Call
for
papers
Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό
Ίδρυμα Ιονίων Νήσων
Έδρα Κεντρικής Διοίκησης
Ιωσήφ Μομφεράτου 27 & Ηλία Μηνιάτη,
Τ.Κ. 28100, Αργοστόλι, Κεφαλονιά
Tηλ.: 26710 25820 26710 25922
Fax: 26710 25923
e-mail: dioikisi@teiion.gr
Συντακτική Επιτροπή
Εκδότης-διευθυντής: Καθηγητής Ναπολέων
Μαραβέγιας
Διευθύντρια Σύνταξης: δρ Βάλια Καϊμάκη
Αρχισυνταξία: Ηλίας Νάτσιος – Θανάσης Κούτσης
Σχεδιασμός & Παραγωγή
LTH Advertising
Χαλκιδικής 89, Τ.Κ. 11855, Αθήνα
Τηλ.: 210 3454114
Fax: 210 3454811
e-mail: info@lth.gr
www.lth.gr
The open access scientific journal Odysseus calls for the electronic submission of original
papers by researchers (including Doctoral candidates) whose
interests are concerned with
the environmental and cultural
sustainability of the Mediterranean region, Topics covered
include, but are not limited to:
geography, environment, history, tourism, trade, communication, linguistics, etc.
Το παρόν υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης
«Ανάδειξη του Τεχνολογικού Ιδρύματος Ιονίων
Νήσων ως Διεθνούς Πόλου Εκπαίδευσης και Καινοτομίας» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό
Κοινωνικό Ταμείο-ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους.
Περιεχόμενα
Σημείωμα του εκδότη..................................................................5
Υλοποίηση προγραμμάτων στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007 - 2013
Επιχειρησιακό πρόγραμμα «Εκπαίδευση και δια βίου μάθηση»..............7
Θερινό Σχολείο στη Διοίκηση των Μέσων Ενημέρωσης
Χριστίνα Κ. Μπενέκη...................................................................17
Εκπαιδευτικές διά βίου δράσεις για τη συντήρηση και
επισκευή πνευστών και κρουστών μουσικών οργάνων
Διονύσιος Θ. Γ. Κατερέλος............................................................19
Ποιότητα των φυσικών υδάτων και διαχείριση των υγρών
αποβλήτων σε ευαίσθητα νησιωτικά οικοσυστήματα
Διονύσιος Κουλουγλιώτης, Αδαμαντία Καμπιώτη...............................33
Αποτίμηση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης του νησιωτικού
συμπλέγματος του Ιονίου από αλλόχθονα φυτικά είδη
Παύλος Μπουχάγιερ....................................................................43
Εγκατάσταση Πρότυπου Βιολογικού Αμπελώνα Ρομπόλας για
την Εκπαίδευση Αμπελοκαλλιεργητών και Φοιτητών
Γεράκης, Α., Γ. Δαναλάτος , Ε. Κατσαλήρου και Κ. Αδαμίδης..............51
Σημείωμα του εκδότη
Η πράξη «Ανάδειξη του Τεχνολογικού Ιδρύματος Ιονίων Νήσων ως Διεθνούς Πόλου Εκπαίδευσης και Καινοτομίας» αποτελεί αναμφίβολα τη σημαντικότερη δράση που έχει κληθεί να διαχειριστεί το ΤΕΙ Ιονίων Νήσων από την ίδρυσή του, αλλά και
την ατμομηχανή της ανάπτυξης που γνώρισε τα τελευταία χρόνια. Μέσα από την επιτυχημένη εφαρμογή του, το πρόγραμμα συνέβαλε στην ανάδειξη του Ιδρύματος σε έναν πόλο εκπαίδευσης,
έρευνας και καινοτόμου δράσης με έμφαση στην εξωστρέφεια και
τη διεθνοποίηση. Ακόμη, οι δράσεις του συντέλεσαν στην προώθηση της τοπικής ανάπτυξης και οικονομίας στα τρία νησιά όπου
υλοποιείται - την Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο και τη Λευκάδα.
Έτσι, μέσα στους είκοσι δύο μήνες εφαρμογής του, το πρόγραμμα έδωσε την ευκαιρία να
πραγματοποιηθούν μια σειρά από σημαντικές συνεργασίες με ελληνικά και ξένα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα, να αναβαθμιστεί η ερευνητική δραστηριότητα του εκπαιδευτικού προσωπικού και ιδίως να οικοδομηθεί μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ των Τμημάτων του
Ιδρύματος και των τοπικών κοινωνιών, η οποία δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ουσιαστική ανάδειξη και αξιοποίηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των νησιών και την προώθηση καινοτόμων επιχειρηματικών δράσεων.
Ο καθοριστικός ρόλος που έχει διαδραματίσει το Πρόγραμμα αυτό στην ανάπτυξη του
Ιδρύματός μας, η επιτυχής εφαρμογή του στις τοπικές κοινωνίες αλλά κυρίως η υποχρέωσή μας να διαδώσουμε τα ουσιαστικά αποτελέσματα των επιμέρους δράσεων και των βέλτιστων πρακτικών που αναπτύχθηκαν στον τομέα της διαχείρισης της πολυνησιωτικότητας,
ήταν τα στοιχεία εκείνα που μας οδήγησαν στην απόφαση να εκδώσουμε το παρόν ηλεκτρονικό περιοδικό που ονομάζεται «Odysseus Newsletter».
Με την έκδοση αυτή φιλοδοξούμε να καταγράψουμε και να παρουσιάσουμε με σαφή και
εύληπτο τρόπο την πορεία υλοποίησης του προγράμματος με σκοπό όχι απλά την ενημέρωση για τις επιμέρους δράσεις του, αλλά και την αξιοποίηση των αποτελεσμάτων όλης της
αξιόλογης έρευνας που διενεργήθηκε κατά την υλοποίησή του.
Επιπλέον, το παρόν περιοδικό αποτελεί τον προπομπό για την έκδοση του διεθνούς επιστημονικού περιοδικού ανοιχτής πρόσβασης «Οδυσσέας», που ήδη έχει ξεκινήσει τη λειτουργία του και βρίσκεται στο στάδιο της συγκέντρωσης και αξιολόγησης επιστημονικών εργασιών. Η θεματολογία του περιοδικού περιλαμβάνει τις επιστήμες του περιβάλλοντος, τη
γλωσσολογία, την ιστορία και άλλες επιστήμες που έχουν ως κοινό παρανομαστή τον πολιτισμό και τη Μεσόγειο. Στόχος της πρωτοβουλίας αυτής είναι να δημιουργηθεί ένας πόλος συνάντησης και συζήτησης γύρω από έρευνες σχετικές με τη διαχείριση και την προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της Μεσογείου. Τα άρθρα, τα οποία μπορούν να υποβάλλονται στην ελληνική, αγγλική ή γαλλική γλώσσα, επιλέγονται από διεθνή
ακαδημαϊκή επιτροπή, στην οποία μετέχουν ακαδημαϊκοί από ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας, της Γαλλίας, της Ισπανίας, της Ιταλίας, της Κύπρου και της Τουρκίας.
Ο Πρόεδρος της Δ.Ε.
Ναπολέων Μαραβέγιας
Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
>5
>7
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Υλοποίηση προγραμμάτων στο πλαίσιο
του ΕΣΠΑ 2007 - 2013
Επιχειρησιακό πρόγραμμα «Εκπαίδευση και
διά βίου μάθηση»
Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση»
(ΕΠΕΔΒΜ) αποτελεί ένα από τα Επιχειρησιακά Προγράμματα του Εθνικού
Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ), μέσω του οποίου χρηματοδοτούνται δράσεις για την εκπαίδευση σε όλες τις βαθμίδες του εκπαιδευτικού συστήματος, αλλά και για τη σύνδεση εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας, τη διά βίου μάθηση και την έρευνα. Το ΤΕΙ Ιονίων Νήσων συμμετέχει στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση»
με τις εξής Πράξεις:
i. Ανάδειξη του Τεχνολογικού Ιδρύματος Ιονίων Νήσων
ως Διεθνούς Πόλου Εκπαίδευσης και Καινοτομίας
ii. Δομή Απασχόλησης και Σταδιοδρομίας (ΔΑΣΤΑ) ΤΕΙ Ιονίων Νήσων
iii. Γραφείο Διασύνδεσης
iv. Πρακτική Άσκηση Φοιτητών ΤΕΙ Ιονίων Νήσων
v. Μονάδα Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας (ΜΚΕ) του
ΤΕΙ Ιονίων Νήσων
vi. Mονάδα Διασφάλισης Ποιότητας (ΜΟΔΙΠ) του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων
vii. Aνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων
viii. Ερευνητικά Προγράμματα «Αρχιμήδης ΙΙΙ» και «Θαλής»
>8
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Ανάδειξη του Τεχνολογικού Ιδρύματος Ιονίων
Νήσων ως Διεθνούς Πόλου Εκπαίδευσης και
Καινοτομίας
Ταυτότητα Πράξης
Επιχειρησιακό Πρόγραμμα:
Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση
Τίτλος Πράξης:
Ανάδειξη του Τεχνολογικού
Ιδρύματος Ιονίων Νήσων ως
Διεθνούς Πόλου Εκπαίδευσης
και Καινοτομίας
Χρονική Διάρκεια:
01/05/2011 – 30/04/2014
Προϋπολογισμός:
4.318.702,00 €
Επιστημονικός Υπεύθυνος:
Ναπολέων Μαραβέγιας,
Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
Η πράξη είναι δομημένη σε έξι δράσεις, στις οποίες εντάσσονται τριάντα
τρεις εξειδικευμένες προτάσεις. Οι γενικές δράσεις είναι οι ακόλουθες:
Δράση 1
Διαμόρφωση και οργάνωση ηλεκτρονικών
υποδομών για την υποστήριξη της εξ αποστάσεως
εκπαιδευτικής διαδικασίας, διοίκησης, επικοινωνίας
κ.ο.κ.
Δράση 2
Οργάνωση διεπιστημονικών και διατμηματικών
προγραμμάτων σπουδών
Δράση 3
Οργάνωση και λειτουργία θερινών προγραμμάτων
σπουδών
Δράση 4
Διάχυση εκπαιδευτικού έργου προς την τοπική
κοινωνία
Δράση 5
Εκπαιδευτική ενίσχυση του ψηφιακού σχολείου
(σύνδεση με Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση)
Δράση 6
Θεματικά πεδία έρευνας – μελέτες βάσης
Περιγραφή της Πράξης
Το πρόγραμμα «Ανάδειξη του Τεχνολογικού Ιδρύματος Ιονίων Νήσων ως
Διεθνούς Πόλου Εκπαίδευσης και Καινοτομίας» αποτελεί μία από τις σημαντικότερες δράσεις του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Σκοπός του είναι το ΤΕΙ να
καταστεί διεθνής πόλος εκπαίδευσης, έρευνας και καινοτόμου δράσης και
να συμβάλει στην αειφόρο ανάπτυξη των νησιών και στον περιορισμό των
μειονεκτημάτων που συνεπάγεται η νησιωτικότητα, μετατρέποντας την
ιδιαιτερότητα αυτή σε πλεονέκτημα.
Η πράξη προβλέπει μια σειρά από δράσεις για την ενεργό διασύνδεση και
διάδραση των τμημάτων του Ιδρύματος με την τοπική κοινωνία και οικονομία και την πραγματοποίηση συνεργασιών με ελληνικά και ξένα AEI, καθώς και ερευνητικά κέντρα. Οι συνεργασίες αυτές αναμένεται ότι θα λειτουργήσουν ως μοχλός οικονομικής ανάπτυξης για την περιοχή και θα
αναδείξουν τα Ιόνια Νησιά σε άξονες ελληνικού και διεθνούς ενδιαφέροντος.
Πορεία υλοποίησης
Το πρόγραμμα άρχισε να υλοποιείται τον Ιούλιο 2011. Ακολουθεί σύντομη περιγραφή της πορείας υλοποίησής του:
• Το 2011 ξεκίνησε η υλοποίηση της πρότασης Εκπαιδευτικές διά
βίου δράσεις για τη συντήρηση και επισκευή πνευστών και
κρουστών μουσικών οργάνων με τη διοργάνωση πέντε σεμιναρίων
στην Κεφαλονιά. Η δράση αυτή συνεχίστηκε και κατά το 2012, οπότε διοργανώθηκε ο δεύτερος κύκλος διαλέξεων ο οποίος απευθύνθηκε, πέρα από τους φοιτητές του Ιδρύματος, και στους μαθητές των Φιλαρμονικών Σχολών της Κεφαλονιάς και στους εκπαιδευτές τους. Στόχος της συγκεκριμένης πρότασης είναι η απόκτηση ειδικών γνώσεων
και η ανάδειξη δεξιοτήτων στη συντήρηση και επισκευή πνευστών και
κρουστών μουσικών οργάνων μέσα από ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα διά βίου κατάρτισης.
• Τα δύο τελευταία χρόνια πραγματοποιείται η δράση Οργάνωση και Λειτουγία Θερινών Προγραμμάτων Σπουδών. Η δράση αυτή αποτελεί μια
σημαντική εκπαιδευτική πρωτοβουλία του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, που στοχεύει στην ουσιαστική αξιοποίηση και προώθηση του επιστημονικού έργου που
παράγεται στο Ίδρυμα, τη διεύρυνση των συνεργασιών με ελληνικά και
ξένα Πανεπιστήμια, ερευνητικά ιδρύματα και κοινωνικούς φορείς, καθώς
και την εμβάθυνση των δεσμών του ΤΕΙ με την τοπική κοινωνία των Επτανήσων. Τα θερινά σχολεία προσφέρουν στους εκπαιδευόμενους επιστήμονες και εξειδικευμένους επαγγελματίες την ευκαιρία να πληροφορηθούν για
τις τελευταίες εξελίξεις στο πεδίο της ενασχόλησης και της έρευνάς τους και
να έλθουν σε επαφή με επιστήμονες και ειδικούς αναγνωρισμένου κύρους
από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Το καλοκαίρι του 2011 διοργανωθήκαν,
>9
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
>10
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
σε πιλοτικό επίπεδο, τα δύο πρώτα θερινά σχολεία και το καλοκαίρι του
2012 πραγματοποιήθηκαν άλλα οκτώ στα τρία νησιά ως ακολούθως:
ΖΑΚΥΝΘΟΣ
18 Ιουλίου - 29 Ιουλίου 2011
Θερινό Σχολείο για τη Διαχείριση του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος με τη συνεργασία των
Πανεπιστημίων Πειραιά και Αιγαίου, του Εθνικου Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου, της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας και του Institut
Marcel Mauss (Centre National de la Recherche
Scientifique & Ecole des Hautes Etudes en
Sciences Sociales) (Γαλλία).
ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ
22 Αυγούστου -2 Σεπτεμβρίου 2011
Θερινό Σχολείο για τη Διοίκηση των Μέσων
Ενημέρωσης με τη συνεργασία του Βρετανικού
Πανεπιστημίου «University of Stirling» και του
ΠαντείουΠανεπιστημίου.
ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ
2-13 Ιουλίου & 20-31 Αυγούστου 2012
Θερινό σχολείο για τη Βιολογική Γεωργία με
τη συνεργασία του School of Agriculture, Food
and Rural Development του Πανεπιστημίου του
Newcastle, του Τμήματος Γεωπονίας και της Κτηνιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και της Σχολής Τεχνολογίας Γεωπονίας των ΤΕΙ Κρήτης και Μεσολογγίου.
>11
ΛΕΥΚΑΔΑ
4 - 13 Ιουλίου 2012
Θερινό Σχολείο για την Κοινωνική Οικονομία με τη συνεργασία του Leeds Metropolitan
University (Ηνωμένο Βασίλειο): Faculty of
Business and Law και του Τμήματος Διοίκησης
Μονάδων Υγείας και Πρόνοιας του ΤΕΙ Αθήνας.
ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ
30 Ιουλίου - 10 Αυγούστου 2012
Θερινό Σχολείο για τη Βιολογική Αμπελουργία
και Οινολογία με τη συνεργασία του Τμήματος
Οινολογίας του Πανεπιστημίου του Bordeaux
(Γαλλία), του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, του Τμήματος Γεωπονίας του ΑΠΘ, του ΤΕΙ
Ηπείρου, του Department of Sciences of
the Systems Crops, Forest and Environment του
Πανεπιστημίου της Basilicata (Ιταλία) και του
Αγροτοβιομηχανικού του Συνεταιρισμού Παραγωγών Ρομπόλας Κεφαλονιάς.
ΖΑΚΥΝΘΟΣ
16 - 27 Ιουλίου 2012
Θερινό Σχολείο Ολοκληρωμένου Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού σε Νησιωτικό Περιβάλλον με τη συνεργασία του Τμήματος Περιβαλλοντικής Βιολογίας, Οικολογίας Βλάστησης και
Οικολογίας Τοπίου του Πανεπιστήμιο της Βιέννης (Αυστρία), του Τμήματος Αξιοποίησης Φυσικών Πόρων και Γεωργικής Μηχανικής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, του Εθνικού
Κέντρου Έρευνας Φυσικών Επιστημών Δημόκριτος, του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου
και της WWF Hellas.
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
>12
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
ΖΑΚΥΝΘΟΣ
30 Ιουλίου - 10 Αυγούστου 2012
Θερινό Σχολείο για τον Βιώσιμο Τουρισμό σε
Νησιωτικές Προστατευόμενες Περιοχές με
τη συνεργασία του Τμήματος Επιστημών της Θάλασσας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου.
ΚΕΦΑΛΟΝΙA
20 - 30 Αυγούστου 2012
Θερινό Σχολείο για τη Διοίκηση των Μέσων
Ενημέρωσης με τη συνεργασία των Βρετανικών Πανεπιστημίων University of Stirling και
King’s College, του Γερμανικού Ινστιτούτου Τηλεπικοινωνιών Wissenschaftliches Institut für
Kommunikationsdienste και του Παντείου Πανεπιστημίου.
ΖΑΚΥΝΘΟΣ
18 - 29 Αυγούστου 2012
Θερινό Σχολείο για τη Δυναμική και τη Διαχείριση του Μεσογειακού Θαλάσσιου Περιβάλλοντος με υποστήριξη από τα Πανεπιστήμια
Algarve (Πορτογαλία), Cardiff (Αγγλία), Lille-1
(Γαλλία) και σε συνεργασία με την Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, το Τμήμα Επιστημών Θάλασσας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, το Τμήμα
Ναυτιλιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά και το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Στροφάδων-Ζακύνθου.
>13
ΖΑΚΥΝΘΟΣ
27 Αυγούστου - 7 Σεπτεμβρίου 2012
Θερινό Σχολείο για τις Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών στην Ανάδειξη, Προβολή και Διαχείριση Φυσικών και Πολιτιστικών Πόρων για την Τουριστική Ανάπτυξη με
τη συνεργασία του Πανεπιστημίου της Limoges
(Γαλλία), του Centre Atlantique του PRES (Πόλος Έρευνας και Ανώτατης Εκπαίδευσης, Γαλλία),
του Τμήματος Πληροφορικής του Πανεπιστημίου
Πειραιά, του Ερευνητικού Εργαστηρίου Πολυμέσων της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών και του
Τμήματος Πληροφορικής του ΤΕΙ Αθήνας.
• Ξεκίνησε η υλοποίηση της μελέτης για την αποτίμηση της ποιότητας των φυσικών υδάτων και την απόδοση του βιολογικού καθαρισμού στη Ζάκυνθο.
• Ολοκληρώθηκε η εθνομουσικολογική μελέτη στο πλαίσιο της πρότασης Ιόνιο Μουσικό Αρχείο, που στοχεύει στη διάσωση του μουσικού πλούτου των Επτανήσων και αφορά στη δημιουργία ενός ενιαίου
ψηφιακού αρχείου όπου θα καταγράφεται η ποικιλία και το εύρος της
επτανησιακής μουσικής παράδοσης.
• Ολοκληρώθηκε ο προγραμματισμός δειγματοληψιών και ο καθορισμός
της περιοχής μελέτης για την πρόταση Περιβαλλοντικός πλούτος των
Ιονίων Νήσων για την ανάπτυξη του οικοτουρισμού – βάση δεδομένων, που αποσκοπεί στην καταγραφή των γνωστών φυτών σε Κεφαλονιά, Ζάκυνθο και Λευκάδα και τη συγκέντρωση των στοιχείων σε
μια ηλεκτρονική βάση δεδομένων στο Διαδίκτυο, ώστε να χρησιμοποιηθεί ως εκπαιδευτικό και ερευνητικό εργαλείο, αλλά και ως μέσο ανάδειξης της φυσικής κληρονομιάς των Ιονίων Νήσων. Επίσης, ολοκληρώθηκε και μέρος της επιτόπιας έρευνας.
• Πραγματοποιήθηκαν στα τρία νησιά σεμινάρια
για την αντιμικροβιακή και αντιοξειδωτική
δράση των αιθέριων ελαίων των αρωματικών
φυτών των Ιονίων Νήσων και την αξιοποίηση
τους στη τεχνολογία τροφίμων και φαρμάκων.
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
>14
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
• Πραγματοποιήθηκαν διαλέξεις και στα τρία νησιά για την αποτίμηση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης του νησιωτικού συμπλέγματος του Ιονίου από αλλόχθονα φυτικά είδη, με σκοπό την ευαισθητοποίηση και την εκπαίδευση της τοπικής κοινωνίας στην αντιμετώπιση του χωροκατακτητικού είδους Αΐλανθος, καθώς και τη μελέτη της υποβάθμισης των ευαίσθητων νησιωτικών οικοσυστημάτων.
• Ολοκληρώθηκε η υποστηρικτική μελέτη της πρότασης Διαχείριση
αποβλήτων αγροτικού και βιομηχανικού τομέα στα Ιόνια Νησιά,
που εξετάζει την ανάπτυξη και ενσωμάτωση της καινοτομίας στη διαχείριση των αποβλήτων και των περιβαλλοντικών επιπτώσεων προς
την κατεύθυνση της αειφορίας και της προστασίας των ιδιαίτερων νησιωτικών οικοσυστημάτων.
• Ολοκληρώθηκε η οργάνωση των μαθημάτων για την πρόταση Εκπαιδευτικές δράσεις για την αποτύπωση και διάδοση της παραδοσιακής επτανησιακής διατροφής, η οποία αποσκοπεί στην καταγραφή των τοπικών συνταγών και των προϊόντων που χρησιμοποιούνται σε αυτές, με απώτερο στόχο την ανάδειξη της τοπικής κουζίνας
και την ευρύτερη εφαρμογή της στα τοπικά εστιατόρια.
• Ολοκληρώθηκε η ανάλυση των αναγκών και η προετοιμασία του υλικού για την εκπαιδευτική πλατφόρμα στο πλαίσιο της πρότασης Ανάδειξη του πολιτιστικού πλούτου των Ιονίων Νήσων, που αφορά στην αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική και τις εκκλησίες μέσα από την
ανάπτυξη ενός προσαρμοστικού συστήματος καταγραφής των αντιπροσωπευτικών έργων.
• Ξεκίνησε η υλοποίηση της πρότασης Διεύρυνση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για την αειφορία στην α’ βάθμια και β’ βάθμια εκπαίδευση, και συγκεκριμένα η προετοιμασία του εκπαιδευτικού
προγράμματος και του σχεδιασμού των μαθημάτων. Σκοπός της είναι
η οργάνωση εκπαιδευτικών δράσεων για την ενίσχυση του Ψηφιακού
Σχολείου και την υλοποίηση μιας Ψηφιακής Τάξης γύρω από ζητήματα
περιβάλλοντος και αειφορίας, προβάλλοντας εισαγωγικά στοιχεία για
τον τομέα της βιολογικής καλλιέργειας και της αγροτικής παραγωγής,
ιδίως σε μικρά νησιά του Ιονίου Πελάγους.
• Στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής δράσης Ψηφιακή διαχείριση της
παράκτιας και νησιωτικής ορνιθοπανίδας, διοργανώθηκε το 2012
στη Ζάκυνθο επιμορφωτικό σεμινάριο με θέμα «Εκμάθηση τεχνικών
πεδίου, μεθόδων συστηματικής παρακολούθησης, χορήγησης πρώτων
>15
βοηθειών και περίθαλψης άγριας ορνιθοπανίδας», το οποίο απευθυνόταν σε προσωπικό φορέων που ασχολούνται με το περιβάλλον και ειδικότερα τις προστατευόμενες περιοχές.
• Υλοποιήθηκε μέρος της μελέτης Διεύρυνση και προβολή των συγκριτικών πλεονεκτημάτων των Ιονίων Νήσων, που στοχεύει στη
καταγραφή και αναλυτική παρουσίαση των τοπικών παραγωγικών, περιβαλλοντικών, οικονομικών, εκπαιδευτικών και λοιπών πλεονεκτημάτων της Περιφέρειας Ιονίων Νήσων Νήσων.
• Ολοκληρώθηκε η έρευνα πεδίου και τα ερωτηματολόγια για την πρόταση Φοιτητική Ζωή σε Πολυνησιωτικό Ίδρυμα, που αποσκοπεί
στην εξέταση του ζητήματος της εν γένει παρουσίας και δραστηριοποίησης των φοιτητών του Ιδρύματος στα Ιόνια Νησιά, τόσο στη φοιτητική όσο και στην καθημερινή τους δραστηριότητα. Η έρευνα παρουσιάστηκε σε σχετική ημερίδα και στα τρία νησιά.
• Ξεκίνησε το ερευνητικό έργο της πρότασης: Οπτικοακουστική Οικολογία: αποτύπωση του φυσικού περιβάλλοντος σε μορφή
ψηφιακού μουσείου-σχολείου περιβαλλοντικής εκπαίδευσης.
• Διοργανώθηκε ειδική παρουσίαση στη Λευκάδα για το ζήτημα της
τυποποίησης και ταυτοποίησης των επτανησιακών τυροκομικών προϊόντων, με σκοπό την ενίσχυση της ονομασίας προέλευσης
των τοπικών τυροκομικών προϊόντων, τη διά βίου εκπαίδευση όσων
ασχολούνται με την παραγωγή των προϊόντων αυτών καθώς και την
πραγματοποίηση συνεργασιών επιχειρησιακού τύπου με τοπικούς παραγωγούς και επιχειρηματίες.
• Ολοκληρώθηκε η έρευνα για την περιγραφή της διεθνούς αγοράς
οίνου και τοπικών προϊόντων που προέβλεπε η πρόταση Προώθηση
των τοπικών προϊόντων των Ιονίων Νήσων στην εγχώρια και διεθνή αγορά. Η έρευνα αυτή, η οποία παρουσιάστηκε σε σχετική ημερίδα, θα επιτρέψει την ανάδειξη μιας σειράς τοπικών προϊόντων όπως
λ.χ. το λάδι, τα τυροκομικά, το μέλι, η σταφίδα, οι οίνοι Ρομπόλα,
Βερντέα και Βερτζαμί τόσο σε διεθνές, όσο και σε τοπικό και εθνικό
επίπεδο. Επιπλέον, μέσω της συγκεκριμένης πρότασης θα επιτευχθεί η
χαρτογράφηση των δικτύων εμπορίας και των σύγχρονων ηλεκτρονικών μέσων προώθησης, γεγονός που θα επιτρέψει την αποδοτικότερη
αξιοποίηση των ευκαιριών που προσφέρονται στους κλάδους αυτούς.
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 01: Θερινό Σχολείο στη Διοίκηση
των Μέσων Ενημέρωσης
Χριστίνα Κ. Μπενέκη, Επίκουρος Καθηγήτρια,
Αναπληρώτρια Προϊσταμένη, Τμήμα Διοίκησης
Επιχειρήσεων, ΤΕΙ Ιονίων Νήσων
Δημοσιογράφοι στα «θρανία» του Web 2.0
Η συζήτηση για την ποιότητα και την ανάπτυξη των σπουδών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση πρέπει να αρχίσει να εξειδικεύεται και να εντάσσεται μέσα στην εκπαιδευτική διαδικασία. Το ευρύτερο σύνολο τέτοιων πρωτοβουλιών και δραστηριοτήτων, σε συνδυασμό με την απαιτούμενη πλέον εξωστρέφεια των τριτοβάθμιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, αποτελούν
πλέον αναγκαιότητα για την επιβίωση του ελληνικού δημόσιου πανεπιστημίου.
Σε αυτό το πλαίσιο, τα Τμήματα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Δημοσίων Σχέσεων & Επικοινωνίας και Τεχνολογίας Ήχου & Μουσικών Οργάνων του ΤΕΙ
Ιονίων Νήσων, σε συνεργασία με το Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων & Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου, τα Βρετανικά Πανεπιστήμια Stirling
και King's College (Λονδίνο) και το Γερμανικό Ινστιτούτο Τηλεπικοινωνιών Wissenschaftliches Institut für Kommunikationsdienste , επιχείρησαν
τη λειτουργία Θερινού Σχολείου για τη Διοίκηση των Μέσων Ενημέρωσης
στην Κεφαλονιά, έδρα των Τμημάτων.
Στις διαλέξεις και τις συζητήσεις του 1ου και του 2ου Θερινού Σχολείου
(22 Αυγούστου – 2 Σεπτεμβρίου 2011 και 20-30 Αυγούστου 2012), η έμφαση δόθηκε στα νέα ψηφιακά μέσα επικοινωνίας και στις συνεργατικές
πλατφόρμες του Web 2.0. Παράλληλα, εξετάστηκαν οι δυνατότητες για
νέες μορφές εργασίας, δημιουργίας και καινοτομίας στο υπό διαμόρφωση
τοπίο των σύγχρονων ΜΜΕ.
Απώτερος σκοπός του Θερινού Σχολείου είναι να καταστεί θεσμός επιμόρφωσης και εκπαίδευσης των επαγγελματιών της Επικοινωνίας, ένας χώρος
διεθνούς δημιουργικού επιστημονικού διαλόγου πάνω στις ραγδαίες εξελίξεις που συντελούνται στον τομέα. Παράλληλα, η λειτουργία του συντελεί στην επαύξηση της ανταγωνιστικότητας των Τμημάτων του ΤΕΙ Ιονίων
Νήσων και στην απόκτηση μιας νέας ταυτότητας εξωστρέφειας, με τη διασφάλιση ενός προγράμματος υψηλού επιπέδου εστιασμένου στην ολοκληρωμένη και διεπιστημονική προσέγγιση και σε συνεργασίες με διακεκριμένα πανεπιστήμια του εξωτερικού.
Οι 25 συμμετέχοντες, δημοσιογράφοι, μεταπτυχιακοί φοιτητές Επικοινωνίας και στελέχη μέσων ενημέρωσης, επί δύο εβδομάδες παρακολούθησαν ένα εντατικό πρόγραμμα διαλέξεων και παρουσιάσεων, διάρκειας 60
ωρών-ανά έτος, με συμμετοχή έντεκα καθηγητών από όλα τα συνεργαζόμενα πανεπιστημιακά τμήματα. Σε αυτές διερευνήθηκαν οι ανακατατάξεις που σημειώνονται σε διεθνές και τοπικό επίπεδο στον τομέα των παραδοσιακών και των ψηφιακών μέσων, τα νέα υβριδικά οργανωσιακά και
>17
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 01:
Θερινό Σχολείο στη
Διοίκηση των
Μέσων Ενημέρωσης
>18
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 01:
Θερινό Σχολείο στη
Διοίκηση των
Μέσων Ενημέρωσης
επιχειρηματικά μοντέλα, καθώς και ο εντοπισμός ευκαιριών για δυναμική
ανάπτυξη.
Επιπλέον, κάτω από την ομπρέλα του 1ου Θερινού Σχολείου, στο πολυσύχναστο κατά τους θερινούς μήνες Αργοστόλι διοργανώθηκε και μια
σειρά Ανοιχτών Συζητήσεων με στόχο την ουσιαστική συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στο δημόσιο διάλογο για θέματα που σχετίζονται με τα
ΜΜΕ. Ομιλητές ήταν γνωστοί δημοσιογράφοι και άνθρωποι της Επικοινωνίας, ειδικά προσκεκλημένοι στην Κεφαλονιά για τις εκδηλώσεις. Οι εισηγήσεις έδωσαν το έναυσμα για συζητήσεις που εστίασαν στον προβληματισμό γύρω από το εξαιρετικά επίκαιρο ζήτημα των Μέσων Ενημέρωσης και
των προκλήσεων τις οποίες αντιμετωπίζουν στη νέα ψηφιακή πραγματικότητα που διαμορφώνεται.
Άμεσος επόμενος στόχος είναι η καθιέρωση αυτού του Θερινού Σχολείου,
η προαγωγή του ώστε να γίνει τόπος συνάντησης και αλληλεπίδρασης για
τα μέσα ενημέρωσης, τις νέες τεχνολογίες και την ψηφιακή κουλτούρα. Η
ευκολία με την οποία αποδέχτηκαν την πρόσκληση σημαντικοί επιστήμονες από ελληνικά και ευρωπαϊκά πανεπιστήμια δίνει ένα σημαντικό εφαλτήριο προκειμένου τα επόμενα έτη να πολλαπλασιαστούν οι προσκλήσεις
σε άτομα που συνεισφέρουν ουσιαστικά στη διαμόρφωση των κυρίαρχων
τάσεων στα σύγχρονα ΜΜΕ.
Κεντρικός στόχος είναι η δημιουργία ενός διαδραστικού και συνεργατικού μαθησιακού περιβάλλοντος, το οποίο θα επιτρέπει στους συμμετέχοντες, με τη συνεργασία και την υποστήριξη των διδασκόντων, να γίνουν
συμπαραγωγοί γνώσης, να πειραματιστούν σε νέα μοντέλα επικοινωνίας,
δημοσιογραφίας και διαχείρισης περιεχομένου.
Δράση 09: Εκπαιδευτικές διά βίου δράσεις
για τη συντήρηση και επισκευή πνευστών
και κρουστών μουσικών οργάνων
>19
Διονύσιος Θ. Γ. Κατερέλος, Επίκουρος Καθηγητής
Τμήματος Τεχνολογίας Ήχου & Μουσικών Οργάνων,
ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, στο αντικείμενο: Ακουστική
Μουσικών Οργάνων
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
1. Εισαγωγή
Η ανάπτυξη προγράμματος εξ αποστάσεως εκπαίδευσης για την ενίσχυση
απομακρυσμένων περιοχών, όπως τα νησιά, που όμως συνδέονται ισχυρά από κοινή πολιτιστική ταυτότητα στα πλαίσια της ανάδειξης της υλικής
και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, αποτελεί ερευνητικό πεδίο βασικής
έρευνας στον τομέα της βελτίωσης της παροχής παιδείας και της εμβάπτισης στην πολιτιστική αυτή κληρονομιά, ώστε χρησιμοποιώντας τα μέσα
που παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία να ωφεληθούν οι τοπικές κοινωνίες.
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
>20
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
Τα Ιόνια Νησιά είναι συνδεδεμένα με τις Φιλαρμονικές τους. Από το 1816 που
αναφέρεται η πρώτη, βραχύβια, προσπάθεια ίδρυσης Φιλαρμονικής στη Ζάκυνθο, τα μέσα του 19ου αι. όπου σε διάστημα 5 ετών ιδρύονται οι Φιλαρμονικές της Πάλλης (Ληξουρίου), της Κεφαλληνίας (Αργοστολίου) και της Κέρκυρας (Φιλαρμονική Εταιρεία Κερκύρας) μέχρι σήμερα οι τοπικές κοινωνίες αντιλαμβάνονται τη Φιλαρμονική ως απόλυτα συνυφασμένη με κάθε δραστηριότητα, θρησκευτική, κοινωνική, πολιτιστική εν γένει. Επομένως, μπορεί κανείς
να ισχυριστεί ότι οι Φιλαρμονικές αποτελούν βασικό συστατικό της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς των Ιονίων.
Στοιχεία της Eurostat [1] δείχνουν ότι η απασχόληση στον τομέα του πολιτισμού, σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, με τον τεράστιο πολιτιστικό πλούτο και
την διαθέσιμη πολιτιστική κληρονομιά, αγγίζει μόλις και μετά βίας το 1.2%
της συνολικής απασχόλησης καταλαμβάνοντας την 27η θέση μεταξύ των κρατών-μελών της Ευρώπης των 27 συμπεριλαμβανομένων και της Κροατίας, της
Τουρκίας, της Ισλανδίας (που είναι πρώτη), της Νορβηγίας (δεύτερη) και της
Ελβετίας. Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό, αν ληφθεί υπόψη ότι η πολιτιστική
κληρονομιά της Ελλάδος μπορεί να αποτελέσει το κύριο ανταγωνιστικό τουριστικό προϊόν της. Στην περίπτωση που μας ενδιαφέρει, το τουριστικό προϊόν
«Φιλαρμονική Ιονίων» βρίσκεται σε δυναμική ανόδου, η οποία ενισχύεται αν
αντιμετωπισθεί ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά των Επτανήσων και υπαχθεί
στις νομικά κατοχυρωμένες πολιτικές συντήρησης και ανάδειξης, όπως αυτές
ορίζονται στο οικείο νομικό πλαίσιο (νόμος 3028/2002).
Ο τομέας των μουσικών οργάνων στην Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σε αρνητικό ισοζύγιο εξαγωγών – εισαγωγών [1] (στοιχεία για το 2009). Είναι ο μόνος
τομέας εμπορίου πολιτιστικών αγαθών με αρνητικό ισοζύγιο. Μάλιστα η σύγκριση μεταξύ των ετών 2004 και 2009 δείχνει ότι το ισοζύγιο αυτό αυξήθηκε
(μείωση εξαγωγών και αύξηση εισαγωγών). Ιδιαίτερα στην Ελλάδα τα στοιχεία
είναι δραματικά: 0.8 εκατομμύρια € από εξαγωγές, έναντι 18 εκατομμυρίων
€ για εξαγωγές (2009). Αυτό σημαίνει ότι ένα Τμήμα Ανώτατης Εκπαίδευσης
όπως το Τμήμα Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων του Τ.Ε.Ι. Ιονίων
Νήσων, σχεδόν μοναδικό στο αντικείμενο των μουσικών οργάνων στην Ευρώπη (ο τομέας θεραπεύεται και σε άλλα Ιδρύματα του εξωτερικού, αλλά όχι
ως αυτόνομος) μπορεί να αποτελέσει τον κινητήριο μοχλό για τη μείωση αυτού του αρνητικού ισοζυγίου τόσο σε Ελληνικό όσο και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο.
>21
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
2. Η Δράση 09
2.1 Γνωστικά Πεδία
Στόχος της Δράσης 09 με τίτλο «Συντήρηση και Επισκευή Πνευστών και
Κρουστών Μουσικών Οργάνων» του Προγράμματος «Ανάδειξης του Τ.Ε.Ι.
Ιονίων Νήσων σε Διεθνή Πόλο Εκπαίδευσης και Καινοτομίας» είναι η παροχή προς τους μαθητές των Φιλαρμονικών Σχολών των Ιονίων Νήσων
αλλά και προς τους φοιτητές του Ιδρύματος και την κοινωνία γενικότερα,
εξειδικευμένων γνώσεων πάνω στο γενικό τομέα «Φιλαρμονικές». Για την
επίτευξη του σκοπού αυτού συνεργάστηκαν Επιστήμονες και Εμπειροτέχνες από όλο το φάσμα των Επιστημών και των Κλάδων που σχετίζονται
με τη «Φιλαρμονική».
Τα γενικά πεδία που αναπτύχθηκαν είναι τα ακόλουθα:
1. Μουσικολογία. Η ιστορία των Φιλαρμονικών, η είσοδος και η ανάπτυξή τους στα Επτάνησα, οι αιτίες που ώθησαν τις τοπικές κοινωνίες να αναδείξουν αυτό το ιδιαίτερο πολιτισμικό παράγοντα.
2. Οργανολογία. Τα όργανα της Μπάντας και η ιστορική τους εξέλιξη με
έμφαση στις Επτανησιακές Μπάντες.
3. Εκπαίδευση. Η λαϊκή εκπαίδευση με μέσο τη φοίτηση του παιδιού σε
μια Φιλαρμονική.
4. Ακουστική. Η αναγνώριση των παραμέτρων, των μεγεθών και των ιδιαιτεροτήτων των μουσικών οργάνων της Μπάντας από την πλευρά της Φυσικής.
5. Συντήρηση. Αναγνώριση των τυχόν προβλημάτων που θα παρουσιάσουν τα όργανα κατά τη λειτουργία τους. Τρόποι πρωτοβάθμιας συντήρησης.
6. Επισκευή. Αναγνώριση της ανάγκης επισκευής των μουσικών οργάνων και μέθοδοι επισκευής πρώτου σταδίου.
7. Πολιτικές ανάδειξης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς ως
μοχλού ανάπτυξης.
>22
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
Ο στόχος του έργου ήταν να διεκπεραιωθεί και στα τρία νησιά – έδρες
του Τ.Ε.Ι. Ιονίων Νήσων καθώς και στην Κέρκυρα, μέσω διαδικτυακής διδασκαλίας. Παρότι στο στάδιο αυτό δεν κατέστη εφικτός ο ως άνω στόχος, το υλικό έχει συγκεντρωθεί και θα ικανοποιηθεί όταν αυτό καταστεί
δυνατό.
Στη δράση συμμετείχαν οι κάτωθι μέλη ΔΕΠ – ΕΠ και Επαγγελματίες:
• Δρ. Διονύσιος Θ. Γ. Κατερέλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Τεχνολογίας Ήχου & Μουσικών Οργάνων, Τ.Ε.Ι. Ιονίων Νήσων, στο αντικείμενο: Ακουστική Μουσικών Οργάνων
• Δρ. Νικόλαος Μπούκας, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Τεχνολογίας
Ήχου & Μουσικών Οργάνων, Τ.Ε.Ι. Ιονίων Νήσων, στο αντικείμενο: Μουσικολογία – Οργανολογία
• Δρ. Γεώργιος Παναγιάρης, Καθηγητής Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης, Τ.Ε.Ι. Αθήνας, στο αντικείμενο: Συντήρηση.
• Δρ. Κωνσταντίνος Καρδάμης, Λέκτορας Τμήματος Μουσικών Σπουδών, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, στο αντικείμενο: Μουσικολογία.
• Μαρία Μπακάλη, Τεχνολόγος Ήχου & Μουσικών Οργάνων, στο αντικείμενο: Συντήρηση – Επισκευή
• Νικόλαος Διπλάρης, Συντηρητής Μουσικών Οργάνων, στο αντικείμενο: Συντήρηση – Επισκευή
2.2 Πρόγραμμα Εκπαίδευσης
Η προτεινόμενη δράση αποτελεί ολοκληρωμένο πρόγραμμα κατάρτισης για
την απόκτηση ειδικών γνώσεων και την ανάδειξη δεξιοτήτων. Απευθύνεται
προς τους μαθητές των Φιλαρμονικών Σχολών των Ιονίων Νήσων, επειδή ο
τόπος αυτός ανάδειξε τις Φιλαρμονικές ως φορέα παροχής παιδείας και πολιτισμού για πάνω από 150 χρόνια. Επιπλέον, απευθύνεται στους φοιτητές
του Τμήματος Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων, ως μελλοντικούς
επαγγελματίες του χώρου, μοναδικούς κατέχοντες πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στο σχετικό αντικείμενο και, επομένως, ως τους μελλοντικούς
συνεργάτες των Φιλαρμονικών στα συγκεκριμένα ζητήματα.
Κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού του προγράμματος εκπαίδευσης ελήφθησαν υπόψη παράμετροι, οι οποίες δεν υπήρχαν κατά την υποβολή της πρότασης. Αυτές επικεντρώνονται στο χρόνο διεξαγωγής της δράσης. Ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε τη διεξαγωγή της δράσης κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, όταν οι μαθητές των Φιλαρμονικών Σχολών θα διαθέτουν περισσότερο χρόνο, χωρίς να είναι απασχολημένοι από τις σχολικές τους υποχρεώσεις. Η πρώτη, επομένως, απόφαση κατά τη διαδικασία σχεδιασμού
του προγράμματος εκπαίδευσης ήταν η χρονική προσαρμογή των διαλέξεων ώστε να διευκολύνονται οι μαθητές:
Βήμα 1. Οργάνωση διαλέξεων κατά τη διάρκεια αργιών (Σάββατο – Κυριακή). Η δεύτερη παράμετρος αφορά τη διαθεσιμότητα των εκπαιδευτών, ιδιαίτερα αυτών που θα πρέπει να μετακινηθούν από τις έδρες τους
στο Ληξούρι. Κατόπιν σχετικών διαβουλεύσεων καταρτήθηκε το ακόλουθο πρόγραμμα διαλέξεων:
Βήμα 2. Πρόγραμμα Διαλέξεων
Διάλεξη 1η Σάββατο 12/11/2011
Ώρα
Γνωστικό αντικείμενο
Θέμα
16:30 – 17:30
Ακουστική
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
17:30 – 18:30
Μουσικολογία
Περί Φιλαρμονικών και των
μουσικών οργάνων που
χρησιμοποιούν
18:30 – 19:30
Οργανολογία
Ιστορικά στοιχεία περί των
μουσικών οργάνων
Διάλεξη 2η Σάββατο 26/11/2011
Ώρα
Γνωστικό αντικείμενο
Θέμα
09:00 – 10:00
Ακουστική
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
10:00 – 12:00
Συντήρηση
Μουσικών Οργάνων
Συντήρηση Ξύλινων Πνευστών
Μουσικών Οργάνων
12:00 – 14:00
Συντήρηση
Μουσικών Οργάνων
Συντήρηση Χάλκινων Πνευστών
Μουσικών Οργάνων
15:00 – 17:00
Επισκευή Μουσικών
Οργάνων
Κατασκευή – Επισκευή Ξύλινων
Πνευστών Μουσικών Οργάνων
17:00 – 19:00
Επισκευή Μουσικών
Οργάνων
Κατασκευή – Επισκευή Χάλκινων
Πνευστών Μουσικών Οργάνων
19:00 – 21:00
Συντήρηση – Επισκευή Κατασκευή – Συντήρηση – Επισκευή
Μουσικών Οργάνων
Κρουστών Μουσικών Οργάνων
>23
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
>24
Διάλεξη 3η Σάββατο 03/12/2011
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
Ώρα
Γνωστικό αντικείμενο
Θέμα
09:00 – 10:00
Ακουστική
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
10:00 – 12:00
Συντήρηση
Μουσικών Οργάνων
Συντήρηση και Προστασία
Ξύλινων Πνευστών Μουσικών
Οργάνων
12:00 – 14:00
Συντήρηση
Μουσικών Οργάνων
Συντήρηση και Προστασία
Χάλκινων Πνευστών Μουσικών
Οργάνων
15:00 – 17:00
Επισκευή Μουσικών
Οργάνων
Επισκευή Ξύλινων Πνευστών
Μουσικών Οργάνων
17:00 – 19:00
Επισκευή Μουσικών
Οργάνων
Επισκευή Χάλκινων Πνευστών
Μουσικών Οργάνων
19:00 – 21:00
Συντήρηση –
Επισκευή Μουσικών
Οργάνων
Συντήρηση – Προστασία –
Επισκευή Κρουστών Μουσικών
Οργάνων
Διάλεξη 4η Σάββατο 14/01/2012
Ώρα
Γνωστικό αντικείμενο
Θέμα
16:30 – 17:30
Ακουστική
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
17:30 – 19:30
Μουσικολογία
Η Μπάντα στα Επτάνησα.
Μια Μακρά Ιστορία
Διάλεξη 5η Κυριακή 15/01/2012
Ώρα
Γνωστικό αντικείμενο
Θέμα
16:30 – 17:30
Ακουστική
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
17:30 – 19:30
Συντήρηση
Αρχές Συντήρησης Λαϊκού
Πολιτισμού λαμβάνοντας υπόψη
το Υλικό και το Άυλο
>25
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
Το ως άνω πρόγραμμα λειτούργησε για τις πέντε (5) πρώτες διαλέξεις.
Κατά τη δεύτερη φάση της δράσης επιτεύχθηκε ο αρχικός σχεδιασμός, ο
οποίος προέβλεπε τη διεξαγωγή της δράσης κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, όταν οι μαθητές των Φιλαρμονικών Σχολών διαθέτουν περισσότερο
χρόνο, χωρίς να είναι απασχολημένοι από τις σχολικές τους υποχρεώσεις.
Λόγω της θερινής δραστηριότητας των Φιλαρμονικών, σε συνεργασία με
τα άλλα μέλη της Ομάδας Υλοποίησης Έργου και τους Αρχιμουσικούς και
τα Διοικητικά Συμβούλια των Φιλαρμονικών της Κεφαλονιάς, αποφασίστηκε η δράση να διεξαχθεί εργάσιμες μέρες της εβδομάδας.
Με βάση το παραπάνω ενδεικτικό πρόγραμμα και λαμβάνοντας υπόψη τις
ως άνω αναφερθείσες νέες παραμέτρους το πρόγραμμα τροποποιήθηκε
εμπλουτιζόμενο στην παρακάτω μορφή:
Διάλεξη 1η Παρασκευή 06/07/2012
Ώρα
Γνωστικό αντικείμενο
Θέμα
09:00 – 10:00
Ακουστική
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
10:00 – 12:00
Συντήρηση
Μουσικών Οργάνων
Συντήρηση και Προστασία
Ξύλινων Πνευστών Μουσικών
Οργάνων
12:00 – 14:00
Συντήρηση
Μουσικών Οργάνων
Συντήρηση και Προστασία
Χάλκινων Πνευστών Μουσικών
Οργάνων
>26
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
15:00 - 17:00
Επισκευή Μουσικών
Οργάνων
Επισκευή Ξύλινων Πνευστών
Μουσικών Οργάνων
17:00 - 19:00
Επισκευή Μουσικών
Οργάνων
Επισκευή Χάλκινων Πνευστών
Μουσικών Οργάνων
19:00 - 21:00
Συντήρηση –
Επισκευή Μουσικών
Οργάνων
Συντήρηση – Προστασία –
Επισκευή Κρουστών Μουσικών
Οργάνων
Διάλεξη 2η Δευτέρα 09/07/2012
Ώρα
Γνωστικό αντικείμενο
Θέμα
09:00 – 10:00
Ακουστική
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
10:00 – 12:00
Συντήρηση
Μουσικών Οργάνων
Συντήρηση Ξύλινων Πνευστών
Μουσικών Οργάνων
12:00 – 14:00
Συντήρηση
Μουσικών Οργάνων
Συντήρηση Χάλκινων Πνευστών
Μουσικών Οργάνων
15:00 – 17:00
Επισκευή Μουσικών
Οργάνων
Κατασκευή – Επισκευή Ξύλινων
Πνευστών Μουσικών Οργάνων
17:00 – 19:00
Επισκευή Μουσικών
Οργάνων
Κατασκευή – Επισκευή Χάλκινων
Πνευστών Μουσικών Οργάνων
19:00 – 21:00
Συντήρηση – Επισκευή Κατασκευή – Συντήρηση – Επισκευή
Μουσικών Οργάνων
Κρουστών Μουσικών Οργάνων
Διάλεξη 3η Τετάρτη 18/07/2012
Ώρα
Γνωστικό αντικείμενο
Θέμα
09:00 – 10:00
Ακουστική
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
10:00 – 12:00
Μουσικολογία
Μπάντα στα Επτάνησα.
Μια Μακρά Ιστορία
>27
16:30 – 19:30
Οργανολογία
Τα χάλκινα πνευστά της
μπάντας. Ιστορική πορεία
Διάλεξη 4η Τετάρτη 25/07/2012
Ώρα
Γνωστικό αντικείμενο
Θέμα
09:00 – 10:00
Ακουστική
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
10:00 – 12:00
Μουσικολογία
Περί Φιλαρμονικών και των
μουσικών οργάνων που
χρησιμοποιούν
17:30 – 18:30
Οργανολογία
Ιστορικά στοιχεία περί των
μουσικών οργάνων
Διάλεξη 5η Παρασκευή 27/07/2012
Θέμα
Ώρα
Γνωστικό αντικείμενο
09:30 – 10:30
Ακουστική
10:30 – 12:30
Συντήρηση
Αρχές Συντήρησης Λαϊκού
Πολιτισμού λαμβάνοντας υπόψη
το Υλικό και το Άυλο
17:30 – 19:30
Συντήρηση
Πολιτιστική κληρονομιά και
τοπικές κοινωνίες
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
2.3 Ψηφιακό Υλικό για περαιτέρω αξιοποίηση
Οι διαλέξεις των μαθημάτων είναι όλες σε ψηφιακή μορφή (power point
presentations, pdf καθώς και σε video μια από τις διαλέξεις), οι δε σημειώσεις και το γενικό εκπαιδευτικό υλικό σε pdf αρχεία. Τα αρχεία αυτά
θα αναρτηθούν σε συγκεκριμένο πεδίο πλατφόρμας ψηφιακής τάξης και
η πρόσβαση σε αυτά θα επιτρέπεται με χρήση κωδικού που θα παραχωρεί ο ΥΦ.
Η επανάληψη της διαδικασίας ανέδειξε σημεία διαφορετικότητας, τα οποία
προέκυψαν λόγω βελτιώσεων στο παρεχόμενο εκπαιδευτικό υλικό. Η ψηφιακή συγκέντρωση και καταγραφή του κατ’ έτος υλικού αποτελεί πρωτογενές υλικό για τα παραδοτέα των ερευνητικών δράσεων (Γ1 και Γ2).
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
>28
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
• Προϋποθέσεις ηλεκτρονικής πλατφόρμας
Η διαδικασία αποτελεί σύστημα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, στην οποία
βασικό ρόλο παίζει η ηλεκτρονική πλατφόρμα ψηφιακής τάξης (digital
class). Δεν απαιτούνται ιδιαίτερες προϋποθέσεις από την ηλεκτρονική
πλατφόρμα, πέραν της δυνατότητας διαρκούς στήριξης της πρόσβασης
στο υλικό των μαθημάτων, με χρήση κωδικού. Επιθυμητή είναι η δυνατότητα τηλεδιάσκεψης για την συμμετοχή στη δράση ενδιαφερομένων από
τα άλλα νησιά στα οποία εδρεύει ο ΥΦ καθώς και από την Κέρκυρα.
• Υλικό που θα ανεβεί στο διαδίκτυο:
Το υλικό που θα ανέβει στο διαδίκτυο αποτελείται από:
α. Παρουσιάσεις:
α1.
α2.
α3.
α4.
α5.
Ακουστική Μουσικών Οργάνων
Διαχείριση Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Μουσικολογία Οργανολογία
Συντήρηση Κρουστών
Συντήρηση Πνευστών
β. Σημειώσεις:
(i) Η Μπάντα στα Επτάνησα - Μια Μακρά Ιστορία
(ii) Η Μπάντα στα Επτάνησα II
α) Ιστορική Επισκόπηση
β) Τα Χάλκινα Πνευστά
(iii) Διάλεξη Κρουστά
γ. Video:
(i) Buffet Clarinet Factory Tour
>29
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
(ii) How It’s Made - Rico Reeds
(iii) How It’s Made Drum Shells
(iv) How It’s Made Trumpets
(v) In The Factory: Making Besson Instruments
(vi) Making Trumpets: Factory Tour
(vii) Selmer Paris Saxophone Manufacturing
(viii) The Making Of A Buffet Crampon Clarinet
2.4 Οργάνωση – Επωφελούμενοι
Η δράση οργανώθηκε στην Κεφαλονιά, στο Παράρτημα του Τ.Ε.Ι. Ιονίων
Νήσων στο Ληξούρι, όπου και το Τμήμα Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών
Οργάνων. Δόθηκαν δέκα (10) διαλέξεις (5 διαλέξεις επαναλαμβανόμενες)
στα πιο πάνω αντικείμενα. Συνολικά παρακολούθησαν τη δράση εκατόν
σαράντα (140) άτομα, μέσος όρος παρακολούθησης 24.2 άτομα/διάλεξη
με μέσο όρο παρακολούθησης 1.74 διαλέξεις/άτομο.
Στο παρακάτω διάγραμμα (εικόνα 1) παρουσιάζεται η κατανομή των ατόμων που παρακολούθησαν τις διαλέξεις ανάλογα με την ιδιότητα με την
οποία προσήλθαν. Παρατηρείται ότι η πλειοψηφία, σχεδόν το 50%, των
ατόμων που παρακολούθησαν τη δράση είναι μέλη της κύριας κοινωνικής
ομάδας – στόχου του έργου, δηλαδή είναι Μαθητές των Φιλαρμονικών
Σχολών της Κεφαλονιάς. Το αποτέλεσμα κρίνεται ικανοποιητικό αν ληφθούν υπόψη ανασταλτικοί παράγοντες, όπως η απόσταση και η δυσκολία
μετακίνησης μεταξύ του Ληξουρίου και των άλλων οικισμών – εδρών των
Φιλαρμονικών, το ηλικιακό εύρος των Μαθητών (5 – 18 ετών κατά πλειοψηφία) οι σχολικές δραστηριότητες και απαιτήσεις των Μαθητών καθώς
>30
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
και το γενικότερο κλίμα απέναντι στο πολιτιστικό προϊόν [1]. Εντυπωσιακή είναι η απόλυτη συμμετοχή των Αρχιμουσικών και των Εκπαιδευτών
των Φιλαρμονικών του νησιού. Παρά το ότι σε ποσοστό αποτελούν μόλις το 4% των συμμετεχόντων, προσήλθαν και οι έξι (6) Αρχιμουσικοί και
Εκπαιδευτές που δραστηριοποιούνται στις Φιλαρμονικές της Κεφαλονιάς
(Δημοτική Φιλαρμονική Σάμης – Δημοτική Φιλαρμονική Πυλάρου, Φιλαρμονική Σχολή Κεφαλληνίας, Δημοτική Φιλαρμονική Αργοστολίου, Δημοτική Φιλαρμονική Λειβαθούς και Φιλαρμονική Σχολή Ληξουρίου)
Δεύτερη μεγάλη κατηγορία συμμετεχόντων αποτελούν με 34% οι Φοιτητές του Τμήματος Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων του Τ.Ε.Ι.
Ιονίων Νήσων. Ακολουθούν με 11.5% εκπρόσωποι από διάφορους φορείς, όπως την Περιφέρεια Ιονίων Νήσων, την Κοινωφελή Επιχείρηση του
Δήμου Κεφαλονιάς, την Α’ Βάθμια και τη Β’ Βάθμια Εκπαίδευση, τοπικά
ΜΜΕ, κ.α. Οι φορείς αυτοί ωφελήθηκαν ιδιαίτερα από τις διαλέξεις των
προαναφερθέντων πεδίων 1 και 7. Τέλος, στις εκδηλώσεις της δράσης
συμμετείχε και ένα μέλος Δ.Σ. Φιλαρμονικής.
Κατά τη διάρκεια των διαλέξεων χρησιμοποιήθηκαν και διανεμήθηκαν
στους συμμετέχοντες αναλώσιμα υλικά των οποίων η προμήθεια έγινε
μέσα από το «Πρόγραμμα Ανάδειξης του Τ.Ε.Ι. Ιονίων Νήσων σε Διεθνή
Πόλο Εκπαίδευσης και Καινοτομίας».
Η οργάνωση της δράσης με βάση την προσέλκυση κοινού που παρουσίασε κρίνεται ικανοποιητική τόσο ως προς το πρόγραμμα εκπαίδευσης,
όσο και ως προς την κάλυψη των επιμέρους αντικειμένων. Στο αποτέλεσμα αυτό συνετέλεσαν οι συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί, μέσω του ζήλου
και της προθυμίας με την οποία ανέλαβαν το έργο τους. Επιπλέον, η συνεργασία μεταξύ του ΕΥ του έργου και των μελών της Ομάδας Υλοποίησης
ήταν σε όλα τα στάδια άψογη και απρόσκοπτη. Αυτό καταδεικνύεται από
Κατανομή Συμμετεχόντων
16
6
Αρχιμουσικοί - Εκπαιδευτέσ
Μαθητέσ
Μέλη Δ.Σ. Φιλαρμονικών
Φοιτητέσ
48
69
Εκπρόσωποι Φορέων - Ιδιώτεσ
1
Εικόνα 1. Κατανομή παρακολουθησάντων τις διαλέξεις της δράσης ανά ιδιότητα
>31
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 09:
Εκπαιδευτικές διά βίου
δράσεις για τη συντήρηση
και επισκευή πνευστών
και κρουστών
μουσικών οργάνων
το απτό αποτέλεσμα της ενεργού συμμετοχής στη δράση ατόμων από όλη
την Κεφαλονιά, τα οποία δεν εφείσθησαν του χρόνου, του κόπου και των
εξόδων ώστε να παρευρεθούν.
Ο τελικός στόχος της δράσης, η ανάπτυξη διαδικτυακών μαθημάτων και
η δι’ αυτής μετατροπή της πολυνησιωτικότητας από μειονέκτημα σε πλεονέκτημα βρίσκεται στο τελικό στάδιο, υπολειπομένων μόνον τεχνικών λεπτομερειών.
3. Συμπέρασμα
Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά των Ιονίων Νήσων και ιδιαιτέρως το στοιχείο αυτής που περιλαμβάνει τις Φιλαρμονικές, εμφανίζει ιδιαίτερη δυναμική στην τοπική κοινωνία. Επομένως, με την παρουσία του Τμήματος Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων, μέσα από την καθαυτό λειτουργία του, ως μοναδικού στην Ελλάδα στο συγκεκριμένο αντικείμενο και
ενός από τα πολύ λίγα της Ευρώπης αλλά και από τη διοργάνωση δράσεων, όπως η προκείμενη, το ιδιαίτερο αυτό κοινό πολιτιστικό προϊόν του
πολυνησιωτικού χώρου του Ιονίου, μπορεί να αποτελέσει μοχλό ανάπτυξης των τοπικών κοινωνιών. Ιδιαιτέρως δε, η θεραπεία του συγκεκριμένου
αντικειμένου (Τεχνολογία Μουσικών Οργάνων) στο Τ.Ε.Ι. Ιονίων Νήσων
το καθιστά όντως Διεθνή Πόλο και στην Εκπαίδευση και στην Καινοτομία.
4. Αναφορές
[1] Cultural Statistics, 2011 edition, Eurostat, European Commission
Δράση 21: Ποιότητα των φυσικών υδάτων
και διαχείριση των υγρών αποβλήτων σε
ευαίσθητα νησιωτικά οικοσυστήματα
>33
Διονύσιος Κουλουγλιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής
και Αδαμαντία Καμπιώτη, Επιστημονική Συνεργάτης,
Τμήμα Τεχνολογίας Περιβάλλοντος & Οικολογίας,
ΤΕΙ Ιονίων Νήσων
Δράση 21:
Ποιότητα των φυσικών
υδάτων και διαχείριση
των υγρών αποβλήτων
σε ευαίσθητα νησιωτικά
οικοσυστήματα
1. Εισαγωγή
Κύριος στόχος του παρόντος έργου ήταν η εκτίμηση της ποιότητας των
φυσικών υδάτων της Ζακύνθου. Δευτερευόντως πραγματοποιήθηκε και
μία αρχική καταγραφή και αποτίμηση των διαφόρων μεθόδων διαχείρισης
των υγρών αποβλήτων στο νησί και εξετάστηκε η ανάγκη και η πιθανότητα επαναχρησιμοποίησης γκρι νερού προκειμένου να επιτευχθεί χρηστή
διαχείριση των υδάτινων πόρων. Το πιο σημαντικό αποτέλεσμα της μελέτης και στο οποίο θα επικεντρωθούμε παρακάτω, είναι η δημιουργία μίας
βάσης δεδομένων για πρώτη φορά αναφορικά με την σύσταση και τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά των φυσικών υδάτων του νησιού κατά τη διάρκεια ενός ολόκληρου έτους μέσα από συστηματικές δειγματοληψίες σε
14 διαφορετικά σημεία. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε με τη συμβολή μόνιμων μελών εκπαιδευτικού προσωπικού (Δ. Κουλουγλιώτης, Ε. Ηρειώτου),
επιστημονικών συνεργατών και ερευνητών (Α. Καμπιώτη, Χ. Τόκη, Α. Παναγοπούλου), προπτυχιακών φοιτητών (Γ. Κονιδάρη, Ε. Μακαριάδου, Α.
Κολοκοτσά) και βοηθητικού προσωπικού (Α. Παράσχη, Σ. Ζούγρας).
Η Ζάκυνθος αποτελεί το νοτιότερο νησί του Ιόνιου πελάγους με συνολική έκταση 408 Κm2 και συνολικό μήκος ακτογραμμής 123 Κm. Το έδαφος της είναι κατά τα 2/3 ορεινό (ψηλότερες κορυφές Βραχίονας 758 μ
και Σκοπός 492 μ) και κατά το 1/3 πεδινό. Παρουσιάζει δε μεγάλη ποικιλία γεωλογικών σχηματισμών και πετρωμάτων. Ο μόνιμος πληθυσμός της
ανέρχεται στους 40.650 κατοίκους (απογραφή 2011) αλλά πολλαπλασιάζεται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες λόγω του τουρισμού. Αυτό το δημογραφικό γεγονός σε συνδυασμό με τα ιδιαίτερα υδρογεωλογικά χαρακτηριστικά του νησιού επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την ποιότητα και τη διαχείριση των υδάτινων πόρων.
2. Φυσικοχημικά χαρακτηριστικά των υδάτων
Οι θεμελιώδεις γνώσεις των ποιοτικών χαρακτηριστικών του νερού αποτελούν βασική προϋπόθεση για την ορθολογική και ολοκληρωμένη διαχείρισή του. Με βάση τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά προσδιορίζεται ο βαθμός, τα στάδια και οι μέθοδοι επεξεργασίας του όταν αυτό προορίζεται για
ανθρώπινη κατανάλωση.
Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του νερού μπορούν να διακριθούν σε φυσι-
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
>34
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 21:
Ποιότητα των φυσικών
υδάτων και διαχείριση
των υγρών αποβλήτων
σε ευαίσθητα νησιωτικά
οικοσυστήματα
κοχημικά, βιοχημικά και μικροβιολογικά. Στα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά συμπεριλαμβάνονται η θερμοκρασία, η οξύτητα, η αλκαλικότητα, η
αγωγιμότητα, η αλατότητα, η θολότητα, η οσμή, η γεύση, το χρώμα, οι
στερεές ουσίες, διάφορα άλατα, η σκληρότητα του νερού. Στη συνέχεια
παρουσιάζονται συνοπτικά τα πειραματικά αποτελέσματα όσον αφορά σε
αυτά τα χαρακτηριστικά.
2.1 Πειραματικό Μέρος
Συλλέχθηκαν δείγματα από διάφορες περιοχές της ανατολικής Ζακύνθου,
όπως φαίνεται στον χάρτη του Σχήματος 1. Τα δείγματα προέρχονται από
υπόγεια ύδατα και πηγές που χρησιμοποιούνται για ύδρευση και άρδευση
στο νησί της Ζακύνθου. Οι μετρήσεις των παραμέτρων pH, αλατότητας,
αγωγιμότητας, διαλυμένου οξυγόνου, Ολικών Διαλυμένων Στερεών και
θερμοκρασίας, πραγματοποιήθηκαν άμεσα στο σημείο δειγματοληψίας με
τη βοήθεια ενός φορητού οργάνου μοντέλο HI9828 της εταιρείας HANNA.
Οι δειγματοληψίες ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 2012 και επαναλήφθηκαν κάθε μήνα μέχρι και τον Ιούλιο του 2012.
Σχήμα 1. Χάρτης με τα σημεία δειγματοληψίας στο νησί της Ζακύνθου.
2.2 Αποτελέσματα
Στην συνέχεια παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των μετρήσεων που αφορούν το pH, τη συγκέντρωση του διαλυμένου οξυγόνου, την αγωγιμότητα, τη θερμοκρασία και την αλατότητα που προσδιορίστηκαν στα νερά από
τις διάφορες περιοχές της Ζακύνθου (Πίνακας 1).
Η συγκέντρωση του διαλυμένου οξυγόνου στα νερά που μελετήθηκαν
ήταν πολύ χαμηλή και κυμάνθηκε από 0.030 - 5.210 ppm, με μέση συγκέντρωση 2.785 ppm. Το οξυγόνο της ατμόσφαιρας διαλύεται ή διαχέεται φυσικά στο νερό. Ένας άλλος τρόπος εμπλουτισμού των φυσικών νερών σε οξυγόνο είναι η φωτοσυνθετική παραγωγή οξυγόνου από τα ανώτερα υδρόβια φυτά και το φυτοπλαγκτόν.
Πίνακας 1: Ελάχιστη, μέγιστη και μέση τιμή μερικών φυσικοχημικών παραμέτρων στα νερά της Ζακύνθου.
Ελάχιστο
Μέγιστο
Μέσος όρος
Διαλυμένο
οξυγόνο
(ppm)
0,030
5,210
2,785
Θερμοκρασία
(oC)
10,9
25,5
16,8
Αγωγιμότητα
(μS/cm)
588
3646
963
Ολικά
διαλυμένα
στερεά (ppm)
294
1823
482
Αλατότητα ‰
0,29
1,94
0,48
pH
6,71
7,10
6,90
Η συγκέντρωση του διαλυμένου οξυγόνου στο νερό αποτελεί αναμφισβήτητο δείκτη της κατάστασης και της βιωσιμότητας του υδάτινου οικοσυστήματος. Όταν τα επίπεδα του διαλυμένου οξυγόνου βρίσκονται κάτω
από 3 ppm, προκαλούν στρες στους περισσότερους υδρόβιους οργανισμούς, ενώ επίπεδα κάτω από 2 ή 1 ppm δεν ευνοούν τη ζωή των ψαριών.
Επίπεδα 5 ή 6 ppm είναι συνήθως τα χαμηλότερα όρια για την ανάπτυξη
και τις δραστηριότητες των υδρόβιων οργανισμών. Όταν στα φυσικά νερά
καταλήξουν οργανικές ύλες, το διαλυμένο οξυγόνο καταναλώνεται λόγω
της αερόβιας αναπνοής των μικροοργανισμών που τις αποσυνθέτουν.
Η θερμοκρασία είναι μία παράμετρος που υπεισέρχεται σε όλες τις φυσικοχημικές και βιοχημικές αντιδράσεις. Η πλέον επιθυμητή διακύμανση της
>35
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 21:
Ποιότητα των φυσικών
υδάτων και διαχείριση
των υγρών αποβλήτων
σε ευαίσθητα νησιωτικά
οικοσυστήματα
>36
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 21:
Ποιότητα των φυσικών
υδάτων και διαχείριση
των υγρών αποβλήτων
σε ευαίσθητα νησιωτικά
οικοσυστήματα
θερμοκρασίας του νερού που προορίζεται για πόσιμο είναι μεταξύ 5 και
12 ˚C, ενώ η ανώτατη παραδεκτή θερμοκρασία είναι οι 12 ˚C (ΦΕΚ 53
/ 20.02.1986, τεύχος Β’). Η θερμοκρασία που προσδιορίστηκε στα ύδατα
που αναλύθηκαν κυμάνθηκε όπως φαίνεται στον Πίνακα 3.1, μεταξύ 10.9
˚C και 25.5 ˚C, με μέση τιμή 16.8 ˚C. Οι θερμοκρασίες αυτές είναι πολύ
υψηλότερες σε σχέση με αυτές που συνήθως προσδιορίζονται στα φυσικά
νερά, ενώ στα περισσότερα δείγματα η θερμοκρασία είναι μεγαλύτερη από
την ανώτατη παραδεκτή θερμοκρασία των 12 ˚C.
Η ενεργός οξύτητα (pH) του νερού εξαρτάται από τη θερμοκρασία, την
αλατότητα, τις συγκεντρώσεις του διοξειδίου του άνθρακα και του οξυγόνου, καθώς και από τη μεταβολική δραστηριότητα των υδρόβιων οργανισμών (φωτοσύνθεση, αναπνοή) και την αποσύνθεση των οργανικών ουσιών. Η ενεργός οξύτητα επηρεάζει πολλές βιολογικές και χημικές αντιδράσεις και πολλές φορές χρησιμεύει σαν δείκτης ρύπανσης. Το σύνολο
των βιοχημικών αντιδράσεων πραγματοποιείται σε ουδέτερο pH. Τα φυσικά νερά έχουν τιμές pH που κυμαίνονται μεταξύ 4.0 και 9.0, ενώ τιμές
από 6.5 έως 8.5 είναι στις περισσότερες περιπτώσεις οι καταλληλότερες
για τους υδρόβιους οργανισμούς. Η ανώτατη παραδεκτή τιμή pH για το
πόσιμο νερό είναι 9.5 (ΦΕΚ 53 / 20.02.1986, τεύχος Β’). Το εύρος τιμών
του pH που προσδιορίστηκε ήταν μεταξύ 6.71 με 7.10, με μέση τιμή pH
6.90. Οι τιμές αυτές είναι μέσα στο εύρος τιμών που παρουσιάζουν τα φυσικά νερά, και σε κανένα δείγμα δεν παρατηρήθηκε τιμή μεγαλύτερη από
9.5, που είναι η ανώτατη παραδεκτή τιμή pH για το πόσιμο νερό (ΦΕΚ 53
/ 20.02.1986, τεύχος Β’).
Η ηλεκτρική αγωγιμότητα του νερού αναφέρεται στην ικανότητά του να μεταφέρει ηλεκτρικά φορτία. Οι τιμές της αγωγιμότητας είναι ενδεικτικές για
την ποιότητα των φυσικών νερών. Απότομη αύξηση της αγωγιμότητας του
νερού ενός φυσικού αποδέκτη αποτελεί ένδειξη ρύπανσης. Συνήθως στα φυσικά γλυκά νερά η αγωγιμότητα κυμαίνεται από 50 - 1500 μS/cm. Με την
αγωγιμότητα συνδέεται και η αλατότητα, η οποία εκφράζεται ως ποσοστό επί
τοις χιλίοις (S ‰). Η αλατότητα είναι η περιεκτικότητα του νερού σε αλάτι (NaCl) και ορίζεται ως η «συνολική ποσότητα των στερεών ουσιών σε
γραμμάρια που περιέχονται σε 1 Kg θαλασσινό νερό, όταν όλα τα ανθρακικά (CO32-) έχουν μετατραπεί σε οξείδια, τα βρωμιούχα (Br-) και ιωδιούχα
(I-) έχουν αντικατασταθεί από χλωριούχα (Cl-) ιόντα και έχει οξειδωθεί όλη
η οργανική ύλη». Οι τιμές της ηλεκτρικής αγωγιμότητας που προσδιορίστηκαν στα δείγματα κυμάνθηκαν από 588 έως 3646 μS/cm, με μέση τιμή 963
μS/cm. Οι τιμές αυτές είναι πολύ υψηλότερες από την ενδεικτική τιμή των
400 μS/cm για το πόσιμο νερό, ενώ σε αρκετά δείγματα παρουσιάστηκαν και
τιμές μεγαλύτερες από 2500 μS/cm, που είναι η ανώτατη επιτρεπτή τιμή για
την ηλεκτρική αγωγιμότητα στο πόσιμο νερό. Οι τιμές για την αλατότητα των
υδάτων κυμάνθηκαν από 0.29 - 1.34 ‰, με μέση τιμή 0.48 ‰.
Τέλος, στα φυσικά συστατικά του νερού ανήκουν τα ολικά στερεά (ΤS), τα οποία
βρίσκονται αιωρούμενα (ΤSS) ή διαλυμένα (ΤDS) στη μάζα του νερού. Οφείλονται κυρίως στην παρουσία ευδιάλυτων ανόργανων αλάτων όπως χλωριούχα,
θειικά, νιτρικά, νιτρώδη, αμμωνιακά κλπ. Η τιμή TDS είναι σημαντική για την αξιολόγηση της ποιότητας του πόσιμου νερού. Η ανώτατη παραδεκτή τιμή: 1500
ppm. Οι συγκεντρώσεις των Ολικών Διαλυμένων Στερεών (TDS) στα δείγματα
κυμάνθηκαν από 294 εως και 1823 ppm, με μέση συγκέντρωση 482 ppm.
3. Ιοντική Σύσταση Υδάτων
Το νερό αποτελείται από διάφορα οργανικά και ανόργανα συστατικά.
Πρακτικά όλα τα στοιχεία ή οι ενώσεις που αποτελούν το στερεό φλοιό της
γης μπορούν να βρεθούν στα φυσικά νερά σε διάφορες ποσότητες ανάλογα τις φυσικές, χημικές, γεωλογικές και βιολογικές διεργασίες. Πολλές ιδιότητες του νερού, όπως το χρώμα και η γεύση του, εξαρτώνται από
την περιεκτικότητα του σε ορισμένες ενώσεις οι συγκεντρώσεις των οποίων είναι της τάξης των μερικών mg/l, και αναφέρονται συνήθως ως βασικά ιόντα. Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα των μετρήσεων μερικά από τα βασικά ανιόντα και κατιόντα που συναντώνται στα φυσικά νερά.
3.1 Πειραματικό Μέρος
Για την ανάλυση των ιόντων, τα δείγματα συλλέχθηκαν σε δοχεία από
πολυαιθυλένιο όγκου 250 μl, που ήταν πλυμένα με υπερκάθαρο νερό.
Τα δείγματα φυλάσσονται στους 4°C, μέχρι την ανάλυση τους. Τα ανιόντα που προσδιορίστηκαν είναι τα παρακάτω: Cl-, Br-, F-, NO3-, NO2-,
SO42- και HPO4-2. Τα κατιόντα που προσδιορίστηκαν είναι τα παρακάτω:
Na+, NH4+, K+, Mg2+ και Ca2+. Ο προσδιορισμός των ιόντων πραγματοποιήθηκε με ιοντική χρωματογραφία (USEPA, 1993, Standard Methods,
1995).
Ο ποσοτικός προσδιορισμός των δειγμάτων γίνεται με τη χρήση καμπύλων αναφοράς. Για τις καμπύλες αναφοράς παρασκευάζονται τουλάχιστο
πέντε διαφορετικών συγκεντρώσεων πρότυπα διαλύματα, που περιέχουν
τα αναλυόμενα ιόντα, τα οποία αναλύονται στην αρχή και στο τέλος της
ημέρας. Ενδιάμεσα στα δείγματα, η σταθερότητα και η επαναληψιμότητα της μεθόδου ελέγχεται με λευκά και πρότυπα διαλύματα, που δεν πρέπει να παρουσιάζουν μεγαλύτερη απόκλιση από 5 % σε σχέση με τις αρχικές μετρήσεις.
3.2 Αποτελέσματα και Συζήτηση
3.2.1 Προσδιορισμός Ανιονικής Σύστασης
Σε όλα τα δείγματα στα οποία έγινε ανάλυση της ιοντικής τους σύστασης
προσδιορίστηκαν τα ιόντα Cl-, Br-, NO3- και SO4-2, ενώ σε κανένα από τα
δείγματα δεν ανιχνεύτηκαν νιτρώδη ανιόντα και μόνο σε ένα δείγμα ανιχνεύτηκε HPO4-2 η συγκέντρωση του οποίου ήταν 3.75 mg/l.
Τα χλωριούχα ιόντα είναι ευρέως διαδεδομένα στη φύση σαν άλατα νατρίου (NaCl), καλίου (KCl), ασβεστίου (CaCl2) και μαγνησίου (MgCl2).
Προέρχονται από τη διάβρωση των πετρωμάτων, είναι πολύ ευδιάλυτα και
εισδύουν στο έδαφος ή μεταφέρονται σε κλειστές δεξαμενές και τους ωκεανούς. Μπορεί όμως να προκύψουν και από τη χρήση λιπασμάτων, από
λύματα και βιομηχανικά απόβλητα ή διείσδυση θαλασσινού νερού σε παράκτιες περιοχές. Στα δείγματα των υδάτων από το νησί της Ζακύνθου οι
>37
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 21:
Ποιότητα των φυσικών
υδάτων και διαχείριση
των υγρών αποβλήτων
σε ευαίσθητα νησιωτικά
οικοσυστήματα
0,50
0,45
0,40
0,35
0,30
0,25
0,20
0,15
0,10
0,05
0,00
140
120
100
80
60
40
20
12
γ-
2
Αυ
-1
υν
2
Ιο
αϊ
-1
12
Μ
ρ-
-1
2
Απ
2
Μ
αρ
εβ
-1
12
Φ
Ια
ν-
11
κ-
Δε
-1
1
Ο
κτ
11
0
π-
Δράση 21:
Ποιότητα των φυσικών
υδάτων και διαχείριση
των υγρών αποβλήτων
σε ευαίσθητα νησιωτικά
οικοσυστήματα
Σε
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
συγκεντρώσεις των ιόντων χλωρίου κυμάνθηκαν από 2.8 - 1066 mg/l. Παρατηρούμε ότι σε ποσοστό μόλις 3.3 % των δειγμάτων που αναλύθηκαν, η συγκέντρωση των χλωριούχων ανιόντων ήταν μεγαλύτερη από την ανώτατη επιτρεπτή συγκέντρωση (250 mg/l) που έχει προταθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Council Directive 1998).
Οι συγκεντρώσεις των βρωμιούχων ανιόντων στα δείγματα κυμαίνονται από
0.020 έως 3.225 mg/l. Παρατηρείται ότι σε ποσοστό περίπου 1.7 % επί του
συνόλου των δειγμάτων η συγκέντρωση ήταν μεγαλύτερη από 1 mg/l (Σχήμα 2).
Οι συγκεντρώσεις των θειικών ανιόντων, που προσδιορίστηκαν στα δείγματα,
κυμαίνονται από 2.04 έως 165.56 mg/l, με μέση συγκέντρωση 64.95 mg/l.
Από το Σχήμα 2 είναι φανερό ότι στο 85.16 % του συνόλου των δειγμάτων οι
συγκεντρώσεις κυμαίνονται από 40 εως 150 mg/l, ενώ σε κανένα δείγμα δεν
προσδιορίστηκαν συγκεντρώσεις υψηλότερες από την ανώτερη επιτρεπτή συγκέντρωση (250 mg/l), με βάση τις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Council
Directive 1998).
Στο Σχήμα 3 παρουσιάζεται η μεταβολή της συγκέντρωσης του Cl- και του Brγια το νερό στη περιοχή Μαρίνα Ζακύνθου, για το χρονικό διάστημα 9/2011 εως
8/2012, όπου φαίνεται ότι οι συγκεντρώσεις των δύο ιόντων ακολουθούν την ίδια
τάση, γεγονός που ενισχύει την υπόθεση ότι τα δύο αυτά ανιόντα έχουν κοινή
πηγή προέλευσης, την θάλασσα. Παρατηρείται μια εποχική μεταβολή της συγκέντρωσης των ιόντων. Το φαινόμενο αυτό δικαιολογείται αν ληφθεί υπόψη ότι το
καλοκαίρι είναι περίοδος ξηρασίας και αυξημένης κατανάλωσης νερού (τουριστική περίοδος), με αποτέλεσμα την διείσδυση του θαλάσσιου ύδατος στον υδροφόρο
ορίζοντα. Αντίθετα κατά τους χειμερινούς μήνες λόγω των βροχών και της μικρότερης ζήτησης νερού, οι συγκεντρώσεις των ανιόντων είναι κατά πολύ μικρότερες.
[Cl-], mg/L
>38
Ημερομηνία
Σχήμα 2. Κατανομή της συχνότητας των συγκεντρώσεων (mg/l) των Cl-, Br- και SO4-2
ανιόντων, στα δείγματα.
>39
Cl-
Cl‒
1000
Συγκέντρωση, mg/L
260
Δράση 21:
Ποιότητα των φυσικών
υδάτων και διαχείριση
των υγρών αποβλήτων
σε ευαίσθητα νησιωτικά
οικοσυστήματα
220
180
140
100
60
20
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
30,00
% αριθμόσ δειγμάτων
Br-
Br‒
Συγκέντρωση, mg/L
4,00
0,90
0,70
0,50
0,30
0,10
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
30,00
35,00
40,00
% αριθμόσ δειγμάτων
SO4-2
SO4-2
200
Συγκέντρωση, mg/L
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
150
100
80
40
20
10
5
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
30,00
35,00
% αριθμόσ δειγμάτων
Σχήμα 3. Μεταβολή των συγκεντρώσεων των ιόντων Cl- και Br- στα υπόγεια ύδατα στην περιοχή Μαρίνα Ζακύνθου
Δράση 21:
Ποιότητα των φυσικών
υδάτων και διαχείριση
των υγρών αποβλήτων
σε ευαίσθητα νησιωτικά
οικοσυστήματα
Σε όλα τα δείγματα που συλλέχθηκαν, έγινε ανάλυση της κατιονικής τους
σύστασης και προσδιορίστηκαν τα κατιόντα Na+, Ca+2, Mg+2, K+ και
NH4+.
Το νάτριο είναι βασικό στοιχείο για τον άνθρωπο. Τα άλατά του βρίσκονται σε όλες τις τροφές και το πόσιμο νερό. Λόγω της αφθονίας του στη
φύση περιέχεται σε όλα τα φυσικά νερά σε συγκεντρώσεις που κυμαίνονται από 1 - 500 mg/L. Η συνήθης συγκέντρωση του Na+ στα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα είναι μικρότερη από 20 mg/L, ενώ η ανώτατη επιτρεπτή συγκέντρωση στο πόσιμο νερό είναι 200 mg/L (WHO 1993) γιατί
σε μεγαλύτερες συγκεντρώσεις επηρεάζει τη γεύση του νερού. Στα δείγματα που αναλύθηκαν συγκεντρώσεις του νατρίου κυμαίνονται από 2.2
εως 509.1 mg/L, με μέση συγκέντρωση 58.2 mg/L. Περίπου το 50 % των
δειγμάτων δεν παρουσίασε συγκεντρώσεις μεγαλύτερες από 40 mg/L, ενώ
σε ένα ποσοστό 2.2 % των δειγμάτων η συγκέντρωση του νατρίου ήταν
Mg+2
Mg+2
80
Συγκέντρωση, mg/L
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
3.3.2 Προσδιορισμός Κατιονικής Σύστασης
70
60
50
40
30
20
10
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
30,00
% αριθμόσ δειγμάτων
Ca+2
Ca+2
250
Συγκέντρωση, mg/L
>40
200
150
100
80
60
40
0,00
10,00
20,00
30,00
40,00
50,00
% αριθμόσ δειγμάτων
Σχήμα 4: Κατανομή της συχνότητας των συγκεντρώσεων (mg/l) των κατιόντων μαγνησίου
και ασβεστίου στα ύδατα της Ζακύνθου.
μεγαλύτερη από 200 mg/L , που είναι η ανώτατη επιτρεπτή συγκέντρωση στο πόσιμο νερό.
Το κάλιο είναι ένα στοιχείο σε αφθονία στη φύση και βρίσκεται σε όλα τα
φυσικά νερά. Σπάνια όμως η περιεκτικότητά του στο πόσιμο νερό φθάνει
τα 20 mg/l. Στα δείγματα που αναλύθηκαν η συγκέντρωση του καλίου κυμαίνεται από 0.43 εως 18.64 mg/L, με μέση τιμή τα 4.04 mg/L.
Το μαγνήσιο βρίσκεται σε αφθονία στη φύση και είναι από τα πιο συνηθισμένα συστατικά των φυσικών νερών. Τα άλατά του μαζί με του ασβεστίου αποτελούν την ολική σκληρότητα του νερού. Νερά με συγκεντρώσεις μαγνησίου μεγαλύτερες από 125 mg/l μπορεί να έχουν καθαρτικές
και διουρητικές ιδιότητες. Ενδεικτικό επίπεδο για το πόσιμο νερό είναι
τα 30 mg/L, ενώ η ανώτατη επιτρεπτή τιμή είναι τα 50 mg/L (ΦΕΚ 53 /
20.02.1986, τεύχος Β’). Στα νερά της Ζακύνθου οι συγκεντρώσεις του
Mg+2 κυμάνθηκαν από 4 εως 77.8 mg/L με μέση τιμή 31 mg/L. Σε ποσοστό 38.46 % των δειγμάτων η συγκέντρωση του μαγνησίου ήταν μικρότερη από το ενδεικτικό επίπεδο για το πόσιμο νερό, ενώ σε περίπου 6 %
των δειγμάτων προσδιορίστηκε συγκέντρωση μεγαλύτερη από τα 50 mg/L
(Σχήμα 4).
Το ασβέστιο υπάρχει σε όλα τα φυσικά νερά και προέρχεται από τα πετρώματα (ασβεστόλιθος, δολομίτης, γύψος) δια μέσου των οποίων διέρχεται το νερό. Η συγκέντρωση ασβεστίου κυμαίνεται από μηδέν μέχρι μερικές εκατοντάδες mg/L ανάλογα με την προέλευση του νερού και συμβάλει
στην ολική σκληρότητά του. Ενδεικτική συγκέντρωση του ασβεστίου στο
πόσιμο νερό είναι τα 100 mg/L, ενώ δεν έχει οριστεί ανώτατη επιτρεπτή
συγκέντρωση. Οι συγκεντρώσεις του ασβεστίου που προσδιορίστηκαν στα
νερά της Ζακύνθου κυμαίνονται από 17.5 έως 210.4 mg/L, με μέση τιμή
115.6 mg/L. Σε ποσοστό 62.09 % των υδάτων που αναλύθηκαν η συγκέντρωση του ασβεστίου ήταν μεγαλύτερη από την ενδεικτική συγκέντρωση
των 100 mg/L για το πόσιμο νερό (Σχήμα 4).
Τα υπόγεια νερά περιέχουν συνήθως αμμωνία σε χαμηλές συγκεντρώσεις
Συγκέντρωση, mg/L
ΝΗ4 +
NH4+
2
1
0,5
0,4
0,2
0
0,00
10,00
20,00
30,00
40,00
50,00
% αριθμόσ δειγμάτων
Σχήμα 5: Κατανομή της συχνότητας των συγκεντρώσεων (mg/l) του κατιόντος αμμωνίου
στα ύδατα της Ζακύνθου.
>41
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 21:
Ποιότητα των φυσικών
υδάτων και διαχείριση
των υγρών αποβλήτων
σε ευαίσθητα νησιωτικά
οικοσυστήματα
>42
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 21:
Ποιότητα των φυσικών
υδάτων και διαχείριση
των υγρών αποβλήτων
σε ευαίσθητα νησιωτικά
οικοσυστήματα
(περίπου 0,2 mg/l). Η αμμωνία δεν επηρεάζει άμεσα την υγεία στις συγκεντρώσεις που ενδέχεται να υπάρχει στο πόσιμο νερό, αποτελεί όμως
σημαντικό δείκτη ρύπανσης από κοπρανώδεις ουσίες. Σε συγκεντρώσεις
μεγαλύτερες από 0,2 mg/l δημιουργεί προβλήματα οσμής και γεύσης στο
νερό και ελαττώνει την αποτελεσματικότητα της απολύμανσης. Επίσης,
συμβάλλει στο σχηματισμό νιτρωδών αλάτων στα συστήματα ύδρευσης.
Η ανώτατη επιτρεπτή συγκέντρωση του NH4+ στο πόσιμο νερό είναι τα
0.5 mg/L. Διαπιστώθηκε ότι σε ποσοστό 27.62 % των δειγμάτων η συγκέντρωση ήταν μεγαλύτερη από την ανώτατη επιτρεπτή συγκέντρωση για
το πόσιμο νερό.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Council Directive, (1998). Directive 98/…/EC relating to the quality of
water intended for human consumption. DG I. 19/12/97.
• Standard Methods for the Examination of Water and Waste Water,
(1995). APHA, AWWA, and WEF, Washington, D.C. (19th ed., 1995).
• US Environmental Protection Agency, (1993). “Determination of
inorganic anions by Ion Chromatography (Method 300.0), In: Methods
for determination of inorganic substances in environmental samples,
EPA/600/R-93/100.
• WHO (1993) Guidelines for drinking-water quality, 2nd edition, vol. 1.
Geneva: World Health Organization Publ.
• Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου
της 23/10/2000 για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα
της πολιτικής των υδάτων (L 327 EL 22.12.2000)
• Ποιότητα του πόσιμου νερού σε συμμόρφωση προς την 80/778 οδηγία του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, ΦΕΚ 53 τεύχος Β’,
20/02/1986
Δράση 22: Αποτίμηση της περιβαλλοντικής
υποβάθμισης του νησιωτικού συμπλέγματος
του Ιονίου από αλλόχθονα φυτικά είδη
>43
Παύλος Μπουχάγιερ, Επίκουρος Καθηγητής
Τμήματος Τεχνολογίας Βιολογικής Γεωργίας &
Τροφίμων, ΤΕΙ Ιονίων Νήσων
Δράση 22: Αποτίμηση
της περιβαλλοντικής
υποβάθμισης
του νησιωτικού
συμπλέγματος του
Ιονίου από αλλόχθονα
φυτικά είδη
Τα αλλόχθονα είδη (είτε του φυτικού είτε του ζωϊκού βασιλείου) αποτελούν σοβαρότατο πρόβλημα, τόσο για το περιβάλλον όσο και για την κοινωνία γενικότερα. Στις περιοχές που εισέρχονται αποσταθεροποιούν την
υπάρχουσα οικολογική ισορροπία μεταξύ των ειδών που βρίσκονται και
ήδη αναπτύσσονται εκεί. Στις περισσότερες περιπτώσεις υποβαθμίζουν το
περιβάλλον και περιορίζουν τη βιοποικιλότητα. Εισέρχονται σε νέες περιοχές χωρίς τους εχθρούς και τις ασθένειες οι οποίοι στην περιοχή καταγωγής τους τα περιορίζουν. Έτσι μπορούν και ανταγωνίζονται με επιτυχία τα
είδη που υφίστανται εκείνη τη στιγμή στο νέο τους περιβάλλον. Επίσης, σε
αυτό το νέο τους περιβάλλον δείχνουν μικρή ευαισθησία στους εχθρούς
και ασθένειες μιας και αυτά είναι προσαρμοσμένα να τρέφονται στην υφιστάμενη χλωρίδα.
Όταν μάλιστα τα ξενικά είδη είναι προσαρμοσμένα σε αντίξοες περιβαλλοντικές συνθήκες (π.χ. ξηρασία), τότε η ανταγωνιστικότητά τους αυξάνει ακόμα περισσότερο. Έτσι τα αλλόχθονα φυτά διαθέτουν σοβαρό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα απέναντι στα φυτικά είδη που συναντούν στο νέο
τους περιβάλλον και τελικά επικρατούν και επεκτείνονται εις βάρος των
υφιστάμενων ειδών. Εξελίσσονται τελικά σε χωροεπεκτατικά φυτά.
Το είδος Ailanthus altissima κατάγεται από τη Νοτιο-Ανατολική Ασία.
Στην Ευρώπη μεταφέρθηκε ως καλλωπιστικό κατά τον 18ο αιώνα και λίγο
αργότερα μεταφέρθηκε και στην Ελλάδα. Αρχικώς φυτεύθηκε στον (τότε)
Βασιλικό Κήπο. Όπως όμως και στις περιπτώσεις όλων των ξενικών εισβαλλόντων ειδών, έτσι και στην περίπτωση αυτού, ο Αείλανθος έχει εξαπλωθεί και απαντάται σε όλη την Ελλάδα. Αντίστοιχα, παγκοσμίως, ο Αείλανθος έχει εξαπλωθεί σε όλες σχεδόν τις περιοχές του πλανήτη και πλέον αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους κινδύνους που διατρέχει το
περιβάλλον.
Συνοπτικά οι ζημιές που προκαλεί ο Αείλανθος είναι οι ακόλουθες:
1. Είναι ζιζάνιο κυρίως του αστικού περιβάλλοντος και των οικοδομημένων περιοχών. Περιορίζουν την ορατότητα στους δρόμους και κατά συνέπεια αυξάνουν τον κίνδυνο ατυχημάτων. Επίσης δυσκολεύουν την κίνηση
των πεζών στα πεζοδρόμια (Εικόνα 3).
2. Διαταράσσει την οικολογία ισορροπία του περιβάλλοντος. Δημιουργεί
πυκνές συστάδες φυτών μέσα στις οποίες αποτρέπεται να εισέλθει και να
εγκατασταθεί άλλο φυτικό είδος. Βέβαια ακόμα και τα μεμονωμένα δέντρα
καταφέρνουν και υποβαθμίζουν και τελικά εκτοπίζουν κάθε άλλη βλάστηση.
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
>44
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 22: Αποτίμηση
της περιβαλλοντικής
υποβάθμισης
του νησιωτικού
συμπλέγματος του
Ιονίου από αλλόχθονα
φυτικά είδη
Τελικά υποβαθμίζεται αισθητικά το περιβάλλον. Ο Αείλανθος δεν ταιριάζει
στο μεσογειακό περιβάλλον. Η μορφή του είναι πολύ υποδεέστερη άλλων
ειδών όπως της ελιάς, του πεύκου, των εσπεριδοειδών, του κυπαρρισιού
κλπ. Ειδικά οι συστάδες των φυτών είναι πολύ άσχημες (και πυκνές) και
έτσι υποβαθμίζεται η αισθητική αρμονία του περιβάλλοντος.
3. «Δεσμεύει» χώρο και καθιστά δύσκολη την πρόσβαση στο χώρο που
βλαστάνει. Ακόμα και στις περιπτώσεις που γίνεται μηχανική καταστροφή
του Αείλάνθου, υπήρχε ταχύτατη αναβλάστηση.
4. Συμπερασματικά, εξαφανίζεται αυτό που ξέρουμε ως «Περιβάλλον» και
αντικαθίσταται από ένα «δάσος Αειλάνθου» (Εικόνα 4).
Πέραν των προαναφερθέντων έχουν αναφερθεί περιστατικά αλλεργίας
και δερματικών ερεθισμών εξαιτίας της επαφής με τα φύλλα του δένδρου.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είδους Ailanthus altissima
Από τη μελέτη του είδους Ailanthus altissima έχουν προκύψει ορισμένα
ιδιαίτερα στοιχεία.
Α) Ο καρπός του μπορεί και μεταφέρεται σε μεγάλες αποστάσεις. Ο καρπός του Αείλανθου (σαμάρα) έχει ιδιαίτερη κατασκευή. Στα άκρα καταλήγει σε δύο πλατιά πτερύγια, τα οποία του δίνουν την ικανότητα να μεταφέρεται σε μεγάλη απόσταση είτε με τον αέρα είτε με το νερό. Αυτός είναι
και ο λόγος που ο Αείλανθος φύεται και στα πιο απίθανα μέρη (π.χ. στέγες σπιτιών) μακρυά από άλλα φυτά Αϊλάνθου (Εικόνα 1).
>45
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 22: Αποτίμηση
της περιβαλλοντικής
υποβάθμισης
του νησιωτικού
συμπλέγματος του
Ιονίου από αλλόχθονα
φυτικά είδη
Β) Ο Αείλανθος έχει ταχύτατη βλαστική ανάπτυξη. Ο ρυθμός ανάπτυξης του φυτού μπορεί να φτάσει τα 2m κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Έτσι ξεπερνά σε ύψος όλα τα παρακείμενα φυτά, τα οποία κατόπιν
τα σκιάζει και τους σκιάζει το φως που τους είναι απαραίτητο για να φωτοσυνθέσουν.
Γ) Ανθεκτικότητα στην ξηρασία. Τα έως τώρα πειραματικά δεδομένα από
την έρευνα που συντονίζεται από το ΤΕΙ Ιονίων Νήσων δείχνουν πως ο
Αείλανθος έχει μεγάλη ικανότητα να ανταπεξέρχεται σε συνθήκες ξηρασίας και να συνεχίζει να αναπτύσσεται όταν τότε τα άλλα είδη καταπονούνται.
Δ) Ο Αείλανθος εκκρίνει ουσίες από το ριζικό του σύστημα οι οποίες συντελούν στο μαρασμό των παρακείμενων φυτών. Πρόκειται δηλαδή για
χημικά όπλα που διαθέτει και απελευθερώνει ο Αείλανθος στο περιβάλλον
του με σκοπό να εκτοπίσει όποια άλλη βλάστηση υπάρχει εκεί.
Ε) Ο Αείλανθος δείχνει να «μαγνητίζεται» από οικοδομικά υλικά, τσιμέντα, μπάζα, ερείπια (Εικόνα 2). Έχει παρατηρηθεί πως ο Αείλανθος βλαστάνει κοντά ή μέσα σε σωρούς από τέτοια υλικά.
Ο Αΐείλανθος δεν λαμβάνει έγκαιρα την πρέπουσα προσοχή. Αγνοείται
έως ότου το φυτό μεγαλώσει και δεσμεύσει χώρο. Τότε όμως είναι αργά
διότι θα έχει ριζώσει και θα έχει μολύνει το έδαφος με πολλούς σπόρους.
Βεβαίως πρέπει να σημειωθεί ότι δεν είναι λίγες οι φορές που ο Αΐείλανθος
φυτεύθηκε επί τούτου λόγω της γρήγορης ανάπτυξής του και της έκπτυξης φυλλώματος, ώστε να εξασφαλίσει σκίαση π.χ. σε πεζοδρόμια.
Από τα παραπάνω φαίνεται πως η αντιμετώπιση, ο περιορισμός της εξά-
>46
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 22: Αποτίμηση
της περιβαλλοντικής
υποβάθμισης
του νησιωτικού
συμπλέγματος του
Ιονίου από αλλόχθονα
φυτικά είδη
πλωσης και η εκκρίζωση του Αειλάνθου είναι πολύ δύσκολη. Και αυτό διότι στο διάστημα που μεσολαβεί έως ότου γίνει κατανοητό το πρόβλημα, ο
Αείλανθος εγκαθίσταται, πολλαπλασιάζεται σε μεγάλους πληθυσμούς μολύνει το έδαφος με πολλούς σπόρους (οι οποίοι βλαστάνουν σε διαδοχικές χρονιές) και διασπείρεται σε περιοχές ώστε να είναι δύσκολο να εντοπισθεί και να εξοντωθεί.
Προτεινόμενα μέτρα αντιμετώπισης
Είναι παραδεκτό πως η καραντίνα, δηλαδή η παρεμπόδιση της εισόδου
ενός φυτικού είδους σε μία περιοχή είναι το αποτελεσματικότερο μέτρο
αντιμετώπισης και μάλιστα με το μικρότερο συγκριτικά κόστος. Έχοντας
επισημάνει τη θετική συσχέτιση μεταξύ παρουσίας Αϊείλάνθου και οικοδομικών υλικών, είναι προφανές πως η απομάκρυνση των οικοδομικών υλικών βοηθά στη μείωση της πιθανότητας εμφάνισης του Αείλάνθου σε μία
περιοχή.
Πρέπει να γίνεται συχνότατος έλεγχος σε θέσεις που υπάρχουν ερείπια,
ημιτελή κτήρια ή οικοδομικά υλικά. Αυτές οι θέσεις είναι θέμα χρόνου να
μολυνθούν με τον Αείλανθο. Με το συνεχή έλεγχο θα αναγνωρισθεί έγκαιρα το πρόβλημα και θα εκκριζωθούν τα φυτά. Εάν επισημανθούν τα φυτά
Αείλανθου έγκαιρα, πριν αναπτύξουν δυνατό ριζικό σύστημα, τότε γίνεται
χειρονακτική εκρίζωση. Εάν καθυστερήσει ο εντοπισμός του Αείλάνθου, η
εκκρίζωση δεν θα είναι αποτελεσματική διότι θα παραμείνουν στο έδαφος
τμήματα της ρίζας από τα οποία θα προκύψουν νέα φυτά.
Η χημική καταπολέμηση είναι η τελευταία μέθοδος που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον περιορισμό του Αείλάνθου. Προφανώς αφενός λόγω του
μεγάλου ύψους τους και αφετέρου επειδή ο Αείλανθος συνήθως απαντάται μέσα σε κατοικημένες περιοχές, τυχόν ψεκασμός με ζιζανιοκτόνο καθίσταται αδύνατος. Η μοναδική μέθοδος χημικής καταπολέμησης που μπορεί να εφαρμοσθεί είναι η έγχυση ζιζανιοκτόνου μέσα στο βλαστό του φυτού. Η έγχυση του ζιζανιοκτόνου πλεονεκτεί συγκριτικά με το ψεκασμό διότι πρόκειται για εντοπισμένη εφαρμογή και συνεπώς δεν διαχέεται το ψεκαστικό νέφος στο περιβάλλον. Ελαχιστοποιείται έτσι η ρύπανση του περιβάλλοντος κυρίως δε η έκθεση του ψεκαστή και των περιοίκων. Επειδή
όμως γίνεται εφαρμογή του πυκνού σκευάσματος (και όχι του αραιωμένου διαλύματος) χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή κατά τη πλήρωση του δοχείου με το ζιζανιοκτόνο, ώστε να αποφευχθεί και η παραμικρή διαρροή.
Βεβαίως μετά από κάθε προσπάθεια αντιμετώπισης ή εκκρίζωσης του Αείλάνθου, πρέπει να γίνεται συνεχής έλεγχος της περιοχής ώστε να εντοπίζονται αναβλαστήσεις φυτών ή βλάστηση νέων φυτών από το απόθεμα
σπόρου στο έδαφος και αυτά να εκκριζώνονται αμέσως.
Η ιδιαιτερότητα της προσπάθειας αντιμετώπισης του Αειλάνθου
Ο Αείλανθος είναι ένα εξαιρετικά ικανό φυτικό είδος. Επικρατεί έναντι άλλων παρακείμενων φυτών, πολλαπλασιάζεται παράγοντας μεγάλο αριθμό σπόρων και επεκτείνεται γεωγραφικά. Βλαστάνει ταχύτατα και αναβλαστάνει από οφθαλμούς του κορμού ή της ρίζας στην περίπτωση αποκοπής μέρους ή όλου του κορμού. Διαθέτει μηχανισμούς άμυνας απέναντι
σε εχθρούς και ασθένειες. Δημιουργεί μεγάλο, ισχυρό και πλούσιο ριζικό
σύστημα ώστε να εκμεταλλεύεται τους εδαφικούς πόρους (θρεπτικά στοιχεία και νερό), εις βάρος άλλων φυτών τα οποία τελικά εκτοπίζει. Από τις
ρίζες εκκρίνει ουσίες που δηλητηριάζουν τα γειτονικά φυτά. Είναι εξαιρετικά ανθεκτικός στην ξηρασία που είναι ο περιοριστικός παράγοντας της
ανάπτυξης των φυτών ιδιαίτερα στο Μεσογειακό περιβάλλον. Δημιουργεί
υψηλό κορμό ώστε να διαφεύγει από τον ανταγωνισμό άλλων ειδών και
τελικά είναι ο Αείλανθος που σκιάζει τα παρακείμενα φυτά. Παράγει μεγάλο αριθμό σπόρων, συνεπώς εξασφαλίζει πολύ μεγάλο αριθμό απογόνων
και τελικά την επιβίωσή του. Εδραιώνει την παρουσία του στο χώρο που
>47
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 22: Αποτίμηση
της περιβαλλοντικής
υποβάθμισης
του νησιωτικού
συμπλέγματος του
Ιονίου από αλλόχθονα
φυτικά είδη
>48
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 22: Αποτίμηση
της περιβαλλοντικής
υποβάθμισης
του νησιωτικού
συμπλέγματος του
Ιονίου από αλλόχθονα
φυτικά είδη
εισήλθε και την περαιτέρω ύπαρξή του με το μεγάλο αριθμό σπόρων που
παράγει και τη δυνατότητα αναβλάστησης.
Είναι προφανές λοιπόν πως για να περιορισθεί και εάν είναι δυνατόν να
εξαλειφθεί ο Αείλανθος δεν αρκούν μεμονωμένες προσπάθειες. Ο Αείλανθος δρα συστηματικά, συνεχώς και επιμόνως προκειμένου να επικρατήσει,
συνεπώς απαιτούνται μεγάλης έντασης, συστηματικές, συνεχείς και επίμονες προσπάθειες για να αντιμετωπισθεί. Απαιτείται η ευαισθητοποίηση
και η ενεργοποίηση της κοινωνίας ώστε τα μέλη της να συνεισφέρουν σε
αυτήν την προσπάθεια. Έτσι θα δημιουργηθεί η κρίσιμη μάζα που χρειάζεται για να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα. Η δραστηριοποίηση των μελών
της κοινωνίας είναι απαραίτητη διότι το φυτό αναπτύσσεται όχι σε αγρούς
(οπότε εκεί θα ήταν εύκολη η επέμβαση κάποιων συνεργείων) αλλά σε κατοικημένες περιοχές και ατομικές ιδιοκτησίες. Η συλλογική και συστηματική προσπάθεια αναμένεται να εξασφαλίσει πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα και να περιορίσει τουλάχιστον κάποια από τα πλεονεκτήματα του
Αείλανθου (όπως η μεγάλη παραγωγή σπόρου και η διασπορά των σπόρων
σε μεγάλες αποστάσεις). Η προσπάθεια αφορά όλα τα μέλη της κοινωνίας,
συνεπώς δεν μπορεί να ισχυρισθεί κάποιος πως «δεν είναι δική του δουλειά», διότι αργά ή γρήγορα θα συναντήσει τον Αείλανθο είτε μέσα στην
ιδιοκτησία του είτε στο χώρο διασκέδασης ή αναψυχής του. Η αντιμετώπιση του Αείλανθου επείγει διότι όσο καθυστερεί τόσο υποβαθμίζεται το περιβάλλον και εμπλουτίζεται το έδαφος με απόθεμα σπόρων.
Ο Αείλανθος θα αποτελέσει μία πρώτης τάξεως ευκαιρία ώστε να αναπτυχθούν ομαδικές δράσεις, να ενεργοποιηθούν τα αντανακλαστικά της κοινωνίας και να καταδειχθεί ο βαθμός αλληλεγγύης μεταξύ των μελών της
κοινωνίας μιας και μόνο με τη συνεργασία όλων αυτών μπορεί να επιτύχει το εγχείρημα.
Λαμβάνοντας υπόψιν τα παραπάνω, σχεδιάστηκε και υλοποιείται η Δράση
22 «Αποτίμηση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης του Ιονίου από τα αλλόχθονα φυτά». Τα παραδοτέα αυτής της δράσης χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: Α) Στην πραγματοποίηση δραστηριοτήτων ενημέρωσης και κατάρτισης της τοπικής κοινωνίας των νησιών (Κεφαλονιά, Ζάκυνθος, Λευκάδα) στα οποία αναπτύσσεται η δράση και Β) Στην μελέτη του τρόπου
με τον οποίο αυτό το είδος επιβάλλεται απέναντι σε άλλα φυτικά είδη που
βρίσκονται στον περίγυρό του, όπως επίσης και στην αξιολόγηση της χημικής καταπολέμησής του, προσαρμόζοντας κατάλληλα ήδη γνωστές μεθόδους χημικής καταπολέμησης.
Αναλυτικά το έργο που έχει παραχθεί για τη Δράση 22 είναι το ακόλουθο:
Όσον αφορά τις δραστηριότητες ενημέρωσης και κατάρτισης της τοπικής
κοινωνίας δημιουργήθηκε εκπαιδευτικό υλικό, τόσο σε ηλεκτρονική όσο
και σε έντυπη μορφή, το οποίο τιτλοφορείται «Οδηγίες Αντιμετώπισης του
Χωροκατακτητικού Είδους Ailanthus altissima». Στον οδηγό αυτό γίνεται
μία ολοκληρωμένη θεώρηση του προβλήματος και των ζημειών που προκαλεί στο περιβάλλον ο Αείλανθος, γίνεται βοτανική περιγραφή του είδους, εξετάζεται η γεωγραφική του εξάπλωση, προτείνονται μέτρα για τον
περιορισμό της εξάπλωσης και εάν είναι δυνατόν την εξόντωσή του και
τέλος, αναπτύσσονται οι κοινωνικές προεκτάσεις του προβλήματος, μιας
και ο Αείλανθος αναπτύσσεται κυρίως στο αστικό περιβάλλον από το οποίο
προσπαθεί να εκτοπίσει όλους τους ζωντανούς οργανισμούς (περιλαμβανομένου και του ανθρώπου).
Στις δραστηριότητες ενημέρωσης περιλαμβάνονται τα σεμινάρια κατάρτισης που πραγματοποιήθηκαν σε ενδιαφερόμενους πολίτες στα νησιά Κεφαλονιά και Λευκάδα, όπως επίσης και τα σεμινάρια κατάρτισης σε διδάσκοντες και μαθητές σχολείων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Έτσι κατόπιν πρόσκλησης του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, πραγματοποιήθηκαν σεμινάρια
ενημέρωσης σε ενδιαφερόμενους πολίτες στην Κεφαλονιά και τη Λευκάδα
(Εικόνα 5, 6). Ιδιαίτερα στο σεμινάριο που πραγματοποιήθηκε στην Κεφαλονιά, υπήρξε έντονο ενδιαφέρον από τους συμμετέχοντες, οι οποίοι εξέφρασαν τους προβληματισμούς και τις ανησυχίες τους για το πρόβλημα
και την αδυναμία εξεύρεσης λύσης. Το παρήγορο από αυτές τις συναντήσεις είναι πως η τοπική κοινωνία της Κεφαλονιάς έχει αντιληφθεί το πρόβλημα και φαίνεται να ώριμη ώστε να διεκδικήσει και να σχεδιάσει τρόπους αντιμετώπισης.
Έχουν ολοκληρωθεί επίσης και σεμινάρια σε σχολεία της Δευτεροβάθμιας
Εκπαίδευσης. Σε διδάσκοντες και μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης αναπτύχθηκε ο κίνδυνος που αποτελεί για το περιβάλλον ο Αείλανθος.
Στους μαθητές και τους διδάσκοντες διανεμήθηκε εκπαιδευτικό υλικό που
διαμορφώθηκε ειδικά για αυτές τις ενημερώσεις (Εικόνα 7).
Όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο το φυτό επιβάλλεται σε παρακείμενα
αυτού φυτά, όπως επίσης και την αξιολόγηση των μεθόδων αντιμετώπισης, πραγματοποιήθηκαν πειράματα τόσο στο εργαστήριο όσο και στο πεδίο. Με τα εργαστηριακά πειράματα διερευνήθηκε η βιολογική δράση των
εκχυλισμάτων του είδους πάνω σε βασικές λειτουργίες σπόρων και φυταρίων άλλων ειδών (όπως αραβόσιτος). Διαπιστώθηκε η ισχυρότατη αρνητική δράση των υδατικών εκχυλισμάτων του Αείλανθου στη φωτοσύνθεση φυτών αραβοσίτου και τη βλάστηση σπόρων τομάτας και αραβοσίτου.
Επίσης διερευνήθηκε ο μηχανισμός με τον οποίο ο Αείλανθος μπορεί και
επιβιώνει απέναντι σε καταστάσεις ισχυρής καταπόνησης (Εικόνα 8). Με
τα πειράματα τα οποία πραγματοποιήθηκαν στο πεδίο, αξιολογήθηκε μία
παραλλαγή της χημικής μεθόδου για την αντιμετώπιση του είδους. Έτσι
πραγματοποιήθηκε έγχυση ζιζανιοκτόνου στον κορμό του φυτού (Εικόνα
9, 10). Η μέθοδος δεν αποδείχθηκε πλήρως αποτελεσματική, αφού τελικά
τα φυτά που δέχθηκαν το ζιζανιοκτόνο διέφυγαν τον κίνδυνο, από τη διερεύνηση όμως προέκυψε πως αυτό δεν οφείλεται σε ανεπάρκεια της μεθόδου αλλά στη διασύνδεση του ριζικού συστήματος των δέντρων, έτσι
ώστε να τροφοδοτούνται μεταξύ τους, αλλά και να βοηθούνται να ξεπεράσουν την καταπόνηση σε περίπτωση που επιδρά κάποιος αβιοτικός παράγοντας σε αυτά.
>49
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 22: Αποτίμηση
της περιβαλλοντικής
υποβάθμισης
του νησιωτικού
συμπλέγματος του
Ιονίου από αλλόχθονα
φυτικά είδη
Δράση 27: Εγκατάσταση Πρότυπου
Βιολογικού Αμπελώνα Ρομπόλας για την
Εκπαίδευση Αμπελοκαλλιεργητών και
Φοιτητών
Αργύριος Γεράκης, Γεράσιμος Δαναλάτος , Ειρήνη
Κατσαλήρου και Κωνσταντίνος Αδαμίδης,
Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών
Προϊόντων & Τροφίμων,
Πανεπιστήμιο Δυτικής Ελλάδας
I. Σκοπιμότητα
Το ποικίλο γεωγραφικό ανάγλυφο του νησιού της Κεφαλονιάς οδήγησε με
την πάροδο χιλιετιών στη δημιουργία ιδιαίτερων βιοτύπων αμπέλου προσαρμοσμένων στα μικρο-περιβάλλοντα (ανάγλυφο, έδαφος και μικροκλίμα)
του νησιού. Ορισμένες ποικιλίες όπως η Ρομπόλα (Εικ. 1) απολαμβάνουν
αυξημένη εμπορική αποδοχή διότι παράγουν οίνους με επιθυμητά ποιοτικά χαρακτηριστικά, αλλά και γιατί η τοπική κοινωνία έχει αναπτύξει τη βιομηχανική υποδομή και την τεχνογνωσία για την αξιοποίησή τους. Παράλληλα, η πολιτεία συνέβαλε με το να διεκδικήσει και να εξασφαλίσει τρεις
Προστατευόμενες Ονομασίες Προέλευσης (Π.Ο.Π.) για τους οινοπαραγωγούς της Κεφαλονιάς, μεταξύ άλλων την ονομασία «Ρομπόλα Κεφαλονιάς».
Η δια βίου εκπαίδευση των αμπελοκαλλιεργητών είναι απαραίτητη ώστε
Εικόνα 1. Η Ρομπόλα θεωρείται από τις ευγενέστερες λευκές ποικιλίες του ελληνικού αμπελώνα
>51
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 27:
Εγκατάσταση Πρότυπου
Βιολογικού Αμπελώνα
Ρομπόλας για την
Εκπαίδευση
Αμπελοκαλλιεργητών
και Φοιτητών
>52
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 27:
Εγκατάσταση Πρότυπου
Βιολογικού Αμπελώνα
Ρομπόλας για την
Εκπαίδευση
Αμπελοκαλλιεργητών
και Φοιτητών
Εικόνα 2. Το οροπέδιο των Ομαλών με τις εγκαταστάσεις του Αγροτοβιομηχανικού Συνεταιρισμού Παραγωγών Ρομπόλας Κεφαλονιάς
να διατηρηθεί το προϊόν σε ανταγωνιστική θέση στην αγορά του κρασιού. Ο
πρότυπος πειραματικός αμπελώνας είναι έργο υποδομής, το οποίο μετά το
πέρας του υποέργου θα συνεχίσει να παρέχει εκπαίδευση και να παράγει νέα
γνώση πάνω στην οινοποίηση και τη βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων οίνων.
ΙΙ. Στόχοι
Το υποέργο αφορά προετοιμασία και πραγματοποίηση εκπαιδευτικών δράσεων προς την κοινωνία της Κεφαλονιάς και ιδιαίτερα προς όσους ασχολούνται με τη γεωργία. Περιλαμβάνει τη δημιουργία υποδομών οι οποίες
ακολούθως θα χρησιμοποιηθούν στην εκπαιδευτική διαδικασία για τη διδασκαλία και εκμάθηση ορθών πρακτικών αμπελοκαλλιέργειας στο νησί.
Συγκεκριμένα, αφορά την εγκατάσταση, παρακολούθηση, φροντίδα και
αξιολόγηση ενός πρότυπου βιολογικού αμπελώνα στην περιοχή Ομαλών
(Εικ. 2) με τη συμμετοχή εκπαιδευόμενων αγροτών και φοιτητών. Ο γενικότερος σκοπός είναι οι υποδομές αυτές να λειτουργήσουν υποδειγματικά για τους αμπελοκαλλιεργητές του τόπου και μακροπρόθεσμα να συμβάλλουν στην βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων της
αμπέλου.
Οι επιμέρους στόχοι του υποέργου είναι:
(α) Να εγκατασταθεί πρότυπος βιολογικός αμπελώνας στη ζώνη καλλιέρ-
γειας της Ρομπόλας ο οποίος θα χρησιμοποιηθεί για την πρακτική εκπαίδευση και άσκηση των αμπελοκαλλιεργητών του νησιού και φοιτητών του ΤΕΙ
(β) Να δημιουργηθεί πυρήνας εκπαιδευμένων αμπελοκαλλιεργητών οι
οποίοι θα συμβάλλουν στην διατήρηση και διάδοση της αμπελοκαλλιέργειας στον τόπο και στην προαγωγή της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων της αμπέλου
(γ) Να αξιολογηθούν η προσαρμοστικότητα και παραγωγικότητα τριών
έως πέντε κλώνων της ποικιλίας Ρομπόλα και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά
των προϊόντων τους
(δ) Να αξιολογηθεί η επίδραση των διαφορετικών υποκειμένων της αμπέλου στην απόδοση των κλημάτων και στα ποιοτικά χαρακτηριστικά των
προϊόντων διαφορετικών κλώνων της ποικιλίας Ρομπόλα.
ΙΙΙ. Υλικά και Μέθοδοι
Υπεύθυνος φορέας για τον σχεδιασμό, κατάρτιση και για τη μετέπειτα
υλοποίηση του υποέργου είναι το Τμήμα Τεχνολογίας Βιολογικής Γεωργίας και Τροφίμων σε συνεργασία με τον Αγροτοβιομηχανικό Συνεταιρισμό
Παραγωγών Ρομπόλας Κεφαλονιάς.
Η εγκατάσταση του πειραματικού αμπελώνα 0,3 εκταρίων σε αντιπροσωπευτικό σημείο της ζώνης καλλιέργειας της Ρομπόλας με τρείς έως πέντε
βιοτύπους της ποικιλίας Ρομπόλα εμβολιασμένους πάνω σε δύο διαφορετικά υποκείμενα.
Αναλυτικά, η εγκατάσταση του αμπελώνα περιλαμβάνει τις εξής φάσεις:
(α) Επισήμανση του υπό μελέτη πολλαπλασιαστικού υλικού (κλώνοι Ρομπόλας)
(β) Επιτόπια συλλογή του πολλαπλασιαστικού υλικού (εμβόλια από επιλεγέντες κλώνους Ρομπόλας)
(γ) Ιολογικός έλεγχος, εξυγίανση του πολλαπλασιαστικού υλικού και ταυτοποίηση των κλώνων με μεθόδους μοριακής γενετικής.
(δ) Προμήθεια υποκειμένων και φύτευση πειραματικού αμπελώνα με δύο
υποκείμενα
(ε) Εμβολιασμός των υποκειμένων με τους επιλεγέντες κλώνους
Κατά την βλαστική περίοδο του 2012 επισημάνθηκαν αντιπροσωπευτικά
πρέμνα πέντε διαφορετικών κλώνων (βιοτύπων) της ποικιλίας Ρομπόλα, από
όπου θα γίνει η συλλογή του πολλαπλασιαστικού υλικού (εμβολίων). Η επισήμανση των πρέμνων έγινε με πραγματοποίηση επιτόπιων επισκέψεων εμπειρογνωμόνων σε αμπελώνες της περιοχής μελέτης, με εφαρμογή διεθνών πρωτοκόλλων επισήμανσης βιοτύπων αμπέλου όπως έχουν προσαρμοστεί από έλληνες ερευνητές (Spinthiropoulou et al., 2003). Η επισήμανση θα επαναληφθεί
και κατά τη βλαστική περίοδο του 2013. Οι κληματίδες των επισημασμένων
>53
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 27:
Εγκατάσταση Πρότυπου
Βιολογικού Αμπελώνα
Ρομπόλας για την
Εκπαίδευση
Αμπελοκαλλιεργητών
και Φοιτητών
>54
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 27:
Εγκατάσταση Πρότυπου
Βιολογικού Αμπελώνα
Ρομπόλας για την
Εκπαίδευση
Αμπελοκαλλιεργητών
και Φοιτητών
πρέμνων θα συλλεχθούν και θα σταλούν για ιολογικό έλεγχο και εξυγίανση
σε κατάλληλο εργαστήριο.
Πριν την εγκατάσταση του βιολογικού αμπελώνα εκπονήθηκε πειραματικό σχέδιο του οποίου στόχος είναι να μετρηθεί το αποτέλεσμα δύο παραγόντων (υποκείμενο και βιότυπος εμβολίου) και των συνδυασμών τους
πάνω στα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά της αμπέλου και των εδαφικών ιδιοτήτων. Ως πειραματική μονάδα ορίστηκαν τα 20 πρέμνα (2 κατακόρυφα x 10 οριζόντια). Οι δύο παράγοντες συμβολίζονται ως εξής:
Υποκείμενο σε δύο επίπεδα: R1 και R2, και βιότυπος εμβολίου σε πέντε
επίπεδα: V1, V2, V3, V4 και V5. Συνολικά, προκύπτουν 10 συνδυασμοί
παραγόντων. Αντιστοιχούν πέντε επαναλήψεις ανά συνδυασμό παραγόντων, ώστε τελικά να προκύψουν 20 x 10 x 5 = 1000 πειραματικά πρέμνα. Επιπρόσθετα, το πειραματικό σχέδιο προβλέπει τη φύτευση 120 πρέμνων περιθωρίου, έτσι ώστε τα συνολικά πρέμνα να φτάνουν τα 1120. Οι
αποστάσεις φύτευσης μεταξύ πρέμνων είναι 2,40 x 1,20 m.
BLOCK V
BLOCK IV
BLOCK III
BLOCK II
BLOCK I
R2 V2
R1 V3
R1 V5
R1 V4
R2 V5
R1 V3
R2 V2
R2 V4
R2 V2
R1 V1
R2 V5
R2 V4
R1 V2
R2 V5
R2 V3
R2 V4
R1 V4
R2 V3
R1 V1
R2 V1
R1 V4
R1 V1
R2 V1
R2 V4
R1 V2
R2 V3
R2 V1
R1 V4
R1 V5
R1 V5
R1 V2
R1 V5
R1 V1
R2 V3
R1 V3
R1 V5
R1 V2
R1 V3
R2 V1
R1 V4
R1 V1
R2 V5
R2 V2
R1 V2
R2 V4
R2 V1
R2 V3
R2 V5
R1 V3
R2 V2
Ειδικότερα, το πειραματικό σχέδιο είναι το παραγοντικό σε τυχαιοποιημένες
πλήρεις ομάδες (Cohran and Cox, 1950; Little and Hills, 1978) και σχηματικά
απεικονίζεται ως εξής:
Ο πρότυπος βιολογικός αμπελώνας εγκαταστάθηκε στην ζώνη καλλιέργειας
της Ρομπόλας, σε αγρό που υπέδειξε ο Αγροτοβιομηχανικός Συνεταιρισμός ως
αντιπροσωπευτικό της περιοχής (Εικ. 4). Πριν από την εγκατάσταση εκτελέστηκαν οι εργασίες εκχέρσωσης και εξομάλυνσης του εδάφους, άροσης, φυτοπροστασίας, βασικής λίπανσης, και χάραξης (Σταύρακας, 1998). Η καταλληλότητα του εδάφους επιβεβαιώθηκε από εδαφολογικές αναλύσεις που διεκπεραίωσε το Εργαστήριο Εδαφολογίας του Τμήματος Τεχνολογίας Βιολογικής
Γεωργίας & Τροφίμων του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Τον Μάιο του 2012 ακολούθησε η φύτευση των υποκειμένων αμπέλου (R1 & R2) σύμφωνα με το πειραματικό σχέδιο και κατά τρόπο συμβατό με τις καλλιεργητικές τεχνικές που υπα-
>55
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 27:
Εγκατάσταση Πρότυπου
Βιολογικού Αμπελώνα
Ρομπόλας για την
Εκπαίδευση
Αμπελοκαλλιεργητών
και Φοιτητών
Εικόνα 3. Οι βιότυποι της Ρομπόλας διακρίνονται μορφολογικά από το σχήμα και τη διακλάδωση του βότρυ, τις εγκολπώσεις των φύλλων και την απόχρωση του μίσχου
Εικόνα 4. Ο πειραματικός αμπελώνας εγκαταστάθηκε στη θέση Λακωμάτια, σε ημιορεινή θέση
ιδανική για την ανάπτυξη των ευγενών χαρακτήρων της Ρομπόλας
>56
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 27:
Εγκατάσταση Πρότυπου
Βιολογικού Αμπελώνα
Ρομπόλας για την
Εκπαίδευση
Αμπελοκαλλιεργητών
και Φοιτητών
γορεύει η βιολογική αμπελοκαλλιέργεια (Εικ. 5, 6 και 7).
Το καλοκαίρι του 2013 θα εμβολιαστούν οι τρείς έως πέντε επιλεγμένοι
κλώνοι της ποικιλίας Ρομπόλα πάνω στα υποκείμενα. Μέχρι τέλους του
πειράματος θα εκτελούνται οι αναγκαίες καλλιεργητικές εργασίες (κλαδέματα, σκαλίσματα, καταπολέμηση ζιζανίων, λίπανση και καταπολέμηση
εχθρών και ασθενειών) με βάση τις αρχές της βιολογικής γεωργίας. Κατά
τη διάρκεια εξέλιξης των θερινών προγραμμάτων εκπαίδευσης, οι εργασίες αυτές θα πραγματοποιούνται από τους αμπελοκαλλιεργητές και τους
φοιτητές που θα πραγματοποιούν πρακτική άσκηση ή/και που θα παρακολουθούν το μάθημα της Αμπελουργίας υπό την εποπτεία του διδάσκοντα
του μαθήματος και του εμπειρογνώμονα από τον Συνεταιρισμό.
Καθ’ όλη τη διάρκεια του πειράματος θα παρακολουθείται η γονιμότητα
του εδάφους του αμπελώνα και η θρεπτική κατάσταση των φυτών, οι παράμετροι του φωτοσυνθετικού μηχανισμού, η υγεία των φυτών, το επίπεδο της υδατικής καταπόνησης, η σχέση υπέργειου και υπόγειου τμήματος
με εκρίζωση επιλεγμένων πρέμνων και καταμέτρηση της βιομάζας υπέργειου και υπόγειου τμήματος, με σκοπό να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με την προσαρμοστικότητα των συνδυασμών υποκειμένωνκλώνων και των αποδόσεών τους σε βιομάζα και καρπό. Με την εμφάνιση
των πρώτων καρπών θα γίνει συλλογή και γλευκοποίηση των σταφυλιών.
IV. Αναμενόμενα Αποτελέσματα
Το παρόν υποέργο αναμένεται να συμβάλλει στην διάχυση σύγχρονης
επιστημονικής γνώσης προς στους αμπελοκαλλιεργητές της Ρομπόλας, να
δημιουργήσει πυρήνα εκπαιδευμένων αμπελοκαλλιεργητών οι οποίοι θα
συμβάλλουν στην διατήρηση και επέκταση της αμπελοκαλλιέργειας στον
τόπο, να συμβάλλει στην βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων της αμπέλου και να αποτελέσει έναν επισκέψιμο πρότυπο αμπελώνα για σπουδαστές, διδασκάλους (Έλληνες και ξένους) αλλά και επισκέπτες με ενδιαφέρον για την καλλιέργεια της Ρομπόλας και των προϊόντων
της.
Αναλυτικά, από τη δημιουργία του πρότυπου βιολογικού αμπελώνα
στη ζώνη της Ρομπόλας στην Κεφαλονιά αναμένεται:
(α) Να εκπαιδευτούν νέοι αγρότες οι οποίοι επιθυμούν να ασχοληθούν με
την αμπελοκαλλιέργεια
(β) Να ασκηθούν πρακτικά οι φοιτητές του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων
(γ) Να ξεναγηθούν μαθητές, σπουδαστές και εκπαιδευτικοί όλων των
βαθμίδων εκπαίδευσης από άλλα ιδρύματα και σχολεία
(δ) Να αποτελέσει πόλο έλξης επισκεπτών που επιθυμούν να εξοικειωθούν με την ποικιλία Ρομπόλα, τον τρόπο καλλιέργειάς της και τα προϊόντα της.
(ε) Να προκύψουν επιστημονικά και ερευνητικά αποτελέσματα που θα χρησιμοποιηθούν ως εργαλείο τοπικής ανάπτυξης και μακροπρόθεσμα να συμβάλλουν στη βελτίωση των παραγόμενων προϊόντων των αμπελώνων του τόπου.
>57
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 27:
Εγκατάσταση Πρότυπου
Βιολογικού Αμπελώνα
Ρομπόλας για την
Εκπαίδευση
Αμπελοκαλλιεργητών
και Φοιτητών
Εικόνα 5. Η χάραξη και η διάνοιξη των οπών φύτευσης έγινε με παραδοσιακά εργαλεία, κατάλληλα για τη σύσταση των εδαφών της περιοχής
Εικόνα 6. Φύτευση των πρέμνων στον πειραματικό αμπελώνα με τη συνδρομή σπουδαστών,
σπουδαστριών και μελών του Συνεταιρισμού
>58
περιοδικο οδυσσεασ/
περιβαλλοντικη &
πολιτιστικη αειφοροσ
διαχειριση τησ μεσογειου
Δράση 27:
Εγκατάσταση Πρότυπου
Βιολογικού Αμπελώνα
Ρομπόλας για την
Εκπαίδευση
Αμπελοκαλλιεργητών
και Φοιτητών
V. Ευχαριστίες
Ευχαριστούμε θερμά τους συνεργάτες Αμαραντίδου Αικατερίνη, Μπαζίγο
Κωνσταντίνο, Παγουλάτο Γεράσιμο, Χάλδα Ξενοφώντα και τους σπουδαστές/τριες του Τμήματος Τεχνολογίας Βιολογικής Γεωργίας & Τροφίμων:
Αλεξοπούλου Ευσταθία-Μαρία, Βασιλείου Εύη, Γρουμπό Βασίλειο, Καραγαβριηλίδη Νικόλαο, Λάζαρη Θεόδωρο, Μωραΐτη Γεώργιο, Ρήγα Ιωάννα
και Σκανδάλη Κωνσταντίνο.
VI. Βιβλιογραφία
• Cochran, W. G., and G. M. Cox. 1950. Experimental Designs. Wiley,
New York. 454 p.
• Little, T. M., and F. J. Hills. 1978. Agricultural Experimentation: Design
and Analysis. Wiley, New York. 350 p.
• Spinthiropoulou, H. C., Μ. Ν. Stavrakakis, Α. F. Biniari, A. G.Goulioti, Β.
Α. Marinos, C. Ι. Dovas, Ν. Ι. Κatis and Ν. Α. Leventakis. 2003. Clonal
selection of the Greek grape wine cultivar ‘Xinomavro.’ pp.45–49. In
Proc. 1st Int. Symp. on Grapevine Growing, Commerce and Research.
Lisbon, 30 Jun.–3 Jul. Acta Horticulturae, No 652.
• Σταύρακας, Δ. Ε. 1998. Μαθήματα Γενικής Αμπελουργίας. Υπηρεσία
Δημοσιευμάτων Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 444 σ.
Εικόνα 7. Για τη φύτευση του βιολογικού αμπελώνα συνεργάστηκαν σπουδαστές και προσωπικό του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων με επιστημονικά στελέχη και μέλη του Συνεταιρισμού

ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ, ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΤΙΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

Οικονομικές καταστάσεις MAKAN A.E.

Τα Ελληνόπουλα του Σικάγου γιόρτασαν τα Ελληνικά Γράμματα

έγχρωμος τόμος με τις διαλέξεις - Τμήμα Τεχνολόγων Περιβάλλοντος

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Αμπελοοινική Τεχνογνωσία και

ΠΡΑΚΤΙΚΑ - Σύνδεσμος Ελληνικού Οίνου

Έκθεση της ελεγκτικής εταιρίας «ABACUS EΛΕΓΚΤΙΚΗ ΑΕ

Πλήρες βιογραφικό - Τμήμα Γεωπονίας, Φυτικής Παραγωγής και

Ενοποίηση των διατάξεων του ν.3468/2006 όπως τροποποιήθηκαν

περισσότερα... - Σύνδεσμος Ελληνικού Οίνου

Τεύχος 78

Agenda - Life Conops

KATAAO ΓΟΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΠΙΣΤΕΥΣΗΣ

Καλειδοσκόπιο τεύχος 31

Ενημερωτικό Υλικό

ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΚΑΙ ΕΚΘΕΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ

Περί οίνου

ΤΙΜΟΛΟΓΙΟ ΕΡΓΩΝ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΦΕΚ 363B / 19-2-2013

Σχέδιο νόμου - biodiversity.gr

Πανεπιστήμιο Αιγαίου Όνομα Διεύθυνση ATMOS