiti troškove javnih izdataka, obezbijediti pozitivne rezultate, stimulisati razvoj privatnog sektora i smanjiti gubitke, kašnjenja, korupciju i neefikasnost vlade. Definisanje jasnog budžetskog upravljanja sredstvima EU 56 Evropska komisija očekuje od zemalja kandidata za članstvo u EU da se same pripreme za upravljanje sredstvima koja su na raspolaganju prije prijema (Phare / ISPA / SAPARD) tako da, kada pristupe EU, već imaju potrebne budžetske i kontrolne instrumente. Kako bi se to ispunilo, vlade bi trebalo da imaju kapacitet za prezentovanje višegodišnjih programa koji uključuju pažljivu koordinaciju na različitim nivoima vlasti, dobro izrađene procedure zajedničkog finansiranja i razumne metode tehničkog i ekonomskog procjenjivanja programa. Osnovni principi budžetiranja su: princip integralnosti i princip univerzalnosti. Osnovni zakon o budžetu takođe treba da: definiše ovlaštenja za otvaranje računa vlade na koji sav državni novac mora biti položen i sa kojeg se izvršavaju svi izdaci samo na osnovu odluka parlamenta. Svi državni prilivi treba da se usmjere na jedinstveni račun ili na račune koji su stavljeni pod jedinstvenu nadležnost (ministarstvo finansija/trezor). Upravljanje nekim računima/pod računima može biti preneseno na linijska ministarstva, odnosno budžetske korisnike, ali u skladu sa striktnim uslovima koji će biti specifikovani u posebnim finansijskim propisima. b) Klasifikacija budžeta i definisanje budžetskog deficita/suficita Osnovni zakon o budžetu treba odrediti da klasifikacija prihoda, izdataka i transakcija finansiranja, kao i način vođenja računovodstva bude regulisan propisima koji su pod direktnom nadležnošću ministarstva finansija. Nadalje, za utvrđivanje svoje uloge u makroekonomskom poslovanju, budžet mora dati jasnu sliku fiskalne situacije, baziranu na jasnim analitičkim definicijama. U te svrhe, osnovni zakon o budžetu takođe treba da obuhvati sljedeće: definicije glavnih elemenata primitaka i izdataka koji moraju biti sadržani u procjenama i definicije deficita/suficita. c) Prezentovanje budžeta parlamentu i procedure odobrenja Osnovni zakon o budžetu i drugi finansijski propisi treba obavezno da propišu sljedeće: – vrijeme do kada izvršna vlast budžetske procjene mora prezentovati parlamentu, 5.4. Uloga zakonodavstva 5.4.1. Komponente zakonskih okvira Zakonski okvir za planiranje budžeta sadržan je u nekoliko nivoa: ustav, osnovni zakon o budžetu (ili zakon o upravljanju budžetom) i srodni zakoni (računovodstveni, upravljanje državnim dugom, trezorsko poslovanje, finansijska kontrola, spoljna revizija, finansije lokalnih vlada), godišnji zakon o budžetu i dopunskim budžetima i finansijski propisi i uputstva. Dakle, zakonsko regulisanje planiranja budžeta ima nekoliko značajnih nivoa i elemenata, koji imaju značajnu ulogu u ukupnom budžetskom procesu. Osnovni zakon o budžetu obezbjeđuje neophodnu zakonsku osnovu za sve ključne uloge i odnose u budžetskom procesu, kao i obavezujuće principe budžetskog poslovanja i revizije. Zemljama u tranziciji može biti korisna upotreba osnovnog zakona o budžetu kako bi se nosile sa specifičnim nedostacima budžetskog poslovanja i kontrole. Na primjer, u odnosu sa centralnom vladom, pažnju treba obratiti na: (a) ovlašćenja dodijeljena ministarstvu finansija, koja su često nedovoljno definisana (b) podjelu uloge između izvršnih i zakonodavnih tijela i (c) procedure koje se tiču implementacije zakona o godišnjem budžetu. Takođe je poželjno da se odredbe osnovnog zakona o budžetu mogu fokusirati na kontrolu zahtjeva za pozajmljivanje i izvještavanje. 5.4.2. Glavne odredbe budžetskih propisa Glavne odredbe budžetskih zakona mogu biti podijeljene na tri opšte oblasti: osnovni principi, pitanja u vezi sa formulisanjem budžeta i pitanja u vezi sa izvršenjem budžeta i revizije, kao što je, uostalom, i urađeno u Republici Srpskoj i svim zemljama u okruženju. – vrijeme do kada parlament mora odobriti budžet, – osnovne zahtjeve koji se tiču oblika i sadržaja budžeta, – zahtjeve za specifikovanjem fiskalnih ciljeva za budžetsku godinu, – zahtjev za dostavljanje srednjoročne makroekonomske strategije vlade i njenih ciljeva ekonomske politike uz budžet, – odredbe za regulisanje parlamentarnih debata i ovlaštenja parlamenta da mijenja budžet, – odredbe koje propisuju da zakonodavne i izvršne odluke koje uvećavaju izdatke mogu stupiti na snagu jedino ako su ti izdaci odobreni budžetom ili njegovim dodatnim aktima i – odredbe koje se tiču dostavljanja dopunskih budžeta. d) Priprema budžeta Ministarstvo finansija treba biti ovlašćeno da koordinira procesom pripreme budžeta. Formulisanje budžetskih zahtjeva od strane korisnika budžeta treba biti zasnovano na prioritetima vladine politike i njenim fiskalnim ciljevima, kao i na detaljnim pretpostavkama i instrukcijama koje propisuje ministarstvo finansija, a u skladu sa budžetskim propisima. Osnovni zakon o budžetu bi trebalo da obavezuje ministarstva da se pridržavaju direktiva i instrukcija datih od strane ministarstva finansija u budžetskim aktima. Ministarstvo finansija treba biti ovlašćeno za uspostavljanje smjernica za provođenje investicionih programa u sklopu ukupnih budžetskih prioriteta. Transferi sa vladinog budžeta prema javnim preduzećima treba da budu u skladu sa posebnim instrukcijama. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 e) Izvršenje budžeta (c) rješavanje problema koji nastaju tokom implementacije i U vezi sa izvršenjem budžeta, osnovni zakon o budžetu treba uključiti sljedeće odredbe: (d) upravljanje nabavkom i efikasnu upotrebu sredstava. – zahtjeve za implementiranje budžeta i postavljanje gotovinskih ograničenja tokom godine, – odredbe po kojima se ovlašćuje ministarstvo finansija da izdaje propise koji regulišu transfere između budžetskih stavki u okviru istih aproprijacija ili glava i shodnih ovlaštenja linijskih ministarstava i ministarstva finansija za njihovo odobravanje, – odredbe po kojima ministar finansija, putem vlade, izvještava parlament o svim bitnim promjenama koje su nastale u budžetu ili kada je izvjesno da će se prekoračiti utvrđeni deficit do kojeg će vjerovatno doći usljed postojećih političkih i ekonomskih uslova, – odredbe po kojima izvještaji za praćenje izdataka, prihoda, državnog duga i lokalnih budžeta moraju biti izdati jednom mjesečno i pripremljeni u skladu sa instrukcijama utvrđenim od strane ministarstva finansija, – odredbe prema kojima ministar finansija treba parlamentu dostaviti polugodišnji i godišnji izvještaj o izvršenju budžeta, – odredbe koje definišu odgovornost trezora za finansijsko izvršenje budžeta, – odredbe koje definišu odgovornost za internu kontrolu, uglavnom kako bi se osiguralo poštovanje budžetskih propisa i zakona o nabavkama, te izbjeglo nenamjensko trošenje sredstava i loše upravljanje imovinom i – odredbe za internu reviziju. 5.5. Ciljevi i sistemi za izvršenje budžeta 5.5.1. Važnost izvršenja budžeta Izvršenje budžeta je faza u kojoj se sredstva koriste kako bi se implementirale politike koje su ukuljučene u budžet. Opšte je poznata sljedeća deviza: moguće je loše implementirati dobro formulisan budžet, ali nije moguće dobro implementirati loše formulisani budžet. Najvažnije je da se izvrši dobra priprema budžeta, logički i hronološki. U svakom slučaju, procesi izvršenja budžeta nisu jednostavan mehanizam za osiguranje usaglašenosti sa inicijalnim programiranjem. čak i sa dobrim sistemom programiranja, tokom godine mogu se desiti neočekivani makroekonomski razvoji koji bi trebalo da se odraze u budžetu. Promjene bi, naravno, trebalo da budu izvršene na način koji je u saglasnosti sa inicijalnim ciljevima politike, a da ne naruše aktivnosti agencija i upravljanje projektima. Efikasno izvršenje budžeta zahtijeva: (a) potvrdu da će budžet biti implementiran u saglasnosti sa ovlašćenjima datim u zakonu, i u odnosu na finansijski aspekat i aspekte politika, (b) prilagođavanje izvršenja budžeta značajnim promjenama u makroekonomskom okruženju, 3 6.5.2. Sistemi izvršenja budžeta Sistemi za izvršenja budžeta treba da osiguraju rigoroznu kontrolu ukupnih troškova, ali i efikasno i djelotvorno korišćenje sredstava u saglasnosti sa prioritetima budžeta. Kontrola ukupnih troškova zahtijeva definisanje fiskalnih ciljeva i zato je znatno vezana sa pripremom budžeta. Međutim, procedure budžeta moraju obezbijediti da su fiskalni ciljevi sprovedeni i da se sprovodi zakonski usvojen budžet. Ovakav pristup usmjeren je na obezbjeđenje fiskalne discipline, ali, generalno, ima dvije različite vrste problema. S jedne strane, jako široka kontrola detalja oduzima mnogo vremena, stvara kruti budžet i ne daje korisnicima fleksibilnost prilikom raspodjele sredstava koja im je potrebna radi efikasne implementacije budžeta. S druge strane, ustaljene kontrole nisu dovoljne da se obezbijedi fiskalna disciplina. One se fokusiraju na gotovinskim plaćanjima za nabavku, dok se drugi mnogo bitniji problemi nalaze na drugim mjestima (prekomjerna zaposlenost, stečena prava, neizmirene obaveze, itd.). Držanje izvršenje budžeta pod kontrolom zahtijeva efektivne sisteme kontrole upravljanja, a ne pretjeranu kontrolu usaglašenosti detalja. 5.5.3. Fiskalni rizici Konkretno za Bosnu i Hercegovinu, ostvarivanje makroekonomskih i fiskalnih projekcija može biti podložno uticaju sljedećih faktora:3 – Usporavanje oporavka EU ekonomije – Ekonomija Bosne i Hercegovine spada u grupu malih otvorenih ekonomija, visoko osjetljiva na globalna kretanja i stoga veoma izložena eksternim šokovima. Projektovani postepeni oporavak i oživljavanje BiH ekonomije je u direktnoj zavisnosti od ekonomskog oporavka njenih trgovinskih partnera u EU i regionu, pa bi se svako usporavanje oporavka ekonomije EU i regiona negativno odrazilo na BiH ekonomiju; – Opšta neizvjesnost i nesigurnost – Oporavak ekonomije EU i regiona, a time i BiH ekonomije može biti ugrožen još uvijek prisutnom i rastućom opštom nesigurnošću i neizvjesnošću u pogledu mogućeg produbljavanja krize i pojave dvostrukog dna. Posljednja dešavanja u EU koja su rezultat stanja grčke ekonomije i bojazni da bi druge zemlje (Portugal, Španija, Irska) mogle zapasti u iste teškoće mogu destabilizovati perspektivu šireg regionalnog rasta i usporiti oporavak EU ekonomije; – Stanje u bankarskom sektoru – Zahvaljujući politici obaveznih rezervi CBBiH, rizik likvidnosti banaka u BiH usljed povlačenja depozita je smanjen i stabilizovan. Međutim, gubici banaka i povećanja broja loših kredita usljed smanjenja raspoloživog dohotka stanovništva i sporog oporavka BiH ekonomije, otežan pristup inostranom kapitalu, kao i opšta nesigurnost uslovili su promjenu kreditne politike u smislu utvrđivanja rigidnijih uslova za kreditiranje domaće potrošnje. Nedovoljna opskrbljenost kapitalom i opterećenje nelikvidnim sredstvima ukazuju na to da će ograničavanje kreditiranja od strane bankarskog sektora potrajati još neko vrijeme. Kontrakcija investicionih aktivnosti zbog slabijeg pristupa kreditiranju može usporiti oživljavanje BiH ekonomije; – Smanjenje agregatne tražnje – S obzirom na to da BiH ekonomija ima karakter potrošačkog modela rasta u velikoj mjeri je zavisna od stanja agregatne tražnje. Stanoviti dio agregatne tražnje čini Vijeće ministara BiH, Ekonomski i fiskalni program 2011-2013, Sarajevo, decembar 2010. godine, strane 37. i 38. 57 – odredba po kojoj nijedan trošak ne može biti ostvaren od strane bilo kojeg ministarstva izuzev troškova nastalih po ovlaštenjima datim od strane ministra finansija, Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 javna potrošnja, čije se ograničavanje, kao imperativ održivosti fiskalne pozicije, ako nije kompenzovano strukturalnim reformama usmjerenim na jačanje privatnog preduzetništva, može odraziti na smanjenje agregatne tražnje i usporavanje rasta; – Promjena poreske politike – Promjena poreske politike u smislu povećanja poreza i doprinosa na platu, koja se preduzima u Republici Srpskoj radi stabilizacije prihoda, može se odraziti na povećanje evazije sistema i nezaposlenosti i u vezi sa tim izvršiti dalji pritisak na socijalne transfere i destabilizaciju perspektive fiskalne konsolidacije i – Prirodne nepogode – Na perspektivu konsolidacije javnih finansija u Bosni i Hercegovini u značajnoj mjeri će uticati poplave koje su prouzrokovale velike materijalne štete kako stanovništvu regija koje su pogođene poplavama tako i privredi. ZAKLJUČAK 1. Fiskalna odgovornost u Republici Srpskoj i u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine je detaljno zakonski regulisana kroz više zakonskih propisa. 2. Prema izvještajima službi za reviziju institucija Republike Srpske i zajedničkih institucija Bosne i Hercegovine, očita su mnogobrojna i raznovrsna kršenja fiskalnih i budžetskih zakona. 3. Putem javnih medija stanovništvo i poreski obveznici mogu izvršiti uvid u način korišćenja (trošenja) budžetskih sredstava na svim nivoima. 4. Tušilaštva i sudovi na svim nivoima nisu adekvatno odgovorili na nalaze službi za reviziju. 5. Preporuke za fiskalne i budžetske zakone i procedure za zemlje u tranziciji bi trebalo detaljno proučiti i shodno uslovima u našoj zemlji iste primijeniti. IZVORI 1. Zakoni i podzakonski akti navedeni u tekstu. 2. Izvještaj Glavnog revizora Republike Srpske po izvršenoj reviziji Konsolidovanog izvještaja Budžeta RS i reviziji finansijskih izvještaja budžetskih korisnika RS za 2010. godinu, a revidiranih u 2011. godini, Banja Luka, avgust 2011. 3. Fiskalno vijeće – magično rješenje?, mr. Irena Jankulov, Sarajevo, april 2007. 4. Ekonomski i fiskalni program 2011-2013, Vijeće ministara BiH, Sarajevo, decembar 2010. 5. Upravljanje javnim izdacima - Priručnik za zemlje u tranziciji, OECD, SIGMA, Phare, urednici Richard Allen i Daniel Tommasi 58 SUMMARY Determining the importance of fiscal responsibility in overall process of developing and executing the budget largely determines the directions of acitivities. Responsibility in terms of budget is a concept within government policies or governance which means that politicians and civil servants have an obligation to periodically answer questions about their official activities and must be responsible for carrying out the powers assigned to them. Meaning of fiscal responsibility is indirectly taken from the provisions of the legislation that regulates the budget operations and legislation related to this matter. Legal regulation of fiscal responsibility in Republic of Srpska and neighbouring countries comes down to basic budget law and related laws on accounting and public procurement. Fiscal responsibility can be divided in several distinct classes, but basically comes down to individual responsibility in the budget process, whether economic, political, sanctioned, unsanctioned, caused by facts and omissions. Law on budget system of Republic of Srpska, represents basic budget law and as such contains all kinds of fiscal responsibility. The largest number of qualifications in audit reports on all fiscal levels in Bosnia and Herzegovina refers to the creation of liabilities of budget users in the excess of amount, established in the budget. Direct damage from such actions cover taxpayers (if deficit is financed by tax increase). In the other hand, fiscal responsibility in the Law on Treasury is divided on fiscal responsibility for persons from Ministry of Finance and persons from other budget users. Particular specificity regarding the definition of fiscal responsibility is prescribed in neighbouring Croatia. The Law on fiscal responsibility which came into force on January 1st 2011, determines certain rules that limit government spending , strenghthen accountability for the legal, functional and purposeful use of budgetary resources and strengthen control and supervision system to ensure fiscal responsibility. According to experiences of European countries that have longer and richer budget tradition and culture, when preparing and executing budget, particular elements should be developed related to the formulation of budget preparation and policies, public expenditures reform, improving public expenditures management and the role of legislation and systems for budget execution. Key words: fiscal responsibility, budget regulations, budget operations, government spending, reform of public expenditures. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 UDK 336.77:338.3 STRUČNI RAD Danka Panić* Poreski i računovodstveni aspekt finansijskog i operativnog lizinga Lizing poslovi, u osnovi, egzistiraju veoma dugo. Pojedini izvori tvrde da ovaj način finansiranja poslovanja postoji već 4000 godina (dakle, primarni oblici su se pojavili još oko 2000 godina p.n.e.), ali sasvim je sigurno da je lizing, kakav danas poznajemo, počeo da se razvija početkom XX vijeka. Od tog perioda pa do danas, lizing je postao toliko značajan način finansiranja, da gotovo ne postoji predmet ili usluga koji se ne mogu nabaviti putem lizinga. Tome u prilog govori i postojanje specijalizovanih kompanija za prodaju i iznajmljivanje putem lizinga, postojanje velikog broja detaljnih poreskih i računovodstvenih propisa koji uređuju ovu oblast, ali i velikog broja različitih vrsta i oblika lizinga. Najzastupljenija podjela lizing poslova je ona koja ih dijeli na operativni i finansijski lizing. Ova dva lizinga se suštinski razlikuju, što ima posljedice na njihov poreski i računovodstveni tretman. I na području Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, lizing poslovi zauzimaju značajno mjesto u izvorima finansiranja, kako preduzeća, tako i domaćinstava. Iako možda najskuplji način finansiranja, lizing ima prednosti koje opredjeljuju korisnike da izaberu baš ovaj izvor prilikom nabavke sredstava, prije nego neki drugi. Ključne riječi: operativni lizing, finansijski lizing, poreski i računovodstveni tretman Republika Srpska, Bosna i Hercegovina. UVOD Lizing predstavlja jedan od načina finansiranja preduzeća, a danas u svijetu i jedan od najznačajnijih izvora srednjeročnog i dugoročnog finansiranja. U svom jednovjekovnom postojanju, lizing posao se razvio širom svijeta i dobio nekoliko različitih oblika i vrsta. Njegovo regulisanje na nivou međunarodne računovodstvene prakse je počelo 1982. godine, kada je donesen Međunarodni računovodstveni standard 17 – Lizing, koji je stupio na snagu 1984. godine. Potom je isti revidiran prvi put 1997, a zatim 2003. godine. Drugi put revidirani standard iz 2003. godine, stupio je na snagu 1. januara 2005. godine i još uvijek je na snazi. U Bosni i Hercegovini su se prvi lizing poslovi pojavili 2003. godine, iako tad još uvijek nije postojao Zakon o lizingu. Lizing poslove su počele da obavljaju lizing kompanije iz Federacije BiH, koje su poslovale i na teritoriji Republike Srpske, da bi se prve lizing kompanije u Republici Srpskoj pojavile 2007. godine. Lizing poslovi su se u poslednjih nekoliko godina snažno razvili na teritoriji Republike Srpske, što govori o tome koliko je široko prihvaćen ovaj alternativni način finansiranja nabavke, modernizacije i zamjene dobara, kako od strane pravnih, tako i od fizičkih lica. U nastavku rada ćemo definisati pojam lizinga i izvršiti njegovu klasifikaciju. Potom ćemo se upoznati sa zakonskom i računovodstvenom regulativom koja uređuje oblast lizinga na našim prostorima. Ukazaćemo na prednosti i nedostatke ovog specifičnog izvora finansiranja. * 1 Savez računovođa i revizora. E-mail: danka@blic.net. “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07. U drugom dijelu rada ćemo sagledati računovodstveni i poreski aspekt operativnog i finansijskog lizinga. Napravićemo paralelu, kako bi se što bolje razumjela razlika između ova dva oblika lizinga. Računovodstveni i poreski tretman ćemo posmatrati i sa aspekta zakupodavca i sa aspekta zakupca. Kako bismo što više pojasnili sve naprijed navedeno, u trećem dijelu ćemo predstaviti jedan hipotetički primjer, i na njemu konkretno pokazati način obračuna PDV-a i knjiženje operativnog i finansijskog lizinga kod svih, u ugovor o lizingu, involviranih strana. 1. POJAM, NASTANAK I RAZVOJ LIZINGA 1.1. Pojam i istorijat lizinga Lizing predstavlja jedan od specifičnih izvora finansiranja, pored forfetinga, franšizinga, faktoringa i drugih savremenih eksternih izvora finansiranja preduzeća. Riječ lizing je pozajmljenica iz engleskog jezika i vodi porijeklo od riječi “lease’’, što znači “zakup” ili “to lease’’, što znači uzeti pod zakup. Prema MRS 17 – Lizing, lizing je ugovor po kome zakupodavac prenosi na zakupca pravo korištenja sredstva za dogovoreno vrijeme, u zamjenu za jedno plaćanje ili seriju plaćanja. Odredbe MRS 17 su dobrim dijelom inkorporirane u Zakon o lizingu Republike Srpske1, tako da se lizing i prema pomenutom Zakonu definiše na vrlo sličan način: “lizing je pravni 59 Rezime Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 posao u kojem davalac lizinga prenosi pravo držanja i korišćenja predmeta lizinga na primaoca lizinga na određeni rok, uz njegovu obavezu plaćanja ugovorene lizing nakande i sa pravom da predmet lizinga vrati davaocu lizinga, da ga otkupi ili da produži ugovor o lizingu.’’2 Dakle, suština je ista: postoje najmanje dva lica koja učestvuju u lizing poslu, sklapaju ugovor, kojim se jasno definišu njihova prava i obaveze. Pri tome, obaveza jednog lica, davaoca lizinga (zakupodavca) jeste da ustupi sredstvo pod zakup, a drugog lica (korisnika lizinga, zakupoprimca, primaoca lizinga, zakupca)3 – da za korištenje tog sredstva plaća određenu naknadu. Po isteku ugovora sredstvo može biti vraćeno davaocu, može biti kupljeno od strane korisnika lizinga, može doći do produženja ugovora o lizingu ili pak sredstvo može biti besplatno ustupljeno zakupcu. Ugovorom koji se sklapa između zakupodavca i zakupca, a koji predstvalja ugovor o finansiranju, uređuju se sva važna pitanja zakupa, odnosno prava i obaveze obe ugovorene strane. Taj ugovor će, između ostalog, da sadrži i sljedeće: podatke o subjektima lizinga, određenje vrste lizinga, način i visinu plaćanja zakupnine, rok trajanja lizinga, mogućnost za otkup sredstva koje je predmet lizinga ili produženje ugovora i sl. 60 U cijeli lizing posao mogu biti uključena tri subjekta: davalac lizinga, korisnik lizinga i isporučilac predmeta lizinga, a najmanje učestvuju davalac lizinga i korisnik lizinga. Davalac lizinga, je prema čl. 2. Zakona o lizingu RS,4 lice koje je dobilo dozvolu od Agencije za bankarstvo RS za obavljanje lizing poslova, a koje korisniku lizinga prenosi pravo korištenja i držanja predmeta lizinga na ugovoreni period, za šta od primaoca lizinga prima lizing naknadu. Korisnik predmeta lizinga je pravno ili fizičko lice koje dobija pravo korištenja ili držanja predmeta lizinga, a zauzvrat mora plaćati lizing naknadu. Drugim riječima, to je preduzeće ili fizičko lice koje lizing posao koristi kao način finansiranja nabavke potrebne pokretne i nepokretne imovine. Isporučilac predmeta lizinga može da bude pravno ili fizičko lice, koje na davaoca lizinga prenosi pravo svojine nad predmetom lizinga (dakle, vrši prodaju predmeta lizinga lizing kompaniji, npr.) radi njegovog daljeg ustupanja korisniku predmeta lizinga. Pojednostavljeno, isporučilac predmeta lizinga je, na primjer, autokuća, koja predaje automobil (koji u ovom slučaju predstavlja predmet lizinga) davaocu lizinga (lizing kompaniji), kako bi davalac lizinga taj automobil predao korisniku lizinga (nekom fizičkom licu, recimo, koje se odlučilo za nabavku automobila na ovaj način), a zauzvrat korisnik lizinga plaća određenu naknadu davaocu lizinga. Prilikom ugovaranja lizing posla i sklapanja ugovora između zakupodavca i zakupca, ugovara se i lizing naknada. “Lizing naknada je novčani iznos koji u ratama plaća primalac lizinga za držanje i korišćenje predmeta lizinga.’’5 Na visinu lizing naknade utiču tri važne varijable: vrijednost predmeta lizinga, kamatna stopa i period trajanja lizinga. Što je vrijednost predmeta lizinga viša, viša kamatna stopa, a period trajanja lizinga kraći, to je viša lizing naknada i obrnuto. Davalac lizinga, u stvari, kalkuliše sa amortizacijom i nastoji da se 100% ili barem najveći dio vrijednosti sredstva amortizuje u toku trajanja lizing posla. Lizing naknada sadrži i kamatu, što je i logično, jer to nije besplatan izvor finansiranja. Lizing naknada se može plaćati mjesečno, polugodišnje, godišnje ili u bilo kojim drugim vremenskim intervalima, a platilac 2 3 4 5 6 7 8 lizing nakande ne mora biti korisnik predmeta lizinga, to može biti i neka treća osoba. U tom slučaju, osoba koja plaća naknadu, asignat, potpisuje trajnu asignaciju, kojom se obavezuje na plaćanje lizing naknade. Ako se desi da samo jednu ili nekoliko lizing nakanda plaća treće lice – asignat, onda se za svaku pojedinačnu naknadu potpisuje jednokratna asignacija. Ovo je ništa drugo do – mjera sprečavanja pranja novca. “Postoje različiti oblici renti, a najuobičajeniji su: – fiksna ili linearna zakupnina – koristi se kada zakupodavac želi da izbjegne rizik lošijeg poslovanja zakupca nego što se to očekuje; – iznos zakupnine, uz primjenu odredbe koja se odnosi na zaštitu interesa obje ugovorene strane, u slučaju promjene uslova poslovanja usljed korišćenja zakupljenog sredstva, koja im omogućava da promijene iznos zakupnine, na način sličan primjeni metode klizne skale; – visoke sume početne zakupnine, nakon čega slijede prilično niski iznosi u narednim mjesecima – ovaj oblik zakupnine se koristi ukoliko postoji mogućnost kupovine; – niski početni iznosi zakupnine, nakon čega slijede mnogo veći iznosi zakupnine – ovo odgovara zakupcu koji postiže potpunu korist zakupljenog sredstva, npr. industrijska tvornica, na početku; – iznosi zakupnine koji su prilagođeni u skladu sa intenzitetom i trajanjem korišćenja opreme.’’6 Lizing poslovi, u osnovi, postoje jako dugo, mada ne u obliku u kojem ih danas poznajemo. Pojedini izvori7 tvrde da se prvi oblici lizing poslova susreću još oko 2000 godina p.n.e., kada su ga Vavilonci koristili za nabavku brodova i stoke. Isti izvori navode da se jedan od prvih teoretskih opisa lizinga može pronaći u rimskim pravnim spisima. Za lizing poslove se znalo i u XVIII vijeku. Naime, preteče današnjih lizing poslova su u to vrijeme služili za finansiranje nabavke zaprežnih kola, a potom i automobila i izgradnju željeznica. Tajkuni, koji su željeli prvi uložiti u izgradnju željeznica, kako bi na njima kasnije zarađivali, zahtijevali su velike iznose kredita od komercijalnih banaka, što je za banke bilo previše rizično. S tim u vezi, trebalo je pronaći nove, manje rizične načine finansiranja ovih poduhvata, što je dovelo do finansiranja nabavke i izgradnje pomenutih sredstava na način koji je veoma sličan današnjem lizingu. Lizing posao, kakav danas poznajemo, nastao je početkom XX vijeka u Sjedinjenim Američkim Državama. Prvu lizing kompaniju osnovao je Henry Shofeld u SAD–u 1952. godine. Lizing je vrlo brzo potom bio prihvaćen i u Evropi i Japanu. Danas lizing predstavlja jedan od najzastupljenijih načina finansiranja, kako poslovanja preduzeća, tako i nabavke pokretnih i nepokretnih dobara od strane fizičkih lica. U osnovi lizinga leži filozofija “...da je vlasništvo luksuz i da je bitno racionalno korišćenje sredstava u zakupu.’’8 Razvijanjem finansiranja putem lizinga, nastali su različiti oblici ovog posla, ali i računovodstveni i poreski propisi koji detaljno uređuju ovu oblast. U nastavku ćemo se upoznati sa razvojem lizinga kod nas, te pravnom i računovodstvenom regulativom kojom se uređuje ova oblast u Republici Srpskoj, kao i vrstama i oblicima lizinga. Član 4. Zakona o lizingu Republike Srpske, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07. Ovdje navodimo sve sinonime koji se ravnopravno koriste u stručnoj literaturi i praksi, mada bi se termini “zakupodavac” i “zakupoprimac”/”zakupac” više mogli povezati sa poslovnim lizingom, koji i jeste zakup u pravom smislu te riječi, dok je finansijski lizing širi pojam od zakupa. “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07. Čl. 2. stav 5. Zakona o lizingu RS, “Službeni glasnik RS’’, broj 70/07. http://www.cbbh.ba/index.php?id=683&lang=sr Više o ovome na www.cbbh.ba Mikerević, prof. dr Dragan J., “Finansijski menadžment’’, treće izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet i Finrar d.o.o. Banja Luka, 2009. godine, str. 207. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 9 Prva lizing kompanija u Republici Srpskoj je osnovana 2007 . godine, a u ovom trenutku su registrovane dvije lizing kuće na teritoriji RS. Međutim, i prije toga su na teritoriji RS postojali lizing poslovi, koje su obavljale lizing kuće iz Federacije BiH, preko svojih podružnica. U Federaciji BiH prva lizing kuća je osnovana 2003. godine, iako tada još uvijek nije postojao Zakon o lizingu. Ovo je dovelo do toga da su se, donošenjem pomenutog Zakona, mnoge lizing kuće našle u problemima, suočeći se sa novim kriterijumima, koji su stavljeni pred njih. Danas su u Republici Srpskoj registrovane dvije lizing kompanije, dok je u Federaciji BiH registrovano osam lizing kompanija, od kojih pet ima dozvolu od Agencije za bankarstvo RS za poslovanje na teritoriji RS. Rad lizing kompanija i u RS i u FBiH regulišu i nadziru entitetske agencije za bankarstvo, koje vrše licenciranje lizing kuća. Oblast lizing poslova u RS je regulisana Zakonom o lizingu10, a slučajevi koje ovaj Zakon ne uređuje (što se odnosi na operativni lizing) definisani su Zakonom o obligacionim odnosima11. Prema Zakonu o lizingu RS, lizing poslove na teritoriji RS može obavljati: – lizing kompanija koja je osnovana u organizacionom obliku društva kapitala; – poslovna jedinica neke lizing kompanije iz FBiH ili Distrikta Brčko, ako ta poslovna jedinica ima sjedište u RS i ako je dobila dozvolu za rad od Agencije za bankarstvo RS ili – lizing poslove može da obavlja i banka.12 Ako lizing poslove obavlja poslovna jedinica neke lizing kompanije iz FBiH ili Distrikta Brčko, onda ta jedinica mora poslovati u skladu sa svim pravilima i propisima koji važe na teritoriji RS. Minimalan iznos osnovnog kapitala lizing kompanija je 250.000 KM.13 Kako lizing poslovi predstavljaju promet dobrima i uslugama, to je način obračuna, priznavanja i plaćanja poreza na dodatu vrijednost u okviru tog prometa, jasno definisan Zakonom o porezu na dodatu vrijednost BiH14 Poreska amortizacija predmeta lizinga, kao i priznavanje rashoda kamata u poreske svrhe regulisani su Zakonom o porezu na dobit RS.15 Pored svih pobrojanih zakonskih propisa i mnogobrojnih drugih podzakonskih akata, za računovodstveni tretman lizing poslova u RS relevantan je i MRS 17 – Lizing. U nastavku rada ćemo se osvrnuti na vrste i oblike lizinga koji su poznati u svijetu i kod nas, a potom ćemo detaljnije obraditi dvije osnovne vrste lizing poslova – finansijski i operativni lizing, objasnićemo suštinske razlike među njima i poreski i računovodstveni tretman svakog od njih ponaosob. 1.3. Vrste lizinga U zavisnosti od odnosa koji proizlaze iz transakcije o lizingu, razlikujemo dvije vrste lizinga:16 – direktni lizing ili lizing u širem smislu i – indirektni lizinig ili lizing u užem smislu. Direktni lizing je takva poslovna transakcija u kojoj se sredstvo pribavlja sklapanjem samo jednog ugovora između dvije ugovorene strane – davaoca lizinga i korisnika lizinga. Kod direktnog lizinga, davalac lizinga i isporučilac predmeta lizinga su jedno te isto pravno lice. Drugim riječima, kod direktnog lizinga se u ulozi zakupodavca obično nalaze proizvodne i uslužne, a ne lizing kompanije koje na ovaj način finansiraju svoje kupce i povećavaju prodaju sopstvenih proizvoda. Sa druge strane, iste te kompanije mogu zapasti u problem nelikvidnosti, upravo zbog prodaje proizvoda putem direktnog lizinga, ali taj problem se u svijetu uspješno rješava uz pomoć faktoring firmi, što nije i kod nas slučaj. Indirektni lizing je poslovna transakcija koja podrazumijeva postojanje tri strane i sklapanje dva ugovora. Strane koje su uključene u posao sa indirektnim lizingom su davalac lizinga, korisnik lizinga i isporučilac predmeta lizinga. Prvi ugovor se sklapa između proizvođača (isporučioca) predmeta lizinga i davaoca lizinga (lizing kompanije), a drugi između lizing kompanije i korisnika lizinga. Prvi ugovor je ugovor o prodaji, dok je drugi – ugovor o finansiranju. Navedene razlike između pomenuta dva oblika lizinga se mogu sagledati i grafički: Grafik 1: Direktni i indirektni lizing Izvor: prof. dr Dragan J. Mikerević, “Finansijski menadžment”, Ekonomski fakultet Banja Luka i ‘’Finrar’’ Banja Luka, 2009. godine, str. 210. 9 10 11 12 13 14 15 16 prema podacima Agencije za bankarstvo Republike Srpske. “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07. “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 17/93, 3/96, 30/03 i 74/04 Vidjeti član 10. Zakona o lizingu RS, “Službeni glasnik RS’’, broj 70/07. Vidjeti član 14. Zakona o lizingu RS, “Službeni glasnik RS’’, broj 70/07. “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08. “Službeni glasnik Republike Srpske’’ broj 91/06. http://www.cbbh.ba/index.php?id=691&lang=sr 61 1.2. Lizing poslovi u Republici Srpskoj Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 U praksi razvijenih zemalja postoji i takozvani prekogranični lizing. Karakteristika prekograničnog lizinga sastoji se u tome da su strane koje su uključene u lizing posao iz različitih zemalja, a pri tome broj zemalja koji može biti uključen u jedan lizing posao je neograničen. Prekogranični rizik ima svojih prednosti, ali i nedostataka. Neke od prednosti koje obezbjeđuje prekogranični lizing jeste proširenje tržišta za proizvode isporučioca predmeta lizinga ili korištenje određenih poreskih olakšica prilikom izvoza i sl. Međutim, ova vrsta lizing posla krije i određene rizike, kojih kod lizing poslova koji se odvijaju u okvirima samo jedne zemlje nema: rizik duplog oporezivanja, kreditni rizik (teže je procijeniti kreditni rizik nerezidenta neke zemlje), politički rizik, valutni rizik i sl. Prekogranični lizing će se najviše primjenjivati za finansiranje nabavke dobara velike pojedinačne vrijednosti, kakva su brodovi, avioni, velike mašine i sl. Povratni zakup je takva vrsta zakupa u kojoj dolazi do prodaje sredstva i istovremenog iznajmljivanja tog istog sredstva. Primjer prodaje i povratnog zakupa je sljedeći: recimo, neko preduzeće proda sopstveni automobil nekoj lizing kompaniji, a onda isti uzme pod lizing. Postavlja se pitanje zašto bi to neko radio? Na ovaj način kompanije poboljšavaju svoju likvidnost, jer u trenutku prodaje sredstva prodavac ima priliv novca u vrijednosti sredstva, a uzimanjem tog istog sredstva pod zakup, prodavac će imati odlive gotovine, ali u mnogo manjim iznosima i u nizu sukcesivnih vremenskih perioda. Pri tome, prodajna cijena sredstva i plaćanja po osnovu ugovora o zakupu su međusobno zavisni, jer se o njima pregovara u paketu. 62 Pored pomenutih, postoje još dva oblika lizing poslova: operativni i finansijski lizing. Kalsifikacija na ova dva oblika je izvršena prema kriterijumu prenošenja rizika i koristi povezanih sa predmetom lizinga sa zakupodavca na zakupca. S obzirom na to da su ova dva oblika sa računovodstvenog i poreskog stanovišta najznačajniji, o njima će biti više riječi u nastvaku. 1.4. Finansijski i poslovni lizing Danas poznajemo dvije osnovne vrste lizinga: operativni (poslovni) i finansijski lizing. Prema MRS 17, ”lizing se klasifikuje kao finansijski lizing ukoliko se njim suštinski prenose svi rizici i koristi povezani sa vlasništvom.’’17 Sa druge strane, ako se ugovorom o lizingu, koji se sklapa između davaoca i korisnika lizinga, suštinski ne prenose svi rizici i koristi na primaoca lizinga, onda to nije finansijski, već operativni (poslovni) lizing. MRS 17 dalje pobliže objašnjava suštinske razlike između finansijskog i poslovnog lizinga i navodi da definisanje da li je jedan lizing posao operativni ili finansijski ne zavisi od oblika ugovora, već od suštine transakcije. Odnosno, prema navedenom standardu, “primjeri situacija koje pojedinačno ili zajedno upućuju na klasifikovanje lizinga kao finansijskog su: a) lizingom se prenosi vlasništvo nad sredstvom na korisnika lizinga do kraja trajanja lizinga; b) korisnik lizinga ima opciju da kupi sredstvo po cijeni za koju se očekuje da će biti znatno niža od fer vrijednosti na datum kada se opcija može iskoristiti, i kada je na početku lizinga izvjesno da će se opcija iskoristiti; c) trajanje lizinga se odnosi na veći dio ekonomskog vijeka sredstva, čak i ako se vlasništvo ne prenosi; d) na početku lizinga sadašnja vrijednost minimalnih plaćanja za lizing veća je ili jednaka ukupnoj fer vrijednosti sredstva koje je predmet lizinga, i e) sredstva koja su predmet lizinga su specifične prirode, tako da ih bez značajnih modifikacija može koristiti samo korisnik lizinga.18 Na osnovu navedenih situacija može se dobiti prilično jasna slika o tome koji lizing je finansijski, ali se čini zanimljivim objasniti situaciju pod b). Naime, u praksi je čest slučaj da je period trajanja ugovora o finansijskom lizingu kraći od korisnog vijeka sredstva. Kako se naknada određuje spram perioda trajanja ugovora, to znači da će sredstvo biti u najvećem dijelu ili čak u potpunosti otplaćeno u kraćem vremenskom periodu, nego što iznosi njegov korisni vijek trajanja. Recimo, ugovor je sklopljen na pet godina, a korisni vijek trajanja sredstva je 10 godina. U trenutku isteka ugovora, sredstvo je svega 50% iskorišteno, odnosno, njegova fer vrijednost je preostalih neiskorištenih 50% vrijednosti sredstva.19 Ako pretpostavimo da je tokom trajanja ugovora (dakle, tokom pet godina) kroz lizing nakande otplaćeno 90% vrijednosti sredstva i da se u trenutku otkupa plaća preostalih 10%, to znači da je cijena po kojoj se otkupljuje sredstvo znatno ispod njegove fer vrijednosti. Kao što je ranije u radu navedeno, u lizing poslu mogu učestvovati tri (davalac lizinga, korisnik lizinga i isporučilac predmeta lizinga), ali najmanje učestvuju dva lica (davalac lizinga i korisnik predmeta lizinga). U ovom drugom slučaju, davalac lizinga i isporučilac predmeta lizinga su jedno te isto lice, a tada je, prema Zakonu o lizingu u Republici Srpskoj20, riječ isključivo o operativnom lizingu, što znači da su kod finansijskog lizinga obavezno razdvojene uloge isporučioca predmeta lizinga i davaoca lizinga. Primjer lizing transakcije je prikazan sljedećim grafikom: Grafik 2: Lizing transakcija Sredstva, mašine, postrojenja, vozila Kupovina sredstava i zadržavanje zakonskog prava vlasništva preko Plaćanje zakupnine Finansijska kuća (zakupodavac) Zakupac koristi sredstva određeni vremenski period Zakupac (koji koristi opremu) Izvor: prof. dr Dragan J. Mikerević, ‘’Finansijski menadžment’’, Ekonomski fakultet Banja Luka i ‘’Finrar’’ Banja Luka, 2009. godine, str. 208. 17 18 19 20 MRS 17 – Lizing, tačka 8. MRS 17 – Lizing, paragraf 10. Ovdje smo, radi lakšeg razumijevanja, pojednostavili primjer, kao i određivanje fer vrijednosti. Više o fer vrijednosti vidjeti u: prof. dr Kata Škarić – Jovanović, “Izmene u definiciji fer vrednosti i hijerarhijski nivoi fer vrednosti prema MSFI 13 – Merenje fer vrednosti’’, časopis ‘’Finrar’’, 08/11, Banja Luka, 2011. “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 zakupca po isteku perioda zakupa – zakupodavac u takvom slučaju obično ima koristi od preostale (rezidualne) vrijednosti sredstva.’’21 Lizing poslovi kriju i određene nedostatke, kako za davaoca lizinga, tako i za korisnika lizinga: - “plaćanje kamate po finansijskom zakupu - nabavka sredstva sistemom finansijskog zakupa, kao i nabavka na kredit, povezana je sa plaćanjem kamate – iako je kamata, sa aspekta obračuna poreza na dobit, navedena kao prednost, dugoročno gledano, ona označava veći finansijski napor za zakupca, - nesigurnost blagovremene nabavke sredstva - koja postoji ako zakupac nema čvrstu garanciju da će sredstvo koje želi nabaviti kroz finansijski zakup biti raspoloživo u trenutku kad mu je potrebno, - povećanje ukupnih izdataka - u slučajevima finansijskog zakupa opreme, kratkoročni zakup može biti način da se zakupac zaštiti od njenog zastarijevanja, ali su ukupna plaćanja koja se od njega zahtijevaju u tom slučaju veća nego kod zakupa na duži vremenski period – zakupac, ili većim plaćanjima smanjuje potencijalni rizik od zastarijevanja sredstva ili, nastojeći da smanji ukupne izdatke, prihvata veći rizik povezan sa mogućom upotrebom zakupljenog sredstva. - ograničene kamatne stope - u slučaju da su kamatne stope koje je kod finansijskog zakupa moguće uključiti u ugovor ograničene, a istovremeno nepovoljne po zakupodavca, – “rješavanje problema sa gotovinom - finansijski zakup je obično dobar izbor za preduzeća koja nemaju dovoljno novca za kupovinu sredstva ili ga žele iskoristiti u druge poslovne ili ulagačke svrhe, - rizik svojstven primjeni fiksnih kamatnih stopa - vezan za dugoročni zakup – fiksna kamatna stopa povećava rizik kod zakupodavca zbog mogućeg gubitka koji zakupodavac ima ako dođe do povećanja kamatnih stopa na finansijskom tržištu, – izbjegavanje rizika svojstvenih vlasništvu - u slučajevima tehnološke zastarjelosti sredstva, njegovog fizičkog propadanja ili promjene ekonomskih uslova uopšte, zakupac, uz odgovarajuće kaznene penale, obično može prekinuti zakup i izbjeći pretpostavljeni rizik od štetnih posljedica povezanih sa navedenim slučajevima – fleksibilnost je posebno važna u oblastima gdje je buduća korist od pojedinačnog sredstva veoma neizvjesna zbog stalnih inovacija i tehnoloških promjena (kompjuterska tehnologija, telekomunikacije i sl.), - veća plaćanja poreza na dobit - izdavanje sredstva pod finansijski zakup smanjuje rashode po osnovu amortizacije, a povećava prihode po osnovu kamata od zakupa, tj. dvostruko utiče na povećanje dobiti kod zakupodavca – naravno, i da se sredstvo ne izdaje pod zakup, ono bi na neki drugi način doprinosilo stvaranju ekonomskih koristi (prihoda), pa je “nedostatke’’ poput navedenog potrebno prihvatiti potpuno uslovno.”22 – manja plaćanja poreza na dobit - zakupac ponekad može doći u povoljniju situaciju u vezi sa plaćanjem poreza na dobit na osnovu činjenice da računa i amortizaciju na zakupljeno sredstvo, a istovremeno ima i izdatke po osnovu kamata po finansijskom zakupu, 2. RAČUNOVODSTVENI I PORESKI TRETMAN FINANSIJSKOG I OPERATIVNOG LIZINGA Upravo zbog tih i takvih suštinskih razlika, poreski i računovodstveni tretman ova dva vida lizing posla biće različit. 1.5. Prednosti i nedostaci lizinga Lizing posao ima mnogih prednosti, ali i nedostataka. Neke od prednosti nabavke sredstava putem lizinga su: – povećanje prodaje - ako potencijalni korisnici nisu u mogućnosti ili nisu voljni da kupuju sredstva, imaoci tih sredstava im mogu ponuditi opciju finansijskog zakupa, – trajnija poslovna veza sa zakupcem - u slučaju zakupa, za razliku od klasične prodaje sredstva, dvije strane ostvaruju poslovni kontakt tokom određenog vremenskog perioda – rezultat toga može biti njihova dugoročna poslovna saradnja, – zadržavanje ostatka vrijednosti sredstva - ako se ugovorom o zakupu ne nudi opcija prenosa vlasništva nad sredstvom na 21 22 23 2.1. Računovodstveni tretman finansijskog i operativnog lizinga Zbog suštinskih razlika koje postoje između finansijskog i operativnog lizinga, ova dva tipa zakupa će se različito tretirati, kako u finansijskoj evidenciji kod davaoca lizinga, tako i kod primaoca (korisnika) lizinga. Prema MRS 17 – Lizing, inicijalno priznavanje finansijskog lizinga kod primaoca lizinga podrazumijeva evidentiranje sredstva uzetog pod finansijski zakup kao sredstva i obaveze u bilansima stanja i to po vrijednosti koja je jednaka ili fer vrijednosti23 sredstva koje je predmet lizinga, ili sadašnjoj vrijednosti minimalnih plaćanja za Grupa autora, ‘’Komentar Zakona o porezu na dodatu vrijednost u BiH’’, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Savez računovođa i revizora RS i Finrar d.o.o. Banja Luka, januar 2006. godine, str. 21-23. Grupa autora, ‘’Komentar Zakona o porezu na dodatu vrijednost u BiH’’, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Savez računovođa i revizora RS i Finrar d.o.o. Banja Luka, januar 2006. godine, str. 21-23. Više o fer vrijednosti: prof. dr Škarić–Jovanović, “Izmene u definiciji fer vrednosti i hijerarhijski nivoi fer vrednosti prema MSFI 13 – Merenje fer vrednosti’’, časopis “Finrar’’, 08/11, Banja Luka, 2011. 63 Pored svega navedenog, treba uzeti u obzir još neke suštinske razlike (koje, na kraju krajeva, iz svega što je navedeno i proizlaze) između operativnog i finansijskog lizinga. Operativni lizing je obično kratkoročni posao. Svi rizici vezani za držanje i korišćenje sredstava datih pod operativni lizing, ostaju na davaocu lizinga. Nakon isteka ugovora, sredstvo koje je bilo predmet ugovora o zakupu vraća se davaocu lizinga i on je odgovoran da pronađe alternativu za njegovo dalje korišćenje. U praksi se operativni zakup najčešće koristi za nabavku opreme koja vrlo brzo zastarjeva ili opreme za kratkoročne projekte, ili pak za iznajmljivanje prostora na određeni rok. Na primjer, za operativni lizing će se odlučiti univerziteti u slučaju nabavke fotokopir aparata ili kompjuterske opreme, i to iz više razloga. Prvi od njih je taj što navedena oprema vrlo brzo tehnološki zastarjeva, a drugi razlog je što, u slučaju kvara, obavezu popravke, ali i održavanja, snosi davalac zakupa, te univerzitet neće biti u obavezi da zapošljava ili angažuje dodatnu radnu snagu koja bi se starala o tome. Sa druge strane, finansijski lizing će se koristiti za finansiranje nabavke onih sredstava koja korisnik lizinga ima namjeru kupiti nakon isteka ugovora o lizingu i kada se finansiranje putem lizinga pokaže jeftinijim u odnosu na finansiranje nabavke tih istih sredstava putem kredita. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 lizing, u zavisnosti od toga koja od njih je niža. Minimalna plaćanja za lizing obuhvataju plaćanja koja se zahtijevaju ili se mogu zahtijevati od korisnika lizinga, tokom trajanja ugovora o lizingu. Za utvrđivanje sadašnje vrijednosti koristi se diskontna stopa koja je jednaka kamatnoj stopi sadržanoj u lizingu, ako se ona može utvrditi. Ako se ne može utvrditi, onda se kao diskontna stopa koristi inkrementalna kamatna stopa, a to je ona kamatna stopa koju bi korisnik lizinga morao da plati na sličan lizing ili, ako se ona ne može utvrditi (jer, recimo, sličan lizing ne postoji), onda se kao inkrementalna kamatna stopa koristi kamatna stopa koja bi se platila u slučaju pozajmljivanja sredstava na sličan rok i sa sličnim garancijama za kupovinu sredstva koje je predmet lizinga. “Svi inicijalni direktni troškovi korisnika lizinga dodaju se iznosu koji je priznat kao sredstvo.”24 Ovdje je jako važno ponoviti, a to tretira i MRS 17, da, iako sa pravnog aspekta korisnik lizinga nije vlasnik sredstva koje je predmet lizinga, tokom perioda trajanja ugovora, on suštinski postaje vlasnik jer se na njega prenose svi troškovi i koristi koji su sa tim sredstvom povezani. Iz tog, ekonomskog, ali ne i pravnog razloga, sredstvo koje je predmet finansijskog lizinga se mora priznati u bilansu stanja korisnika lizinga na strani aktive kao sredstvo, a na strani pasive kao dugoročna obaveza po osnovu finansijskog lizinga. Ukoliko se ovakva sredstva ne bi iskazivala u bilansu stanja korisnika lizinga na pomenuti način, to bi dovelo do iskrivljivanja finansijskih pokazatelja. Naime, ako određeno preduzeće koje je nabavilo opremu pod finansijski zakup u bilansu ne prizna dugoročnu obavezu po osnovu finansijskog lizinga, koja suštinski postoji, automatski će prikazati bolji dugovi/kapital racio, nego što on stvarno jeste. Time bi isto preduzeće, na ovaj način, uvećalo sebi šanse za pozajmljivanje dodatnih sredstava, a faktički ne bi bilo u stanju da podnese nova zaduživanja. 64 Kada su u pitanju naredna priznavanja sredstva uzetog pod finansijski lizing u knjigama zakupca (korisnika lizinga), onda prema MRS 17 – Lizing “minimalna plaćanja lizinga treba podijeliti između finansijskog rashoda i smanjenja neizmirene obaveze. Finansijski rashod treba alocirati na sve periode u toku trajanja lizinga, tako da se ostvaruje konstantna periodična kamatna stopa na preostali saldo obaveza.’’25 Drugim riječima, naknada koju primalac lizinga plaća davaocu lizinga sadrži kamatu koja predstavlja finansijski rashod za korisnika lizinga, i glavnicu koja služi za izmirenje glavnice duga. Odnos kamate i glavnice se vremenom mijenja u korist glavnice, što je identično amortizaciji zajma, čime se obezbjeđuje da kamatna stopa ostane nepromijenjena, a kamata se obračunava na preostali dio glavnice duga. Za obračun i priznavanje amortizacije primjenjuju se MRS 16 – Nekretnine, postrojenja i oprema odnosno MRS 38 – Nematerijalna sredstva, u zavisnosti od toga šta je predmet ugovora o finansijskom lizingu. Pri tome, prema odredbama MRS 17, sredstvo koje je predmet finansijskog lizinga korisnik treba da amortizuje u periodu procijenjenog korisnog vijeka sredstva, osim ako se desi situacija da nije sasvim izvjesno da će predmet lizinga po okončanju ugovora zaista preći u vlasništvo zakupca, onda se u tom slučaju predmet amortizuje ili u periodu trajanja ugovora ili u periodu upotrebnog vijeka sredstva, u zavisnosti od toga koji od njih je kraći. Kada je operativni zakup u pitanju, nema priznavanja sredstva uzetog pod zakup u bilansima korisnika kao sredstva i dugoročne obaveze, već naprotiv, priznavaće se samo periodične isplate po osnovu nakande kao rashodi, i to ravnomjerno tokom trajanja lizinga, osim ako neka druga osnova nije za to primjerenija. Drugim riječima, u jednakim vremenskim intervalima (obično mjesečno, ali mogući su i duži vremenski intervali) zakupodavac ispostavlja račun na ime naknade za opremu koja je data u operativni lizing. Zakupoprimac vrši plaćanje svoje obaveze, i isplaćenu nakandu tretira kao rashod, dok se sredstvo i dugoročna obaveza u bilansima zakupca nigdje ne pojavljuju. Ovo stoga što se svi rizici i koristi povezani sa sredstvom koje je predmet operativnog lizinga ne prenose na zakupca, već ostaju na 24 25 26 27 28 29 zakupoprimcu, te uvažavajući ovaj ekonomski kriterijum, ne postoji osnov za priznavanje sredstva i obaveze u bilansima zakupca. Ovo, svakako, ostavlja prostora za “friziranje’’ bilansa stanja, jer zakup faktički postoji, i postoji obaveza izmirenja nakande po osnovu zakupa sve dok traje ugovor o operativnom zakupu ili dok se on jednostrano ne raskine, ali zbog ekonomskog kriterijuma ne postoji obaveza evidentiranja ni sredstva ni dugoročne obaveze u bilansu zakupca, te se time iskazuje bolji racio dugovi/kapital nego što on zaista jeste. SSAP 21 zahtijeva kapitalizaciju finansijskog lizinga u knjigama zakupca, pri čemu se kao finansijski liznig tretira svaki zakup kod koga sadašnja vrijednost minimalnih novčanih plaćanja iznosi najmanje 90% od fer vrijednosti sredstva26. Ovo nije najbolje rješenje, jer se ugovor o zakupu može kreirati tako da 89% fer vrijednosti sredstva plaća zakupac, čime je taj zakup automatski klasifikovan kao operativni, te pri tome ne postoji obaveza kapitalizacije u knjigama zakupca. Kada je u pitanju računovodstveni tretman lizinga kod zakupodavca, situacija je obrnuta. Naime, finansijski lizing će se u bilansu zakupodavca tretirati kao dugoročno potraživanje. Sa druge strane, kod operativnog lizinga, sredstvo koje je predmet ugovora o zakupu biće evidentirano u aktivi bilansa stanja zakupodavca. Samim tim, zakupodavac će, saglasno MRS 16 – Nekretnine, postrojenja i oprema, odnosno MRS 38 – Nematerijalna sredstva, vršiti amortizaciju sredstva koje je predmet ugovora o zakupu. 2.2. Poreski tretman finansijskog i operativnog lizinga Kada je poreski tretman lizinga u pitanju, onda se on mora sagledati ne samo sa aspekta operativnog i finansijskog lizinga, već i sa aspekta Zakona o porezu na dodatu vrijednost, ali i sa aspekta Zakona o porezu na dobit. Porez na dodatu vrijednost se, u skladu sa odredbama Zakona o PDV – u plaća na “promet dobara i usluga, koje poreski obveznik, u okviru obavljanja svojih djelatnosti, izvrši na teritoriji Bosne i Hercegovine uz naknadu, kao i na uvoz dobara u Bosnu i Hercegovinu”.27 Prema odredbama istog zakona, prometom dobrima se smatra, između ostalog, i “isporuka dobara na osnovu ugovora o iznajmljivanju na određeni period na osnovu kupoprodajnog ugovora sa odgođenim plaćanjem kojim je predviđeno da se pravo vlasništva prenosi najkasnije otplatom poslednje rate’’.28 Iz ovoga je vidljivo da finansijski lizing podliježe plaćanju poreza na dodatu vrijednost i da se sa aspekta Zakona o porezu na dodatu vrijednost tretira kao promet dobrima. Sa druge strane, operativni lizing se tretira kao promet uslugama, jer faktički o tome i jeste riječ kada je operativni lizing u pitanju, upravo zato što ne dolazi do prenosa niti ekonomskog niti pravnog vlasništva nad dobrom koje je predmet ugovora o zakupu sa zakupodavca na zakupca, već samo do iznajmljivanja istog, te je stoga riječ samo o prometu usluge izdavanja sredstava pod zakup. To je i vidljivo iz stava 1, člana 8. Zakona o PDV–u koji glasi: “Prometom usluga, u smislu ovog zakona, smatraju se svi poslovi i radnje izvršene u okviru obavljanja privredne djelatnosti, a koji ne čini promet dobara iz čl. 4–7. ovog zakona.’’ S obzirom na to da se, prema članu 4. Zakona o PDV–u29, isporuka dobara prema ugovoru o iznajmljivanju kojim se predviđa prenos prava vlasništva najkasnije sa otplatom posljednje rate, tretira kao promet dobrima, to znači da ukoliko prenos prava vlasništva nije predviđen (što je faktički operativni lizing), onda se takav promet tretira kao promet uslugama. Prethodno rečeno dovodi do jako važne razlike između operativnog i finansijskog lizinga, kada je obračun i iskazivanje PDV–a u pitanju. Kod finansijskog lizinga, PDV se u potpunosti obračunava i iskazuje na početku, odnosno u trenutku nastanka finansijskog lizinga. Ovdje treba napomenuti da u praksi postoje različiti načini iskazivanja PDV–a, ali se u praksi Republike Srpske koristi isključivo ovaj. Osnovica za obračun PDV–a je osnovica i ukupna kamata koju obračuna davalac lizinga. MRS 17 – Lizing, tačka 20. MRS 17 – Lizing, tačka 25. SSAP 21 – Računovodstveno obuhvatanje lizinga, tačka 15. Čl. 3. Zakona o porezu na dodatu vrijednost BiH, “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08. Čl. 4, stav 3, tačka 3. Zakona o PDV–u, “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08. “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Kada je odbitak ulaznog PDV-a u kod lizing poslova u pitanju, treba uzeti u obzir sljedeće: zakupac nema uvijek pravo na odbitak PDV-a po osnovu nabavke sredstva na lizing. Pravo odbitka će imati samo u onim slučajevima koji su propisani Zakonom o porezu na dodatu vrijednost. Na primjer, pravo na odbitak ulaznog PDV-a prilikom nabavke motornih vozila će imati samo preduzeća koja su registrovana za obavljanje djelatnosti prevoza putnika i robe (autoprevoznici, rent-a-car, taksi i sl.), jer im je to osnovno sredstvo rada, dok preduzeća koja se bave bilo kojom drugom djelatnošću, a vrše nabavku motornih vozila – nemaju pravo na odbitak ulaznog PDV-a, nevažno da li se ta sredstva nabavljaju kupovinom ili putem lizinga. Kada je porez na dobit u pitanju, i tu operativni i finansijski lizing imaju različit tretman. Prema odredbama Pravilnika o primjeni Zakona o porezu na dobit, “Trošak zakupa (zakupnina) je svaki iznos plaćen za korišćenje imovine koja ne pripada poreskom obvezniku. Zakupnina se može odbiti kao trošak samo ukoliko se zakupljena imovina koristi u poslovne svrhe. Ukoliko na osnovu bilo kog dijela uplata zakupnine poreski obveznik u budućnosti stekne potpuno vlasništvo na imovini ili na dijelu imovine, dio uplata zakupnine koje su predviđene za obezbjeđenje takvog vlasništva, smatraju se kapitalnim troškovima, a ne zakupninom koja se odbija. Trošak zakupnine priznaje se do visine tržišne cijene, odnosno do visine zakupnine iste ili slične imovine.”30 Drugim riječima, ako se sredstvo iznajmljuje i koristi u poslovne svrhe, zakupnina za zakupca predstavlja trošak za koji zakupac ima pravo odbitka prilikom utvrđivanja oporezive osnovice. Na ovaj način se ustvari tretira trošak zakupnine po osnovu operativnog zakupa, jer se isključuje svaki zakup u okviru kojeg bi moglo doći do sticanja vlasništva nad zakupljenim sredstvom od strane zakupca. Član 13. pomenutog pravilnika31 se dalje bavi tretmanom zakupa i navodi da, ukoliko se ugovor smatra kupoprodajnim, a ne ugovorom o zakupu, onda se izdaci po osnovu zakupnine ne mogu smatrati troškom zakupa koji se odbija od oporezive osnovice. Drugim riječima, ako se radi o ugovoru o finansijskom zakupu, onda se kod zakupca zakupnina koju plaća ne smatra troškom koji ima pravo odbitka od oporezive osnovice. Ovo iz razloga što se te zakupnine smatraju kapitalizacijom zakupljenog sredstva, pri čemu amortizaciju tog sredstva vrši zakupac u svojoj računovodstvenoj evidenciji, što je u skladu i sa već pomenutim odredbama MRS 17 – Lizing. Dalje se članom 26. Pravilnika o primjeni Zakona o porezu na dobit32 definiše da amortizaciju, koja se može priznati u poreske svrhe, sredstava koja se daju pod zakup vrši zakupodavac ako će zadržati vlasništvo nad tim sredstvima nakon što ih je iznajmljivao drugom licu. Dakle, i odavde se eksplicitno vidi da u slučaju operativnog zakupa sredstvo ostaje u bilansima zakupodavca, koji vrši amortizaciju tog sredstva i troškove amortizacije priznaje u poslovne svrhe. Istovremeno, svaki prihod od zakupnine koji ostvari zakupodavac u slučaju operativnog zakupa predstavlja oporeziv prihod. U slučaju finansijskog zakupa, rashodi kamata, koji predstavljaju dio naknade za lizing koju plaća zakupac, predstavljaju rashode koji se priznaju u poreske svrhe, izuzev zateznih kamata.33 U nastavku ćemo na praktičnom primjeru pokazati poreski i računovodstveni tretman finansijskog i operativnog lizinga. 3. PRAKTIČAN PRIMJER RAČUNOVODSTVENOG I PORESKOG TRETMANA OPERATIVNOG I FINANSIJSKOG LIZINGA 3.1. Primjer finansijskog lizinga Pretpostavimo da je jedna fotokopirnica odlučila da putem finansijskog lizinga nabavi mašinu za štampanje i fotokopiranje, čija je cijena 5.000,00 KM. Sklopljen je ugovor se jednom lizing kompanijom, kojim su određeni sljedeći važni elementi zakupa: period trajanja zakupa je sedam godina, lizing naknada se plaća na kraju svake godine, stopa lizinga je 9%, a stopa PDV-a 17%. Fotokopirnica ima pravo odbitka ulaznog PDV-a, koji se u potpunosti odbija u trenutku sklapanja ugovora o finansijskom lizingu, kao i troškova amortizacije prilikom utvrđivanja oporezive osnovice kod poreza na dobit, ali po godišnjoj amortizacionoj stopi od 14,3%, kako je propisano Pravilnikom o primjeni Zakona o porezu na dobit34. Obračun amortizacije se vrši primjenom linearne metode. Po isteku zakupa, na zakupca se bez bilo kakvih dodatnih uplata prenosi vlasništvo nad predmetom lizinga. Iznos godišnje lizing naknade, u ovom slučaju, računa se po sljedećem obrascu: a = 5.000,00 x V79 a = 5.000,00 x 0,198 690 517 a = 993,45 KM. Plan otplate dat je u narednoj tabeli: Tabela 1: Plan otplate naknada po finansijskom lizingu 30 31 32 33 34 Godina Dug i ostatak duga Kamata Otplata Anuitet 1 2 3 4 5 5.000,00 - - - I 4.456,55 450,00 543,45 993,45 II 3.864,20 401,10 592,35 993,45 III 3.218,53 347,78 645,67 993,45 IV 2.514,74 289,67 703,78 993,45 V 1.747,62 226,33 767,12 993,45 VI 911,45 157,28 836,17 993,45 VII 5.000,00 82,00 911,45 993,45 - 1.954,15 5.000,00 6.954,15 Stav 1. i 2. čl. 13. Pravilnika o primjeni Zakona o porezu na dobit, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06. Pravilnik o primjeni Zakona o porezu na dobit, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06 Vidjeti član 8, tačka 3, stav a) Zakona o porezu na dobit, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 91/06. “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06. 65 Kod operativnog lizinga situacija je drugačija, jer se PDV iskazuje u svakoj pojedinačnoj (obično mjesečnoj) fakturi, koju davalac poslovnog zakupa isporučuje primaocu (korisniku) istog. Osnovica za obračun PDV-a je ugovoreni iznos nakande po osnovu poslovnog zakupa. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 Osnovicu za obračun PDV-a čine zajedno glavnica i kamata, te će PDV iznositi: PDV = 1.182,21, a ukupan iznos koji će zakupac u toku sedam godina platiti je: 6.954,15 + 1.182,21 = 8.136,36 KM Knjiženja u dnevniku zakupodavca u prvoj godini bi bila sljedeća: Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva35 PDV = 6.954,15 x 0,17 Red. br. Broj računa D P 1629 1. 3029 4760 1810 2. 1629 3. 0000 1810 7030 Opis poslovne promjene Dugoročna potraživanja po osnovu finansijs. lizinga Prelazni račun opreme date pod finansJKTLJ lizing PDV po izdatim fakturama - za dati fin. lizing Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana – dio koji dospijeva do godinu dana Dugoročna potraživanja po osnovu finansijsLPH lizinga - za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana Poslovni račun Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana – dio koji dospijeva do godinu dana Prihodi od kamata u rati - za naplatu PDV–a i prvog anuiteta Iznos D 6.182,21 P 5.000,00 1.182,21 1.725,66 1.725,663 2.175,66 1.725,66 450,00 Knjiženje u narednoj godini bi bilo: Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva Broj računa Red. br. D 1. 1810 P D 1629 Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana – dio koji dospijeva do godinu dana Dugoročna potraživanja po osnovu finansijsLPH lizinga - za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana 1810 Poslovni račun Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana – dio koji dospijeva do godinu dana Prihodi od kamata u rati - za naplatu PDV–a i prvog anuiteta 66 2. Iznos Opis poslovne promjene 0000 7030 P 592,35 592,35 993,45 592,35 401,10 Kod zakupca bi u prvoj godini bila sljedeća knjiženja: Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva Red. br. Broj računa D P 0221 2701 1. 4151 4151 4251 2. 3. Oprema PDV u primljenim fakturama za nabavku stalnih sredstava Obaveze po osnovu fin. zakupa opreme - za obračun pribavljene opreme finansijskim lizingom Obaveze po osnovu fin. zakupa opreme Dio obaveza po osnovu fin. zakupa opreme - za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana Dio obaveza po osnovu fin zakupa opreme Rashodi kamata po drugim fin. plasmanima Poslovni račun - za plaćeni prvi anuitet i ukupan PDV 4251 5613 2410 5400 4. Opis poslovne promjene Troškovi amort. koji se uključuju u poresku osnovicu IV postrojenja i opreme po osnovu amortizacije - za obračunatu amortizaciju 0228 Kao što možemo vidjeti iz stava 4, zakupac vrši amortizaciju opreme koju je uzeo pod finansijski zakup, a koju je prethodno priznao kao 35 36 Iznos D 5.000,00 1.182,21 P 6.182,21 1.725,66 1.725,66 1.725,66 450,00 2.175,66 714,28 714,28 sredstvo, odnosno kao dugoročnu obavezu. Kako je za ovaj tip opreme, koja je predmet ugovora u finansijskom zakupu u našem Lizing kompanije u Republici Srpskoj primjenjuju kontni okvir za banke i druge finansijske institucije. 1.725,66 KM obuhvata kompletan PDV koji se naplaćuje u prvoj godini u iznosu od 1.182,21 KM i otplatu u prvoj godini u iznosu od 543,45 KM. Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 primjeru računovodstvenim politikama određeno da vijek amortizacije iznosi sedam godina, te da se primjenjuje metod linearne amortizacije, to znači da će iznos amortizacije u svakoj godini biti isti i iznosiće (5000/7) 714,30 KM. Knjiženje u narednoj godini bi izgledalo ovako: Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva Red. br. Broj računa D P 4151 4251 1. 2. 4251 5613 2410 3. 5400 0228 Iznos Opis poslovne promjene D 592,35 Obaveze po osnovu fin. zakupa opreme Dio obaveza po osnovu fin. zakupa opreme - za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana Dio obaveze po osnovu fin. zakupa opreme Rashodi kamata po drugim fin. plasmanima Poslovni račun - za plaćeni drugi anuitet 592,35 592,35 401,10 Troškovi amort. koji se uključuju u poresku osnovicu IV postrojenja i opreme po osnovu amortizacije - za obračunatu amortizaciju 3.2. Primjer operativnog lizinga Pretpostavimo da jedno preduzeće, koje se nalazi u sistemu PDVa, posjeduje poslovni prostor u poslovne svrhe, koji iznajmljuje drugom preduzeću, koje je, takođe, u sistemu PDV-a. Zakupodavac i zakupac su sklopili ugovor o operativnom lizingu, kojim je P 993.45 714,28 714,28 definisano da je period trajanja operativnog lizinga dvije godine, mjesečna zakupnina iznosi 1.170,00 KM. Nabavna vrijednost objekta koji je predmet ugovora iznosi 100.000,00 KM, a prema Pravilniku o primjeni Zakona o porezu na dobit37, godišnja stopa amortizacije iznosi 1,5%. Knjiženje kod zakupodavca bi bilo sljedeće: Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva 1. Broj računa D P 2010 6511 4700 2410 2010 2. 5400 0218 3. Iznos Opis poslovne promjene D 1.170,00 Potraživanja od kupaca u zemlji Prihodi od zakupnina objekata PDV po izdatim fakturama kupcima registrovanim za PDV - po izdatoj fakturi za mjesečnV zakupninu Poslovni računi Potraživanja od kupaca u zemlji - za naplatu potraživanja po osnovu zakupnine P 1.000,00 170,00 67 Red. br. 1.170,00 1.170,00 Troškovi amortizacije IV građevinskih objekata po osnovu amortizacije - za Pbračun godišnje amortizacije3 1.500,00 1.500,00 Knjiženje kod zakupodavca bi bilo sljedeće: Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva Red. br. 1. Broj računa D P 5330 2700 4320 2. 4320 Opis poslovne promjene Zakupnina poslovnog prostora pravnih lica i preduzetnika PDV u primMjenim fakturama za nabavku usluga Dobavljači u zemlji - za primljenu fakturu po osnovu mjesečne zakupnine Dobavljači u zemlji Poslovni računi - za plaćanje fakture 2410 ZAKLJUČAK Lizing predstavlja jedan od najzastupljenijih načina finansiranja nabavke, zamjene i modernizacije pokretne i nepokretne imovine, kako od strane pravnih, tako i od strane fizičkih lica. U toku svog jednovijekovnog postojanja, lizing posao je poprimio nekoliko različitih oblika i vrsta (direktni i indirektni lizing, prekogranični lizing, transakcija prodaje i povratnog zakupa, operativni i finansijski 37 38 39 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06. Posljednja poslovna promjena se knjiži na kraju poslovne godine. “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07. Iznos D 1.000,00 P 170,00 1.170,00 1.170,00 1.170,00 lizing i sl.). Na teritoriji BiH lizing posao se počeo obavljati čak i prije nego je ta oblast postala uređena zakonom, još 2003. godine. Prva lizing kompanija registrovana na teritoriji Republike Srpske, počela je sa radom 2007. godine. Iako je lizing posao na našim prostorima nastao prije svega nekoliko godina, vrlo brzo se afirmisao i razvio. Za rad lizing kompanija u RS nadležna je Agencija za bankarstvo RS, a zakoni koji su relevantni za lizing poslovanje su: Zakon o lizingu RS39, Zakon o obligacionim Naučni časopis za ekonomiju - 04/11 odnosima40, Zakon o porezu na dodatu vrijednost41, Zakon o porezu na dobit42, MRS 17 – Lizing, kao i mnoga druga zakonska i podzakonska akta. Svi navedeni propisi jasno odvajaju pojam operativnog od finansijskog lizinga i potpuno ih različito tretiraju. Naime, iako je kod obje vrste lizinga vlasnik sredstva sa pravnog aspekta davalac lizinga, prema ekonomskom kriterijumu, vlasnik sredstva u slučaju finansijskog lizinga je primalac lizinga, a u slučaju operativnog lizinga – davalac lizinga. Ekonomski kriterijum se ogleda u suštinskom prenošenju svih rizika i koristi koji su sa sredstvom povezani sa davaoca na korisnika lizinga. Drugim riječima, kod finansijskog lizinga dolazi do prenošenja svih rizika i koristi sa davaoca na korisnika lizinga, pa stoga dolazi i suštinski, mada ne i pravno, do prenosa vlasništva, dok to kod operativnog lizinga nije slučaj. Finansijski lizing predstavlja promet dobrima, pri čemu se sredstvo koje je predmet ugovora o finansijskom lizingu priznaje kao sredstvo i dugoročna obaveza u bilansnoj evidenciji zakupca, koji vrši amortizaciju tog sredstva. Operativni lizing predstavlja promet uslugama, pri čemu sredstvo ostaje u bilansnoj evidenciji zakupodavca, te u ovom slučaju zakupodavac vrši njegovu amortizaciju. Shodno tome, stavovi za knjiženje jednih i drugih poslovnih promjena su potpuno različiti, kao što smo pokazali u trećem dijelu rada. 68 Treba napomenuti da lizing posao ima i prednosti i nedostataka, kako za zakupodavca, tako i za zakupca. U radu smo naveli neke od njih, a ovdje ćemo napomenuti, da prilikom donošenja odluke da li nabavku nekog sredstva finansirati putem lizinga, kredita ili na neki drugi način, treba uzeti u obzir niz parametara. Jedan od njih je cijena svakog od alternativnih izvora finansiranja (kamatna stopa). Drugi kriterijum je mogućnost dobijanja nekog izvora finansiranja. Vrlo važan kriterijum je i tehnološko zastarijevanje sredstva, koji će opredijeliti da li će se sredstvo kupiti ili zakupiti i sl. Lizing posao može biti skuplji način finansiranja, ali može biti dobar način zaštite zakupca od rizika tehnološkog zastarijevanja sredstva ili rizika pronalaženja njegovog alternativnog korištenja, nakon što mu više nije potrebno. Takođe, ne zahtijeva učešće garanta ili žiranta, a i predstavlja dobar način poboljšanja slike likvidnosti. Zbog ovih, ali i mnogih drugih osobina, veliki broj klijenata lizing kompanija je prepoznao lizing poslove kao dobru poslovnu alternativu. Naposlijetku, treba konstatovati i to da su u toku izmjene Međunarodnog računovodstvenog standarda 17 – Lizing. Nastojanja idu u tom smjeru da se sa računovodstvenog aspekta izjednači treman operativnog i finansijskog lizinga, kada je u pitanju njihovo računovodstveno obuhvatanje u knjigama zakupca, odnosno, prema izmjenama i operativni liznig bi trebalo da bude obuhvaćen u računovodstvenoj evidenciji zakupca, za razliku od dosadašnje prakse. IZVORI 1. Grupa autora, “Komentar Zakona o porezu na dodatu vrijednost u BiH”, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Savez računovođa i revizora RS i Finrar d.o.o. Banja Luka, januar 2006. godine 2. Mikerević, prof. dr Dragan J., “Finansijski menadžment’’, treće izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet i Finrar d.o.o. Banja Luka, 2009. godine 3. Mikerević, prof. dr Dragan J., “Praktični aspekti primjene Zakona o lizingu”, časopis “Finrar” 4. Škarić – Jovanović, prof. dr Kata, “Izmene u definiciji fer vrednostii hijerarhijski nivoi fer vrednosti prema MSFI 13 – Merenje fer vrednosti”, časopis “Finrar”, 08/11, Banja Luka, 2011. godine 5. Šnjegota, doc. dr Duško, “Primjena MSFI kroz bilansni kontni okvir’’, Ekonomski fakultet i Finrar d.o.o. Banja Luka, septembar 2010. godine 6. Međunarodni standardi finansijskog izvještavanja – izmjene u MRS (2005, 2006) Seminarski materijal – KPE: I, II, III dio, Savez računovođa i revizora Republike Srpske 7. Međunarodni računovodstveni standard 17 – Lizing 8. Zakon o lizingu Republike Srpske, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07. 9. Zakon o obligacionim odnosima, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 17/93, 3/96, 30/03. i 74/04. 10. Zakon o porezu na dodatu vrijednost BiH, “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08. 11. Zakon o porezu na dobit RS, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 91/06. 12. Pravilnik o primjeni Zakona o porezu na dobit RS, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06. 13. www.cbbh.ba 14. www.abrs.ba Summary Operating by leasing exists for a long period of time. Some sources claim that this method of business financing has existed for 4000 years (that means that primary forms have appeared about 2000 BC), but it is certain that the leasing, as we know it, began to develop at the beginning of the twentieth century. From that period until now, leasing has become an important method of financing, so there is almost no item or service that is not available through leasing. This is supported by the existence of specialized companies for sale and rent through lease, considerable number of detailed tax and accounting regulations governing this area, and a large number of different types and forms of leasing. The most common classification of leasing contracts is by classifying them on operating leases and finance leases. These two leases are substantially different, which has implications on their tax and accounting treatment. In Republic of Srpska and in Bosnia and Herzegovina, leasing also has an important place as a source of funding for companies and households. Although, perhaps the most expensive method of financing, leasing has advantages that influence the user to select this source before any other during the acquisition of assets. Key words: operating leases, finance leases, tax and accounting treatment Republic of Srpska, Bosnia and Herzegovina. 40 41 42 “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 17/93, 3/96, 30/03. i 74/04. “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08. “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 91/06.
© Copyright 2024 Paperzz