Food and Agriculture Organization of the United Nations Project GCP/RER/019/LUX Development Assistance to Farmers in Remote Areas of Montenegro and Kosovo GOVEDARSTVO GOVEDARSTVO Project GCP/RER/019/LUX Development Assistance to Farmers in Remote Areas of Montenegro and Kosovo Regional Office for Europe and Central Asia Food and Agriculture Organization of the United Nations This publication has been produced with the assistance of Mr. Ranko Bogavac, core consultant. FAO is grateful for his contribution to this project and its forerunners over a six-year period. Results of the project cattle breeding activities stand as lasting testament to his knowledge and commitment. -----------------------1 The designations employed and the presentation of material in this publication do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the Food and Agriculture Organization on of the United Nations (FAO) concerning the legal or development status of any country, territory, city or area or of its authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries. The mention of specific companies or products of manufacturers, whether or not these have been patented, does not imply that these have been endorsed or recommended by FAO in preference to others of a similar nature that are not mentioned. All rights reserved. FAO encourages reproduction and dissemination of material in this publication. Noncommercial uses will be authorized free of charge. Reproduction for resale or other commercial purposes, including educational purposes, may incur fees. Applications for permission to reproduce or disseminate FAO copyright materials and all other queries on rights and licences, should be addressed by e-mail to copyright@fao.org or to the Chief, Publishing Policy and Support Branch, Offi ce of Knowledge Exchange, Research and Extension, FAO,Viale delle Terme di Caracalla, 00153 Rome, Italy. 2 SADRŽAJ GOVEDARSKA PROIZVODNJA ............................................................................................................... 5 ZNAČAJ GOVEDARSTVA ........................................................................................................................ 5 NASTANAK I KARAKTERISTIKE GOVEDA ............................................................................................ 6 NASTANAK I PODJELA RASA ............................................................................................................... 6 KATEGORIJE GOVEDA ........................................................................................................................... 7 SISTEMI GOVEDARSKE PROIZVODNJE ................................................................................................ 8 EKSTENZIVNI SISTEM ................................................................................................................................ 8 INTENZIVNI SISTEM.................................................................................................................................... 9 ZNAČAJNE RASE ..................................................................................................................................... 9 BUŠA ..................................................................................................................................................... 9 SIVO TIROLSKO GOVEČE-GRAUVIEH- TIROLIAN GREY......................................................................... 10 SMEĐA RASA – BRAUNVIEH - BROWN SWISS......................................................................................... 11 SIMENTALSKA RASA- SIMENTALER FLECKVIEH – SIMMENTAL ............................................................... 13 HOLŠTAJN FRIZIJSKA RASA-HOLSTEIN FRISIAN ................................................................................. 15 ODGAJIVANJE I SELEKCIJA GOVEDA ................................................................................................ 16 METODE ODGAJIVANJA .................................................................................................................... 17 SELEKCIJA GOVEDA ......................................................................................................................... 19 KONSTITUCIJA I KONDICIJA GOVEDA ................................................................................................ 24 KONSTITUCIJA GOVEDA ................................................................................................................... 24 KONDICIJA .......................................................................................................................................... 27 RAZMNOŽAVANJE GOVEDA ................................................................................................................ 29 REPRODUKTIVNE OSOBINE KRAVA ................................................................................................ 29 VJEŠTAČKO OSJEMENJIVANJE ...................................................................................................... 31 PRIRODNI PRIPUST .......................................................................................................................... 32 NJEGA I OBRADA PAPAKA .................................................................................................................. 33 OBEZROŽAVANJE TELADI ................................................................................................................... 34 3 4 GOVEDARSKA PROIZVODNJA ZNAČAJ GOVEDARSTVA Govedarstvo predstavlja najvažniji segment stočarske i ukupne poljoprivredne proizvodnje kako po obimu tako i po dobijenim vrijednostima. Proizvodi od goveda, meso i mlijeko su nezamjenljivi u ishrani ljudi. Goveđe meso se na tržištu pojavljuje kao svježe, sušeno i u vidu mesnih prerađevina. Od mlijeka se dobija široka paleta proizvoda (70) kao sto su: konzumno mlijeko, kisjelo mliječni napici, pavlaka, maslac, sirevi, kajmak, mliječni deserti i drugo. Veliki značaj govedarstva je i u proizvodnji priplodnih grla koje služe za remontovanje stada u zemlji ili za izvoz. Koža je sporedni proizvod govedarstva i služi kao osnova za razvoj nekih vrsta industrije i trgovine. Stajnjak je sporedni proizvod govedarske proizvodnje i ne smije se zanemariti zbog njegove uloge u popravljanju plodnosti i kvaliteta poljoprivrednih površina. Goveda su vrsta domaćih životinja (krupni preživari) koja zahvaljujući anatomsko fiziološkim svojstvima iskorišćava kabasta hraniva različitog kvaliteta i sporedne proizvode industrije, transformišući ih u visoko vrijedne proizvode mlijeko i meso. Goveda su lako prilagodljiva različitim uslovima klime, ishrane, njege i držanja. To omogućava njihovo širenje svuda po svijetu izuzev polarnih oblasti. Pored mlijeka, mesa, kože i stajnjaka na tržištu se kao proizvod govedarstva javljaju sjeme bikova i embrioni za embriotransfer. Značajna karateristika govedarstva je i to što ono zapošljava veliki broj ljudi koji obezbjeđuju svoju egzistenciju baveći se ovom proizvodnjom. Trenutno se u svijetu uzgaja preko milijardu i trista miliona goveda od čega najviše u Aziji oko 34%, Južnoj Americi oko 22%, Africi oko 16%, Sjevernoj i Srednjoj Americi oko 12% , Evropi oko 13% i Okeaniji oko 3%. Od tog broja 230 miliona čine muzna grla U svijetu se godišnje proizvede preko 53 miliona tona goveđeg i telećeg mesa i oko 470 miliona tona mlijeka.što čini 96% ukupne količine proizvedenog mlijeka Najbolju prosječnu proizvodnju mlijeka po kravi ima Izrael blizu 12.000 kg,USA oko 10.000 kg, Kanada i Švedska preko 9.500kg, Danska preko 9.000kg, Holandija i Njemačka preko 8.500 kg. Ova proizvodnja se odnosi na 2008.godinu U Crnoj Gori prosječna proizvodnja mlijeka kod 1946 kontrolisanih grla u 2011 . godini iznosila je 5.070 kg sa 3,75% mliječne masti i 3,19% proteina. 5 NASTANAK I KARAKTERISTIKE GOVEDA Domaća goveda vode porijeklo od divljih predaka kojih sada nema živih u prirodi. U doba neolita ( mlađe kameno doba ) došlo je do preobražaja divljih goveda u pitoma, a zatim su odomaćena (domesticirana) što znači da su se mogla normalno reprodukovati, biti poslušna i privržena čovjeku i da je on imao privredne koristi od njih. Za proces odomaćivanja, osim divljih goveda i čovjeka važnu ulogu su igrali uslovi u kojima se taj proces odvijao. U tom procesu došlo je do promjena i to : morfoloških (povećanje veličine i mase, izmjena oblika glave i rogova, promjene na koži i dlaci, itd.) fizioloških (povećanje proizvodnih sposobnosti-mlječnost-tovnoststasavanje-vrijeme parenja ) i psihičkih (promjene u ponašanju). Goveda pripadaju u red papkara (Ungulata), u grupu preživara (Ruminantia) i u rod pravih goveda (Bos). Goveda su krupni preživari čija je glava u čeonom dijelu široka i sužava se prema gubici koja je vlažna i hladna. Uglavnom su rogata oba pola , ali ima i bezrožnih rasa (Aberdin i dr.).Goveče ima 32 zuba i nema očnjaka.U donjoj vilici imaju 8 sekutića, a u gornjoj umjesto njih postoji rožna ploča. Imaju po 3 predkutnjaka i 3 kutnjaka. Odraslo goveče ima složen želudac sastavljen od tri predželuca ( burag, mrežavac i listavac) i pravog želuca (sirište). Kod teladi sirište je razvijenije od buraga dok je kod odraslih životinja obrnuto. Crijeva su razvijena i oko 20 puta duža od dužine trupa životinje. Kod goveda veoma je razvijeno vime koje se sastoji od četiri dijela (četvrti vimena) koji se završavaju sisama. Na ekstremitetima imaju razvijena dva prsta, a dva su zakržljala (pripapci). Bremenitost kod goveda traje prosječno 285 dana i rađa se jedno ređe dvoje ili troje mladunčadi. Polnu zrelost goveda postižu sa 6-9 mjeseci, a priplodnu sa 15-18 mjeseci (vrijeme kada se može izvršiti osjemenjivanje). Neke rase ranije postižu polnu i priplodnu zrelost u odnosu na druge rase čija se polna i priplodna zrelost javlja nešto kasnije. NASTANAK I PODJELA RASA Vrstu čine sve životinje istog roda sličnih morfoloških i fizioloških karakteristika koje se mogu međusobno pariti dajući neograničeno plodno potomstvo. Goveda su vrsta koja unutar sebe ima veliki broj stvorenih rasa oko 450 od kojih je 277 registrovano . Rasa je grupa životinja sa određenim brojem zajedničkih osobina koje se prenose na potomstvo. Rase su nastale pod različitim uticajem klimatskih faktora, uslova života, upotrebe i iskorišćavanja, prirodne i vještačke selekcije i sposobnosti razvoja pojedinih grupa životinja. 6 Rase su nastale tako što su se unutar iste vrste životinja formirale grupe koje su zbog zajedničkog porijekla, istih uslova okoline slične u rasnim oznakama i morfološkim svojstvima. Ova svojstva životinje iste rase sigurno prenose na potomstvo. Čovjek je igrao ključnu ulogu u formiranju rasa poznavanjem osnovnih načela odabiranja, primjenom ukrštanja i drugih zootehničkih mjera. Rase imaju svoje rasne karakteristike kao što su boja dlake , prisustvo i odsustvo rogova, oblik glave i druge. Rase se dijele prema uticaju čovjeka na njihov razvoj na: primitivne, plemenite i prelazne. Primitivne rase (buša, podolsko i kolubarsko goveče) su nastale pod uticajem faktora okoline i prirodne selekcije. Plemenite rase (holštajn frizijska, smeđa, simentalska, sivo tirolska i druge) su nastale planskim i sistematskim radom čovjeka koji je odabirao najkvalitetnija grla, smišljenim parenjem, pravilnom ishranom i njegom , ali i ukrštanjem. Ove rase vode porijeklo od primitivnih rasa. Prelazne rase (crveno poljsko, domaće šareno, gatačko goveče) su nastale ukrštanjem primitivnih sa plemenitim rasama. Rase se prema tome kakve proizvodne potencijale posjeduju, dijele na: - rase za proizvodnju mlijeka(holštajn frizijska, smeđa, džerzej, eišir, gernzej norv. crvena) - rase za proizvodnju mesa (šarole, limuzin, aberdin angus, hereford, belg. bijelo plava ) - kombinovane rase (simentalska, sivo tirolska, pincgavska ). Rase se dijele i prema nadmorskoj visini na planinske i nizijske, prema boji na jednobojne i šarene, prema prisustvu rogova na šute i rogate Unutar rase može postojati više sojeva. Soj je niža jedinica i označava grupu životinja koja se razlikuju od druge grupe u jednoj ili nekoliko osobina. Tako kod buše imamo crni, plavi, sivi i crveni soj. KATEGORIJE GOVEDA Kategorija je grupa životinja iste vrste ,ali različitog uzrasta i svrhe za koju se gaji. Kod goveda se razlikuju slijedeće kategorije: -Telad - od rođenja do zalučenja ili 3- 6 mjeseci starosti(zavisno od procesa gajenja) -Junad -obuhvata oba pola od 3- 6 mjeseci pa do 12-14 mjeseci starosti -Junica -ženska grla uzrasta od 12-14 mjeseci pa do njihovog teljenja -Krava -obuhvata sva ženska priplodna grla posle prvog teljenja pa do kraja života -Bik -obuhvata sva muška priplodna grla namijenjena za pripust ili vj.osjemenjivanje -Vo -obuhvata sva muška kastrirana grla namijenjena za rad ili za proizvodnju mesa 7 Tele June Krava Bik Junica Volovi SISTEMI GOVEDARSKE PROIZVODNJE Postoje različiti sistemi gajenja i iskorišćavanja goveda i oni su se formirali pod uticajem faktora spoljašnje sredine, ekonomskih uslova privređivanja, kao i u zavisnosti od genetskog potencijala grla i raspoložive radne snage. Najvažniji faktori spoljašnje sredine su klima i kvalitet zemljišta i oni opredeljuju količinu i kvalitet stočne hrane. Važan faktor je i ambijent u kom se odvija proizvodnja. Od ekonomskih činilaca najbitniji su tržište, odnosno cijene i mogućnost plasmana proizvoda, raspoloživa finansijska sredstva za investicije, podsticajna politika nekog pravca proizvodnje itd. Postoje dva sistema i to ekstenzivni i intenzivni Ekstenzivni sistem govedarske proizvodnje zasniva se na gajenju goveda na pašnjacima i livadama. Zimi je ishrana oskudna i zasniva se uglavnom na kabastoj hrani, a koncentrovana se koristi jako rijetko ili nikako. Objekti ne ispunjavaju sve potrebne uslove. Proizvodnja mlijeka i mesa u ovom sistemu držanja je manja nego kod intenzivnog sistema držanja s tim što su i ukupni troškovi manji. Zdravstvena zaštita životinja je slabija nego kod intenzivnog sistema. Postoji više varijanti ovog sistema u zavisnosti da li se gaje primitivne, oplemenjene ili plemenite rase. Ovom sistemu proizvodnje pripadaju sezonsko seljenje goveda na planinske pašnjake (izlazak na katune). 8 Intenzivni sistem govedarske proizvodnje karakteriše specijalizacija proizvodnje u pravcu jednog proizvoda, a drugi se proizvodi javljaju kao sporedni. Ovaj sistem se bazira na gajenju čistih visoko produktivnih rasa za proizvodnju mlijeka, mesa ili kombinovanih sposobnosti. Ovaj sistem zahtijeva visoka investiciona ulaganja u objekat, opremu, mehanizaciju i obradu zemljišta. Zbog velikih ulaganja ovaj sistem je rentabilan ako se ostvaruje visoka proizvodnja i dobar plasman proizvoda. Prelazni sistem između intenzivnog i ekstenzivnog načina proizvodnje naziva se poluintezivni i njega karakteriše kombinacija između ova dva sistema proizvodnje. Poluintenzivni sistem proizvodnje je dosta prisutan u govedarstvu Crne Gore. ZNAČAJNE RASE BUŠA Primitivna rasa goveda koja je bila zastupljena na području Balkanskog poluostrva. Buša je autohtona rasa kombinovanih proizvodnih sposobnosti i to za rad – mlijeko - meso. Buša je malo brahicerno kratkorogo goveče nastalo ukrštanjem ilirskih malih goveda sa grlima koja su doveli Sloveni. Gaji se na krajnje ekstenzivan način.i u Crnoj gori je bila raširena na cijelom njenom području. Grla su sitna, visine grebena od 100-115 cm, dužine trupa 114 -128 cm i težine od 150-350 kg.mada u današnje vrijeme pojedina grla imaju i veći tjelesni okvir. Ovu rasu karakteriše otpornost, dobro zdravlje, skromni zahtjevi što se tiče ishrane, njege i držanja. Proizvodne sposobnosti su slabo izražene i ni jedna se ne bi mogla posebno izdvojiti. Porast životinja je spor i proizvodnja mesa slaba kao i njegov kvalitet jer nema 9 masnoće u mišiću već se ona taloži u dupljama. Proizvodnja mlijeka je mala i se kreće oko 1.000 kg sa oko 4% mliječne masti.Laktacija traje oko 8 mjeseci. Neka pojedinačna grla mogu imati i veću proizvodnju u boljim ishranbenim uslovima. Buša je kasnostasna rasa goveda koja polno sazri sa 18-20 mjeseci. Plodnost krava je dobra i telad pri rođenju imaju 15-18 kg. Buša se lako teli i to prosječno devet puta i često doživi starost od 10-12 godina.U nepovoljnim uslovima uzgoja često dolazi do gladnog steriliteta. Danas je mali broj grla čiste rase jer su je potisnule druge produktivnije rase. U Crnoj Gori ima određeni broj grla meleza sa bušom i to su uglavnom nisko produktivna grla. Značajno je očuvati njen genom radi otpornosti i dobrog zdravlja koji bi se unio u plemenite rase. Postoje različiti sojevi buše koji su dobili naziv prema boji (crveni, sivi, crni, plavi itd) ili prema mjestu gajenja (metohijski, polimski i dr.). Velika su variranja između sojeva i unutar njih što je zavisilo od prirodnih i ekonomskih uslova. Crveni soj Sivi soj Bik buše SIVO TIROLSKO GOVEČE-Grauvieh- Tirolian grey Pod sivim tirolskim govečetom podrazumijevaju se sojevi koji se gaje u Austriji. Neki sojevi su danas potisnuti produktivnijim rasama. Najpoznatiji soj je oberintalsko goveče. To su goveda kombinovanih proizvodnih osobina malog do srednjeg formata poznata još od doba Rimljana. Visina grebena je 130-135 cm, a tjelesna masa od 400-550 kg. Boja varira od svijetlo-sive do tamno-sive sa karakterističnom leđnom linijom i tamnim kolutovima oko očiju.Rasna karakteristika je i srneća gubica. Ova rasa se odlikuje lakim teljenjem, dobrim iskorišćavanjem hrane, skromnijim prohtjevima i dobrom i skladnom građom tijela. Odlično je prilagođeno gajenju na visokim planinskim područjima i područjima sa oskudnijom vegetacijom gdje produktivnije rase ne daju neke značajne rezultate. Najveći broj ovih grla nalazi se u Austriji (oko 17.500 grla) i uzgaja se na visokim planinskim pašnjacima. Što se tiče mlječnosti ona varira u zavisnosti od uslova uzgoja i kreće se od 4.000 -5.000 kg ili prosječno 4.807 kg sa 3,96% mliječne masti i 3,27% proteina. Obzirom da je ishrana bazirana uglavnom na kabastoj hrani i da je masa tijela relativno mala ovi rezultati su dobri. 10 Bikovi su tamnije boje sa visinom grebena oko 140 cm. i masom od 600-800kg. Dnevni prirast bikova u tovu prosječno je 1.000-1.200 grama i imaju odličan kvalitet mesa. Siva tirolska goveda dolazila su u Crnu Goru tokom dužeg vremenskog perioda i ukrštala su se sa bušom i tako je nastalo gatačko goveče. Ova rasa značajno je doprinijela razvoju stočarstva u Crnoj Gori.U Bukovici kraj Šavnika do kraja prošlog vijeka postajala je farma koja je uzgajala ovu rasu. Ova grla su vrlo pokretljiva, dugovjeka, dobrog zdravlja i reprodukcije sa skromnim zahtjevima u ishrani. Domaći uzgoj Stado na Tirolu SMEĐA RASA – Braunvieh - Brown Swiss Smeđa goveda su rasprostanjena na svim kontinentima, a najbrojnija su u Evropi gdje ima oko 12 miliona grla a u svijetu 14milona . Ova rasa nastala je u Švajcarskoj na području Alpa i smatra se jednom od najstarijih rasa. Kasnije se raširila svuda po svijetu. Grla ove rase su ranostasna, dobre plodnosti, dugovječnosti, visoke proizvodnje kvalitetnog mlijeka i dobrih tovnih sposobnosti. Smeđe goveče je bila rasa kombinovanih proizvodnih sposobnosti (mlijeko-meso) a sada pod uticajem američkog smeđeg (Brown Swiss) pripada mliječnom tipu. Dobra kondicija Obezrožen podmladak 11 Licencirani bik Junice na izložbi u Beranama Američki Brown Swiss je nastao od uvezenih grla smeđe rase iz Evrope (prvi uvoz 1869.godine) u dobrim uslovima ishrane uz oštru selekciju u pravcu proizvodnje mlijeka. Evropska smeđa rasa je kasnije poboljšavana sa američkim Brown Swissom radi povećanja proizvodnje mlijeka. Visoka proizvodnja mlijeka s visokim sadržajem proteina, posebno frakcije kapakazeina je karakteristika ove rase. Ova rasa ima jaku konstituciju, dobar okvir tijela, solidnu muskuloznost, dobre noge, pokretljivost i dobro koristi pašnjake. U Austriji se gaji oko 164.000 grla ove rase, što čini 8% od ukupnog broja goveda. Poželjno je da se prvo teljenje ne bude prije 24. mjeseca pa čak i do 31. mjesec kako bi se dostigla težina od 550 - 700 kilograma, koliko je teško odraslo grlo. Lako se teli to jest 95% je normalno teljenje. Visina grebena kod ove rase je od 140-155 cm. Karakteristika ove rase je da u štalskom uzgoju ima tiho gonjenje (tihi estrus). Proizvodni vijek grla u punoj eksploataciji je pet laktacija s tim što se može koristiti i znatno duže. Prosječan dnevni prirast bikova u tovu je 1250grama i meso je dobrog kvaliteta. Randman (odnos između težine trupa zaklane i žive životinje) je 57%. Prosječna proizvodnja mlijeka za ovu rasu u Austriji za 2008 .godinu iznosila je 6.834 kg sa 4,14% mliječne masti i 3,41% proteina. Prosječna mliječnost ove rase kod kontrolisane populacije u Crnoj Gori u 2011.godini iznosila je 4.509 kg sa 3,79% mliječne masti i 3,25% proteina. Smeđa rasa čini oko 28% u kontrolisanoj populaciji i oko 20% u ukupanom broju goveda u Crnoj Gori. Više puta je uvožena u Crnu Goru ,a poslednji put 1999. godine (1000grla). Ova rasa je u najvećoj mjeri pretopila domaću bušu, a i smanjila učešće sivo tirolske rase jer je produktivnija i većeg formata. Najčešće se uzgaja na sjeveru Crne Gore. 12 Veliki format krave Junica na paši SIMENTALSKA RASA- Simentaler Fleckvieh – Simmental Simentalac je nastao u Švajcarskoj u kantonu Bern u dolini rijeka Sane i Sime. Pojavljuje se još u srednjem vijeku kao bernsko goveče a ime simentalac dobija sredinom 19 vijeka kada počinje i izvoz. Sada se uzgaja svuda po svijetu i ima oko 42 miliona grla ove rase. Junica iz Austrije Krava- domaći uzgoj Simentalac danas čini okosnicu govedarstva mnogih zemalja tako da ga recimo u Austriji i Srbiji ima 80% od ukupnog broja goveda. U Austriji se uzgaja oko 1,65 miliona grla ove rase. Simentalac je rasa kombinovanih proizvodnih sposobnosti o jest dvojnog pravca proizvodnje(mlijekomeso) mada se u nekim zemljama gaji kao tovna rasa (SAD, Australija, Engleska, Irska, Švedska,Danska, Argentina ). U Francuskoj se uzgaja mliječni tip simentalca tzv. Monbelijar rasa. U mnogim zemljama Evrope simentalac se popravlja što se tiče mliječnosti i građe vimena sa crvenim holštajnom. Unošenjem gena crvenog holštajna nisu izgubljene osobine za proizvodnju mesa. Simentalac je odlična rasa u sistemu držanja krava-tele jer ima veću mliječnost od tovnih rasa, a samim tim i dobar dnevni prirast teladi. Simentalac se dobro prilagođava različitim proizvodnim i klimatskim uslovima tako da je pogodan za držanje na pašnjacima i u stajama sa sistemom slobodnog držanja. Ova rasa ima dobru plodnost i dugovječnost. 13 Uzgoj simentalskih junica na planinama djeluje pozitivno na zdravlje i dug život. Simentalac je krupna rasa čija se težina kreće kod krava od 650 - 850 kg a kod bikova od 1.200 – 1.400 kg. Visina grebena kod krava od 140 - 150 cm, a kod bikova od 150 - 160 cm. Što se tiče proizvodnje mlijeka znatno je poboljšana i to prvenstveno unošenjem gena crvenog holštajna u simentalsku populaciju. Mliječnost krava simentalske rase u Evropi varira, ali se prosječno kreće između 5 i 7 hiljada kg. Najveća proizvodnja mlijeka je kod francuskog monbelijara. U Austriji je mliječnost simentalske rase 1956. godine bila 3.478 kg mlijeka sa 3,91% mliječne masti, 1988.godine 4.653 kg sa 4,13% masti 3,28% proteina, 1995. godine 5.123kg sa 4,17% masti i 3,34% proteina. U Austriji je u 2008.godini prosječna proizvodnja iznosila 6.722kg mlijeka sa 4.17%m.m i 3.43% proteina a plan je da svaka prvotelka ima 6.000 kg mlijeka, a starije krave preko 7.000 kg mlijeka sa 4% mliječne masti i 3,4 % proteina. Prvo teljenje u Austriji je sa 29 mjeseci a prosječna starost pri isključenju je sa 5.4 godine Odlikuje se dobrim tovnim i klaničnim osobinama i ubraja se u rase sa najkvalitetnijim svetlo ružičastim junećim mesom. Dnevni prirast bikova u tovu kreće se od 1.300-1.500 grama, a randman je oko 57% s tim što je odgajivački plan da bude veći od 60%. U Crnoj Gori simentalska rasa nije brojčano puno zastupljena ima je ođ 5-10% u odnosu na ukupan broj goveda. Postoji trend povećanja broja grla ove rase iz godine u godinu i najprisutnija je na sjeveru Crne Gore. Proizvodnja mlijeka simentalske rase u Crnoj Gori u 2011. godini, u kontrolisanoj populaciji, prosječno je iznosila 4.688 kg sa 3,79% mliječne masti i 3,24% proteina. Stado na paši preživa Nagrađeni bik u Austriji Izložba priplodne stoke Velika Plana 14 HOLŠTAJN FRIZIJSKA RASA-Holstein frisian Holštajn je rasa goveda za proizvodnju mlijeka. Krave ove rase proizvode najveću količinu mlijeka u toku laktacije, u jednom danu ili tokom života. Holštajn se sve više širi po svijetu i rasprostranjen je u svim zemljama koje su poznate po visokoj proizvodnji mlijeka. Porijeklo vodi od crno bijele frizijske rase goveda iz Holandije koja su uvezena u 19. vijeku u SAD. Holštajn je stvoren u Americi strogom selekcijom u intezivnim uslovima ishrane i gajenja. Gaji se u čistoj rasi ili se ukršta sa drugim crno-bijelim govedima. Holštajn - frizijska krava Crveni holštajn Holštajn je najprikladnija rasa za visoku proizvodnju mlijeka i lako se prilagođava svim oblicima držanja. Ova rasa ima veliku mogućnost uzimanja hrane, stabilno zdravlje, dobru plodnost i dobre noge. Vime kod holštajna ima visoku dnevnu proizvodnju, lako se muze i ispunjava uslove moderne tehnike muže. Goveda holštajn frizijske rase su snažne konstitucije, velikog formata, odnosno ona su visoka, duga i krupna grla. Holštajn grla su prefinjene građe, plemenite glave i tankih nogu.Dužina trupa je za 16-25% veća od visine grebena koja se kreće od 145-156 cm. Težina odraslih krava kreće se od 650-750 kg a bikova 11001300kg. Postoje dva varijeteta holštajna i to : crni i crveni holštajn i oba se prepoznaju po karakterističnim šarama na tijelu i glavi. Životinje većeg formata i mase obično proizvedu veću količinu mlijeka od grla manjeg formata i mase pri istim uslovima gajenja. Deficit u ishrani vrlo brzo dovodi do smanjenja proizvodnje, poremećaja reprodukcije ( izostanak polnog žara ) i mršavljenja životinje. Ukoliko se gaji u područjima sa otežanim agroekološkim uslovima manje je otporana od lokalnih rasa na bolesti i toplotu. Dobrog su temperamenta i lako se prilagođavaju grupnom držanju. Za gajenje ove rase potrebni su odgovarajući uslovi, dobra ishrana kvalitetnom kabastom stočnom hranom, kao i odgovarajućom količinom koncentrovane hrane. Težnja je da proizvodni vijek ovog grla bude četiri laktacije sa punim iskorišćenjem genetskih predispozicija. Prvo teljenje uglavnom je sa 26 - 29 mjeseci starosti. 15 Prozvodnja mlijeka po kravi varira između zapata i zemalja u kojima se gaji holštajn. Ispoljavanje genetskog potencijala za visoku proizvodnju mlijeka zavisi od uslova gajenja ove rase u pojedinim stadima i zemljama i kvaliteta bikova koji se koriste za osjemenjivanje. Najbolje prosječne rezultate mljiječnosti ima holštajn u Izraelu 11.903 kg (2008god.) mlijeka po muznom grlu u jednoj laktaciji i SAD sa 10.335kg (2008.god.) . U Austriji prosječna proizvodnja holštajna je za 305 dana u 2007.godini bila 8.158 kg sa 4,12% mliječne masti i 3,23% proteina. Krava Lusy-607 je rekorderka u proizvodnji mlijeka za 365 dana u 1998.godini dala je 34175kg. U nekim zemljama kao što su SAD, Izrael, Kanada, Holandija, Španija i Velika Britanija na holštajn rasu otpada preko 90% populacije mliječnih krava. U Crnoj Gori holštajna ima 29% u kontrolisanoj populaciji odnosu na ukupan broja goveda a u ukupnoj populaciji oko 15%.Najviše je zastupljena u središnjem dijelu Crne Gore (Nikšić, Zetsko-bjelopavlićka ravnica). Prosječna proizvodnja mlijeka u 2011.godini kod kontrolisane populacije iznosila je 5.797 kg sa 3,72% mliječne masti i 3,16% proteina. Ulje na platnu - Farma krava ODGAJIVANJE I SELEKCIJA GOVEDA Pod odgajivanjem se podrazumijeva smišljeno, plansko parenje odabranih roditelja radi proizvodnje potomaka koji će odgovarati postavljenom cilju odgajivača. Prije odabiranja roditeljskih parova mora se definisati odgajivački cilj odnosno čime će se gazdinstvo baviti. Neophodno je znati pravac proizvodnje u govedarstvu odnosno koji je to proizvod koji se želi dobiti. Od toga će zavisiti izbor rase, tip životinja i metod odgajivanja. Odgajivači gaje goveda u cilju proizvodnje priplodnog podmlatka ili zbog dobijanja mlijeka i mesa pa je samim tim i odgajivački cilj različit. Kod farmera koji uzgajaju mali broj goveda teško je definisati odgajivački cilj i poboljšati stado. Pri definisanju odgajivačkog cilja treba voditi računa da li su obezbijeđeni neophodni uslovi za određenu 16 proizvodnju i kakvi su zahtjevi tržišta odnosno mogućnosti plasmana proizvoda. Realizacija cilja odgajivanja, osim izbora rase zavisi još i od : zemljišta, mehanizacije, stručnog znanja, saobraćajnih veza i drugih faktora. METODE ODGAJIVANJA Dvije su osnovne metode odgajivanja: odgajivanje u čistoj rasi i ukrštanje rasa. Odgajivanje u čistoj rasi Suština odgajivanja u rasi je parenje muških i ženskih priplodnih grla iste rase. Treba voditi računa da se kvalitetno žensko grlo pari sa kvalitetnim priplodnjakom kako bi se dobilo dobro potomstvo. Odgajivanje u čistoj rasi može da bude van srodstva, u srodstvu, po krvnim linijama i kao osvježavanje krvi. Odgajivanje u čistoj rasi van srodstva - je najsigurniji metod dobijanja potomaka bez štetnih posljedica. Pri ovom načinu ograničene su mogućnosti napretka pa se vrši oštra selekcija roditelja (odabir najboljih grla) kako bi se dobilo dobro potomstvo. Odgajivanje van srodstva podrazumijeva da su plotkinja i priplodnjak iste rase ili soja i da nemaju zajedničkog pretka u šest generacija. To se može utvrditi na osnovu pedigrea. Odgajivanje u čistoj rasi u srodstvu - podrazumijeva parenje plotkinja i priplodnjaka iste rase ili soja koji su u većem stepenu srodstva od svih životinja u populaciji. Prema stepenu srodstva parenje može da bude najuže, usko i umjereno. Najuže je kada se pare roditelji i potomci. Cilj odgajivanja u srodstvu je konsolidovanje osobina rase, soja ili linije. Ovaj odgoj se vrši uz strogi nadzor stručnjaka. Odgajivanje po krvnim linijama - ovaj metod se sprovodi u čistoj rasi , soju ili zapatu u kojima su formirane linije. Parenje se vrši tako što se priplodnjak jedne linije pari sa plotkinjom druge linije. Linijsko odgajivanje je uspješnije što je stvoren veći broj linija. Linija je potomstvo nekog kvalitetnog priplodnjaka koji se koristio nekoliko generacija za redom. 17 Osvježavanje krvi - podrazumijeva parenje plotkinja sa priplodnjacima iste rase, ali uvezenim iz druge populacije. Umjesto muških grla može se uvoziti sjeme kvalitetnih priplodnjaka. Primjenjuje se kada se u populaciji ustanovi slabljenje otpornosti, vitalnosti, konstitucije i proizvodnje. Priplodnjak ili sjeme koje se uvozi mora biti po kvalitetu i zdravlju iznad prosjeka stada u kome će se koristiti. Ukrštanje rasa Crveni holštajn Simentalska rasa Ukrštanje znači parenje muških i ženskih grla različitih rasa ili sojeva. To je recimo parenje krave simentalske rase sa bikom holštajn frizijske rase ili parenje krave buše metohijskog soja sa bikom buše polimski soj. Obavlja se radi proizvodnje potomstva kod koga su udružene osobine dvije ili više rasa, pojave heterozisa, poboljšanja nekih osobina, pretapanja jedne rase u drugu ili stvaranja nove rase. U govedarstvu se primjenjuju različiti načini ukrštanja . Industrijsko ukrštanje- podrazumijeva proizvodnju potomstva - meleza koji se neće koristiti za priplod. Kod ovog ukrštanja cilj je da se stvori pozitivni heterozis efekat kod potomstva. Heterozis je veći ukoliko su razlike između rasa veće. Industrijsko ukrštanje se upotrebljava češće u svinjarstvu, ovčarstvu i živinarstvu nego u govedarstvu. Industrijsko ukrštanje može biti : - jednokratno - pare se grla dvije rase i dobije se potomstvo za upotrebu (simentalac krava x šarole bik = tele melez ide u tov), - unakrsno - pare se grla dvije rase, a zatim se plotkinje melezi dobijene iz tog parenja pare sa nekom od početnih rasa pa njihovo dobijeno žensko potomstvo se pari sa onom drugom početnom rasom, - rotacijsko - zahtijeva korišćenje 3 rase koje se koriste kroz tri generacije tako da se posle svake generacije mijenja priplodnjak. Žensko potomstvo se bira za priplod, a muško i škartirano žensko potomstvo idu u tov. Melioracijsko ukrštanje - pod ovim ukrštanjem se podrazumijeva oplemenjivanje jedne rase tako što će joj se popraviti jedna, dvije ili tri osobine uz zadržavanje dobrih svojstava. Najčešće se oplemenjuju primitivne ili prelazne rase sa plemenitom (npr. buša sa sivom tirolskom rasom ili gatačka sa smeđom rasom). Plotkinja primitivne ili prelazne rase se ukršta sa priplodnjakom plemenite rase i dobijeno žensko potomstvo koje se odabere ponovo pari sa priplodnjakom čiste rase. To se može ponavljati do 3 generacije, a kasnije se grla pare međusobno. Meliorativno ukrštanje ima za cilj poboljšanje proizvodnih osobina primitivnih ili prelaznih 18 rasa uz zadržavanje njihovih pozitivnih osobina. Kako bi se ostvarili bolji efekti tim grlima treba obezbijediti bolje uslove ishrane, njege i držanja. Pretapajuće ukrštanje - ovaj način ukrštanja primjenjuje se radi pretapanja ili potiskivanja primitivne ili prelazne rase u plemenitu. Najčešće se primitivna rasa pretapa u prelaznu ili plemenitu. Pretapajuće ukrštanje omogućava uvođenje neke plemenite rase na područje gdje ona nije gajena. Tako se lakše prilagođava uslovima klime, ishrane, njege i držanja. Ovim ukrštanjem stvorena je rasa domaće šareno u Srbiji, gatačko goveče i druge. Dovoljno je 5 - 6 generacija da se pretopi jedna rasa. Kombinacijsko ukrštanje- pomoću dvije, tri ili više rasa želi se stvoriti nova rasa. Prosto ukrštanje je kada se koriste dvije, a složeno kada se koriste više od dvije rase. Ovaj način ukrštanja zahtijeva veće stručno znanje i iskustvo i potrebno je prije ukrštanja definisati standarde nove rase, napraviti plan ukrštanja, izvršiti izbor životinja i potomstva za ukrštanje i obezbijediti adekvatne uslove okoline. Ukrštanjem većeg broja rasa proizvodi se potomstvo veće varijabilnosti. To zahtjeva veće znanje, stručni rad, kontrolu proizvodnih osobina, strogu selekciju dobijenog potomstva i pravilan izbor grla sa poželjnim osobinama. Ova vrsta ukrštanja provodi se u dobro organizovanim odgajivačko selekcijskim centrima pod strogom kontrolom iskusnih stručnjaka. Ovim načinom ukrštanja stvoren je veliki broj plemenitih rasa u govedarstvu, ali i u drugim granama stočarstva. Ukrštanje vrsta Pored ukrštanja rasa i sojeva iste vrste postoji i ukrštanje životinja koje pripadaju različitim vrstama. Proizvodi ovog ukrštanja zovu se bastardi.Značajni su u područjima gdje vladaju nepovoljni uslovi za gajenje plemenitih rasa. Može se ukrštati zebu i goveče i dobiti plodno potomstvo dok se ukrštanjem jaka ili bizona sa govečetom dobija ograničeno plodno potomstvo. Bastard zebua i govečeta SELEKCIJA GOVEDA Selekcija je odabiranje ili izbor životinja. U reprodukciji se koriste najbolji roditeljski parovi za stvaranje sljedeće generacije. Svesnim i planskim odabiranjem goveda došlo je do kvalitetnog poboljšanja u govedarstvu , odnosno poboljšanja rasa, zapata i individua. Došlo je do unapređenja osobina primitivnih i stvaranja plemenitih rasa. Postoji prirodna i vještačka selekcija. U prirodi su se živa bića od nastanka borila za opstanak, tako da su opstajali najsposobniji. Prirodna selekcija je normalna pojava kod divljih životinja koje slobodno žive u prirodi, ali i kod primitivnih rasa i sojeva. Na primitivne rase i sojeve i njihovo stvaranje uticaj čovjeka je bio veoma mali, a prirodnih činilaca veliki. 19 Vještačka selekcija je odabiranje koje vrši čovjek po unaprijed postavljenom cilju i planu. Odgajivač odabira kvalitetna ženska i muška grla za parenje da bi dobio potomstvo sa novom kombinacijom gena i osobinama roditelja. Selekcijom se ne dobijaju novi geni već se mijenja njihova učestalost, naročito poželjnih. Zahvaljujući selekciji i drugim zootehničkim mjerama, čovjek je stvorio poznate plemenite rase u govedarstvu. Čovjek je svesno iz generacije u generaciju, poboljšavao osobine neke rase, soja i populacije. Danas se značaj selekcije ogleda u težnji da se poveća proizvodnja mlijeka i mesa, a posebno kvalitet ovih proizvoda. Odabiranjem kvalitetnih roditelja za razmnožavanje poboljšavaju se osobine u generaciji potomaka. Selekcijom se može smanjiti učestalost nepoželjnih i povećati nivo poželjnih gena. Selekcijski uspjeh zavisi od niza faktora kao što su: jasno postavljen selekcijski cilj, broj životinja od kojih se odabiraju roditeljski parovi, plodnost i ranostasnost grla, strogost odabiranja, uzrast grla pri odabiranju, broj osobina koje se žele poboljšati, uslovi ishrane, njege, smještaja i drugo. Selekcijski cilj mora biti jasno postavljen. Veće stado omogućava da odgajivač odabere manji broj kvalitetnih roditeljskih parova i postigne uspjeh u generaciji potomaka. Rase goveda koje su ranostasnije omogućavaju strožu selekciju i brži uspjeh. Na primjer, krava godišnje oteli jedno tele i pod uslovom da je žensko, neophodno je da prođe 24 mjeseca da bi kćerka stasala, otelila se i počela da proizvodi. Kod ovaca, koza i svinja taj je interval znatno kraći pa se brže može doći do uspjeha. U stadima u kojima se sistematski provodi selekcija povećava se ujednačenost grla. Kada odgajivač usmjeri selekciju na poboljšanje samo jedne osobine uspjeh će biti veći nego ako želi poboljšati više osobina. Da bi uspjeh selekcije bio veći potrebni su optimalni uslovi ishrane, njege i držanja za svaku generaciju. Metode odabiranja Postoji više metoda po kojima se vrši selekcija grla za dalje parenje a najvažnije su: individualna selekcija, selekcija na osnovu porijekla, selekcija na osnovu srodnika, selekcija na osnovu potomaka, familijska selekcija, selekcija na osnovu više osobina i indirektna selekcija. Individualna selekcija (performans test) - se obavlja na osnovu fenotipa (spoljni izgled) životinja. Odabiranje se može obaviti na osnovu osobina koje se direktno mjere kod oba pola (dnevni prirast, iskorišćavanje hrane i dr.) ili samo kod jednog pola (mliječnost). Ovaj test omogućava odgajivaču da odabere grla za priplod na osnovu kontrolisanih osobina i pruža tačne podatke o vrijednosti. Nedostatak je što se ne zna kako će odabrana grla svoje osobine prenijeti na potomstvo. Negova prednost u odnosu na odabiranje na osnovu potomaka je u tome što se skraćuje generacijski interval i tako povećava uspjeh selekcije. Performans test se može vršiti u posebnim stanicama, ali i u farmskim uslovima s tim što se mora obezbijediti poseban objekat. Dobro je ako se ispituje veliki broj životinja kako bi se mogle odabrati one koje daju najbolje rezultate. Na priplodnu vrijednost grla dobijenu testom dodaje se i ocjena eksterijera. Test se sprovodi prema utvrđenoj metodologiji za svaku vrstu. Odabiranje na osnovu porijekla - znači da se grla ocjenjuju na osnovu roditelja i predaka. Što se prije ocijene to je sa ekonomskog gledišta bolje jer se smanjuju troškovi ishrane, držanja i dr. Individua (grlo) nasljeđuje 50% gena od oca i majke, 25% od baba i djedova i to je stepen srodstva između individue i njenih predaka. Podaci o porijeklu se uzimaju iz matične evidencije. Pored ovih podataka, koriste se i podaci o proizvodnim osobinama ili ocjene priplodne vrijednosti predaka .To znači da se mlado grlo odmah posle rođenja može odabrati na osnovu kvaliteta predaka. Odabiranje mladih grla samo na osnovu fenotipa predaka je manje pouzdana jer je većina vidljivih osobina nisko i srednje nasledna. Ova selekcija gubi značaj kad se urade direktni testovi na mladoj biranoj životinji. 20 Odabiranje na osnovu srodnika ( sib selekcija ) - se primjenjuje u slučajevima kada se neke osobine ne mogu mjeriti kod životinja koji će biti roditelji sljedeće generacije. Onda se na osnovu srodnika ( braća, sestre, polubraća i polusestre ) procjenjuju osobine. Recimo kvalitet i količina mesa se mogu utvrditi disekcijom srodnika. Mliječnost kod srodnika govori o priplodnoj vrijednosti bika koji se ocjenjuje. Tačnost selekcije je veća što su srodnici bliži životinji koja se odabira Odabiranje na osnovu potomaka ( progeni test ) - obezbjeđuje ocjenu priplodne vrijednosti životinja na osnovu prosjeka osobine potomaka. Znači kontrola proizvodnih osobina potomaka služi za ocjenu kvaliteta roditelja i tada se donosi odluka da li će se grlo koristiti u reprodukciji. Kod ovog testa je mana to što se moraju čekati potomci koji trebaju da stašu da bi se mogli koristiti za proizvodnju mesa, mlijeka, vlastitog potomstva. Ukratko prođe puno vremena. Progeni test se primjenjuje radi priplodne vrijednosti roditelja za nisko nasledne osobine kao što su recimo selekcija bikova na mliječnost i kvalitet mesa. Priplodna vrijednost bika će se utvrditi na osnovu prosjeka ispitivanih osobina potomaka. Bikovi se mogu testirati na mliječnost, muznost, tovnost, prinos i kvalitet mesa. Mliječnost kćeri u prvoj standardnoj laktaciji se koristi za ocjenu bikova na mliječnost. Mliječnost kćeri se upoređuje sa mliječnošću kćeri drugih bikova. Muznost se ocjenjuje na osnovu prosječnog protoka mlijeka u minuti. Zbirna ocjena bika jednaka je sumi priplodnih vrijednosti za mliječnost, muznost, tovnost i mesnost. Danas se u svijetu upotrebljavaju linearne metode za tačniju ocjenu priplodne vrijednosti grla. Tu se omogućava korišćenje informacija predaka, srodnika, potomaka i vlastitih osobina u testu. 21 Familijska, unutar familijska i kombinovana selekcija - familijska podrazumijeva selekciju, to jest odabiranje na osnovu prosjeka familije, a vrijednosti individua se zanemaruju. Familija su potomci istaknutih individua ili još uže roditelji i pravi polusrodnici. Familijska selekcija je efikasna pri poboljšanju nisko naslednih osobina i uspješnija je što ima više braće i sestara kao i polusrodnika. Može se provoditi selekcija unutar familija , a to znači da se osobine individue koja je član familije upoređuju sa prosjekom osobina familije. Životinje koje najviše odstupaju od prosjeka familije odabiraju se za priplod. Kombinovana selekcija objedinjuje prethodna dva metoda. Indirektna (posredna) selekcija - se provodi kada su proizvodne osobine međusobno povezane. Povezanost između osobina može biti pozitivna ili negativna. Ako je pozitivna to znači da se popravljanjem jedne osobine popravlja i druga osobina. Kod negativne povezanosti popravljanjem prve indirektno pogoršavamo drugu. Na primjer, dnevni prirast i konverzija hrane za kilogram prirasta imaju negativnu povezanost. Povećanjem dnevnog prirasta smanjuje se konverzija hrane za kilogram prirasta. Negativna je povezanost između proizvodnje mlijeka i sadržaja mliječne masti. Značaj indirektne selekcije je u tome da je ona ponekad efikasnija od direktne. Odabiranje na više osobina - se vrši jer ekonomska vrijednost nekog grla ne zavisi od jedne već od više osobina. Važne proizvodne osobine različito mogu biti ispoljene kod nekog grla. Zbog toga ukupnu vrijednost grla određuje dvije, tri ili više osobina. Osobine životinja su različitog stepena naslednosti, međusobne povezanosti i ekonomske važnosti. Ovom načinu odabiranja daje se prednost iako je efekat selekcije manji nego kad se selekcija provodi na jednu osobinu. Postoji više vidova selekcije na više osobina i to: tandem selekcija, nezavisni nivo selekcije i selekcijski indeks. Selekcijski indeksi su našli široku primjenu i u njega mogu biti uključene dvije ili više osobina kod životinja. Selekcijski indeks je brojčana vrijednost na osnovu koje se neko grlo odabere ,a neko ne. Na primjer priplodni bikovi po završetku performans testa mogu se odabrati na osnovu dvije osobine (dnevni prirast i konverzija hrane). Odabiranje na osnovu ostalih postupaka kontrole - u toku iskorišćavanja životinja u priplodu obavlja se kontrola njihovih proizvodnih osobina na osnovu kojih se ocjenjuju. Neke osobine se ponavljaju i mogu se mjeriti kod istog grla više puta u toku života. To je kod krava proizvodnja mlijeka. Kontrola mliječnosti krava obavlja se u određenim vremenskim intervalima i prema usvojenoj metodologiji. U toku kontrole uzima se uzorak koji služi za određivanje sadržaja mliječne masti i proteina, kao i broja somatskih ćelija u mililitru mlijeka. Količina i sastav mlijeka služe za ocjenu vrijednosti plotkinja i one se razvrstavaju u klase. Kvalitet trupa se može ocijeniti na živim i zaklanim životinjama. Na živim životinjama se može odrediti metodom tomografije ili nuklearnom magnetnom rezonancom tako da se kvalitetna grla ostavljaju, a 22 nepoželjna isključuju. Kod zaklanih životinja kvalitet trupova se utvrđuje disekcijom. Ovom metodom se najtačnije utvrdi količina i odnos pojedinih tkiva ( mišićno, masno, koštano ) u trupu. Danas je moguće to isto utvrditi i drugim modernijim metodama, primjenom različite opreme ( FOM, HGP, SKG ) koja se vezuje za kompjuter. Kvalitet mesa se ocjenjuje mjerenjem svetlosne refleksije mišića i elektroprovodljivošću. Podaci dobijeni kontrolom proizvodnih osobina moraju se analizirati i iskoristiti za dodatnu ocjenu priplodne vrijednosti roditeljskih parova, stvorenih genotipova ,a sve u cilju unapređenja govedarstva na farmama i šire u ukupnoj populaciji goveda. Individualna selekcija na osnovu spoljnjeg izgleda- fenotipa Šta gledamo kod spoljnjeg izgleda pri odabiranju - linija leđa - poželjna ravna linija - visina grebena - poželjna visina karakteristična za rasu i kategoriju - stavovi nogu - poželjan pravilan stav nogu a ne uvučen, lavlji i drugi. - vime - poželjno pravilno vime koje je žljezdano, a ne mišićno, da je dobro povezano i da se pravilno prostire naprijed i nazad i da su sise normalne dužine i debljine i pravilno raspoređene i bez prisustva pasisa. - širina trupa i dubina grudi - poželjno dovoljno širok trup i duboke grudi. - visina krsta i položaj karlice - poželjan normalan položaj, ne strm i oboren. - papci, zglobovi - treba da su čvrsti. 23 KONSTITUCIJA I KONDICIJA GOVEDA KONSTITUCIJA GOVEDA Goveda se razlikuju po anatomskoj građi i fiziološkoj funkciji odnosno imaju drugačiji sklop ili sastav organizma. Različito reaguju na spoljne faktore kao što su: klima, njega, bolesti, ishrana, iskorišćavanje i drugo. Konstitucija je morfološko i fiziološko stanje organizma u cjelini, njegova životna i proizvodna sposobnost, otpornost i prilagođenost uslovima okoline koje organizam nasljeđuje i stiče u toku života. Procjena konstitucije se vrši posmatranjem spoljašnjeg izgleda (eksterijer). Prvo se procjenjuje opšti izgled ,a zatim građa i jačina kostura, povezanost pojedinih djelova tijela, razvijenost mišića i tetiva, građa, debljina, elastičnost i obraslost kože, razvijenost vimena, polnih organa i rožnih tvorevina. Uvažavaju se i proizvodne osobine. Tipovi konstitucije Postoji više podjela životinja po konstituciji ,a najčešće se primjenjuje podjela na: grubu, snažnu (jaka, čvrsta), finu i limfatičnu. Gruba konstitucija - goveda imaju neharmoničnu građu tijela ( prednji dio trupa razvijeniji od zadnjeg ), grub izgled i kostur sa malo snažnih i grubih mišića. Glava je velika i teška neplemenitog izgleda sa velikim rogovima, grudi su uske i relativno duboke, vime je slabo razvijeno, noge su duge, tanke, pigmentirane sa čvrstim papcima ,a koža je slabo elastična sa grubom dlakom.Osnovne karakteristike životinja sa grubom konstitucijom su : izrazita otpornost, skromnost u ishrani i njegi, dobra prilagođenost na nepovoljne uslove okoline i niska proizvodnja. Ovaj tip konstitucije imaju primitivne rase goveda ( podolsko stepsko goveče, kolubarsko goveče i druge ). Snažna konstitucija - je poželjna kod grla koja se gaje u intenzivnim uslovima. Grla snažne konstitucije odlikuju se : harmoničnom građom tijela ( krave imaju razvijeniji zadnji dio trupa ), čvrstim kosturom, dobro razvijenim zglobovima, jakim mišićima i tetivama, srednje velikom glavom, najčešće plemenitog izgleda, dubokim i širokim grudnim košem, širokim leđima i sapima, jakim, srednje dugim nogama, srednje debelom, elastičnom kožom i srednje dugom dlakom.Grla ove konstitucije su grla kombinovanih proizvodnih 24 sposobnosti, dobrog zdravlja, otpornosti i prilagođenosti uslovima okoline u kojima se gaje. Odgajivači teže da gaje grla plemenitih i oplemenjenih rasa snažne konstitucije. Ova grla zahtjevaju bolje uslove ishrane, njege i držanja nego grla grube konstitucije. Ovaj tip konstitucije imaju simentalska i smeđa rasa. Fina konstitucija - je stvorena kod onih rasa gdje se sistematskom selekcijom išlo u pravcu što veće proizvodnje i povećanja kvaliteta proizvoda. Grla ove konstitucije su potpuno suprotna po opštem izgledu, morfološkim i fiziološkim osobinama od grla grube konstitucije. Goveda fine konstitucije imaju : neharmoničnu građu tijela ( zadnji dio trupa kod krava je razvijeniji), finu građu kostura sa izraženim koštanim izraštajima, srednje razvijene mišiće, laku i malu glavu plemenitog izgleda, dug i tanak vrat, dug, uzak i srednje dubok grudni koš, veoma dobro razvijeno vime, tanke, čvrste i srednje duge noge, tanku i elastičnu kožu i sjajnu i meku dlaku. To su životinje visoke proizvodnje, smanjene otpornosti, povećanje osjetljivosti na nepovoljne uticaje faktora okoline. Džerzej rasa goveda je tipični predstavnik ove konstitucije. Limfatična konstitucija - ima osnovne karakteristike kao što su : skladna građa svih djelova tijela i cilindričan trup ( dubok i širok grudni koš, široka leđa, slabine i sapi ), fin kostur sa mnogo mišićnog tkiva, kratka glava široka u čeonom dijelu i plemenitog izgleda, kratak, debeo vrat, kratke , debele noge i široki , meki papci, meka i debela koža (razvijeno potkožno tkivo), ranostasnost, dobro iskorišćavanje hrane, odlične tovne sposobnosti, flegmatičan temperament. Ove rase su stvorene sistematskim radom odgajivača. Zahtjevaju optimalne uslove ishrane, njege i držanja, da bi ostvarile visoku proizvodnju. Limfatičnu konstituciju imaju tovne rase goveda kao što su : šarole, limuzin, hereford i druge. 25 Postoje rase koje ne pripadaju ni jednoj od navedenih konstitucija već su na prelazu i imaju karakteristike dva tipa konstitucije, recimo grube i čvrste konstitucije. Postoji i podjela na osnovu izgleda, proizvodnih sposobnosti i temperamenta na respiratorni i digestivni tip konstitucije. Respiratorni tip ima trouglast oblik trupa ( prednji dio trupa je uzak i plitak ,a zadnji dubok i širok), razmaknuta i koso položena rebra i ubrzan proces disanja. Ovaj tip konstitucije imaju visokoproizvodne, specijalizovane i planinske rase. Digestivni tip karakteriše cilindričan trup, ispupčena rebra, ranostasnost i odlična proizvodnja mesa. Konstitucija i zdravlje Zdravlje životinja je preduslov za redovno uzimanje, dobro varenje i iskorišćavanje hrane u cilju ostvarivanja očekivane proizvodnje, redovnog razmnožavanja, dobre plodnosti, rođenja zdravih potomaka, dužeg korišćenja i drugo. Konstitucija i zdravstveno stanje su međusobno povezani. Životinje grube i snažne konstitucije najčešće su dobrog zdravlja i otpornosti, lako se aklimatizuju i pri normalnim okolnostima ređe oboljevaju od onih fine i limfatične konstitucije. Zdravstveno stanje životinja može se dosta pouzdano procjeniti na osnovu kondicije i ponašanja, načina uzimanja hrane i preživanja, tjelesne temperature, ispoljavanja polnog žara i izmeta. Životinje dobrog zdravlja imaju karakterističan izgled, ponašanje pri hranjenju odmaranju i radu. Redovno jedu, piju vodu i preživaju. Pri odmaranju goveda zauzimaju karakterističan položaj to jest obično leže i preživaju. Zdrave životinje redovno izlučuju mokraću i izmet određene konzistencije, boje i oblika. Tjelesna temperatura je karakteristična za pojedine vrste ukoloko su zdrave. Temperatura se mjeri pomoću termometra koji se stavlja u rektum (zadnje crijevo). Mlade životinje, plotkinje u estrusu, grla posle napornog rada imaju nešto višu temperaturu od normalne. Zdrave plotkinje redovno ispoljavaju polni žar praćen ovulacijom, ostaju bremenite posle osjemenjivanja ili parenja, rađaju jedno, rijeđe dvoje teladi. Mužjaci ( bikovi ) imaju dobar libido i proizvode dovoljnu količinu sperme. 26 Konstitucija i temperament Temperament je osjetljivost nervnog sistema životinje i način na koji reaguje na spoljašnje i unutrašnje nadražaje. Temperament goveda zavisi od rase, genetskih činilaca, pola, starosti, ishrane, njege i načina iskorišćavanja. Temperament je pod uticajem rada endokrinih žlijezda odnosno hormona. Muška grla su obično temperamentnija od ženskih grla iste rase. Kastrirana muška grla su mirnija. Životinje normalno hranjene i njegovane imaju normalno izražen temperament karakterističan za rasu i pol. Postoje dvije vrste temperamenta : živahan i miran. Postoje dvije varijante živahnog temperamenta : vatren i nervozan. Životinje živahnog temperamenta su lako pokretne, otporne, izdržljive i reaguju na jače nadražaje. Nervozne životinje reaguju na slabe nadražaje, veoma su osjetljive i lako se uzbuđuju. Flegmatična grla su mirna, ravnodušna, slabo reaguju ili ne reaguju na slabe nadražaje. Imaju ga životinje limfatične konstitucije. Ćud Ćud izražava duševni život grla. Goveda mogu biti dobroćudna ili zloćudna, poslušna ili neposlušna, privržena ili nepovjerljiva. Poželjne su dobroćudne i poslušne životinje koje treba odabrati i gajiti za priplod. Predispozicija za ćud se nasljeđuje ali se na nju može uticati pravilnim ili nepravilnim postupkom sa životinjama. Loš postupak sa životinjama može izazvati zloćudnost koja se može iskazati kao tvrdoglavost i osvetoljubivost. Konstitucija i ranostasnost S obzirom na vrijeme polnog sazrijevanja i tjelesnu razvijenost, goveda mogu biti ranostasna, srednjestasna i kasnostasna. Životinje digestivnog tipa konstitucije ranije sazrijevaju od respiratornog tipa. Postoje razlike između rasa s obzirom na polno sazrijevanje. Tovne rase rano sazrijevaju, a primitivne kao što je buša kasno. KONDICIJA Kondicija je trenutno stanje pripremljenosti životinje za određenu namjenu. Misli se na pripremljenost grla za priplod, izložbu, rad, tov i drugo. Za razliku od konstitucije, kondicija grla se može mijenjati u toku života, na nju se može manje ili više uticati. Kondicija se ne nasleđuje, a na nju utiče ishrana, njega, način i trajanje pripreme grla za neku svrhu, trening, vježbe i iskorišćavanje.Razlikuju se : - priplodna kondicija - imaju je živahne i pokretne životinje koje nisu ni debele ni mršave. Goveda koja se koriste za priplod trebala bi stalno biti u ovoj kondiciji. Ovaj tip kondicije omogućava redovno razmnožavanje, dobru plodnost, dobru mliječnost i odgajivanje podmlatka. Muška grla moraju imati volju za parenjem, da proizvode kvalitetnu spermu, da parenje ili osjemenjivanje bude uspješno i da se duže mogu koristiti u reprodukciji. Neadekvatna ishrana ( nedovoljna količina i kvalitet ili preobilna ishrana) nepovoljno djeluje na priplodnu kondiciju i utiče na tjelesnu masu što se odražava na plodnost i proizvodnost. Priplodne životinje kraće vrijeme mogu imati i drugi tip kondicije npr. izložbenu ili radnu. 27 - izložbena kondicija - imaju je priplodne životinje kraće vrijeme prije, u toku i posle izložbe, sajma ili smotre. Ova grla su malo uhranjenija nego što je poželjno za priplodna grla. Grla se pripremaju za izložbu posebnim režimom ishrane i njege. - radna kondicija - je karakteristična za životinje koje se upotrebljavaju za rad, transport, vuču i ostalo. Grla u radnoj kondiciji su nešto mršavija nego grla u priplodnoj kondiciji. Grla moraju biti pripremljena za obavljanje različitih poslova. - tovna kondicija - je karakteristična za rase goveda koje se upotrebljavaju za proizvodnju mesa. To su ranostasne rase goveda koje dobro iskorišćavaju hranjive materije transformišući ih u meso ili mast. Tovna kondicija je nepoželjna kod svih grla koja se koriste ili će se koristiti za priplod. - izgladnjela kondicija - se javlja kod grla koja su duže vrijeme gladovala ili bila bolesna. Ova kondicija je nepoželjna. Životinje ove kondicije su istrošile rezervne hranjive materije i one su mršave. Kod grla ove kondicije smanjuje se plodnost sve dok se ne desi sterilnost. Kod bremenitih grla može doći do resorpcije ili rađanja zakržljalih mladunaca. Priplodna Radna Izložbena Tovna Izgladnjela 28 RAZMNOŽAVANJE GOVEDA Redovno razmnožavanje goveda ne obezbjeđuje samo produžavanje vrste već ima i ekonomski značaj. Pod dobrom plodnošću krava podrazumijeva se redovno teljenje (svakih 12-13 mjeseci ) i rađanje zdrave i vitalne teladi. Od plodnosti zavise proizvodne osobine goveda odnosno proizvodnja mlijeka i mesa. Na plodnost krava utiču rasa, mliječnost, ishrana, smještaj, zdravstveno stanje i ostalo. Razmnožavanje goveda može biti prirodnim parenjem, vještačkim osjemenjivanjem i embrio transferom. REPRODUKTIVNE OSOBINE KRAVA Pubertet - ili polna zrelost kod junica se javlja između 6 i 9 mjeseci uzrasta. Na pojavu puberteta kod junica utiču genetski faktori, ishrana, način držanja, klimatski faktori i ostalo. Prvi pripust ili osjemenjivanje se preporučuje kada grla postignu odgovarajuću tjelesnu razvijenost ( 75% od mase odraslog ženskog grla ) i odgovarajuću starost ( preko 15 mjeseci ). Nije poželjno suviše rano osjemenjivati junice jer to može nepovoljno uticati na dalji porast, proizvodnju mlijeka u prvoj laktaciji, masu teleta itd. Veliko odlaganje osjemenjivanja, takođe nije poželjno sa ekonomskog stanovišta. Ova grla će imati nešto veću proizvodnju mlijeka u prvoj laktaciji. Prije osjemenjivanja obavlja se posljednja selekcija junica i one treba da zamijene izlučene krave iz stada. Junice treba da su normalno razvijene i dobrog zdravlja. Pri godišnjoj zamjeni krava od 25% i prvom teljenju od 24 mjeseca, neophodno je gajiti 55-58% junica od ukupnog broja krava. Junice simentalske i holštajn rase se pripuštaju sa preko15 mjeseci i mase preko 350kg. Estrusni ciklus - u krava prosječno traje 18- 21 dan. Krave ispoljavaju estrus tokom cijele godine ako nisu bremenite. Otkrivanje estrusa kod krava i junica je veoma važno da bi se pravovremeno obavilo osjemenjivanje ili pripust. Znaci estrusa su : otok i crvenilo vulve, sekret ( iscjedak ) iz vulve, smanjenje apetita, smanjenje dnevne mliječnosti, promjene u ponašanju ( životinja skače na druge i dozvoljava skok, nemirne su, često muču i dr. ), često mokrenje i ostalo. Znaci estrusa nijesu uvijek jasno izraženi naročito kod visoko mliječnih krava pri vezanom načinu držanja. Za ove životinje se kaže da imaju tihi estrus. Otkrivanje estrusa kod krava obavlja se svakodnevno posmatranjem ili pomoću raznih testova kao što su : hormonski testovi mlijeka i krvi, elektronsko otkrivanje estrusa, električne provodljivosti sluzi vagine, pomoću detektora zaskakivanja itd. Sinhronizacija estrusa se vrši kod većih stada da bi se grla osjemenila u kratkom roku. Osjemenjivanje junica i krava – se može obaviti samo kada grla ispolje estrus. Treba ga obaviti pravovremeno kako bi bilo uspješno. Smatra se da je optimalno vrijeme za osjemenjivanje 12-18 časova od početka pojave estrusa. Plotkinje se osjemenjavaju prije podne što zavisi od toga kada se pojavio estrus ujutru ili poslije podne. 29 Utvrđivanje bremenitosti – je veoma važno sa ekonomskog stanovišta. Bremenitost se može utvrditi izostankom estrusa 21 dan poslije osjemenjivanja, rektalnim pregledom, ultrazvučnim aparatom i laboratorijskim metodama. Rektalni pregled materice i jajnika omogućava da se sigurno i pouzdano ustanovi steonost krava od šeste nedelje poslije osjemenjivanja. Rana bremenitost ( 3-5 nedelja ) se može utvrditi upotrebom ultrazvučnog aparata. Upotrebom progesteronskog testa mlijeka može se 21-24 dana poslije osjemenjivanja ustanoviti bremenitost. U drugoj polovini bremenitosti povećava se obim desne strane trbuha ( abdomen ) ,a naročito u posljednjoj trećini. Bremenite životinje imaju bolji apetit, mirnije su, brže se zamaraju i dr. Bremenitost ( steonost ) - je posebno fiziološko stanje organizma ženskih grla. Kod krava prosječno traje 285 dana sa određenim variranjima. Na trajanje bremenitosti utiču genetski faktori, uzrast plotkinje, broj teladi, pol teleta, ishrana i dr. Bremenitost krava varira između rasa. Starije krave imaju duže trajanje bremenitosti od mlađih ( 2-3 dana u odnosu na prvotelke ). Blizanci se rađaju 3 - 6 dana ranije ,a ženska telad najmanje 1 - 2 dana prije muških. Tokom bremenitosti može da se desi uginuće embriona i fetusa. Embrioni uginu najčešće do 25. dana poslije osjemenjivanja. Uzroci uginuća mogu biti razni kao što su : letalni geni, hormonalni poremećaj, infekcija polnog organa, nepravilna ishrana i drugo. Uginućem fetusa dolazi do pobačaja ,a rjeđe do resorpcije ploda. Uginuće fetusa nastaje zbog djelovanja letalnih gena, neadekvatne ishrane, povreda i drugog. Teljenje ( porođaj, partus ) - je fiziološki proces kada se fetus, plodove ovojnice i tečnost na kraju bremenitosti istisnu kroz porođajni kanal iz reproduktivnih organa krave. Dvije do tri nedelje prije teljenja dolazi do promjena polnih organa i mliječne žlijezde koje govore o skorom porođaju. 30 Vime krave se povećava, a nekoliko sati prije teljenja može početi lučenje kolostruma. Tjelesna temperatura se naglo smanjuje ispod normale. Krave je potrebno izdvojiti od ostalih grla nekoliko dana prije teljenja u poseban prostor ili porodilište koje mora biti čisto i dezinfikovano. Poželjno je da se zadnji dio trupa i vime operu pred porođaj. Porođaj se odvija kroz tri stadijuma i to : otvaranje grlića materice ( 2 - 6 i više sati ), istiskivanje ploda ( 0,5 - 4 sata i duže ) i istiskivanje posteljice ( 0,5 - 8 sati ) . Može se desiti da krava ne izbaci posteljicu što zahtjeva stručnu intervenciju. Materica ( uterus ) posle porođaja se vraća u stanje prije bremenitosti. Vraćanje (involucija) se dešava 12 - 56 dana posle teljenja što zavisi od starosti krave i toka (težine) porođaja. Na pojavu teških teljenja i preživljavanje teladi utiču : rasa, starost, tjelesna masa, građa karlice krave, rasa i tjelesna masa bika, vitalnost mladunčeta i dr. Broj mrtvorođene ili uginule teladi pri porođaju može biti veći od 5 procenata. Krava najčešće oteli jedno ,a rijetko dva ili tri teleta. Procenat rađanja blizanaca je oko 3,7 i kod mlađih krava je češća pojava nego kod starijih. Pri rađanju blizanaca različitog pola ženska telad su u više od 90% neplodna jer se tada javljaju anatomske anomalije reproduktivnih organa ( frimartinizam ) i takva grla se tove i ne ostavljaju za priplod. Kravama i teletu posle porođaja treba posvetiti posebnu pažnju što se tiče njege, smještaja i ishrane. Porođaj se može izazvati upotrebom preparata (indukcija porođaja). Postupak sa teletom posle porođaja - je veoma važna faza jer tele dolazi u novu sredinu u kojoj je izloženo djelovanju različitih mikroorganizama a njegov imunitet je nedovoljno razvijen. Pupčana vrpca se najčešće prekine pri porođaju ,ali ako ne onda se presječe dezinfikovanim makazama na 5 - 10 cm ispod kožnog pupka. Pupčana vrpca se odmah posle rođenja teleta mora dezinfikovati da bi se spriječio prolazak mikroorganizama koji mogu izazvati infekcije. Nosni otvor i usta se očiste od sluzi čistom krpom i tele se posle premjesti do krave da bi ga ona osušila lizanjem i istovremeno podstakla bržu cirkulaciju krvi kod njega. Krava, takođe od ovoga ima koristi jer sluz sa teleta ubrzava izbacivanje posteljice i spriječava zatvor koji se kod plotkinja javlja posle porođaja. Ukoliko krava neće da oliže tele, to podstaći posipanjem teleta solju ili mekinjaman ,a ako ni tada neće onda suvom krpom ili sijenom posušiti tele. Tele treba u prvim satima posle teljenja da posisa ili popije kolostrum (prvo mlijeko). Tele dok je malo treba odvojiti u poseban boks. Ispoljavanje estrusa posle teljenja- može se desiti posle tri nedelje ,ali je to obično kasnije. Neophodan uslov je da se materica vrati u normalan položaj ,a to se dešava prosječno oko 30. dana po teljenju. Na pojavu estrusa utiče : sisanje teleta, broj muža, količina mlijeka, ishrana, starost krave, uslovi držanja, zdravstveno stanje i ostalo. Estrus se kasnije javlja ako tele siše, kod krava sa visokom mliječnošću i kod slabo hranjenih krava. VJEŠTAČKO OSJEMENJIVANJE Vještačko osjemenjivanje je biotehnička mjera pomoću koje na najefikasniji i najsigurniji način dolazi do izmjene rasnog sastava u željenom pravcu. Na taj način dolazi do genetskog unapređenja potencijala goveda. Upotrebom sjemena kvalitetnih priplodnjaka povećavaju se proizvodne osobine rasa, linija i stada ,a samim tim i individua. Vještačko osjemenjivanje je veoma važno sa veterinarsko sanitarnog aspekta jer sprječava prenošenje zaraza. Sjemenom jednog bika može se za godinu dana osjemeniti oko 10.000 plotkinja, a 31 prirodnim parenjem jedan bik može da oplodi oko 200 krava. Zamrznuto sjeme se može transportovati hiljadama kilometara. Duboko zamrznuto sjeme može se koristiti i nakon fizičke smrti nekog kvalitetnog priplodnjaka. Kontejner Doza sjemena Vještačko osjemenjivanje primjenjuje se na ovim prostorima od 1951. godine a od 1967. godine zamrzavanje, konzerviranje i čuvanje sjemena vrši se u tečnom azotu. Uspjeh osjemenjivanja mnogo zavisi od pravog vremena osjemenjivanja i ono je 12 - 18 sati od pojave prvih simptoma tjeranja. Uspjeh zavisi i od tehnike otapanja sjemena jer ono se mora otopiti na temperaturi od 38 - 40°C u trajanju od 20 - 30 sekundi. Uspjeh osjemenjivanja zavisi i od pravilnog ubacivanja sjemena u reproduktivne organe plotkinje. Bikovi koji se upotrebljavaju za proizvodnju sjemena su odabrani po porijeklu, spoljnjem izgledu i moraju biti zdravi. Ovi bikovi su testirani na značajne proizvodne i druge osobine. U Crnoj Gori tokom 2011.godine osjemenjeno oko 33% od ukupnog broja plotkinja dok je u zemljama sa razvijenim stočarstvom taj procenat preko 90%(Bavarska 94%). PRIRODNI PRIPUST Prirodni pripust se primjenjuje tamo gdje populacija nije obuhvaćena vještačkim osjemenjivanjem to jest tamo gdje ono ne dopire - udaljena područja. Prirodni pripust treba sprovoditi sa licenciranim kvalitetnim muškim priplodnjacima (bik). Mjera licenciranja bikova naročito je značajna za one zemlje gdje je mali broj plotkinja obuhvaćen vještačkim osjemenjivanjem.Takva situacija je u Crnoj Gori gdje na prirodni pripust otpada preko 60% oplodnje. Licencirani bikovi moraju biti u čistoj rasi, normalno razvijeni, zdravi i stariji od 15 mjeseci. I prilikom prirodnog pripusta kao i kod vještačkog osjemenjivanja treba voditi račina o vremenu oplodnje a i o tome da parenje bude u čistoj rasi. Držaoci licenciranih bikova dužni su voditi evidenciju pripusta. 32 NJEGA I OBRADA PAPAKA Njega papaka od izuzetnog je značaja za zdravlje goveda. Papak je rožna tvorevina, koja stalno narasta. Vlasnik životinja mora imati u vidu da je stalni pregled papaka vrlo važan za radne i proizvodne sposobnosti životinje. Prerastanje rožine papka i povrede na terenu mogu potpuno onesposobiti životinju za kretanje. Patnja životinje u tom slučaju je izuzetno velika. Oboljeli papak onemogućava životinju da se normalno kreće, hrani, luči mlijeko. Razni položaji papaka Oboljeli papci Bol koji stalno postoji, potpuno se može otkloniti ukoliko se uzrok otkloni. Obrada papaka je stručni i ne baš jednostavan zahvat, koga treba da obavi obučeno, stručno lice kako ne bi, zbog nestručnog postupka napravili još veću štetu. Rožina papka nosi veliku težinu i važno je održavati higijenu papka redovnim čišćenjem. Ukoliko su životinje u ispustu ili slobodne, one u kretanju troše papke i najčešće je dovoljna korekcija jednom godišnje ili po potrebi.Rezanje papaka treba vršiti bar dva puta godišnje, prije uvođenja životinje u štalski objekat na jesen i u proljeće pri izgonu životinja na pašu. Korekcija papaka se vrši na životinji koja se mora fiksirati. Papak se skraćuje ako je potrebno ,a zatim skida donji deo papka - tabanski deo.Ovaj zahvat obavlja se posebnim noževima ili brusnim kamenom za ovu namenu uz pomoć brusilice sa manjim brojem obrtaja. Papke treba u vrijeme velikih suša premazivati kopitnom mašću kako ne bi došlo do pucanja rožine papka. Fiksirana životinja u boksu 33 Obezrožavanje teladi Telad imaju rožnu tvorevinu prečnika oko 2cm koja predstavlja osnovu roga i zove se korjen roga. Kako tele raste potkožni sloj postaje sve deblji i vezuje se za čeone kosti i osifikuje. Zbog toga odstranjivanje mora da se izvrši dok je tele mlado i na taj način se potpuno onemogući rast i razvoj roga. Postoje tri metode obezrožavanja teladi: primjena hemijskih sredstava, kauterizacija i hiruški metod. Primjena hemijskih sredstava sastoji se u tome što se teladima u starosti 7-15 maksimalno 21 dan na rožni sloj nanosi jedno od: kalijum hidroksid (KOH), natrijum hidroksid (NaOH), sumporna kiselina (H2SO4) ili azotna kiselina(HNO3) Nanošenje se vrši vrhom štapića tako što se lagano ravnomjerno trlja rožna osnova dok ne otpadne u komadima. Kauterizacija(spaljivanje) vrši se kod teladi starih 3-6 nedelja tako što se koristi termokauter(na plin ili na struju) Prvo se ošiša oko rožne osnove, dezinfikuje i tele fiksira u specijalni boks. Pritiskom zagrijanog termokautera na rožnu osnovu dolazi do spaljivanja i poslije 2-3 nedelje krasta sama otpadne. Hiruški metod se sastoji u odstranjivanju roga hiruškim putem dok je on još pokretan u svojoj osnovi. Radi se tako što se koža ošiša, dezinfikuje i skalperom obreže koža oko roga i testerom rog odsječe. I kod odraslih goveda hiruškim putem može se odstraniti rog u slučaju ako je došlo do njegovog zapaljenja, preloma ili recimo kod zloćudnih bikova. 34
© Copyright 2024 Paperzz
