ΦΤΙΑΧΝΟΥΜΕ ΣΑΠΟΥΝΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΙΒΑΔΟΧΩΡΙΟΥ 2012-13 ΟΝΟΜΑΣΙΑ Στη χημεία σαπούνι (αρχ. ελλ. σάπων) ονομάζεται το άλας ενός λιπαρού οξέος, κορεσμένου ή ακόρεστου, που συνίσταται από αλυσίδα τουλάχιστον οκτώ ατόμων άνθρακα με μια βάση ή και μίγμα τέτοιων αλάτων. ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σύμφωνα με τον ελληνικό μύθο, το σαπούνι έλκει την καταγωγή του από την αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα από το νησί της Λέσβου όπου γίνονταν θυσίες ζώων προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος. Οι νεροποντές πολλές φορές παράσερναν τα ζωικά υπολείμματα και τα καμένα λίπη μαζί με τις στάχτες και τα ξύλα της πυράς σχημάτιζαν ένα κίτρινο ρυάκι που κατέληγε στο ποτάμι. Στο ποτάμι, όπου οι νοικοκυρές έπλεναν τα ρούχα τους, διαπίστωσαν ότι όταν το νερό γινόταν κίτρινο με την προσθήκη αυτών των υλικών, τα ρούχα καθάριζαν καλύτερα. Σύμφωνα με το μύθο, το σαπούνι πήρε το όνομά του προς τιμήν της ποιήτριας Σαπφούς, που έζησε εκείνη την περίοδο και είναι παράφραση του ονόματός της. Βέβαια , κι άλλες περιοχές ερίζουν για την απώτερη καταγωγή του σαπουνιού, όπως η Μεσοποταμία, η Αίγυπτος, η Φοινίκη και η Ρώμη με τον Τίβερη ποταμό, που βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Σάπο και από κει υπάρχει μία άλλη εκδοχή, ότι πήρε το όνομά του το σαπούνι. ΧΡΗΣΗ Το σαπούνι χρησιμοποιείται κυρίως για το πλύσιμο, το ατομικό μπάνιο και τον καθαρισμό. Σαπούνια χρησιμοποιούνται επίσης σε κλωστοϋφαντουργικά εργοστάσια νηματουργίας ενώ είναι και σημαντικά συστατικά των λιπαντικών. Τα λίπη και τα έλαια, που χρησιμοποιούνται ως πρώτη ύλη παρασκευής, αποτελούνται από τριγλυκερίδια (τρία μόρια λιπαρών οξέων που συνδέονται με ένα μόριο γλυκερίνης). Το αλκαλικό διάλυμα, που συχνά αποκαλείται "αλυσίβα", αντιδρά με τα τριγλυκερίδια σε μια αντίδραση η οποία είναι γνωστή ως σαπωνοποίηση. Η γλυκερίνη απελευθερώνεται είτε ως υπόλειμμα είτε κατά την έκπλυση του προϊόντος και είναι δυνατό να ανακτηθεί ως ιδιαίτερα χρήσιμο παραπροϊόν ανάλογα με τη χρησιμοποιούμενη διαδικασία ] ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Το σαπούνι παρασκευάζεται με αντίδραση λιπών ή ελαίων (τριγλυκεριδίων) με ένα καυστικό άλκαλι (υδροξείδιο του νατρίου, υδροξείδιο του καλίου ή υδροξείδιο του λιθίου). Το τελικό προϊόν είναι η γλυκερίνη και το σαπούνι, όπως δείχνει η αντίδραση] Η διαδικασία αυτή ονομάζεται σαπωνοποίηση των λιπών ή ελαίων και υπάρχουν δύο τύποι: Α. Η εν θερμώ σαπωνοποίηση (με βρασμό ή χωρίς) Στην εν θερμώ παραγωγή οι θερμοκρασίες ποικίλλουν: Μπορεί να είναι παραπλήσιες με τα σημεία βρασμού των συστατικών (μέθοδος ημιβρασμού) ή όλα τα συστατικά να είναι σε θερμοκρασία βρασμού (άνω των 100 ο C. Η μέθοδος ημιβρασμού χρησιμοποιείται τόσο στη βιομηχανία - κυρίως μικρής κλίμακας - για την βιομηχανική παρασκευή σαπουνιών γλυκερίνης όσο και από τους οικοτέχνες, καθώς η αντίδραση ολοκληρώνεται σε πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα και από το δοχείο το σαπούνι πηγαίνει απευθείας στους τύπους (καλούπια) προκειμένου να σχηματοποιηθεί. Η μέθοδος βρασμού είναι συνεχής διαδικασία, η γλυκερίνη απομακρύνεται από το τελικό προϊόν και χρησιμοποιείται αποκλειστικά από τη βιομηχανία μεγάλης κλίμακας. Β. Η εν ψυχρώ σαπωνοποίηση. Το παραπροϊόν της σαπωνοποίησης, η γλυκερίνη, απομακρύνεται κατά τη βιομηχανική παρασκευή και αποτελεί σημαντική πρώτη ύλη στην χημική βιομηχανία. Η εν ψυχρώ διαδικασία συνήθως δεν χρησιμοποιείται στην βιομηχανία, αλλά από τους οικοτέχνες: Η αντίδραση σαπωνοποίησης πραγματοποιείται σε θερμοκρασίες δωματίου και η γλυκερίνη δεν απομακρύνεται από το τελικό προϊόν αλλά αποτελεί συστατικό του (σαπούνια γλυκερίνης). Η αντίδραση συνήθως διαρκεί πολλές ημέρες και όταν θεωρείται ότι έχει ολοκληρωθεί το προϊόν τοποθετείται σε τύπους (καλούπια) και αφήνεται να στερεοποιηθεί. ΕΙΔΗ ΣΑΠΟΥΝΙΩΝ Τα σαπούνια είναι παράγωγα των λιπαρών οξέων. Τα συνηθέστερα φυτικά έλαια που χρησιμοποιούνται στην σαπωνοποιία είναι το φοινικέλαιο, το λάδι καρύδας και το ελαιόλαδο. Τα σπορέλαια δίνουν πιο μαλακά και πιο ήπια σαπούνια. Το σαπούνι από αγνό ελαιόλαδο (μερικές φορές αποκαλείται σαπούνι Καστίλλης ή σαπούνι Μασσαλίας) φημίζεται για την εξαιρετική του ηπιότητα. Ο όρος «σαπούνι Καστίλλης» μερικές φορές αποδίδεται σε σαπούνια από μίγμα ελαίων, στο οποίο όμως περιέχεται υψηλό ποσοστό ελαιολάδου. Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται και ζωικά λίπη, κυρίως βοοειδών. Άλλες σαπωνοποιήσιμα λίπη και έλαια περιλαμβάνουν το φοινικοπυρηνέλαιο, το βαμβακέλαιο, το βούτυρο κακάο, το λάδι της κάνναβης, καθένα από τα οποία προσδίδει στο σαπούνι διαφορετικές ιδιότητες. Για παράδειγμα, το ελαιόλαδο παρέχει ηπιότητα, ενώ το λάδι καρύδας και το φοινικέλαιο πυρήνα παρέχουν σκληρότητα και πλούσιο αφρό (σαπουνάδα). Μερικές φορές χρησιμοποιείται επίσης καστορέλαιο ως υγραντικό μέσο. Πλέον συνηθισμένος, όμως, είναι ο συνδυασμός από ζωικό λίπος, φοινικέλαιο και έλαια καρύδας. ΙΣΤΟΡΙΑ Πρώιμη ιστορία Οι πρώτες καταγραφές στοιχείων για την παραγωγή υλικών που μοιάζουν με σαπούνι χρονολογούνται γύρω στο 2800 π.Χ. στην αρχαία Βαβυλώνα. Ένας τύπος για σαπούνι που αποτελείται από νερό, αλκάλια, και έλαιο κάσιας βρέθηκε "γραμμένη" σε πήλινο δίσκο στη Βαβυλώνα γύρω στο 2200 π.Χ. Ο πάπυρος Ebers (Αίγυπτος, 1550 π.Χ.) δείχνει ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι λούζονταν τακτικά και συνδύαζαν έλαια ζωικά και φυτικά με αλκαλικά άλατα για να δημιουργήσουν κάτι που έμοιαζε με σαπούνι. Αιγυπτιακά έγγραφα αναφέρουν ότι ουσία παρόμοια με σαπούνι χρησιμοποιήθηκε για την επεξεργασία μαλλιού για ύφανση. Η λατινική λέξη για το σαπούνι - sapo - εμφανίζεται για πρώτη φορά στο σύγγραμμα Naturalis Historia του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, στο οποίο αναφέρεται η παρασκευή του από ζωικό λίπος και στάχτη αλλά ως χρήση του αναφέρεται η αλοιφή για τα μαλλιά, με μάλλον υποτιμητικό σχόλιο πως χρησιμοποιείται περισσότερο από τους άνδρες και λιγότερο από τις γυναίκες στους Γερμανούς και τους Γαλάτες. Μεσαίωνας - Αναγέννηση Η σαπωνοποιία αναφέρεται τόσο ως "γυναικεία εργασία" αλλά και ως ενασχόληση "ικανών τεχνιτών" στους οποίους εντάσσονταν οι ξυλουργοί, οι κτίστες και οι αρτοποιοί. Στην Γαλλία κατά το δεύτερο ήμισυ του 15ου αιώνα η ημι-βιομηχανική σαπωνοποιία είχε συγκεντρωθεί σε ορισμένα κέντρα της Προβηγκίας, και η Μασσαλία, από τα οποία εφοδιαζόταν όλη η χώρα. Η παραγωγή, μάλιστα, της Μασσαλίας, σε δύο εργοστάσια, έτεινε να εκτοπίσει όλα τα υπόλοιπα κέντρα. Στην Αγγλία η παραγωγή σαπουνιού γινόταν σχεδόν αποκλειστικά στο Λονδίνο Από τον 16ο αιώνα και ύστερα άρχισαν να παράγονται στην Ευρώπη πιο εκλεπτυσμένα σαπούνια, με χρήση φυτικών ελαίων και όχι ζωικών λιπών. Πολλά από αυτά παράγονται ακόμη και σήμερα, είτε από βιομηχανίες είτε από οικοτέχνες. Σύγχρονη εποχή Μέχρι την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης η σαπωνοποιία ήταν κλάδος σχετικά μικρής κλίμακας και τα παραγόμενα σαπούνια ήταν "σκληρά". Το 1789, όμως, ο Άντριου Πίαρς (Andrew Pears) παρασκεύασε στο Λονδίνο ένα σχεδόν διάφανο σαπούνι. Ακολούθησαν και άλλοι κατασκευαστές τόσο στο Ηνωμένο Βασίλειο όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι αδελφοί Ουίλιαμ και Τζέιμς Λέβερ δημιούργησαν το 1886 μια μικρή βιομηχανία σαπουνιών με την επωνυμία "Lever Brothers", η οποία υπάρχει και σήμερα - από τους μεγαλύτερους κατασκευαστές του χώρου - υπό την επωνυμία "Unilever". Η εταιρεία αυτή υπήρξε πρωτοπόρος ως προς την ανάληψη μεγάλων εκστρατειών διαφήμισης και προώθησης των προϊόντων της. Με το χρόνο τα σαπούνια εξελίχτηκαν αποκτώντας χρώμα και αρωματίστηκαν (μερικές φορές με πολύ έντονα αρώματα), ενώ κυκλοφορούν σήμερα και υπό μορφή υγρού (υγρό σαπούνι). Στην Ελλάδα ,στο Πλωμάρι της Λέσβου, από το 1843 έως το 1928 υπήρχαν 22 σαπωνοποιεία τα οποία έκαναν εξαγωγές από την Κωνσταντινούπολη μέχρι την Αλεξάνδρεια ακόμη και τη Νέα Υόρκη. Ακολούθησαν φθίνουσα πορεία και στη δεκαετία του ‘ 90 έκλεισε και το τελευταίο σαπωνοποιείο στο Πλωμάρι. Σήμερα, δραστηριοποιούνται αρκετές εταιρείες παραγωγής σαπουνιών όπως η Ελαϊδα στη Λάρισα από το 1913 καθώς και άλλοι(Παπουτσάνης, Γ. Μαλικούτης - "Αρκάδι" κτλ.) ενώ μια από τις πλέον γνωστές στην εποχή της εταιρεία ήταν η "Αλεπουδέλης", ιδιοκτησία της οικογένειας του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη. ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ ΣΑΠΟΥΝΙ «Η Φρεσκάδα» Α. Η ψυχρή μ έθοδος για τη ν παρασκευ ή σ κλη ρού σ απου νιού Η μέθοδος που χρησιμοποιήσαμε για την παρασκευή των σαπουνιών μας είναι η λεγόμενη «ψυχρή μέθοδος». Σε αυτή τη μέθοδο, τα έλαια και τα λίπη θερμαίνονται μόνον όσο χρειάζεται για να λιώσουν και να έλθουν στην επιθυμητή θερμοκρασία πριν αναμιχθούν με το διάλυμα καυστικής σόδας, χωρίς άλλη προσθήκη θερμότητας ή βρασμό των ελαίων. Η αντίδραση σαπωνοποίησης συνεχίζεται σε αργό ρυθμό για πολλές ώρες μέσα στο καλούπι. Η μέθοδος αυτή είναι μια μέθοδος «αργή», διότι εκτός των άλλων απαιτείται και μεγάλο διάστημα ξήρανσης και ωρίμανσης των σαπουνιών ώστε αυτά να αποκτήσουν τις βέλτιστες φυσικές τους ιδιότητες (απαλότητα, αφρισμός, διάρκεια, κλπ). Το σημαντικό της όμως πλεονέκτημα είναι οτι η πλούσια σε ενυδατικές ιδιότητες γλυκερίνη (η οποία είναι από τα «παραπροϊόντα» της σαπωνοποίησης)παραμένει στο σαπούνι (και δεν απομακρύνεται με βρασμό ή αλάτι, όπως σε άλλες μεθόδους). Έτσι το σαπούνι έχει «φυσικές» ενυδατικές ιδιότητες. Επίσης, λόγω του ότι δεν γίνεται καθαρισμός των ελαίων (με βρασμό και εξαλάτωση, όπως στη βιομηχανία), στην ψυχρή μέθοδο «υποχρεωτικά» πρέπει να χρησιμοποιούνται υψηλής ποιότητας έλαια, γιατί «φαίνεται» στην ποιότητα του αποτελέσματος (του σαπουνιού). Ότι βάλουμε, παίρνουμε! Χρησιμοποιήσαμε ως κύριο συστατικό το αγνό παρθένο ελαιόλαδο (σε ποσοστό μεγαλύτερο του 50%). Πρόκειται για ένα λάδι που "δεν χρειάζεται συστάσεις"! Ολοι λίγο-πολύ γνωρίζουμε τις ευεργετικές του ιδιότητες για αυτό το δώρο της φύσης. Ενδεικτικά αναφέρουμε πως έχει αντιοξειδωτικές ιδιότητες, θρέφει και ενυδατώνει το δέρμα, συντελεί στη μείωση της ξηροδερμίας, αλλεργιών, τριχόπτωσης, κλπ. Ενα τέτοιο έλαιο λοιπόν δεν είναι δυνατόν να απουσιάζει από τη σύνθεση κάθε ποιοτικού σαπουνιού, ιδιαίτερα εδώ στη χώρα μας όπου τα ελαιόδεντρα αφθονούν! Η ω ρίμανσ η Το σαπούνι μας δεν περιέχει χημικά συντηρητικά ή πρόσθετα που βελτιώνουν τον αφρισμό, κλπ. Από τη στιγμή που βγήκε από το καλούπι και κόπηκε, το σαπούνι πρέπει να αφεθεί σε μέρος ξηρό και δροσερό για να ξεραθεί (να αποβάλλει την υγρασία του) και να ωριμάσει. Φροντίσαμε λοιπόν να τα αποθηκεύσουμε σε μέρος δροσερό και ξηρό, μακριά από έντονο ηλιακό φώς για να μείνουν φρέσκα περισσότερο! Αυτό το στάδιο διαρκεί 6-8 εβδομάδες. Η ωρίμανση είναι απαραίτητη για να αποκτήσει το σαπούνι τις βέλτιστες ιδιότητες του (αφρισμός, διάρκεια, απαλότητα) Η συνταγή μας Τα υλικά που χρησιμοποιούμε είναι τα εξής: Ελαιόλαδο : 500 γρ. Νερό : 157 γραμμάρια Καυστική ποτάσα NaOH : 64,25 γραμμάρια Προαιρετικά αιθέρια έλαια και χρώμα Χρειαζόμαστε επίσης τα εξής: Κατσαρόλα ,Γκαζάκι, κουτάλι, ζυγαριά, μίξερ χειρός, θερμόμετρο, καλούπι με λαδόκολλα. Εκτέλεση Φοράμε γάντια, γυαλιά και με πολύ προσοχή ρίχνουμε το νερό σε μία κατσαρόλα και την καυστική ποτάσα σε ανοιχτό χώρο και ανακατεύουμε συνεχώς. Η θερμοκρασία πρέπει να φτάσει στους 32Ο C Ζεσταίνουμε το λάδι μέχρι να φτάσει στην ίδια θερμοκρασία. Απομακρύνουμε από τη φωτιά. Ρίχνουμε προσεκτικά το μείγμα του νερού με την ποτάσα στο λάδι. Χρησιμοποιούμε και αναδεύουμε με το μίξερ μέχρι να γίνει ένα πηχτό μείγμα. Προσθέτουμε αιθέρια έλαια και χρώμα. Ρίχνουμε μέσα στο καλούπι, το οποίο έχουμε προηγουμένως καλύψει με λαδόκολλα. Σκεπάζουμε με πανί. Μετά από 48 ώρες βγάζουμε το σαπούνι από το καλούπι και κόβουμε προσεκτικά τις πλάκες. Αφήνουμε περίπου δύο μήνες να στεγνώσει καλά και τότε είναι έτοιμο για χρήση. Η συγκεκριμένη συνταγή δίνει 18-20 σαπούνια των 100 γραμμαρίων το καθένα. Τυλίγουμε τα σαπούνια μας με διάφανη μεμβράνη και κολλάμε τις ετικέτες. Β. Υγρό κρεμοσάπουνο Υλικά : 2 κούπες σαπούνι ελαιολάδου σε σκόνη (το λευκό πήζει γρηγορότερα) 10 κούπες ιονισμένο νερό 2 κουταλιές της σούπας γλυκερίνη 2-3 κουταλιές ζάχαρη Αιθέρια έλαια Χρώμα ζαχαροπλαστικής ( 1-2 σταγόνες) Εκτέλεση: Ζεσταίνουμε καλά το νερό χωρίς να το βράσουμε και προσθέτουμε το σαπούνι, τη γλυκερίνη και τη ζάχαρη. Αφήνουμε το μείγμα να σταθεί μέχρι την άλλη μέρα και ανάλογα με την πυκνότητά του προσθέτουμε νερό ή σαπούνι. Στο τέλος ρίχνουμε το χρώμα και τα αιθέρια έλαια της αρεσκείας μας. *Καλύτερα να πήξει πολύ και να το χτυπήσουμε με το μίξερ μέχρι να αποκτήσει την πυκνότητα που θέλουμε. Σε αντίθετη περίπτωση περιμένουμε περισσότερο ή προσθέτουμε κι άλλο σαπούνι. Γεμίζουμε τα μπουκαλάκια και κολλάμε τις όμορφες ετικέτες που έχουμε φιλοτεχνήσει. Γ. Υγρό σαπούνι πλυντηρίου Υλικά : 75 γραμμάρια ελαιοσάπουνο σε σκόνη 75 γραμμάρια βόρακας 75 γραμμάρια σόδα πλυντηρίου σε σκόνη 4 λίτρα νερό Ρίχνουμε όλα τα υλικά μαζί και τα ζεσταίνουμε χωρίς να βράσουμε. Προσθέτουμε 2 σταγόνες αιθέριο έλαιο της αρεσκείας μας και αφήνουμε 24 ώρες. Το χρησιμοποιούμε όπως και τα υγρά σαπούνια για το πλυντήριο, που βρίσκουμε στο εμπόριο. *Αυτό πηγαίνει κατευθείαν στο σπίτι για δοκιμή στην επόμενη μπουγάδα της μαμάς! Δ. Υγρό Μαλακτικό Πλυντηρίου Υλικά: 1 μέρος ξύδι λευκό από κρασί 3 μέρη κρύο νερό Απλά αναμιγνύουμε τα υγρά σε πλαστικό μπουκάλι. Εάν θέλουμε , μπορούμε να προσθέσουμε μία σταγόνα αιθέριο έλαιο. *Μπαίνει στη θήκη μαλακτικού στο πλυντήριο. Στο πλαίσιο του προγράμματος επισκεφτήκαμε το Ελαιουργικό Μουσείο Αγίας Παρασκευής και το Μουσείο Σαπουνιού στο Πλωμάρι της Λέσβου. Επίσης, οι μαθητές παρακολούθησαν τη διαδικασία απόσταξης αιθέριου ελαίου στο Εργαστήριο του Πανεπιστημίου Αιγαίου της Λήμνου από τον Επίκουρο Καθηγητή της Σχολής, κο Καραντώνη Χαράλαμπο. Υπεύθυνοι Καθηγητές: Κωστομοίρης Ιωάννης, Φωτοπούλου Χαριτίνη Οι 22 μαθητές και μαθήτριες που συμμετείχαν στο πρόγραμμα: Ζαρίμης Ευάγγελος, Κατακουζηνού Ελπίδα, Σαμακλή Μαργαρίτα, Ρηγούλια Θεοδώρα, Μαστρομιχαλάκη Χρυσούλα, Σκαφίδας Ιωάννης, Μαρκάκη Μαρία, Κωνσταντάρα Χρυσούλα, Κωστομοίρη Μαρία, Λιγδαρά Χριστίνα, Γιαννουλάκη Παναγιώτα, Χαρκότσικα Ευαγγελία, Σάλιακας Παναγιώτης, Τρυφερή Μαρία , Σαράντη Αγγελική, Αδαμάκη Δήμητρα, Γριτζαλή Μυρσίνη, Παλατιανού Ελένη, Παλατιανού Αναστασία, Μητρούλας Δημήτρης, Τζουράς Γιώργος, Στρογγυλός Βασίλης