Interscientific Health Care (2010) Τόµος 2, Τεύχος 2, 55-63 ∆ιαπολιτισµική διερεύνηση του πένθους και του θρήνου Ζαρταλούδη A.1 1 PhD, MSc, Νοσηλεύτρια ΠΕ, Σισµανόγλειο Γ.Ν.Α, Ψυχιατρική κλινική ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή: Ο θρήνος θεωρείται η έµφυτη και φυσιολογική αντίδραση των ανθρώπων στο θάνατο ενός αγαπηµένου τους. Η µελέτη των εκδηλώσεων του θρήνου σε διάφορες πολιτισµικές οµάδες φανερώνει ποικίλους τρόπους αντίδρασης στην απώλεια. Σκοπός: Σκοπός της µελέτης είναι να διερευνήσουµε τις διαφορετικές για κάθε πολιτισµό εκδηλώσεις θρήνου ώστε να µπορέσουµε να προσεγγίσουµε και να ερµηνεύσουµε πιο εύκολα τις αντιδράσεις ατόµων από άλλους πολιτισµούς µπροστά στο θάνατο. Υλικό και µέθοδος: Πραγµατοποιήθηκε κριτική ανασκόπηση της βιβλιογραφίας. Πηγή συλλογής υλικού ήταν η βάση δεδοµένων MEDLINE. Αποτελέσµατα: Είναι άραγε οι εκδηλώσεις θρήνου όµοιες σε όλους τους πολιτισµούς ή διαφέρουν µεταξύ τους; Ο θρήνος και ο πόνος είναι παγκόσµιο φαινόµενο, παρόλο που η φανερή έκφρασή του µπορεί να επηρεάζεται από πολιτισµικούς κανόνες και αξίες. Υπάρχουν εµφανείς πολιτισµικές διαφορές. Συµπεράσµατα: Ο κάθε πολιτισµός έχει τον δικό του τρόπο να αντιµετωπίζει το θρήνο. Ο τρόπος που τα άτοµα αντιδρούν σε µια απώλεια εξαρτάται από το πολιτισµικό περιβάλλον που ζουν, τους τρόπους µε τους οποίους σχετίζονται µε τους συνανθρώπους τους και τα νοήµατα που δίνουν στη ζωή και το θάνατο. Για να µπορέσουν οι επαγγελµατίες υγείας να βοηθήσουν άτοµα που πενθούν από άλλες κουλτούρες, το πρώτο βήµα είναι να µάθουν τις πραγµατικές τους ανάγκες και πεποιθήσεις. Λέξεις – κλειδιά: πένθος, κουλτούρα, θάνατος, θρήνος Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Ζαρταλούδη Α., Ολύµπου 28-30, Βριλήσσια, Αθήνα, 15235 Τηλ.: 210 6130939, Email: afzarta@gmail.com 55 Interscientific Health Care (2010) Vol 2, Issue 2, 55-63 Transcultural exploration of bereavement and grief Zartaloudi A.1 1 PhD, MSc, RN, Department of Psychiatry, Sismanoglio General Hospital, Athens ABSTRACT BACKGROUND: Grief is an innate and natural reaction of people to the death of a loved one. Many studies related to the manifestations of grief in different cultures recognize a variety of different approaches and responses to loss. AIM: The purpose of this study is to explore different grief manifestations across cultures in order to be able to approach and interpret people’s responses to death more easily. METHOD: A critical review of this body of literature was carried out. Evidence was collected through Medline database. RESULTS: Are grief manifestations similar or different across cultures? Grief and pain constitute a universal phenomenon, although the obvious manifestations of grief can be influenced by cultural norms and values. There are obvious cultural differences. CONCLUSION: Each culture has its own way to deal with grief. The way individuals react to a loss depends on the cultural environment they live and grow, the way they contact with other people and the meanings they give to life and death. The first step for health professionals in order to be able to help people from other cultures, experiencing the process of bereavement, is to explore their real needs and beliefs. Key words: culture, bereavement, death, grief ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Θρήνος θεωρείται, κατά κάποιο τρόπο, η έµφυτη και φυσιολογική αντίδραση των ανθρώπων στο θάνατο ενός αγαπηµένου τους. Κι όµως, έρευνες γύρω από τις εκδηλώσεις του θρήνου, σε διάφορες πολιτισµικές οµάδες, φανερώνουν ποικίλους τρόπους αντίδρασης στην απώλεια και στιγµατίζουν ως εθνοκεντρικές τις δυτικές αντιλήψεις για «φυσιολογικούς και υγιείς» τρόπους αντιµετώπισης µιας απώλειας1,2,3,4. Υπάρχουν εµφανείς πολιτισµικές διαφορές χωρίς αυτό να σηµαίνει άρνηση ή αµφισβήτηση της παγκοσµιότητας του θρήνου5,6. Μελετώντας τα διαφορετικά για κάθε πολιτισµό πρότυπα θρήνου, θα µπορέσουµε να ερµηνεύσουµε πιο εύκολα τις αντιδράσεις ατόµων σε άλλους πολιτισµούς και, αφού αποφύγουµε την εθνοκεντρική προσέγγιση, να 56 καταλάβουµε καλύτερα και τις δικές µας ακόµα αντιδράσεις µπροστά στο θάνατο7,8. Ο ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΘΡΗΝΟΣ ΣΕ ∆ΙΑΦΟΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΣ Ο φυσιολογικός θρήνος εµφανίζεται µε χιλιάδες συναισθηµατικές, κοινωνικές, συµπεριφορικές, σωµατικές και γνωστικές εκδηλώσεις. Η κατάθλιψη, η απελπισία, το άγχος, ο θυµός, η κόπωση, το κλάµα, η κοινωνική αποµόνωση, οι διαταραχές του ύπνου, η µείωση της ενεργητικότητας, η συχνή σκέψη και ενασχόληση µε το νεκρό, η µειωµένη αυτοεκτίµηση, η αίσθηση ότι βρίσκεται κανείς εκτός πραγµατικότητας είναι µερικές από τις εκδηλώσεις αυτές 9,10,11. Είναι άραγε οι εκδηλώσεις θρήνου όµοιες σε όλους τους πολιτισµούς ή διαφέρουν µεταξύ τους; Corresponding Author: Zartaloudi A28-30, Olimbou str., 15235, Vrilissia, Athens GREECE Tel: +30 210 6130939, e-mail: afzarta@gmail.com Αποτελεί ο θρήνος παγκόσµιο φαινόµενο; Το κλάµα η πιο χαρακτηριστική και φανερή εκδήλωση του θρήνου - πιθανόν να συναντάται σε όλο τον κόσµο αν και δεν µπορεί πάντα να συµπεραίνουµε ότι όπου υπάρχει κλάµα υπάρχει και θρήνος12. Οι Rosenblatt, Walsh και Jackson13 ανέφεραν ότι στις περισσότερες κουλτούρες το κλάµα ήταν η πιο συχνή αντίδραση, γεγονός που θεώρησαν ως µια ισχυρή απόδειξη ότι άνθρωποι από κουλτούρες πολύ διαφορετικές µεταξύ τους αντιδρούν µε τον ίδιο τρόπο. Βρέθηκε, ωστόσο, ότι η επίδραση της απώλειας ενός κοντινού προσώπου εκδηλώνεται µε πολύ διαφορετικό τρόπο στους κατοίκους του Μπαλί. Ο Rosenblatt14 αναφέρει ότι στους κατοίκους του Μπαλί που έχουν χάσει δικό τους άνθρωπο κυριαρχεί το χαµόγελο και παραδόξως απουσιάζει το κλάµα. Αυτό, βέβαια, δε σηµαίνει ότι δεν υπάρχει θλίψη ούτε ότι κυριαρχεί η χαρά, φανερώνει όµως την απεγνωσµένη προσπάθεια των µελών αυτής της κοινότητας να ελέγξουν τα συναισθήµατά τους. Το χαµόγελό τους κάποιες φορές ακόµα και σε τραγικά γεγονότα ερµηνεύεται ως προσπάθεια να ελεγχθεί η συναισθηµατική αντίδραση καθώς οι κάτοικοι του Μπαλί φοβούνται ότι θα κλάψουν, αν δεν πιέσουν τον εαυτό τους να εκφραστεί µε τον αντίθετο τρόπο. Ο Rosenblatt συσχέτισε την νοοτροπία αυτή µε θρησκευτικές αντιλήψεις που ενθαρρύνουν την ηρεµία και την αντίληψη ότι η επικοινωνία µε τους Θεούς εµποδίζεται αν η ηρεµία αυτή δε διατηρείται. Μια ανθρωπολόγος, η Wikan15, ανέφερε ότι το γεγονός αυτό -ότι οι κάτοικοι του Μπαλί δεν κλαίνε και έχουν την τάση στην κουλτούρα τους να µην εκφράζουν τη θλίψη τους- οφείλεται εν µέρει στην πεποίθηση ότι «τα αισθήµατα ασκούν άµεση επίδραση στην υγεία γιατί επιδρούν στην πνευµατική και σωµατική αντίσταση του ατόµου απέναντι στην αρρώστια». Για να προστατευτεί η υγεία και η ευηµερία του ατόµου, πρέπει το άτοµο να καλλιεργήσει «καλά» αισθήµατα και συµπεριφορές που θα δυναµώσουν το πνεύµα και το σώµα. Έτσι το χαµόγελο που παρουσιάζεται στο θρήνο δε δείχνει έλλειψη συναισθηµάτων αλλά µια απελπισµένη προσπάθεια για έλεγχο των συναισθηµάτων αυτών και στωική καταπίεση των εκδηλώσεων που προκύπτουν από τη θλίψη τους. Ένα παρόµοιο φαινόµενο, για διαφορετικούς όµως λόγους, παρατηρήθηκε στους Ιάπωνες, που µπορούν να χαµογελούν στους άλλους ενώ πενθούν, όχι για να ελέγξουν τα δικά τους συναισθήµατα αλλά για να µην επιβαρύνουν τους άλλους µε τη θλίψη τους16. Αντίθετα σε µια µουσουλµανική κοινότητα της Αιγύπτου ενθαρρύνεται πολύ το κλάµα. Οι πενθούντες «βυθίζονται στο δικό τους πόνο, µέσα σε µια ατµόσφαιρα η οποία παρασύρει όσους παρευρίσκονται να αναφερθούν σε τραγικές ιστορίες και να εκδηλώσουν την οδύνη τους»1. Οι Bara στη Mαδαγασκάρη θρηνούν τελετουργικά µόνο στις κηδείες, και µάλιστα σε δύο συγκεκριµένες στιγµές της τελετής, όταν η σωρός βρίσκεται στην καλύβα της γυναίκας πριν την ταφή και ακριβώς πριν τη δεύτερη ταφή των σωρών που έχουν εκταφεί. Κατά την προετοιµασία για την ταφή και την εκταφή ο θρήνος απαγορεύεται αυστηρά16. Ένα τελευταίο παράδειγµα τελετουργικού θρήνου έχουµε από τους Papua στη Νέα Γουινέα17. Όταν κάποιος πεθάνει, οι γυναίκες συγκεντρώνονται στο duguanda που κυριολεκτικά σηµαίνει το «σπίτι του θρήνου», όπου βρίσκεται η σωρός και κλαίνε έντονα και παρατεταµένα. Μετά την κηδεία οι γυναίκες που ήταν πιο κοντά στο νεκρό επιστρέφουν και συνεχίζουν να κλαίνε, µερικές φορές για εβδοµάδες. Μόνο οι γυναίκες επιτρέπεται να το κάνουν αυτό και να µοιράζονται το θρήνο ενώ ο άντρας που κλαίει είναι µια µοναχική φιγούρα που οι φίλοι του προσπαθούν να διασκεδάσουν. ΦΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΟ ΘΡΗΝΟ Οι παραδοσιακές θεωρίες διακρίνουν στο θρήνο διάφορες φάσεις ή στάδια που προφανώς διανύουν τα άτοµα που πενθούν κατά τη διαδροµή τους προς την παραδοχή και το συµβιβασµό µε το θάνατο ενός αγαπηµένου προσώπου. Ο Bowlby18, ο πιο γνωστός υποστηρικτής µιας τέτοιας θεωρίας που βασίζεται στη διαδοχή φάσεων στο θρήνο, ορίζει τα στάδια αυτής της διεργασίας ως εξής: • σοκ και άρνηση (περίοδος που κρατάει κάποιες εβδοµάδες) • διαµαρτυρία και λαχτάρα επανασύνδεσης µε το άτοµο που πέθανε (επίσης κάποιες εβδοµάδες) • απελπισία, που συνοδεύεται από σωµατική και συναισθηµατική αναστάτωση και από κοινωνική αποµόνωση (µε διάρκεια µηνών ή και ετών) • µια περίοδος βαθµιαίας ανάρρωσης, που χαρακτηρίζεται από αυξανόµενη ευεξία και αποδοχή της απώλειας. Ο ίδιος ο Bowlby παραδέχτηκε ότι δεν περνούν όλοι οι πενθούντες από αυτές τις φάσεις, οι οποίες, εξάλλου, δεν εµφανίζονται απαραιτήτως πάντα µε την ίδια σειρά. Ένας προσδιορισµένος προγραµµατισµός της διεργασίας του πένθους θα ήταν άκαµπτος και πολύ ανησυχητικός, καθώς αυτή η οπτική δίνει στον πενθούντα την εικόνα ενός παθητικού ατόµου, που υφίσταται το ένα στάδιο µετά το άλλο, ενώ η διεργασία του θρήνου περισσότερο µοιάζει µε µια περίπλοκα ισορροπηµένη και δυναµική µάχη που εµπεριέχει ενέργεια και αναπροσαρµογή. Σε άλλους χρόνους και σε άλλους πολιτισµούς παρατηρούνται παραδείγµατα συντοµευµένων ή παρατεταµένων φάσεων στο θρήνο. Έτσι, στην αµερικάνικη φυλή των Ινδιάνων Navajo ο αποδεκτός χρόνος θρήνου περιοριζόταν σε τέσσερις µέρες. Μόνο κατά τη διάρκεια αυτού του διαστήµατος επιτρέπονταν οι εκδηλώσεις θρήνου και η αναφορά στο νεκρό, ακόµα όµως και τότε χωρίς υπερβολική συγκίνηση. Μετά από τις τέσσερις µέρες, οι πενθούντες αναµένεται να επιστρέψουν στη φυσιολογική ζωή, να µη δείχνουν σηµάδια θλίψης, να µην αναφέρουν τον νεκρό, ούτε να µιλούν για την απώλεια. Πίσω από τη στάση αυτή υπάρχει ο φόβος για τη δύναµη που έχει το πνεύµα του νεκρού και η πεποίθηση ότι οι ζωντανοί µπορεί να κινδυνέψουν να πάθουν κακό1. Για τους ανθρώπους αυτούς η επιστροφή στη φυσιολογική ζωή γίνεται σε µια περίοδο που οι πενθούντες στη ∆ύση δεν έχουν ακόµη συνειδητοποιήσει τις συνέπειες από την απώλειά 57 τους και δεν είναι συνήθως σε κατάσταση να κάνουν τις δουλειές της καθηµερινότητας, πολύ δε περισσότερο να επιστρέψουν πλήρως στην εργασία τους και την προηγούµενη κοινωνική τους ζωή σα να µη συνέβη τίποτα. Οι Miller και Schoenfeld19, ωστόσο, πιστεύουν ότι οι άνθρωποι αυτοί πληρώνουν υψηλό τίµηµα γι΄ αυτή τη φαινοµενικά εύκολη µετάβαση. Αναφέρουν ότι υπάρχει άµεση αιτιακή σχέση ανάµεσα στην απαγόρευση του πένθους και στην εµφάνιση παθολογικών καταστάσεων (κυρίως κατάθλιψη) ανάµεσα σ΄ αυτούς τους ανθρώπους. Το µοντέλο που παρατηρείται στους Navajo είναι παρόµοιο µε αυτό που παρατηρήθηκε και στους Μάγια. Ο Steele20 ανέφερε ότι για ένα διάστηµα κάποιων ηµερών η κοινωνία υποστήριζε την εµφάνιση έντονων αισθηµάτων απώλειας και απόγνωσης δηλαδή άφθονο κλάµα κατά τις πρώτες τέσσερις µέρες του πένθους. Οι πενθούντες ενθαρρύνονταν να στρέψουν τις σκέψεις και τις δραστηριότητές τους µακριά από το νεκρό. Οι τελετουργίες εξυπηρετούσαν ένα σηµαντικό σκοπό «να αποχωριστεί µε ασφάλεια το πνεύµα από τη γη και να επιταχυνθεί το ταξίδι του προς τον άλλο κόσµο όπου η ψυχή ή το πνεύµα δε θα αποτελούν κίνδυνο για τους ζωντανούς». Η σύζυγος του νεκρού θεωρείται «βρώµικη» µετά το θάνατο του συζύγου της και παραµένει «βρώµικη» για όσο διάστηµα διατηρείται ο δεσµός µε τον νεκρό. Έτσι ασκείται πίεση να ολοκληρωθούν οι τελετές ώστε η χήρα να «εξαγνισθεί». Ως τελευταίο παράδειγµα σύντοµου πένθους αναφέρουµε τους κατοίκους των νήσων Σαµόα και τις αντιδράσεις τους µπροστά σε µια προσωπική απώλεια. Κλονίζεται άµεσα η άποψη ότι ο θρήνος είναι παγκόσµιο φαινόµενο όταν ακούµε τον Ablon21 να περιγράφει πόσο γρήγορα και συγκριτικά ανώδυνα συνήλθαν οι άνθρωποι αυτής της φυλής µετά το βίαιο θάνατο συγγενών τους σε µια καταστροφική πυρκαγιά. Αυτή η αναδροµική µελέτη που έγινε πέντε χρόνια µετά την αναφερόµενη καταστροφή, γεγονός που καθιστά λιγότερο έγκυρα τα συµπεράσµατά της, δεν κατέληξε σε παρόµοια συµπεράσµατα µε εκείνα του Lindemann22 που µελέτησε τις εκδηλώσεις θρήνου στη ∆ύση µετά από µεγάλη πυρκαγιά. Οι κάτοικοι των νήσων Σαµόα σε αντίθεση µε τους Navajo δεν αντιµετωπίζουν τον κίνδυνο να παρουσιάσουν κατάθλιψη που να οφείλεται στο µικρό διάστηµα που διαρκεί η περίοδος πένθους. Πιο µακροχρόνιες είναι, αντιθέτως, οι φάσεις αναπροσαρµογής σ΄ ένα λαό της νότιας Ινδίας, στους Κοta, που συνηθίζουν να πραγµατοποιούν δύο νεκρικές τελετές: την πράσινη κηδεία πρώτα και την ξηρή κηδεία αργότερα. Οι όροι αναλογούν σ΄ αυτό που συµβαίνει σ΄ ένα κοµµένο φυτό: η πρώτη τελετή -η πράσινη- γίνεται λίγο µετά την αποτέφρωση του σώµατος, όταν η εµπειρία της απώλειας είναι ακόµα νωπή στις µνήµες των συγγενών - και το φρεσκοκοµµένο φυτό είναι ακόµα πράσινο. Η δεύτερη τελετή - η ξηρή - είναι µια παρατεταµένη ετήσια τελετή (διαρκεί έντεκα µέρες) και γίνεται στη µνήµη όλων εκείνων που πέθαναν κατά τη διάρκεια του τελευταίου χρόνου, όταν η οδύνη της απώλειας έχει υποχωρήσει όπως και το 58 φυτό έχει στεγνώσει και ξεραθεί. Aυτή η «ξηρή» κηδεία φέρνει ένα τέλος στο θρήνο. Μετά από µια σύναξη, όπου όλοι εµφανίζονται πληµµυρισµένοι στη λύπη, τη στιγµή ακριβώς που βγαίνει ο αυγερινός αλλάζουν απότοµα διάθεση, η ατµόσφαιρα γίνεται γιορτινή, σταµατάνε τα ψιθυρίσµατα, όλοι χορεύουν και οι πενθούντες ξεκινούν την επιστροφή τους στη φυσιολογική ζωή. Αν και το µόνο που µπορούµε να κάνουµε εδώ είναι υποθέσεις για τη συναισθηµατική προσαρµογή που επιτυγχάνουν αυτά τα έθιµα πένθους, εντούτοις υπάρχει η πεποίθηση ότι επιτελούν ένα σηµαντικό έργο: βοηθούν όσους πενθούν να ξεπεράσουν το αρχικό σοκ και την οδύνη τους και στη συνέχεια να επανέλθουν στη φυσιολογική κατάσταση µέσα στα πλαίσια της κοινωνίας1. Η συσχέτιση ανάµεσα στην προσαρµογή στην απώλεια αγαπηµένου προσώπου και σε ένα δοµηµένο τελετουργικό ρόλο που αποδίδεται στη χήρα σε µη ∆υτικές κουλτούρες είναι ουσιαστική. Ο ρόλος των συζύγων στα νησιά Trobiand, για παράδειγµα, είναι σηµαντικός. Η πρώτη φάση θρήνου διαρκεί πολλές µέρες. Η σύζυγος του νεκρού πρέπει να ωρύεται, να εκφράζει δυνατά τον πόνο της και να ξυρίζει το κεφάλι της. Μετά το στάδιο αυτό µπαίνει σε ένα κλουβί που χτίζεται µέσα στο σπίτι της και παραµένει στο σκοτάδι εκεί για µια περίοδο 6 µηνών µε 2 χρόνια για να µη τη βρει το φάντασµα του άντρα της. Κατά το διάστηµα αυτό δεν την αφήνουν ποτέ µόνη της και στο τέλος της περιόδου γίνεται µια τελετή καθαρισµού όπου η σύζυγος είναι ντυµένη µε µια πολύχρωµη φούστα και ελεύθερη να ξαναπαντρευτεί, γεγονός που συµβαίνει πολύ συχνά. Η χήρα έχει την πολυτέλεια µιας πολύ οργανωµένης περιόδου πένθους κατά την οποία ξέρει ακριβώς τι περιµένει η κοινωνία απ΄ αυτή. Της δίνεται ένας κοινωνικά αποδεκτός τρόπος για να εκφράσει τον πόνο της ανοιχτά. Παρά το ότι έχασε ένα ρόλο, της δίνεται ένας άλλος από την κοινωνία για ορισµένο χρονικό διάστηµα. Στη συνέχεια µπορεί να αποκτήσει πάλι το ρόλο της συζύγου µε την επιδοκιµασία του κοινωνικού περίγυρου, των συγγενών και της κοινωνικής οµάδας1. Πολύ οργανωµένο τελετουργικό πένθους και θρήνου υπάρχει στους Ορθόδοξους Εβραίους23. Το πένθος διαρκεί ένα χρόνο. ∆ύο από τις πιο σηµαντικές εντολές στην Ιουδαϊκή παράδοση είναι να τιµούν τους νεκρούς και να συµπαραστέκονται σ΄ αυτούς που πενθούν. Τα έθιµα των Εβραίων είναι πολύ υποστηρικτικά για τους πενθούντες καθώς περιγράφουν µε κάθε λεπτοµέρεια πώς πρέπει να συµπεριφέρεται κάποιος που πενθεί. Οι πενθούντες ενθαρρύνονται να µιλήσουν για την απώλειά τους και να κλάψουν κοντά στην οικογένεια και τους φίλους που έρχονται να εκφράσουν την συµπαράσταση και τη συµπόνια τους και να µοιραστούν τη λύπη16. Κατά το πένθος, οι άνθρωποι µπορούν να αναπολούν τις σχέσεις µε το νεκρό και µπορεί να αισθάνονται ένοχοι για πράγµατα που έγιναν µεταξύ τους και να αναστατώνονται για το γεγονός ότι είναι πολύ αργά για να απολογηθούν ή να επανορθώσουν. Η µετάνοια στον Ιουδαϊσµό είναι µια διαδικασία θεραπευτική όπου το άτοµο αναγνωρίζει και οµολογεί το λάθος και προσεύχεται για συγχώρεση. Η διαδικασία αυτή µπορεί να βοηθήσει το άτοµο στο πένθος του. Η προσευχή, επίσης, έχει θεραπευτικές ιδιότητες. Πολλές προσευχές για το θάνατο και το πένθος σχεδιάζονται για την έκφραση του πόνου και των συναισθηµάτων. Η προσευχή έχει περιγραφεί ως το «κλάµα της ψυχής». Όταν το άτοµο προσεύχεται, ξεγυµνώνει την ψυχή του στο Θεό και εκφράζει τον πόνο ή τον θυµό του. Πολύ σηµαντική είναι και η παράδοση της ηθικής διαθήκης (ethical will) στον Ιουδαϊσµό. Σύµφωνα µε την εβραϊκή παράδοση η ζωή µας εκτιµάται από τις πράξεις µας και τον τρόπο που ζήσαµε τη ζωή µας. Γι΄ αυτό, το διάστηµα πριν το θάνατο συνήθως αφιερώνεται στο να γίνει µια ανασκόπηση της ζωής του ατόµου που πεθαίνει. Το ερώτηµα που βασανίζει το άτοµο είναι «Έκανα στη ζωή µου ό,τι ήταν δυνατό να κάνω για να γίνει αυτός ο κόσµος ένα καλύτερο µέρος;» Ο θάνατος έχει νόηµα όταν και η ζωή του είχε νόηµα. Αυτή η παραδοχή οδήγησε στη δηµιουργία της ηθικής διαθήκης µε την οποία το άτοµο που πεθαίνει κληροδοτεί στην οικογένειά του ελπίδες και όνειρα, αξίες, σκέψεις και µηνύµατα που θα ήθελε το άτοµο να θυµάται η οικογένειά του24. ΠΕΡΙΠΕΠΛΕΓΜΕΝΟΣ ΘΡΗΝΟΣ Είναι πολύ δύσκολο να προσδιορισθεί η έννοια του περιπεπλεγµένου - δηλαδή του παθολογικούθρήνου. Ο πιο αποδεκτός ορισµός χαρακτηρίζει τον περιπεπλεγµένο θρήνο ως παρέκκλιση από τον κανονικό θρήνο, µε αντιδράσεις διαφορετικές ως προς τη χρονική τους διάρκεια και τη συναισθηµατική τους ένταση από τις συνηθισµένες και αναµενόµενες φυσιολογικές αντιδράσεις. Το καίριο ερώτηµα αφορά τη σηµασία που δίνουµε στην έννοια του «κανονικού» ή «φυσιολογικού» θρήνου1. Από τη διαπολιτισµική άποψη, είναι φανερό ότι αυτό που θεωρείται φυσιολογικό για ένα πολιτισµό δεν είναι υποχρεωτικά και για έναν άλλο. Αυτό διαπιστώνεται από τα ακόλουθα παραδείγµατα: • Ο αυτοτραυµατισµός µετά το θάνατο αγαπηµένου προσώπου θεωρείται στο δικό µας πολιτισµό παθολογική εκδήλωση. Στους Αυστραλούς Ιθαγενείς, όµως, το χάραγµα και ο ακρωτηριασµός του σώµατος είναι ευρύτατα διαδεδοµένο φαινόµενο. Ο αυτοτραυµατισµός που συνηθίζεται ακόµα και σήµερα σ΄ αυτούς τους λαούς υποκινείται από το φόβο της µοµφής που θα προκαλούσαν τα αυθόρµητα και γνήσια αισθήµατα θλίψης25. • Για τους ερευνητές στους δυτικούς πολιτισµούς, η απουσία θρήνου µετά το θάνατο κοντινού προσώπου θεωρείται πιθανή ένδειξη παθολογίας. Και όµως αυτό έρχεται σε αντίθεση µε τη συµπεριφορά που δείχνουν οι ορθόδοξοι Rastafari της Τζαµάικα για τους οποίους «ο θάνατος δεν υπάρχει». Οι Rastafari πιστεύουν ότι «όσοι έχουν υπηρετήσει πιστά τον Jah θα βρουν την αιώνια ζωή, εκείνοι όµως που δεν το έκαναν, θα σβήσουν για πάντα µέσα στη λησµονιά του θανάτου». Πώς τότε, να υπάρξει θρήνος, αφού ο θάνατος δεν υπάρχει - παρά µόνο για τους άπιστους; 1. • Ένα άλλο παράδειγµα εµφανούς απουσίας θρήνου αναφέρεται στους Yoruba της Νιγηρίας, που, φαινοµενικά αδιάφοροι, ρίχνουν τα νεκρά µωρά τους µέσα στους θάµνους. Και πάλι όµως πίσω από αυτή τη «βάρβαρη» στάση υπάρχει η πεποίθηση ότι η ταφή ενός νεκρού νηπίου θεωρείται πολύ προσβλητική για τους ιερούς χώρους της γης, που φέρνουν γονιµότητα και κρατούν µακριά το θάνατο. Με βάση την πίστη αυτή µπορούµε να κατανοήσουµε πιο εύκολα γιατί είναι φυσικό σ΄ αυτόν τον πολιτισµό να µη δηµιουργούνται στενοί δεσµοί µε τα παιδιά, πριν περάσει µε ασφάλεια το επικίνδυνο στάδιο της νηπιακής ηλικίας 1. ΠΕΝΘΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ Ο δεσµός ανάµεσα στο παιδί και το γονιό θεωρείται ο πιο σηµαντικός και δυνατός δεσµός µεταξύ των ανθρωπίνων σχέσεων. Όταν πεθαίνει ένας γονιός ή ένα παιδί, δεν είναι µόνο ότι ο πόνος του ατόµου που µένει πίσω είναι έντονος, αλλά η απώλεια αποτελεί πρόκληση για τη µελλοντική ευηµερία και ανάπτυξη26,27. Αναφέρθηκε στο προηγούµενο παράδειγµα ότι στον πολιτισµό των Yoruba της Νιγηρίας απουσιάζει το κλάµα και κάθε έκφραση θλίψης µετά από απώλειες που θα ήταν αιτία άµεσου θρήνου για τη ∆υτική κουλτούρα. Σε χώρες όπου το ποσοστό θνησιµότητας είναι υψηλό, ο θάνατος του παιδιού συνήθως θεωρείται αναπόφευκτος και ο θρήνος δε διαρκεί πάνω από µερικές µέρες. Στις δυτικές όµως κοινωνίες ο θάνατος ενός παιδιού είναι αφύσικος και οδηγεί σε πολύπλοκες, έντονες και παρατεταµένες συνέπειες. Όταν οι γονείς στη ∆ύση χάνουν ένα παιδί, χάνουν την ελπίδα για το µέλλον, το νόηµα της ζωής τους και αντιλαµβάνονται τον κόσµο ως άδικο και εκτός ελέγχου καθώς αντιστρέφεται η φυσιολογική τάξη της φύσης. Οι γονείς ψάχνουν απαντήσεις στο ερώτηµα «γιατί» στην προσπάθεια να ξαναδηµιουργήσουν ένα κόσµο µε νόηµα24. Ωστόσο, σηµειώνεται ότι και στους δυτικούς πολιτισµούς ιδιαίτερα σε καιρούς που η βρεφική θνησιµότητα ήταν αυξηµένη ο θρήνος για το θάνατο ενός βρέφους δεν ήταν τόσο έντονος όσο είναι σήµερα. Και αυτό γιατί σήµερα έχουµε την προσδοκία ότι τα µικρά παιδιά θα επιβιώσουν ως την ενηλικίωση και δεν θα πεθάνουν πριν τους γονείς τους26 . Στο Πόρτο Ρίκο το παιδί ντύνεται στα λευκά και βάφεται στο πρόσωπο ώστε να µοιάζει µε άγγελο, ενώ τοποθετούνται λουλούδια µέσα και έξω από το φέρετρο. Οι Έλληνες ντύνουν το νεκρό παιδί ως γαµπρό ή νύφη, καθώς αντιλαµβάνονται το θάνατο που συµβαίνει πριν παντρευτεί το άτοµο ως ιδιαίτερα τραυµατικό γεγονός, κάτι που παρατηρείται και σε άλλες βαλκανικές χώρες. Σε άλλες κουλτούρες όπως στην Κινεζική ο θάνατος ενός παιδιού είναι «κακός» θάνατος. Οι γονείς δεν πρέπει να πάνε την κηδεία, ούτε να µιλάνε για το θάνατο που αποτελεί ντροπή για την οικογένεια. Τα παιδιά στην Ινδία θάβονται συνήθως και δεν αποτεφρώνονται αφού προσδοκάται ότι θα επιστρέψουν στην επίγεια ζωή και θα απολαύσουν µια πιο πλήρη εµπειρία από τη ζωή. Σε πολλές ∆υτικές κοινωνίες οι θάνατοι βρεφών θεωρούνται «µη σηµαντικές» απώλειες ή αγνοούνται τελείως από την κοινωνία και µερικές φορές από 59 τους ίδιους τους γονείς. Αυτό περιπλέκει την αποδοχή και την προσαρµογή στην απώλεια και µπορεί να οδηγήσει σε ψυχοσωµατικά προβλήµατα αργότερα. Επίσης, στη ∆ύση οι γονείς πρέπει να θρηνούν κρυφά και να επιστρέφουν στη δουλειά τους σύντοµα µετά το θάνατο του παιδιού τους. Οι αντιδράσεις των γονιών σε άλλες κουλτούρες διαφέρουν πολύ24. Μια µητέρα στην Αίγυπτο που αποσύρεται και µένει αδρανής για επτά χρόνια µετά το θάνατο του παιδιού της και µια µητέρα από το Μπαλί που παραµένει ήρεµη φέρονται φυσιολογικά σύµφωνα µε την κουλτούρα τους µέσα στην οποία θα πρέπει να µελετήσουµε τις συµπεριφορές αυτές, διαφορετικά κινδυνεύουµε να τις εκτιµήσουµε ως παθολογικές16. Η ∆ΙΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΘΡΗΝΟΥ ΑΠΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΑΠΟΨΗ Γίνεται φανερό ότι ο κάθε πολιτισµός έχει τον δικό του τρόπο να αντιµετωπίζει το θρήνο. Ενώ σε ένα δεδοµένο πολιτισµό η εκδήλωση του θρήνου είναι αναµενόµενη και θεωρείται φυσιολογική, σ΄ έναν άλλο, αυτό που επιδιώκεται είναι η καταστολή κάθε εκδήλωσης θρήνου. Οι αποδεκτοί από τη ∆ύση τρόποι αντιµετώπισης του θρήνου περιλαµβάνουν τη διεργασία του θρήνου, που ορίζεται ως µια γνωστική διεργασία που επιτρέπει την αντιµετώπιση της πραγµατικότητας (δηλαδή του θανάτου ενός αγαπηµένου) και περιλαµβάνει ανασκόπηση των γεγονότων που συνέβησαν πριν και γύρω από το θάνατο, εστίαση σε αναµνήσεις και προσπάθεια αποδέσµευσης από τον νεκρό. Για να συµφιλιωθεί κανείς µε ένα βαρύ πένθος, είναι απαραίτητο να επεξεργαστεί την απώλεια. Η επεξεργασία αυτή αποτελεί το επίκεντρο στις θεραπείες θρήνου. Όσο φυσικό και αν φαίνεται αυτό στη ∆ύση, δεν αποτελεί παγκόσµιο φαινόµενο. Αυτό φαίνεται αν συγκρίνουµε δύο διαφορετικές πολιτισµικές οµάδες, τους Hopi από την Αριζόνα και τους Ιάπωνες. Στους Hopi η κηδεία είναι µια σύντοµη και φτωχή διαδικασία που ξεχνιέται όσο πιο γρήγορα γίνεται. Ο λόγος γι΄ αυτό είναι ότι οι Hopi φοβούνται το θάνατο και τους νεκρούς. Μετά την ταφή, οι ζωντανοί προσπαθούν να ξεχάσουν το νεκρό και να συνεχίσουν τη ζωή τους ενώ γίνονται πολλές τελετουργίες για να σπάσει ο δεσµός ανάµεσα στους θνητούς και τα πνεύµατα. ∆εν θέλουν να θυµούνται το νεκρό µε κανένα τρόπο και για κανένα λόγο ενώ σε καµία περίπτωση δεν αναγνωρίζεται και δεν επαινείται η συµβολή του αποθανόντα στην κοινωνία. Εντελώς διαφορετικό είναι το νόηµα που αποδίδεται στην απώλεια και η προσπάθεια προσαρµογής στους Ιάπωνες. Οι Ιάπωνες θεωρούν ότι οι νεκροί γίνονται πρόγονοι και αυτό είναι σηµαντικό γιατί µπορούν να συνεχίσουν να διατηρούν επαφή µε το άτοµο που έφυγε. Ο σχετικά εύκολος τρόπος που αποδέχονται την απώλεια οι χήρες στην Ιαπωνία σε σύγκριση µε τη ∆ύση αποδίδεται στο γεγονός ότι πιστεύουν στη µεταθανάτιο ζωή για τους νεκρούς και καλλιεργούν την αίσθηση ότι οι νεκροί συνεχίζουν να υπάρχουν ως πρόγονοι. Τέτοια παραδείγµατα δείχνουν ότι οι µηχανισµοί που επιστρατεύουν οι άνθρωποι στο 60 θρήνο συνδέονται στενά µε την κουλτούρα και το κοινωνικό τους υπόστρωµα16. Αυτές οι σκέψεις οδήγησαν στο συµπέρασµα ότι δεν υπάρχει µόνο µια διάσταση στην αντιµετώπιση και διεργασία του θρήνου28,29. Το πρώτο βήµα για να βοηθήσουµε άτοµα που πενθούν από άλλες κουλτούρες είναι να µάθουµε τι πραγµατικά χρειάζονται τα άτοµα αυτά από µας. Οι επιθυµίες τους µπορεί να είναι πολύ διαφορετικές από αυτό που υποθέτουµε ότι έχουν ανάγκη. Οι επαγγελµατίες υγείας πρέπει να είναι δεκτικοί στο να µαθαίνουν, να σέβονται και να αντιµετωπίζουν το θάνατο και την απώλεια µέσα από το πρίσµα που βλέπει την πραγµατικότητα το άτοµο που πενθεί. Σε στιγµές θανάτου και πένθους οι άνθρωποι βρίσκονται σε κρίσιµες καµπές της ζωής τους. Ένα κεφάλαιο φτάνει στο τέλος και ένα καινούργιο ξεκινά. Παρά τις διαφορές ανάµεσα στις κουλτούρες υπάρχουν ορισµένα πράγµατα που οι άνθρωποι µοιράζονται µεταξύ τους και που σχετίζονται µε την υποστήριξη και την προστασία που δίνουν ο ένας στον άλλο σε στιγµές κινδύνου. Η συναισθηµατική υποστήριξη εκφράζεται µε λεκτικούς και µη λεκτικούς τρόπους24 . ΕΝΑ ΑΝΑΘΕΩΡΗΜΕΝΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ∆ΙΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΘΡΗΝΟΥ ΜΕ ∆ΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ Προσανατολισµός προς την απώλεια - προς την αποκατάσταση Με βάση αυτή την αντίληψη, τα άτοµα που πενθούν αντιµετωπίζουν δύο διαφορετικούς τύπους στρεσογόνων παραγόντων: τον προσανατολισµό προς την απώλεια και τον προσανατολισµό προς την αποκατάσταση. Ο προσανατολισµός στην απώλεια ορίζεται ως η διάσταση εκείνη, η οποία επιτρέπει στο άτοµο που πενθεί να επικεντρώνεται στην απώλεια, να ασχολείται και να επεξεργάζεται πτυχές της εµπειρίας του θανάτου µε αδιάκοπη αναφορά στον νεκρό και νοσταλγία, αναβίωση αναµνήσεων και κλάµα για το θάνατο του αγαπηµένου προσώπου. Ο προσανατολισµός προς την αποκατάσταση φέρνει στην επιφάνεια την ανάγκη να συγκεντρώνει το άτοµο που πενθεί την προσοχή του και σε άλλες διαστάσεις του πένθους: όταν πεθάνει κάποιος, δε φτάνει µόνο να τον θρηνήσουµε, χρειάζεται και να προσαρµοστούµε σε άλλες βασικές αλλαγές που συµβαίνουν ταυτόχρονα, όπως π.χ η χηρεία που δηµιουργεί νέους ρόλους και νέα πρότυπα κοινωνικής συµπεριφοράς, που µπορεί να προκαλούν πρόσθετο άγχος και αναστάτωση. Και πάλι, στο σηµείο αυτό οι πολιτισµικές διαφορές επηρεάζουν το βαθµό αποκατάστασης στην πραγµατικότητα που επιφέρει µια βαριά απώλεια. Οι γυναίκες στις φυλές Ubena της Αφρικής, όπου οι χήρες εφοδιάζονται µε νέους συντρόφους µετά το θάνατο των συζύγων τους, έχουν πολύ λιγότερη ανάγκη ανάπτυξης νέας ταυτότητας από τις γυναίκες σε µια κοινωνία που υιοθετεί σαν πρότυπο το ρόλο της ισόβιας χήρας, όπως γινόταν π.χ. στη βικτωριακή Αγγλία. Προσέγγιση - Αποφυγή Μερικές πολιτισµικές οµάδες βρίσκουν τρόπο να αντιµετωπίσουν την εµπειρία της απώλειας που βιώνουν, ενώ άλλες τείνουν να αποφεύγουν τις αναµνήσεις, προσπαθούν να αποσπάσουν το µυαλό τους από το πόνο τους και θέλουν να ασχολούνται µε διάφορα άλλα. Κεντρικό σηµείο είναι η συνεχής διακύµανση ανάµεσα στην προσέγγιση και στην αποφυγή του θρήνου, που καθορίζεται σηµαντικά από τα πολιτισµικά πρότυπα της δικής τους κοινωνίας. Αξιολόγηση της επεξεργασίας του θρήνου Για να επιτευχθεί µια ισορροπία ανάµεσα στην προσαρµογή από τη µια και την αποφυγή του θρήνου από την άλλη και να αξιολογηθεί η επεξεργασία του θρήνου πρέπει να προσδιορισθούν τα νοήµατα που δίνει ο κάθε πολιτισµός στις εµπειρίες της απώλειας και του θανάτου που µπορεί να είναι διαφορετικά όπως αποδεικνύεται µέσα από την αναφορά που έγινε στους διάφορους πολιτισµούς1. ∆ΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ Στις σύγχρονες ∆υτικές Κοινωνίες ο θάνατος συµβαίνει έξω από το σπίτι, στο νοσοκοµείο, όπου ιατρικοποιείται. Η οικογένεια αναµιγνύεται ελάχιστα έως καθόλου και τα άτοµα στη ∆ύση αποστασιοποιούνται από το θάνατο. Η εµπειρία του θανάτου δεν βιώνεται µε τα µάτια ή την ψυχή αλλά µε το µυαλό. Ο θάνατος έγινε ένα ιατρικό πρόβληµα. Οι γιατροί, οι νοσηλευτές, το διοικητικό προσωπικό, τα µηχανήµατα αντικατέστησαν τους ιερείς και τις προσευχές της οικογένειας. Σε άλλες κουλτούρες π.χ. στην Ινδία ο θάνατος δεν είναι ταµπού, είναι ένα θέµα για το οποίο µιλάνε ελεύθερα, αποδεχόµενοι την θνησιµότητα του ανθρώπου, ενώ συµβαίνει στο σπίτι µέσα στην οικογένεια. Είναι ο θάνατος το τέλος της ζωής ή η αρχή µιας νέας ζωής; Για έναν ανθρωπιστή ο θάνατος είναι ένα ανθρώπινο πρόβληµα όπου ο θεός και η θρησκεία δεν συµµετέχουν. Ο θάνατος είναι το τέλος της ζωής και αφού κανένας δε γνωρίζει τι υπάρχει µετά - αν υπάρχει- δεν έχουµε λόγο να εικάζουµε για το άγνωστο. Αναφέρεται µόνο ότι ο νεκρός συνεχίζει «να ζει» στη µνήµη των δικών του που έµειναν πίσω. Ο θρήνος και το πένθος είναι µια φυσική ανθρώπινη διαδικασία. Το πραγµατικό πρόβληµα µετά το θάνατο είναι ο θρήνος αυτών που πενθούν και όχι το ταξίδι της ψυχής του νεκρού. Αυτή η στάση παρατηρείται κυρίως στις ∆υτικές Ευρωπαϊκές κοινωνίες και ο εξανθρωπισµός του θανάτου µπορεί να είναι απάντηση στην ιατρικοποίηση του θανάτου. Ο «καλός» θάνατος δεν είναι αυτός κατά τον οποίο το άτοµο προετοιµάζεται για την επόµενη ζωή αλλά εκείνος στον οποίο το άτοµο ολοκληρώνει τη µια και µόνη ζωή στη γη24. Κάθε κουλτούρα προσεγγίζει την απώλεια µε διαφορετικό τρόπο30-35. Για τους περισσότερους στις Ευρω-αµερικανικές κοινωνίες, ο άνθρωπος είναι ή νεκρός ή ζωντανός. ∆εν υπάρχουν διαβαθµίσεις ανάµεσα στη ζωή και το θάνατο. Σε άλλες κουλτούρες, όµως, ένα άτοµο που οι επαγγελµατίες υγείας στη ∆ύση θα θεωρούσαν νεκρό, µπορεί να θεωρείται ενεργά παρών ανάµεσα στους ζωντανούς και να συµµετέχει ακόµα και στις τελετές που γίνονται γι΄ αυτόν. Είναι σηµαντικό να σηµειώσουµε ότι στις περισσότερες κοινωνίες ο θάνατος δεν είναι µετάβαση στο µηδέν, στο τίποτα αλλά σε ένα άλλο επίπεδο. Τα άτοµα που πενθούν κάνουν διάφορες τελετές για κάθε µετάβαση του αποθανόντα σε ένα πιο µακρινό, πιο υψηλό και ολοκληρωµένο νεκρό στάδιο, που µπορεί να διαρκούν µέρες, µήνες ή χρόνια και ταυτόχρονα βοηθούν και τα άτοµα που πενθούν να αποχωριστούν σταδιακά από το νεκρό. Οι ∆υτικοί κάνουν αντίθετα µια µοναδική επικήδεια τελετή. Σε κάποιες κουλτούρες η µετάβαση σηµαίνει ανύψωση σε διαδοχικά υψηλότερα πνευµατικά επίπεδα. Υπάρχουν κουλτούρες που οι άνθρωποι πιστεύουν ότι τα πνεύµατα των νεκρών συνεχίζουν να επικοινωνούν και να επηρεάζουν τους ζωντανούς. αυτή είναι µια άποψη όχι εντελώς άγνωστη στους ∆υτικούς που µιλούν πολλές φορές για µια «αίσθηση παρουσίας» των νεκρών. Οι επαγγελµατίες υγείας είναι αναγκαίο να αναπτύξουν πνεύµα ανοχής και σεβασµού στις πεποιθήσεις, τις αξίες και τις πρακτικές από άλλες κουλτούρες καθώς και προθυµία να µάθουν από αυτές. Για παράδειγµα, όταν η τελική τελετή γίνεται µήνες ή χρόνια µετά την αρχική κηδεία, το γεγονός αυτό µπορεί να προλαµβάνει τον ατέλειωτο έντονο θρήνο. Οι κουλτούρες, που απαιτούν τα άτοµα που πενθούν να δέχονται τη βοήθεια των συνανθρώπων τους στη καθηµερινή ζωή, δίνουν παράδειγµα και έναυσµα σε κάποιον που πενθεί να ζητήσει βοήθεια από τους άλλους. Αυτές οι γνώσεις θα βοηθήσουν τον επαγγελµατία υγείας ακόµα και αν δεν ασχοληθεί ποτέ µε πενθούντες από άλλες κουλτούρες επειδή θα επηρεάσουν τόσο τον ίδιο όσο και τα άτοµα, που ως επαγγελµατίας υγείας, θα κληθεί να βοηθήσει στο να ανακαλύψουν εναλλακτικές λύσεις σε συνηθισµένα προβλήµατα πένθους και να βρουν νέα µονοπάτια σκέψης για το πώς να αντιµετωπίσουν µια απώλεια. Ο Βουδισµός και ο Ινδουισµός αναφέρουν ότι ο κόσµος που ζούµε είναι ένας κόσµος δυστυχίας. Σύµφωνα µε το Βουδισµό, η εξάρτηση από τις αισθήσεις δηµιουργεί τη δυστυχία του ανθρώπου. ∆ίνεται έµφαση στην αρχή της προσκαιρότητας και την ασταµάτητη µετατροπή όλων των όντων και των δυνάµεων που υπάρχουν, τον αδιάκοπο κύκλο της γέννησης, του θανάτου και της αναγέννησης. Το ερώτηµα που προκύπτει είναι πώς µπορεί να αποφύγει αυτόν τον κύκλο ο άνθρωπος. Εδώ υπεισέρχεται η ηθική συµπεριφορά, ο εξαγνισµός που θα οδηγήσει στη Νιρβάνα που είναι µια κατάσταση πέρα από την αλλαγή, το χρόνο, το χώρο, το θάνατο, τον πόνο. Το µόνο που αξίζει να πάρει µαζί του ο άνθρωπος είναι τα αποτελέσµατα της πνευµατικής άσκησης. Για τους Ινδουιστές η δυστυχία είναι συνέπεια πράξεων σε προηγούµενες ζωές. Οι Ινδουιστές αποκαλούν moksha την αντίστοιχη µε τη nirvana κατάσταση. Και για τους δύο ο απώτερος σκοπός της ζωής είναι να απελευθερωθούν από το δεσµό µε τον κύκλο γέννησης- αναγέννησης. Επίσης και για τους Βουδιστές και για τους Ινδουιστές ο κόσµος που ζούµε είναι ψεύτικος, ο,τιδήποτε υπερβολικά 61 ορατό και γι΄ αυτό φαινοµενικά αληθινό είναι στην πραγµατικότητα µια παραίσθηση που αργά ή γρήγορα θα ξεφτίσει και θα χαθεί. Καθοδηγούµαστε από λανθασµένες επιθυµίες και επιδιώκουµε λάθος στόχους, γι΄ αυτό χάνουµε την αληθινή µας ταυτότητα και γινόµαστε δυστυχισµένοι. Η άποψη που κυριαρχεί είναι ότι ο θάνατος δεν είναι το τέλος της ζωής, είναι η αρχή µιας νέας ζωής. Αυτή η πίστη καθοδηγεί τους Βουδιστές και τους Ινδουιστές στην καθηµερινή τους ζωή24. άποψη ότι ο θρήνος και ο πόνος είναι παγκόσµιο φαινόµενο, παρόλο που η φανερή έκφρασή του µπορεί να επηρεάζεται από πολιτισµικούς κανόνες και αξίες16,30. Το πώς αντιδρά κανείς σε µια απώλεια εξαρτάται από την πολιτισµική µήτρα που ζει, τους τρόπους µε τους οποίους συνδέεται µε τους συνανθρώπους του και τα νοήµατα που δίνει στη ζωή και το θάνατο46,47. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ∆ΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΟΥ ΘΡΗΝΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ Η παροχή ολιστικής και εξατοµικευµένης φροντίδας στους ασθενείς αποτελεί µεγάλη πρόκληση για τους νοσηλευτές και γενικότερα για τους επαγγελµατίες υγείας, ιδιαίτερα σε κοινωνίες που η σύνθεση του πληθυσµού διαφοροποιείται σε πολιτισµικό, γλωσσικό, θρησκευτικό και εθνικό επίπεδο. Το φαινόµενο αυτό έχει µεγάλη σηµασία για τους τοµείς της νοσηλευτικής εκπαίδευσης, πολιτικής και έρευνας ώστε να είναι σε θέση οι νοσηλευτές να ασκούν τα καθήκοντά τους σε πολυπολιτισµικά περιβάλλοντα36 και να ικανοποιούν τις ανάγκες των ασθενών από διαφορετικές κουλτούρες37,38. Η ανάγκη για διαπολιτισµική νοσηλευτική θα συνεχίσει να είναι µια σηµαντική πτυχή στην παροχή φροντίδας υγείας. Οι νοσηλευτές πρέπει να αποκτήσουν τις απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες ώστε να αναγνωρίζουν και να εκτιµούν τις διαπολιτισµικές διαφορές σχετικά µε τις αξίες, τις πεποιθήσεις, τα έθιµα και τις τελετουργίες κάθε πολιτισµικής οµάδας39. Η γνώση των τελετών και των τελετουργιών που έχουν τις ρίζες τους στην πολιτισµική κληρονοµιά κάθε λαού προκειµένου να τιµήσει και να πενθήσει τους νεκρούς του και διευκολύνουν τη διαδικασία έκφρασης των συναισθηµάτων του θρήνου και επούλωσης40 θα προωθήσει τη σχέση εµπιστοσύνης ανάµεσα στους ασθενείς, τις οικογένειές τους και τους επαγγελµατίες υγείας41, θα ευαισθητοποιήσει τους επαγγελµατίες υγείας, θα προάγει την ενσυναίσθηση και θα βελτιώσει την ποιότητα παροχής υπηρεσιών καθώς και την αποτελεσµατικότητά τους. Όταν ένα άτοµο έχει την ανάγκη να επικοινωνήσει µε έναν επαγγελµατία για θέµατα υγείας, είναι φυσικό να απευθύνεται σε επαγγελµατίες µε τους οποίους µοιράζεται κοινή κουλτούρα, γλώσσα και ιστορία προκειµένου να αναπτυχθεί σχέση εµπιστοσύνης και ασφάλειας και να έχει καλύτερη επικοινωνία, µεγαλύτερη κατανόηση και υποστήριξη. Οι νοσηλευτές µπορούν να βοηθήσουν τα άτοµα να «ζήσουν καλά», να «πεθάνουν καλά», να «θρηνήσουν καλά και να προσαρµοστούν στην απώλεια» µόνο αν γνωρίζουν τις πολιτισµικές τους ιδιαιτερότητες και το ρόλο που παίζει η κουλτούρα στην πορεία του κάθε ανθρώπου42-45. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Αν αυτές οι αναλύσεις είναι σωστές, δεν υπάρχουν µέχρι τώρα παραδείγµατα ανθρώπων που να αντιµετωπίζουν την απώλεια κοντινών τους προσώπων µε συναισθηµατική αδιαφορία. Μέχρι τώρα υπάρχουν στοιχεία που υποστηρίζουν την 62 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Nίλσεν Μ. & Παπαδάτου ∆. (Επιµ). Το πένθος στη ζωή µας. Αθήνα: Εκδόσεις ΜΕΡΙΜΝΑ. 1998. Gonzalez F. & Hereira M. Home-based viewing (el velorio) after death: a cost-effective alternative for some families. Am J Hosp Palliat Care 2008; 25(5): 419-20. Marshall R. & Sutherland P. The social relations of bereavement in the Caribbean. Omega (Westport) 2008; 57(1): 21-34. Becker G., Xander C.J., Blum H.E., Lutterbach J., Momm F., Gysels M. & Higginson I.J. Do religious or spiritual beliefs influence bereavement? A systematic review. Palliat Med 2007; 21(3):207-17. Hardy-Bougere M. Cultural manifestations of grief and bereavement: a clinical perspective. J Cult Divers 2008; 15(2):66-9. Hattori K., McCubbin M.A. & Ishida D.N. Concept analysis of good death in the Japanese community. J Nurs Scholarsh 2006; 38(2):165-70. Mystakidou K., Tsilika E., Parpa E., Katsouda E. & Vlahos L. A Greek perspective on concepts of death and expression of grief, with implications for practice. Int J Palliat Nurs 2003; 9(12):534-7. Clements P.T., Vigil G.J., Manno M.S., Henry G.C., Wilks J., Sarthak D., Kellywood R. & Foster W. Cultural perspectives of death, grief, and bereavement. J Psychosoc Nurs Ment Health Serv. 2003; 41(7):18-26. Mourning: a review and Hagman G. reconsideration. Int J Psychoanal. 1995; 76 (5):90925. Kent H. & McDowell J. Sudden bereavement in acute care settings. Nurs Stand. 2004; 19(6):38-42. Shapiro E.R. Family bereavement and cultural diversity: a social developmental perspective. Fam Process. 1996; 35(3):313-32. Mander R. Good grief: Staff responses to childbearing loss. Nurse Education Today 2009; 29: 117–123. Rosenblatt P.C., Walsh P.R. & Jackson D.A. Grief and Mourning in Cross-cultural Perspective. New York: Human Relations Area Files Press. 1976. Rosenblatt, P.C. Grief in small-scale societies. In C.M. Parkes, P. Laungani, & B. Young (Eds.), Death and bereavement across cultures (pp. 2751). London: Routledge. 1997. Wikan U. "Bereavement and loss in two Muslim communities: Egypt and Bali compared." Social Sciences and Medicine 1988; 27(5):451–460. Stroebe W. & Stroebe M.S. Is grief universal? Cultural variations in the emotional reaction to loss. In R. Fulton and R. BendiKsen (Eds), Death And Identity (3rd ed., pp. 177-212). Philadelphia: The Charles Press. 1994. Frankel S. & Smith D. Conjugal bereavement amongst the Huli people of Papua New Guinea. Br J Psychiatry 1982; 141:302-5. Bowlby J. Attachment and loss: retrospect and prospect. Am J Orthopsychiatry 1982; 52(4):66478. 19. Miller S.I. & Schoenfeld L. "Grief in the Navajo: Psychodynamics and Culture." International Journal of Social Psychiatry 1973; 19 (3&4): 187–191. 20. Steele R.L. Dying, death, and bereavement among the Maya Indians of Mesoamerica: A study in anthropological psychology. Am Psychol. 1977; 32(12): 1060-68. 21. Ablon J. Bereavement in a Somoan community. British Journal of Medical Psychology 1971; 44 (4): 329-337. 22. Lindemann E. Symptomatology and management of acute grief. 1944. Am J Psychiatry 1994; 151(6 Suppl):155-60. 23. Weinstein L.B. Bereaved Orthodox Jewish families and their community: a cross-cultural perspective. J Community Health Nurs. 2003; 20(4):233-43. 24. Parkes, C.M., Laungani, P., Young, B. Death and Bereavement across Cultures. London, UK: Routledge. 1996. 25. Farrelly T, Francis K. Definitions of suicide and selfharm behavior in an Australian aboriginal community. Suicide Life Threat Behav. 2009; 39(2):182-9. 26. Dominica F. Reflections on death in childhood. Br Med J (Clin Res Ed). 1987; 294(6564):108-10. 27. Capitulo K.L. Evidence for healing interventions with perinatal bereavement. MCN Am J Matern Child Nurs. 2005; 30(6):389-96. 28. Black J. Broaden your mind about death and bereavement in certain ethnic groups in Britain. Br Med J (Clin Res Ed). 1987; 295(6597):536-9. 29. Deeken A. Grief education and bereavement support in Japan. Psychiatry Clin Neurosci. 1995;49 Suppl 1:S129-33. 30. O'Gorman S.M. Death and dying in contemporary society: an evaluation of current attitudes and the rituals associated with death and dying and their relevance to recent understandings of health and healing. J Adv Nurs. 1998; 27(6):1127-35. 31. Gatrad R., Choudhury P.P, Brown E. & Sheikh A. Palliative care for Hindus. Int J Palliat Nurs. 2003; 9(10):442-8. 32. Gatrad R. & Sheikh A. Palliative care for Muslims and issues after death. Int J Palliat Nurs. 2002; 8(12):594-7. 33. Ellis Fletcher SN. Cultural implications in the 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. management of grief and loss. J Cult Divers. 2002; 9(3):86-90. Sarhill N., LeGrand S., Islambouli R., Davis M.P.& Walsh D. The terminally ill Muslim: death and dying from the Muslim perspective. Am J Hosp Palliat Care. 2001; 18(4):251-5. Martinson I.M. Funeral rituals in Taiwan and Korea. Oncol Nurs Forum 1998; 25(10):1756-60. Maddalena V. Cultural competence and holistic practice: implications for nursing education, practice, and research. Holist Nurs Pract. 2009; 23(3):153-7. Tuohy D., McCarthy J., Cassidy I. & Graham M.M. Educational needs of nurses when nursing people of a different culture in Ireland. Int Nurs Rev. 2008; 55(2):164-70. Eues SK. End-of-life Care Improving Quality of Life at the End of life Professional Case Management 2007; 12 (6): 339–344. Maier-Lorentz MM. Transcultural nursing: its importance in nursing practice. J Cult Divers. 2008; 15(1):37-43. Kagawa-Singer M. The cultural context of death rituals and mourning practices. Oncol Nurs Forum. 1998; 25(10):1752-6. Munet-Vilaró F. Grieving and death rituals of Latinos. Oncol Nurs Forum. 1998; 25(10):1761-3. Thomas ND. The importance of culture throughout all of life and beyond. Holist Nurs Pract. 2001; 15(2):40-6. Shimoinaba K., O'Connor M., Lee S. & Greaves J. Staff grief and support systems for Japanese health care professionals working in palliative care. Palliat Support Care. 2009; 7(2):245-52. Gerdner L.A, Cha D., Yang D. & Tripp-Reimer T. The circle of life: end-of-life care and death rituals for Hmong-American elders. J Gerontol Nurs. 2007; 33(5):20-9. Kemp C. Cultural issues in palliative care. Semin Oncol Nurs. 2005; 21(1):44-52. Kelly L. & Minty A. End-of-life issues for aboriginal patients: a literature review. Can Fam Physician. 2007; 53(9):1459-65. Gatrad A.R. Muslim customs surrounding death, bereavement, postmortem examinations, and organ transplants. BMJ. 1994; 309:521-3. 63
© Copyright 2024 Paperzz
