ISSN 1986-812X
Financing
Nau~ni ~asopis za ekonomiju
Broj 4, godina IV, decembar 2013. godine
U OVOM BROJU
Jovan Rodić
OSNIVAČKI BILANS PRIVREDNOG DRUŠTVA
Nedeljko Milaković
AKUTNI PROBLEMI EKONOMSKE TEORIJE I PRAKSE
Dinka Antić
EKSPANZIJA MEHANIZMA „OBRNUTOG TEREĆENJA"
– UVOD U REVIZIJU KONCEPTA PDV-A?
4
www.financingscience.org
E‐ISSN 2233‐11‐31 Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Milorad Telebak
Kr(i)tički osvrt
Navali narode,
krompir na komad!
Kao što je paradoks odluka Fonda zdravstva da penzionerima
starijim od 65 godina ukine pravo na besplatne lijekove, pa sad
moraju da plaćaju punu cijenu. Ali, kako bi rekao čuveni aforističar
Vib, koliko ih je rastužilo poskupljenje, toliko ih je nasmijalo
obrazloženje. Naime, na televiziji su objasnili da uskraćeni lijekovi
u toj starosnoj dobi nemaju efekta!
Prevedeno, lijekovi ne trebaju starijima upravo onda kad su im
najpotrebniji! Penzioneri su se uzbunili, negodovali, žalili se.
– Nagrdi nas žestoko onaj doktor Som! – protestuje jedan izlazeći
iz apoteke.
– Nije doktor Som, nego doktor Šaran – ispravlja ga drugi.
– Bogami, me’ščini da je Som! – uporan je onaj.
Odluku je ubrzo izmijenila ista komisija, jer je bila pogrešna! (Ne
znam kako im je samo prije mjesec dana bila – pravilna!)
U ambulanti porodične medicine, ljekar objašnjava pacijentu
penzioneru:
– Ovaj lijek ćete uzimati tri puta dnevno prije jela.
– Ne mogu, doktore, taj prije jela, jer ne znam kad ću šta pojesti.
Pogotovo ne mogu tri puta. Dajte vi meni neki koji se uzima
poslije jela, i jednom, da ga mogu uzeti kad nešto pojedem!
Tužno je gledati te penzionere. Korpe za otpatke su njihove
potrošačke korpe! Samo kopaju po kontejnerima. U svako doba
dana i noći. Rade u tri smjene. Mogla bi vlast da im bar obezbijedi
infrastrukturu: da asfaltira staze do kontejnera (da ne gacaju po
blatu), i uvede struju (da vide, da im što ne promakne).
– Samo do četiri! Blago tebi.
– Pa dobro, nekad i do pet, pola šest!
Penzioneri nemaju ništa. To je sve što su stekli radom. Nekada, dok
su radili, nisu znali da se mnogo bolje stiče drugačije! A danas svi
znaju da više ima jedan koji krade nego stotinu koji samo rade!
Neki penzioneri i krompir kupuju na – komad! Zapravo, oni i ne
znaju kako žive. Da znaju, ne bi ni pristali na takav život. „Nikako
da vežu kraj s krajem. A kako i da vežu kad im drugi mrse konce!
Ne shvataju da vlast gradi društvo bogatih. Tako da ovdje sirotinja
nema čemu da se nada“ – objašnjava jedan satiričar.
Neki od ono svoje crkavice moraju da izdržavaju i nezaposlenu
djecu, jer im u kući radi samo – strujomjer! I sat, ako ga imaju.
(Mada im i ne treba. I bez sata mogu znati koliko je sati.)
1
Odlučila vlast u Srpskoj da popravi materijalni položaj svojih
penzionera. (Dolaze izbori!) Svima oduzima, a penzionerima
dodaje. I to dva puta: prije dva-tri mjeseca, i opet će sljedećeg
mjeseca. Doduše, samo pet odsto. Za Vladu – to je povišica, za
penzionere – crkavica! Kažu da je to smiješno. A oni smrknuti kô
noć. Paradoks.
Nemaju ništa, a ipak su živi. (Može se, dakle, kad se hoće.) Otkako
gladuju, siti su svega.
Vrijeme provode u parkovima, koje cinici zovu „parkovima jelena“,
jer – vele – svaki dan u njima „rikne“ pokoji penzioner! Poneki
igraju šah na uličnim tablama. Ne zato što im se igra, već zato što
im se jede. (Penzioneri – ljudožderi!)
Duže se, kažu, može živjeti sa sidom nego sa penzijom! Nedavno
čitam oglas:
„PENZIONER, sa većom zalihom smrznutih hljebova, traži
poznanstvo sa penzionerkom sa nešto smrznutog kajmaka –
popare radi!“
Nije bez razloga krik aforističara: “Sini, munjo! Da svane sirotinji.“
Penzioneri su toliko bijedni, da se mnogi osjećaju kao nepostojeći
ljudi. Bilo ih je koji su smatrali da ne treba da se odazovu popisu
stanovništva, jer će – vele – mnogi od njih umrijeti prije nego što
se objave rezultati popisa.
– Po svu noć ne mogu da zaspem! Kako ti spavaš?
Naravno da treba da se popišu. Pogotovo kad se zna da su popisani
mnogi koji već dvije decenije ne žive u ovoj zemlji, kao i oni koji
su se čak ispisali iz njenog državljanstva da bi državljanstvo mogli
dobiti tamo gdje su odlučili da ostanu. Tako će popis pokazati da
nas ovdje ima više nego prije rata, kao da se nismo međusobno
uništavali i razgonili po svijetu.
– Ja brojim do četiri i zaspim – velim mu, naglašavajući ono
„zaspim“, kako bih mu stavio do znanja da je rekao pogrešno
„zaspem“. Ali njemu nije do gramatike. Njegov problem je
nesanica, on se uhvati za moj odgovor:
Još ako Bošnjaci uvezu – kako se najavljuje – desetine i stotine
hiljada Arapa, a onda Srbi toliko Rusa, pa Hrvati toliko Poljaka...!
Ispašće da je Bosna i Hercegovina obećana zemlja, u koju svi hrle,
a ne zemlja Tri Livade Nigdje Hlada Nema.
Uz to, nemaju ni sna. Jedan mi se žali:
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
UPUTSTVO AUTORIMA
DOSTAVLJANJE RADOVA
Radovi se dostavljaju elektronskom poštom na e-mail adresu: financing.redakcija@srrrs.org ili putem pošte na
digitalnom mediju na adresu: Finrar d.o.o., Mirka Kovačevića 13 A, 78000 Banja Luka.
PRIHVATANJE RADOVA
Nakon dostavljanja rada i preliminarne ocjene, rad prolazi anonimni recenzentski postupak (recenzent nije upoznat
sa identitetom autora). Recenzent po izvršenoj recenziji šalje uredniku povratnu informaciju o radu u vidu mišljenja i
preporuke o objavljivanju.
SADRŽAJ RADA
Rad treba biti relevantan za naučnu i stručnu javnost, s jasno naglašenim ciljevima i rezultatima istraživanja, zaključkom i referencama u tekstu.
Prva stranica rada treba da sadrži: ime i prezime autora, naslov članka i sažetak. Tekst članka mora početi uvodom, a
sadrži glavna poglavlja, fusnote, tabele, grafikone, slike, zaključak i popis korišćene literature i drugih izvora.
TEHNIČKO OBLIKOVANJE RADA
Tekstovi se pišu u Microsoft Word Windows programu. Obim rada treba iznositi od 15.000 do 32.000 znakova, što je
oko 5 do 10 strana teksta u časopisu. Naslovi poglavlja (od uvoda do zaključka) moraju biti kratki i jasni, te numerisani
arapskim jednocifrenim brojevima. Potpoglavlja se numerišu dvocifrenim, odnosno trocifrenim brojevima (na primjer:
1; 1.2; 2.1; 2.1.1. itd.). Tabele, grafikoni i slike treba da sadrže broj, naziv i izvor. Ukoliko tabele, grafikoni i slike
sadrže posebne znakove, te su rađeni u posebnom programu, dostavljaju se na posebnom fajlu, sa tačno navedenim
rasporedom po kojem se uključuju u tekst.
2
PRAVILA CITIRANJA
a) Knjiga:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv knjige, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja
6) strana.
Primjer: Rodić J., Teorija i analiza bilansa, Beostar, Beograd, 1997, str. 172.
b) Rad u zborniku:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv naučnog skupa i zbornika radova, 4) podatak o izdavaču,
5) mjesto izdavanja, 6) godina izdavanja, 7) strana.
Primjer: Rodić J., Najvažnije finansijske odluke, Deseti kongres SRRRS – Harmonizacija regulatornog okvira u oblasti
računovodstva revizije i finansija, Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2006, str. 118.
c) Rad u časopisu:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv časopisa i broj, 4) podatak o izdavaču, 5) mjesto izdavanja,
6) godina izdavanja, 7) strana.
Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58.
d) Propisi:
1) naziv propisa, 2) naziv i broj službenog izdanja, 3) član.
Primjer: Zakon o privrednim društvima Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske br.127/08, čl. 125.
e) www izvori:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja,
6) strana, 7) potpuna http adresa i datum pristupa dokumentu.
Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58,
www.srrrs.org, datum pristupa 17.10.2008.
SADRŽAJ:
NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU
5
13
GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK:
Prof. dr Dragan Mikerević
ZAMJENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA:
Mr Milan Pucarević
REDAKCIONI ODBOR:
Predsjednik:
Prof. dr Novak Kondić
Članovi:
Prof. dr Kata Škarić Jovanović
Prof. dr Mirko Puljić
Prof. dr Milorad Ivanišević
Prof. dr Hamid Alibašić
Doc. dr Milan Lakićević
Doc. dr Duško Šnjegota
Doc. dr Goran Radivojac
Dr Dejan Mikerević
IZDAVAČKI SAVJET:
Predsjednik:
Prof. dr Janez Prašnikar
Članovi:
Akademik dr Mirko Vasiljević
Prof. dr Jovan Rodić
Prof. dr Dragan Đuričin
George W. Kester, D.B.A.
Prof. dr Silvije Orsag
Doc. dr Kemal Kozarić
Prof. dr Franc Koletnik
Prof. dr Stanko Stanić
Prof. dr Marko Rajčević
Prof. dr Kadrija Hodžić
Prof. dr Đoko Malešević
Prof. dr Branko Krsmanović
Prof. dr Radomir Božić
Prof. dr Anđelko Lojpur
Prof. dr Nenad Vunjak
Prof. dr Zorica Božinovska Lazarevska
Prof. dr Zdravko Todorović
Prof. dr Goran Popović
Prof. dr Reuf Kapić
Doc. dr Vasilj Žarković
Prof. dr Gordana Ilić
Prof. dr Ljubomir Kovačević
Doc. dr Jugoslav Jovičić
Prof. dr Jovo Ateljević
Mr Boško Čeko
Mr Borko Reljić
Ranko Travar, dipl. ek.
Dragan Veselinović, dipl. ek.
Lektor:
Mijana Kuburić-Macura
Grafička priprema:
Atlantik BB
Za štampariju:
Branislav Galić
Štampa “Atlantik BB”
19
OSNIVAČKI BILANS PRIVREDNOG
DRUŠTVA
Nedeljko Milaković
AKUTNI PROBLEMI EKONOMSKE
TEORIJE I PRAKSE
Jelena Poljašević
Dražena Vujičić Radisavljević
ZNAČAJNOST DOBITAKA I GUBITAKA
UTVRĐENIH DIREKTNO U KAPITALU
U ANALIZI BILANSA PREDUZEĆA
30
42
48
54
Nermina Pobrić
DEVIZNI KURS I VALUTNE KRIZE NA
NOVIM FINANSIJSKIM TRŽIŠTIMA
Siniša Božić
ANTIMONOPOLSKA POLITIKA
U TRANZICIONIM ZEMLJAMA:
OČEKIVANJA, OGRANIČENJA I
EFEKTI
Dinka Antić
EKSPANZIJA MEHANIZMA
„OBRNUTOG TEREĆENJA“ – UVOD
U REVIZIJU KONCEPTA PDV-A?
Aleksandar Kovačević
UPRAVLJANJE BANKARSKIM
RIZICIMA U FUNKCIJI
PROFITABILNOSTI BANKE
Časopis Financing upisan je u Registar javnih glasila Ministarstva prosvjete
i kulture Republike Srpske rješenjem broj: 07.030/053-160-19/10 od
05.10.2010. godine pod rednim brojem 603.
3
IZDAVAČ:
Finrar d.o.o., Banja Luka i Financing d.o.o., Brčko
www.financingscience.org
e-mail: financing.redakcija@srrrs.org
Jovan Rodić
NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU – 04/13
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
UDK 65.012.123:336.763.1
10.7251/FIN1304005R
Jovan Rodić*
PREGLEDNI RAD
Osnivački bilans privrednog
društva
Rezime
Osnivački kapital je ravan zbiru investicija u nematerijalnu, materijalnu i biološku stalnu imovinu, obrtnog kapitala i gubitka iskazanog u
projektovanom bilansu uspeha umanjenom za ugovorene dugoročne zajmove i neto dobitka iskazanog u projektovanom bilansu uspeha.
Utvrđen je osnivački kapital trgovinskog društva i proizvodnog društva. Osnivački kapital ovih društava neuporedivo je veći od propisanog
minimuma osnovnog kapitala u Zakonu o privrednim društvima. Izvršeno je testiranje osnivačkog kapitala. Test je pokazao da je utvrđeni
osnivački kapital prihvatljiv jer obezbeđuje održavanje likvidnosti u oblasti dugoročnog finansiranja, prihvatljivu stopu prinosa i prihvatljiv
rok povrata investiranja u osnivački kapital. Budući da se u Srbiji osnivaju privredna društva na osnovu uplate minimuma osnovnog kapitala utvrđenog Zakonom o privrednim društvima (100 dinara za društvo sa ograničenom odgovornošću, odnosno 3 miliona za akcionarska
društva), a ne utvrđuje osnivački kapital, od 110.246 registrovanih privrednih društava, više od polovine je u stečaju ili pred stečajem, jer
im je blokiran depozitni račun više od dve godine.
Posle izlaganja negativne posledice takvog katastrofalnog stanja, predloženo je da se Zakonom o privrednim društvima propiše da se pri
osnivanju društva kapitala utvrđuje osnivački kapital, a da se podzakonskim aktom utvrdi metodologija utvrđivanja osnivačkog kapitala.
5
Ključne reči: investicije u stalnu imovinu, obrtni kapital, dugoročni zajam, projektovani neto dobitak/gubitak, osnivački kapital, koeficijent
finansijske stabilnosti, finansijski leveridž, stopa prinosa i broj godina povrata investicije.
Osnivački kapital privrednog
društva je investicija.
UVOD
Osnivački bilans se sačinjava za društva kapitala na dan upisa u
registar privrednih društava, a sadrži:
– na strani aktive: investicije u nematerijalnu, materijalnu i biološku stalnu imovinu i obrtni kapital,
– na strani pasive: osnivački kapital, ugovorene dugoročne zajmove i dobitak odnosno gubitak utvrđen projekcijom bilansa
uspeha koji obuhvata period od 365 dana od dana aktiviranja
društva kapitala.
Po Zakonu o privrednim društvima („Službeni glasnik RS“, 36/11.
i 99/11), pravna forma društva kapitala može da bude:
1. RAZRADA IDEJE O OSNIVANJU
PRIVREDNOG DRUŠTVA
Privredno društvo osniva se s ciljem večitog opstanka. Toga radi,
ideja o osnivanju privrednog društva mora da uzme u obzir:
– pravnu formu privrednog društva koje se osniva,
– delatnost budućeg privrednog društva,
– tržišni položaj budućeg privrednog društva, i
– mogućnost pribavljanja resursa za poslovanje privrednog društva.
– društvo s ograničenom odgovornosti, ili
1.1. Pravna forma privrednog društva koje se osniva
– akcionarsko društvo.
Privredno društvo može da bude:
Ukoliko se osniva društvo sa ograničenom odgovornosti, osnivački
kapital ne može da bude manji od 100 dinara (član 145. ZPD), a ako
se osniva akcionarsko društvo, osnivački kapital ne može da bude
manji od 3 miliona dinara (član 293. ZPD), a nominalna vrednost
akcije ne može da bude niža od 100 dinara (član 258. ZPD).
– društvo lica, ili
*
Partner Euroaudita, Beograd, e-mail: office@euaudit.com
– društvo kapitala.
Društvo lica po pravnoj formi može da bude ortačko društvo ili
komanditno društvo. Ako se osniva ortačko društvo, neophodno je
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
naći lica koja imaju interesa da budu članovi ortačkog društva, a
ako se osniva komanditno društvo, potrebno je naći lica koja imaju
interesa da budu članovi tog društva i uz to doći do saznanja da
li budući članovi preferiraju da budu komanditor ili koplementor.
Razgovori o članstvu i u jednom i u drugom društvu odvijaju se
uz izlaganje delatnosti budućeg društva i informacija o tržišnom
položaju budućeg društva.
Društvo kapitala po pravnoj formi može da bude ili društvo sa
ograničenom odgovornosti ili akcionarsko društvo. Budući da je
jednostavnije upravljanje društvom s ograničenom odgovornosti,
često se daje prednost društvu s ograničenom odgovornosti.
Međutim, prednost akcionarskog društva u odnosu na društvo s
ograničenom odgovornosti je u sledećem:
– broj akcionara je po pravilu veći od broja članova društva s
ograničenom odgovornosti, što olakšava pribavljanje potrebnog
kapitala i smanjenje rizika akcionara u odnosu na rizik članova
društva s ograničenom odgovornosti,
– kredita i
– kapitala.
Svi ovi resursi uslovljeni su vrstom i veličinom privrednog društva.
Za trgovinska privredna društva bitan je poslovni prostor i njegova
lokacija, a za proizvodna privredna društva bitan je obim investiranja
u stalnu imovinu, potrebna energija i materijal i potreba za radnom
snagom odgovarajuće kvalifikacije. Naravno, za manja privredna
društva potrebe su manje, a za veća privredna društva potrebe su
veće. Međutim, kod proizvodnih privrednih društava, njihova veličina, pored mogućnosti pribavljanja potrebnih resursa, uslovljena je
i veličinom konkurentnih društava. Primera radi, ako konkurentne
fabrike automobila proizvode više stotina hiljada automobila, novoosnovana fabrika automobila, kapaciteta nekoliko hiljada automobila,
ne može opstati na tržištu, jer su njeni fiksni troškovi po jedinici
proizvoda višestruko veći od konkurencije.
Pribavljanje kredita uslovljeno je razvijenosti finansijskog sektora,
posebno banaka, ali i kreditnim bonitetom tražioca kredita.
– kada se akcije uključe na berzu, akcionar može prodati svoje
akcije, naravno po tržišnoj ceni, i time povući uloženi kapital,
što nije slučaj sa članom društva s ograničenom odgovornosti.
Pribavljanje osnivačkog kapitala uslovljeno je brojem potencijalnih
investitora (vlasnika), ali i očekivanom stopom prinosa na osnivački
kapital i brojem godina povrata investicija.
Članovi društva kapitala mogu da budu bilo pravna bilo fizička lica.
Pronalaženju lica koja imaju interes za osnivanje društva kapitala
prethodi: utvrđivanje delatnosti budućeg privrednog društva, informacije o tržišnom položaju tog privrednog društva, informacije o
potrebnom osnivačkom kapitalu, o mogućnosti pribavljanja zaposlenih potrebne profesionalne i kvalifikacione strukture, informacije o mogućem pribavljanju dugoročnih zajmova i informacije o
finansijskom položaju.
Osnivački kapital ravan je zbiru investiranja u nematerijalnu,
materijalnu i biološku stalnu imovinu, obrtnog kapitala i gubitka u
projektovanom bilansu uspeha umanjenog za ugovorene dugoročne
zajmove i neto dobitka u projektovanom bilansu uspeha.
6
1.2. Delatnost budućeg privrednog društva
Izbor delatnosti budućeg privrednog društva bitan je zbog ispitivanja
i ocene tržišnog položaja. Drugim rečima, prihvatljiva je samo ona
delatnost koja će na tržištu u sklopu konkurencije obezbediti neograničeni opstanak privrednog društva. Naravno, od vrste delatnosti
zavisi širina tržišta na kome je neophodno učinke novoosnovanog
društva plasirati. Primera radi, ako se osniva ortačko društvo njegovo
potencijalno tržište je lokalno (u mestu sedišta društva), a ako se
osniva društvo kapitala, njegovo tržište je u čitavoj zemlji, a često
i u drugim državama.
Na drugoj strani, delatnost uslovljava i obim investiranja, mogućnost
finansiranja investicija i mogućnost pribavljanja potrebne radne
snage, što takođe treba imati u vidu pri izboru delatnosti.
1.3. Tržišni položaj budućeg društva
Polazeći od izabrane delatnosti, ispituje se tražnja učinaka te
delatnosti na tržištu na kome se prodaju ti učinci. Pri tome, treba
imati u vidu postojeću konkurenciju na datom tržištu i nepoverenje
budućih kupaca u novog prodavca, koje će se postepeno gasiti ako
novi prodavac bude zadovoljavao želje kupaca.
1.4. Mogućnost pribavljanja resursa za poslovanje privrednog
društva
Potrebni resursi za poslovanje društva kapitala obuhvataju:
– predmete rada,
– radne snage,
Visina potrebnog osnivačkog kapitala najviše je uslovljena delatnošću i veličinom društva kapitala. Uz to, kod društava kapitala
koja otpočinju poslovanja u momentu registracije potrebno je znati
visinu osnivačkog kapitala koji se uplaćuje u momentu registracije,
a kod društava kapitala koja se osposobljavaju za poslovanje više
godina, potrebno je znati visinu osnivačkog kapitala koji se uplaćuje
u momentu registracije i visinu osnivačkog kapitala koji se upisuje, a
ne uplaćuje u momentu registracije i, uz to, potrebna je informacija
kada se upisani neuplaćeni kapital uplaćuje. Sve ove informacije,
dakako, obezbeđuje osnivački bilans.
2. OSNIVAČKI BILANS
Sadržina i postupak sačinjavanja osnivačkog bilansa uslovljena je
činjenicom da li privredno društvo otpočinje poslovanje sa danom
registracije ili otpočinje poslovanje nakon nekoliko godina od dana
registracije. Budući da trgovinsko društvo, po pravilu, počinje poslovanje sa danom registracije, a da proizvodno društvo otpočinje
poslovanje nakon više godina od dana registracije, prikazujemo:
– osnivački bilans trgovinskog društva, i
– osnivački bilans proizvodnog društva.
Bez obzira na vrstu delatnosti, osnivački bilans na strani aktive
obuhvata investiranje u nematerijalnu, materijalnu i biološku stalnu
imovinu i obrtni kapital, a na strani pasive obuhvata osnivački kapital, ugovorene dugoročne zajmove, neto dobitak odnosno gubitak
utvrđen u projektovanom bilansu uspeha.
2.1. Osnivački bilans trgovinskog društva
2.1.1. Projekcija stalne imovine
Trgovinsko društvo pri osnivanju, po pravilu, ima sledeću materijalnu
stalnu imovinu:
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
– poslovni i prodajni prostor,
2.1.2.1. Projekcija bilansa uspeha
– opremu (vozila, računarska oprema i nameštaj (regali i pultovi
u prodajnom prostoru i nameštaj u poslovnom prostoru).
Bilans uspeha projektuje se za godinu dana (365 dana) računajući
od dana osnivanja. Projektovani bilans uspeha trgovinskog društva
iz našeg primera je:
Poslovni i prodajni prostor mogu se obezbediti:
dinara
– ili unosom vlasnika sopstvenih građevinskih objekata,
1. Prihodi od prodaje robe
40.000.000
– ili uzimanjem u zakup.
2. Rashodi (od 2.1. do 2.7)
38.745.400
Ako se vrši kupovina, neophodno je pronaći građevinski objekat koji
se prodaje, a koji po lokaciji, strukturi i površini korisnog prostora
odgovara trgovinskoj delatnosti društva koje se osniva. Tržišna cena
tog građevinskog objekta uključuje se u stalnu imovinu.
2.1. Nabavna vrednost prodate robe
32.000.000
Ukoliko vlasnik (osnivač) unosi svoj građevinski objekat, neophodno
je da nezavisni sudski procenitelj proceni fer vrednost tog građevinskog objekta. Fer vrednost tog građevinskog objekta uključuje
se u stalnu imovinu.
2.2. Troškovi goriva i energije
1.000.000
2.3. Bruto zarade
5.000.000
2.4. Troškovi usluga (advokatske usluge i troškovi
telefona)
200.000
2.5. Amortizacija*
373.400
2.6. Nematerijalni troškovi (troškovi registracije)
80.000
2.7. Finansijski rashodi (kamate po osnovu lizinga)**
92.000
Ukoliko se građevinski objekat uzima u zakup neophodno je: naći
građevinski objekat koji vlasnik izdaje u zakup a po lokaciji, strukturi
i površini odgovara trgovinskoj delatnosti društva koje se osniva.
Sa vlasnikom (zakupodavcem) se ugovara cena zakupa i rokovi
plaćanja zakupa. Ako se zakupnina plaća za više godina unapred,
vrednost višegodišnje zakupnine, kao nematerijalna imovina,
uključuje se u stalnu imovinu. Suprotno, ako se zakupnina plaća
mesečno, vrednost zakupnine se ne uključuje u stalnu imovinu.
2.1.2.2. Projekcija obrtnog kapitala
Oprema. Sva potrebna oprema u visini nabavne tržišne cene uključuje se u stalnu imovinu. Ako se deo opreme nabavlja na osnovu
lizinga (vozila, na primer), njena nabavna vrednost bez kamate se
uključuje u stalnu imovinu. Ukoliko vlasnici unose svoju opremu,
neophodno je da nezavisni sudski veštak proceni fer vrednost te
opreme. Fer vrednost te opreme uključuje se u stalnu imovinu.
Obrtni kapital je ravan razlici između obrtne imovine i kratkoročnih
obaveza. Obrtna imovina i kratkoročne obaveze projektuju se na
osnovu odgovarajućih pozicija projektovanog bilansa uspeha i koeficijenta obrta. Koeficijent obrta se utvrđuje ili na bazi iskustva ili na
bazi propisa (rok plaćanja PDV-a, na primer). U našem primeru projektovana obrtna imovina, kratkoročne obaveze i obrtni kapital su:
Najzad, ako se program za računare nabavlja odvojeno od računara
(aplikacioni softver), njegova nabavna vrednost se uključuje u stalnu
nematerijalnu imovinu.
dinara
Ilustracije radi, potrebna imovina za osnivanje trgovinskog društva
je kvantifikovana ovako:
dinara
1. Građevinski objekti (a+b)
9.000.000
a) Kupljeni prodajni prostor
8.000.000
b) Poslovni prostor unet od osnivača
1.000.000
2. Oprema (od a do c)
2.500.000
a) Vozila pribavljena po osnovu lizinga
b) Kupljeni računari i telefoni
c) Kupljeni kancelarijski nameštaj
3. Stalna imovina (1+2)
920.000
1.000.000
580.000
11.500.000
3. Bruto dobitak (1–2)
4. Porez na dobitak (15%)
5. Neto dobitak (3–4)
1. Obrtna imovina (od 1.1. do 1.4)
4.000.000
1.3. Gotovina (prihodi od prodaje uvećani
za PDV/koeficijent obrta (40.000.000
x1,20/180))
266.667
1.4. Plaćeni PDV (zbir nabavne vrednosti
prodate robe, troškovi goriva, energije,
proizvodnih usluga i nabavna vrednost
kupljene stalne imovine x stopa PDV-a/
koeficijent obrta (41.200.000 x 0,20/12)
686.667
Amortizacija (od a do c)
135.000
Vozila i računarske opreme (1.920.000 x 10%)
192.0 00
c)
Nameštaja (580.000 x 8%)
46.400
373.400
**
7.620.001
1.2. Potraživanja od kupaca (prihodi od prodaje uvećani za PDV/ koeficijent obrta
(40.000.000x1,20/12))
*
Građevinskih objekata (9.000.000 x 1,5%)
1.066.410
2.666.667
Projekcija obrtnog kapitala zahteva projekciju bilansa uspeha, a
potom projekciju obrtnog kapitala.
b)
188.190
1.1. Zalihe robe (nabavna vrednost prodate
robe/ koeficijent obrta (32.000.000/12))
2.1.2. Projekcija obrtnog kapitala
a)
1.254.600
Lizing kredit je 920.000 dinara, vek otplate 5 godina, kamatna stopa 10%, pa je trošak kamate 92.000 dinara (920.000 x 1,10)
7
– ili kupovinom,
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
dinara
2. Kratkoročne obaveze (od 2.1. do 2.5)
1.5.
4.565.017
Obaveze prema dobavljačima (zbir
nabavne vrednosti prodate robe,
troškova energije i troškova usluge
uvećan za PDV/ koeficijent obrta
(34.200.000x1, 20/12)
3.420.000
1.6.
Obaveze za bruto zarade (bruto zarade/
koeficijent obrta (5.000.000/12))
416.667
1.7.
Obaveze za kamate (troškovi kamata/
koeficijent obrta (92.000/2))
46.000
1.8.
Porez na dobitak (188.190/12)
15.683
1.9.
Naplaćeni PDV (Prihodi od prodaje x stopa PDV/ koeficijent obrta
(40.000.000x0.20/12)
našem primeru dva vlasnika sa po 50% kapitala, nominalnu vrednost
akcije treba utvrditi tako da broj akcija bude deljiv sa 2. U našem primeru, nominalna vrednost akcije je 3.520 dinara, pa je broj akcija
3.570,061761383=(12.568.574/3.520). Broj akcija se zaokružuje
na 3.570, a potom se utvrđuje emisiona premija kako sledi:
dinara
1.
Osnivački kapital
12.568.574
2.
Akcijski kapital (3.570 x 3.520)
12.566.400
3.
Emisiona premija (1–2)
U privredni registar biće upisano:
dinara
666.667
1.
a)
2.1.3. Utvrđivanje osnivačkog kapitala
Osnivački kapital trgovinskog društva iz našeg primera utvrđuje
se ovako:
dinara
8
1.
Stalna imovina
11.500.000
2.
Obrtni kapital
3.054.984
3.
Dugoročni lizing kredit
4.
Gubitak u projektovanom bilansu uspeha
5.
Neto dobitak u projektovanom bilansu uspeha
Uneto u stvarima
12.566.400
6.283.200
1.000.000
b) Uplaćeno u gotovu
5.283.200
1.2. Vlasnik akcija B uplaćeno u
gotovu
6.283.200
2.1.5. Test osnivačkog bilansa
dinara
920.000
0
1.
1.066.410
U privrednom registru, osnivački kapital upisuje se kao osnovni
kapital po vlasnicima kapitala. Društvo kapitala po pravnoj formi
može da bude društvo s ograničenom odgovornosti ili akcionarsko
društvo. Kod društva s ograničenom odgovornošću, osnovni kapital
po vlasnicima iskazuje se u udelima, a kod akcionarskog društva
vlasništvo osnovnog kapitala iskazuje se u akcijama.
Vlasništvo kapitala u udelima. Pretpostavimo da su osnivači
trgovinskog društva dva lica – lice A i lice B – i da svako lice ulaže
po 50% osnovnog kapitala. Vrednost udela je:
dinara
1.
Udeo vlasnika A (12.568.574/2)
6.284.287
2.
Udeo vlasnika B (12.568.574/2)
6.284.287
Sadašnja vrednost stalne imovine
(1.1–1.2)
11.126.600
1.1. Nabavna vrednost
11.500.000
1.2. Amortizacija
12.568.574
2.1.4. Utvrđivanje vlasništva kapitala
373.400
2.
Zalihe
3.
Dugoročno vezana imovina (1+2)
13.793.267
4.
Osnivački kapital
12.568.574
5.
Projektovani neto dobitak
1.066.410
6.
Dugoročni zajam
1.000.000
7.
Trajni i dugoročni kapital (od 4 do 6)
8.
Kratkoročne obaveze
Koeficijent finansijske stabilnosti (3/7)
Slobodan kapital (7–3)
Finansijski leveridž (6+2)/5
2.666.667
14.634.984
4.565.017
0,942
841.717
0,44
Stopa prinosa (5/4)x100
8,49%
Broj godina povrata investicije (4/5)
11.79
a) Udeo u stvarima
1.000.000
b) U gotovu
5.284.287
Podsećamo da koeficijent finansijske stabilnosti pokazuje uslove
održavanja likvidnosti u oblasti dugoročnog finansiranja. Koeficijent
finansijske stabilnosti može da bude 1, niži od 1 i viši od 1. Kada je
koeficijent finansijske stabilnosti 1, u oblasti dugoročnog finansiranja stvoreni su uslovi za održavanje likvidnosti, kada je niži od 1, u
oblasti dugoročnog finansiranja stvorena je sigurnost za održavanje
likvidnosti, koja je veća što je koeficijent bliži nuli, kada je koeficijent
viši od 1, u oblasti dugoročnog finansiranja ugroženo je održavanje
likvidnosti. Ugroženost je u toliko veća što je koeficijent viši od 1.
6.284.287
Navedeni tekst pokazuje da je:
Budući da je vlasnik A uneo poslovni prostor u iznosu od 1.000.000
dinara, u privredni registar biće upisano:
dinara
1.
Akcijski kapital (1+2)
1.1. Vlasnik akcija A (a+b)
3.054.984
Osnivački kapital (1+2–3+4–5)
2.174
Udeli u kapitalu (1.1+1.2)
1.1. Vlasnik A (a+b)
1.2. Vlasnik B (udeo u gotovu)
12.568.574
6.284.287
Vlasništvo kapitala akcionarsko. Broj akcija utvrđuje se deljenjem
osnovnog kapitala sa nominalnom vrednosti akcija, koja po članu
259. ZPD ne može da bude niža od 100 dinara. Budući da su u
– koeficijent finansijske stabilnosti 0,942, dakle, u oblasti dugoročnog finansiranja stvorena je sigurnost za održavanje
likvidnosti jer postoji slobodan kapital od 841.717 dinara.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Slobodan kapital može se upotrebiti ili za investiranje ili za
isplatu dividende a da se ne ugrozi likvidnost u oblasti dugoročnog finansiranja.
– racio finansijskog leveridža od 0,44 obećava da trgovinsko
društvo neće biti prekomerno zaduženo, a potraživanja poverilaca terete kapital trgovinskog društva (garantnu supstancu) sa
44%, što odgovara njegovoj stalnoj imovini i obezbeđuje zaštitu
poverilaca u slučaju bankrotstva. Naime, finansijsko pravilo je
što je stalna imovina viša, kapital (garantna supstanca) treba
da bude viši i obrnuto,
– stopa prinosa na osnivački kapital je 8,49%, i
– investicija u osnivački kapital se vraća za 11,79 godina.
Uzimajući napred izloženo, uz konstataciju da finansijska stabilnost
i finansijski leveridž obezbeđuju dobar kreditni bonitet, osnivački
bilans je prihvatljiv.
2.2. Osnivački bilans proizvodnog društva
2.2.1. Projekcija stalne imovine
Proizvodno društvo pri osnivanju, po pravilu, ima sledeću nematerijalnu, materijalnu i biološku stalnu imovinu:
– nematerijalna imovina moguća je u obliku: licence, dugoročnog
zakupa nekretnina, ulaganja u razvoj i programa za računare
(aplikacioni softver) ako se nabavljaju odvojeno od računara,
– materijalna imovina javlja se u obliku: zemljišta, građevinskih
objekata, postrojenja, opreme i bioloških sredstava (višegodišnji
zasadi i osnovno stado).
U našem primeru, budući da se osniva industrijsko privredno društvo
i da osnivanje traje dve godine, potrebna stalna imovina je:
dinara
Godina investiranja
Ukupno (t1+t2)
t1
1.
Licenca
5.000.000
2.
Građevinsko zemljište
10.000.000
3.
Građevinski objekat
50.000.000
4.
Postrojenja i oprema
200.000.000
215.000.000
415.000.000
Ukupno (od 1 do 4)
260.000.000
250.000.000
510.000.000
Građevinski objekat se gradi, troškovi izgradnje su 50 miliona prve i
30 miliona dinara druge godine. Za izgradnju građevinskog objekta
ugovoren je hipotekarni kredit sa bankom od 80 miliona dinara sa
kamatnom stopom od 10% i rokom otplate od 5 godina.
Projekcija obrtnog kapitala zahteva projekciju bilansa uspeha, a
potom se projektuje obrtni kapital.
2.2.2.1. Projekcija bilansa uspeha
Bilans uspeha se projektuje za godinu dana (365 dana) računajući
od dana aktiviranja proizvodnog društva, odnosno otpočinjanja sa
proizvodnjom i prodajom učinaka. U našem primeru, projektovani
bilans uspeha je:
dinara
I
Poslovni prihodi (1+2)
504.451.270
1.
Prihodi od prodaje učinaka
485.000.000
2.
Povećanje zaliha učinaka
II
Poslovni rashodi (od 3 do 8)
430.250.000
3.
Troškovi materijala
202.000.000
4.
Troškovi goriva i energije
5.
Bruto zarade
6.
Troškovi proizvodnih usluga
7.
Amortizacija
*
Licence (5.000.000 x 0,1)
Građevine ( 80.000.000 x 0,015)
Oprema (15.000.000 x 0,08)
500.000
1.200.000
33.200.000
34.900.000
Licencni kredit 80.000.000 x 0,10 =8.000.000
10.000.000
30.000.000
80.000.000
Nematerijalni troškovi
1.900.000
III
Poslovni dobitak (I–II)
74.201.270
IV
Finansijski rashodi (troškovi kamata
po lizing kreditu)**
V
Bruto dobitak (III–IV)
VI
Porez na dobitak (15%)
VII
Neto dobitak (V–VI)
8.000.000
66.201.270
9.930.190
56.271.080
2.2.2.2. Projekcija obrtnog kapitala
Na osnovu odgovarajućih pozicija projektovanog bilansa uspeha
i koeficijenta obrta, projektovana je obrtna imovina, kratkoročne
obaveze i obrtni kapital kako sledi:
Projekcija obrtnog kapitala
Projekcija bilansa uspeha
*
5.000.000
8.
2.2.2. Projekcija obrtnog kapitala
**
t2
19.451.270
60.750.000
109.000.000
21.700.000
34.900.000
a) Projekcija obrtne imovine
dinara
1. Zalihe (1.1.+1.1.)
36.284.603
1.1. Zalihe učinaka (poslovni
rashodi – troškovi perioda=
troškovi učinaka x procenat
učinaka na zalihi (430.250.000 –
41.224.600=389.025.400 x 0,05))
19.451.270
1.2. Zalihe materijala (troškovi
materijala/ koeficijent obrta
(202.000.000/12))
16.833.333
9
Vrsta imovine
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
2. Potraživanja od kupaca (prihodi od prodaje uvećani za PDV / koeficijent obrta
(485.000.000 x 1,2/12))
48.500.000
3. Gotovina (prihodi od prodaje uvećani za
PDV/ koeficijent obrta (485.000.000 x
1,2/180))
3.233.333
4. Plaćeni PDV (zbir troškova materijala,
troškova goriva i energije, troškova
proizvodnih usluga i nabavljene stalne
imovine x stopa PDV/ koeficijent obrta
(510.000.000 x 0,20/12))
I Obrtna imovina (od 1 do 4)
8.500.000
96.517.936
2. Obaveze za zarade
(bruto zarade/ koeficijent obrta
(109.000.000/12))
9.083.333
3. Obaveze za kamate (8.000.000/2)
4.000.000
4. Obaveza za porez na dobitak
(9.930.190/12)
827.576
5. Naplaćeni PDV
(prihod od prodaje x stopa PDV-a/koeficijent obrta (485.000.000 x 0,20/12))
8.083.333
II Kratkoročne obaveze (od 1 do 5)
50.439.182
Obrtni kapital (I–II)
46.078.754
b) Projekcija kratkoročnih obaveza
1. Obaveze prema dobavljačima
(zbir troškova materijala, goriva i energije i proizvodnih usluga uvećan za
PDV/ koeficijent obrta (284.450.000 x
1,20/12))
28.445.000
2.2.3. Utvrđivanje osnivačkog kapitala
dinara
Investiranje u godini osnivanja
t1
1. Stalna nematerijalna i materijalna imovina
260.000.000
t2
Ukupno
(t1+ t2)
10
250.000.000
510.000.000
2. Obrtni kapital
46.078.754
46.078.754
3. Dugoročni zajam
80.000.000
80.000.000
4. Gubitak u projektovanom bilansu uspeha
5. Neto dobitak u projektovanom bilansu uspeha
56.271.080
Osnivački kapital (1+2–3+4–5)
419.807.674
U privredni registar osnivački kapital upisuje se kao osnovni kapital ovako:
1. Osnovni kapital
419.807.674
2. Uplaćeni kapital na dan registra
260.000.000
3. Upisani neuplaćeni kapital (1–2)
159.807.674
Osnivači (vlasnici) ugovorom preuzimaju obavezu da će upisani
neuplaćeni kapital uplatiti za godinu dana od dana registracije.
3.2.4. Utvrđivanje vlasništva kapitala
1) Uplaćeno u gotovu na dan registracije
2) Upisani neuplaćeni kapital
130.000.000
79.903.837
Akcionarsko društvo. Pod pretpostavkom da se osniva akcionarsko
društvo, prvo se utvrđuje nominalna vrednost akcije koja ne može
da bude niža od 100 dinara (član 258. ZPD). Budući da su u našem
primeru dva vlasnika sa po 50% kapitala, broj akcija mora da bude
deljiv sa dva. Nominalna vrednost akcije u našem primeru je 16.500
dinara, a broj akcija je 25.442 akcija (419.807.674/16.500). U ovom
slučaju, javlja se emisiona premija u sledećem iznosu:
dinara
Pravna forma proizvodnog društva može da bude:
– društvo s ograničenom odgovornosti, ili
1. Osnivački kapital
419.807.674
– akcionarsko društvo.
2. Akcijski kapital (25.442 x 16.500)
419.793.000
Društvo s ograničenom odgovornosti. Pod pretpostavkom da su dva
vlasnika sa 50% vlasništva, udeli vlasnika su:
3. Emisiona premija (1–2)
14.674
Vlasnici akcijskog kapitala su:
dinara
Vlasnik A
209.903.837
u tome:
1) Uplaćeno u gotovu na dan registracije
2) Upisani neuplaćeni kapital
Vlasnik B
u tome:
130.000.000
79.903.837
209.903.837
– Akcionar A (12.721 x 16.500)
209.896.500
– Akcionar B (12.721 x 16.500)
209.896.500
U privredni registar upisuje se:
Akcijski kapital (25.442 x 16.500)
(1.1.+1.2.)
419.793.000
1.1. Akcionar A (a+b)
209.986.500
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Uplaćeni akcijski kapital (7.879
x 16.500)
b) Upisani neuplaćeni akcijski kapital (4.842 x 16.500)
1.2. Akcionar B (a+b)
c)
Uplaćeni akcijski kapital (7.879
x 16.500)
d) Upisani neuplaćeni akcijski kapital (4.842 x 16.500)
130.003.500
79.893.000
209.986.500
130.003.500
79.893.000
3.2.5. Test osnivačkog kapitala
1. Sadašnja vrednost stalne imovine
(1.1.–1.2.)
1.1. Nabavna vrednost
1.2. Amortizacija
2. Zalihe
475.100.000
510.000.000
34.900.000
36.284.603
3. Dugoročno vezana imovina (1+2)
511.384.603
4. Osnivački kapital
419.807.674
5. Projektovani neto dobitak
56.271.080
6. Dugoročni kredit
80.000.000
7. Trajni i dugoročni kapital (od 4 do 6)
8. Kratkoročne obaveze
Koeficijent finansijske stabilnosti (3/7)
Slobodan kapital (7–3)
Finansijski leveridž (6+8)/4
Stopa prinosa (5/4) x 100
Broj godina povrata investicije (4/5)
556.078.754
46.078.754
0,92
44.694.151
0,30
13,40%
7,46
Ovaj test pokazuje sljedeće:
– koeficijent finansijske stabilnosti je 0,92. U okviru dugoročnog
finansiranja, stvorena je sigurnost za održavanje likvidnosti jer
postoji slobodan kapital od 44.694.151 dinara koji se može
upotrebiti za isplatu dividende vlasnicima do visine neto dobitka,
a ostatak za investiranje, pri čemu neće biti ugroženo održavanje
likvidnosti u oblasti dugoročnog finansiranja;
– racio finansijskog leveridža od 0,30 obećava da proizvodno
društvo neće biti prekomerno zaduženo, a potraživanja poverilaca terete kapital proizvodnog društva (garantnu supstancu)
sa 30%, što odgovara njegovoj stalnoj imovini i obezbeđuje
zaštitu poverilaca u slučaju bankrotstva;
ZAKLJUČAK
U Srbiji se gotovo isključivo osnivaju privredna društva uplatom
propisanog minimuma osnovnog kapitala. Pretpostavimo da je
trgovinsko društvo iz našeg primera društvo s ograničenom odgovornosti osnovano sa uplatom osnovnog kapitala od 100 dinara, a
potrebni osnovni kapital je 12.568.574 dinara i da je proizvodno
društvo iz našeg primera akcionarsko društvo i da je osnovano
uplatom akcijskog kapitala od 3 miliona dinara, a potreban osnovni
kapital je 433.616.756 dinara. Jasno je da ova društva ne mogu
opstati sa 100 odnosno 3.000.000 dinara kapitala.
U novembru 2013. godine u Srbiji bilo je registrovano 110.246
privrednih društava. Više od polovine od tog broja bilo je u stečaju
ili pred otvaranjem stečajnog postupka zbog blokade depozitnog
računa duže od dve godine. Osnovni razlog za to katastrofalno
stanje je što se privredna društva osnivaju na osnovu minimuma
kapitala utvrđenog Zakonom o privrednim društvima, a ne na osnovu
utvrđenog potrebnog osnivačkog kapitala. Negativne posledice
takvog stanja su:
– do otvaranja stečajnog postupka nelikvidnost se širi po sistemu
koncentričnih krugova;
– nakon okončanja stečajnog postupka, stečajna masa po odbitku
troškova stečaja je znatno niža od potraživanja poverilaca od
stečajnog dužnika. Ti poverioci (dobavljači, zaposleni, državne
institucije i kreditor, koji nisu zaštićeni garancijom trećeg lica ili
hipotekom) ostvaruju gubitak u visini nenaplaćenih potraživanja
od stečajnog dužnika, što dakako ugrožava i njihov opstanak i
– najzad, osnivanje društva s ograničenom odgovornosti sa 100
dinara osnovnog kapitala omogućuje osnivanje takvog društva
iz špekulativnih razloga.
Gde je izlaz? Naše je uverenje da Zakonom o privrednim društvima
treba propisati da društvo kapitala pri osnivanju utvrđuje osnivački
kapital, koji se upisuje u privredni registar kao osnovni kapital, a
da se podzakonskim aktom utvrdi metodologija kvantifikovanja
osnivačkog kapitala.
IZVORI
1.
David Hillier, Stephen Ross, Randolph Westerfield, Jordan,
Corporate finance, Mc Graw–Hill, London, 2010.
2.
– stopa prinosa na osnivački kapital je 13,4%, što je zaista visoko,
i
Rodić, prof. dr Jovan, Filipović, prof. dr Milovan, Poslovne
finansije, BPŠ, Beograd, 2011.
3.
– broj godina povrata investicije je 7,5 godina, što je više nego
prihvatljivo.
Dr Jovan Rodić, dr Gordana Vukelić, dr Mirko Andrić, Analiza
finansijskih izveštaja, Proleter a.d., Bečej, 2011
4.
Uzimajući napred izloženo, uz konstataciju da finansijska stabilnost
i finansijski leveridž obezbeđuju dobar kreditni bonitet, osnivački
bilans je prihvatljiv.
Mikerević, dr Dragan, Napredni strateški i finansijski menadžment, Finrar, Banja Luka, 2010.
5.
Kata Škarić – Jovanović, Dejan Spasić, Specijalni bilansi,
Ekonomski fakultet, Beograd, 2012.
11
a)
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Abstract
The founding capital is equal to the sum of investment in intangible , tangible and biological fixed assets, working capital and the loss
reported in the projected income statement deducted for the agreed long-term loans and net income calculated in the projected income
statement. Founding capital is determined for trading companies and for manufacturing companies . The founding capital of these companies is much higher than the prescribed minimum capital in the Corporate Law. A test of the founding capital has been performed. The
test showed that the fixed founding capital is acceptable because it provides liquidity in long-term financing, an acceptable rate of return
and acceptable term of return on investment in the founding capital. Since in Serbia companies are founded based on the payment of
minimum fixed capital established by the Company Law ( 100 dinars for a company with limited liability and 3 million dinars for jointstock companies ) and does not determine the founding capital, of 110 246 registered companies more than half are bankrupt or faced
with bankruptcy because deposit account have been blocked for more than two years .
After exposure of the negative effects of such catastrophic situation , it is proposed that the Corporate Law provides that fixed capital is
determined in founding of a company, and bylaws determine the methodology for determining founding capital.
Key words : investment in fixed assets , working capital , long-term loan , the projected net income / loss , founding capital , the ratio of
financial stability , financial leverage , rate of return and payback period of investment.
12
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
UDK 336.761/.763:336.22
10.7251/FIN1304013M
Nedeljko Milaković*
PREGLEDNI RAD
Akutni problemi ekonomske
teorije i prakse
– kreditima se na duži rok ne mogu supstituisati
potrebni poreski prihodi i dohoci –
„Dokle god jedni sa drugima dijelimo ljudskost, nije bitno
ono što nas razdvaja.“
(Ernst Ferstl, savremeni austrijski pisac)
13
Rezime
U radu se tretiraju dva temeljna uzroka tekuće krize: neregulisano preduzetništvo i neregulisana raspodjela rezultata društvene proizvodnje. Polazi se od toga da su oba uzroka nastala zbog glorifikacije slobodnog tržišta čemu je velikim dijelom doprinijela makoekonomska
i finansijska nauka.
Ključne reči: neregulisano preduzetništvo, neregulisana raspodjela rezultata društvene proizvodnje.
UVOD I PRISTUP PROBLEMU
našli usred najveće krize od kraja Drugog svjetskog rata i, posebno,
kada i kako će se ona okončati.
Finansijska i potom ukupna ekonomska kriza, sa kojom se svijet bori
već više od pet godina, uporno skriva svoje stvarne uzroke. Čak i
britanska kraljica Elizabeta II imala je potrebu da se o tim uzrocima
informiše, gdje drugo nego u Londonskoj školi ekonomije (The London School of Economics and Political Science, neformalno: London
School of Economics ili LSE). Kraljica je tamo u novembru 2008.
godine, između ostalog, pitala: „Kako je moguće da niko to nije
predvidio?“ Kraljičini sagovornici nisu imali pripremljen odgovor.
U tu svrhu sazvali su 17. juna 2009. godine vrlo reprezentativan
skup ekonomskih teoretičara, predstavnika finansijskog sektora
i vlasti i pismeno 22. jula 2009. godine odgovorili kraljici, gdje
su, naravno, istakli da ekonomisti „svoj posao obavljaju valjano,
onako kako dolikuje, ali su od drveća propustili da vide šumu“.
Istaknuto je, dalje, da se radilo o „propustu kolektivne imaginacije
mnogih pametnih ljudi, i u našoj zemlji i na međunarodnom planu,
o njihovom neumenju da shvate rizike sistema u celini“1. Prema
onome što su prenosile renomirane svjetske agencije, tih je dana
Bakingemska palata2 bila bukvalno zatrpana kontradiktornim objašnjenjima krize. Ta su objašnjenja uzdizala i opovrgavala pojedine do
tada važeće teorije. Međutim, od svih tih „igrokaza“, ni kraljici ni
milionima običnih ljudi širom svijeta nije postalo jasno kako su se
Teško je pretpostaviti da londonski ekonomisti uistinu ne znaju ništa
o uzrocima kriza kapitalizma. Prije će biti da ne žele o tome da kažu
ono što pretpostavljaju da nije prijatno za kraljičine aristokratske
uši, kao ni za uši svih onih kojima je slobodno tržište svetinja (iz
ličnih materijalnih i drugih interesa), a svaka javna intervencija
svetogrđe. Nije moguće da se u renomiranoj londonskoj akademiji
ne zna ništa o učenju građanskog ekonomiste (nemarksiste) Džona
Kejnsa. Kejnsovo učenje je samo dovoljno (nije potrebno pozivati
se na Marksa) da se shvati da neregulisana tržišna privreda dovodi
do nedovoljne tražnje i time do ekonomskih kriza. Kejns, doduše,
nije rekao da ta nedovoljna tražnja nastaje zbog disproporcija u
raspodjeli rezultata društvene proizvodnje (raspodjeli viška rada),
ali je i ono što je rekao dovoljno da se shvati kakav je poremećaj u
pitanju. Priznati to, značilo bi odreći se najmanje tridesetogodišnje
vjeronauke o samodovoljnosti slobodnog, neregulisanog tržišta i, s
tim u vezi, sistematskog odbacivanja i gušenja svake, pa i najmanje,
pomisli o potrebi svjesne javne intervencije u mehanizme slobodnog privatnog preduzetništva i u tokove tržišne raspodjele. Tako
nešto navedena ustanova teško da će u skorije vrijeme prihvatiti.
*
1
2
Samostalni analitičar i konsultant, eguman@beotel.net.
Navodi su prema knjizi Ha Džun Čanga „23 stvari koje vam ne kažu o kapitalizmu“, Mali Vrt, Beograd, 2013, strane 318. i 319.
Kraljičina rezidencija u Londonu.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
U ovom prilogu želimo da testiramo našu hipotezu da je aktuelna
kriza rezultirala iz dva osnovna faktora3:
− neregulisanog preduzetništva i
− neregulisane raspodjele rezultata društvene proizvodnje.
Intenzitet i posljedice djelovanja navedenih faktora različiti su
od zemlje do zemlje, što se odražava i na intenzitet i na trajanje
njihove krize.
Po prvom faktoru, između ostalog, nastao je model tzv. nove ekonomije (New Economy), koji je u velikom broju razvijenih zemalja
doveo do masovne supstitucije proizvodnje realnih materijalnih
dobara za podmirenje potreba stanovništva, sa svakovrsnom virtuelnom proizvodnjom. Preduzetništvo je kratkoročno orijentisano,
sa profitom kao neposrednim ciljem, gdje „novac pravi novac“.
Po drugom faktoru, javni sektor (država i njene ustanove i organi),
kao i ukupni srednji i donji slojevi stanovništva, u važećim modelima
neregulisane tržišne raspodjele, ostaju sa nedovoljno sredstava za
podmirenje svojih potreba, te su primorani da to onda nadoknađuju
svim raspoloživim kreditima, bez obzira na cijenu (kamatu) i rokove
vraćanja. Na duži rok, to neminovno dovodi do eskalacije kreditnih
zaduženja, kako države, tako i velikog dijela stanovništva i nerijetko
do njihovog bankrotstva. Opšti rezultat je suboptimalan ekonomski
razvoj i ukupna društvena nestabilnost i napetost. Drugim riječima,
rezultat je opšta ekonomska i društvena kriza.
14
Ima mnogo razloga da se u analizi navedenih kriznih faktora
relativno više oslanjamo na zbivanja u Sjedinjenim Američkim
Državama. Prije svega, kriza se prvo pojavila u SAD-u i otuda
proširila po cijelom svijetu. Drugo, privreda SAD-a je daleko najveća svjetska privreda, koja će još dugo bitno uticati na svjetsku
privredu, zbog čega se individualno prati i od strane međunarodnih
statističkih ustanova. Posebno, tamo je sredinom oktobra 2013.
bilo vrlo dramatično, kada je zbog dostignutog zakonskog limita
zaduživanja državi zaprijetio finansijski i društveni kolaps, koji je
samo privremeno premošten, ali nije riješen dugoročno gledano.
Našli smo za potrebno da se time posebno pozabavimo.
1. PROBLEMI NASTALI SUPSTITUCIJOM
KOLEKTIVNOG PREDUZETNIŠTVA
INDIVIDUALNIM I REALNE MATERIJALNE
PROIZVODNJE VIRTUELNOM
(NEW ECONOMY)
U najširem smislu, pojam “nova ekonomija” označava masovan
prelaz (napuštanje) proizvodnje roba u korist proizvodnje usluga,
posebno tzv. mrežno baziranih usluga (zasnovanih na modernim
elektronskim tehnologijama). Naročito je intenzivirana u devedesetim godinama prošlog vijeka i u međuvremenu je gotovo uništila
mnoge važne industrijske grane u razvijenim zemljama. Posljedice
su veliki porast nezaposlenosti i veliki porast spoljnotrgovinskog
deficita u tim zemljama. Jednake posljedice dezindustrijalizacije
trpe i mnoge zemlje koje su do toga došle u procesu tranzicije,
što i mi uveliko osjećamo na svojoj koži.
U kategoriju moderne – nove ekonomije, ušle su na velika vrata i
neke „inovativne” hartije od vrijednosti, kao što su tzv. opcije i finansijski derivati. Deregulacije finansijskih tržišta omogućile su pravu
poplavu tih finansijskih instrumenata, krajem prošlog i početkom
3
4
5
Redoslijed navođenja nema posebno značenje.
Ha Džun Čang, ibid, str. 219. i 220.
Ibid. str.220.
ovoga vijeka. Umjesto da putem “disperzije rizika” obezbijede trajnu
i opštu finansijsku stabilnost, kako su tvrdili njihovi zagovornici, te su
hartije bukvalno, iz SAD-a kao ishodišta, izvršile disperziju, najprije
finansijske, a potom i ukupne ekonomske krize po cijelom svijetu.
Pored toga što su ti instrumenti slobodnog tržišta izazvali krizu i
tako golemo naštetili cijelom svijetu, oni su godinama prije krize, u
ogromnim razmjerama, angažovali najkreativnije i najobrazovanije
kadrove, kojima je oskudijevala materijalna proizvodnja, kojom se
podmiruju potrebe stanovništva.
Pokazalo se da je bila čista zabluda tvrditi da su neke razvijene
kapitalističke zemlje (naročito SAD, ali i neke zemlje unutar Evropske
unije) ušle u poseban period post-kapitalizma u kojem ne treba
da se bave klasičnim tehnologijama zasnovanim na sirovinama i
energiji (fizičkim radnim procesima), već da svoj napredak treba
da obezbijede putem nauke i razvoja visokih telekomunikacionih i
sličnih tehnologija (proizvodnjom nematerijalnih – digitalnih dobara). Daleko su bolje prošle one zemlje koje nisu prihvatile podjelu
ekonomije na novu i staru. Tako su, npr. Njemačka, skandinavske
zemlje i Švajcarska sa svojom osavremenjenom tradicionalnom
industrijom daleko lakše prebrodile krizu.
Pretpostavljamo da će biti relativno lako i dosta brzo savladati
navedene greške i zablude “nove ekonomije”, koja je u uslovima
neregulisanog tržišta dovela do teških poremećaja u materijalnoj i
društvenoj reprodukciji razvijenih zemalja. Jednostavno, gole činjenice će navesti i uputiti aktere da se odreknu nečega što ne donosi
odgovarajuću dobit. Jednostavno, proizvodi te ekonomije nemaju
kupce. Poslije negativnog iskustva sa ezoteričnim derivatima, realno
je pretpostaviti da će kupci kupovati samo ono što razumiju i samo
ono što im je stvarno potrebno. Drugim riječima, hipertrofija nove
ekonomije će nestati sama od sebe i to se već uveliko pokazuje
na primjerima masovnog propadanja firmi njenog profila. Isto tako,
ima dosta primjera gdje se proizvodnja, koja je zbog nižih troškova
rada bila svojevremeno dislocirana u nerazvijeni svijet, ponovo
vraća u matične zemlje.
Međutim, i dalje ostaje opasnost da se zagovornici teorije slobodnog
tržišta suprotstave izgradnji i uspostavljanju kolektivnog preduzetnišva, da i dalje istrajavaju na individualnom, iako je “tokom
razvoja kapitalizma preduzetništvo u sve većoj meri postojalo
kolektivni poduhvat… valja reći da su čak i izuzetni pojedinci,
poput Edisona i Gejtsa, postali to što su postali samo zato što su
uživali podršku čitave gomile kolektivnih institucija.4 Isti autor dalje
navodi primjer koji se direktno odnosi na preduzetništvo na našim
prostorima: “Proizvođači mleka u zemljama kao što su Danska,
Holandija i Nemačka postali su to što su danas samo zahvaljujući
tome što su im njihove države pomogle da se organizuju u zadruge,
posle čega su zajednički investirali u prerađivačku infrastrukturu i
u marketing za strana tržišta. Nasuprot tome, sektor proizvođača
mleka u balkanskim zemljama nije uspio da se razvije… zato što
su svi njihovi poljoprivrednici, individualni proizvođači mleka, želeli
da uspeju sami za sebe”.5
Nesumnjivo, institucija preduzetništva na našim prostorima daleko
je od onoga što nam je potrebno. Preduzetništvo nam je po svim
karakteristikama kao u doba prvobitne akumulacije kapitala, koje
se označava kao divlji kapitalizam. Apsolutno je individualno, do
kraja kratkoročno, i isključivo profitno orijentisano. Sa takvim
preduzetništvom nije moguć izlazak iz krize. Rješenje treba tražiti
u optimalnoj sinergiji: preduzetništvima realnog i bankarskog sektora, obrazovnih i naučnih ustanova, aktivnoj ekonomskoj politici i
materijalnoj podršci javnog sektora, kao i adekvatnoj materijalnoj i
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
stručnoj podršci međunarodnih faktora. Drugim riječima, potrebno
nam je kolektivno preduzetništvo i dugoročna strategija ekonomskog i društvenog razvoja. Prvi preduslovi za to su odgovarajući
kadrovi. U tom cilju, trebalo bi razmišljati i o nestranačkoj vladi koja
bi koncentrisala sve raspoložive kadrove.
2. POREZ JE NERV SVAKOG DRUŠTVA
Ovaj naslov nije nastao iz jednostavne analogije sa sličnom latinskom sentencom.6 Više je rezultat uvažavanja stava nekih poznatih
nam svjetskih društvenih teoretičara koji su bili zastupnici mišljenja
da se o pravičnoj raspodjeli, tom tako važnom, slobodno se može
reći krajnjem cilju svih lijevo orijentisanih društvenih teorija i
socijalnih pokreta, ne može govoriti drukčije već kao o dogovoru
zainteresovanih strana. Samo jednim takvim dogovorom mogu se
osujetiti oružani sukobi i revolucije. Drugim riječima, nije realno
da se ostvari raj na zemlji, ali je moguće izbjeći pakao. Malo li je?
− ukinuti set zakona o zdravstvenoj zaštiti koji su donijeti 23.
marta 2010. godine.
Po svojim idejama, Čajanka je jedan konzervativni, destruktivni
pokret koji ne želi promjene. Orijentisan je da prije nešto onemogući nego da nešto kreira. Tako je npr. njegov pripadnik senator
Ted Kruz (Cruz) govorio u Kongresu više od 21 sat neprekidno (od
nešto prije 15 sati jednog dana do 12 sati narednog dana), kako
bi onemogućio stupanje na snagu Obaminih zdravstvenih reformi.
Neki svjetski mediji su citirali konzervativni Njujork post (New York
Post), koji je napisao da taj senator za sve to vrijeme „ni jedan jedini
put nije išao do toaleta“.
Pokret Čajanka zasad ne upražnjava ništa što nije dozvoljeno u
metodama borbe u društvima parlamentarne demokratije. Da li će
kod toga i ostati, niko ne može da zna. Prema amblemu (zastavi)
koju je usvojio, moglo bi se zaključiti da neće lako odstupiti od
svojih stavova, posebno u kratkom roku.
Amblem (zastava) Čajanke
Politika društvene raspodjele neposredno se odražava u poreskoj
politici. Porezi su stvar javne vlasti i zna se da postoje od kada
postoje i države. Bili su uzroci mnogih velikih i poznatih istorijskih
događaja. Navešćemo samo neke.
Današnji društveni nemiri u mnogim državama (u arapskom svijetu
i u Evropi) imaju svoje neposredne uzroke u društvenoj raspodjeli i
poreskoj sferi. Američki pokreti Okupiraj(mo) Volstrit (Occupy Wall
Street) i Čajanka (Tea Party movement) društveni su antipodi u pogledima na važeću društvenu raspodjelu, odnosno poresku politiku.
Pokret Okupiraj(mo) Volstrit je pokret direktno okrenut protiv
krupnog kapitala i za radikalno drukčiju raspodjelu društvenog
dohotka. Njegova je parola „mi smo 99 posto“, aludirajući time na
to da, kako bilježe zvanične statistike, 1 posto društvene vrhuške
prisvaja više društvenog proizvoda nego veliki dio srednje klase
i nižih društvenih slojeva. Zapao nam je za oko jedan natpis koji
je, kako su mediji prenijeli, nosila jedna ženska osoba u Zukoti
parku na donjem Menhetnu 28. septembra 2011. godine. Radilo
se o Geteovoj misli da: „Niko nije više rob nego onaj koji se drži
za slobodnog, a da to nije“. Iz toga zaključujemo da je u pitanju
pokret koji računa sa podizanjem svijesti širokih slojeva, za šta je
potrebno dugoročno djelovanje koje u tom domenu jedino može
da bude efikasno.
Za pokret Čajanka može se reći da je njegova suštinska orijentacija
antiporeska. Od deset tačaka njegovog programa najviše ih se, bilo
direktno bilo indirektno, odnosi na poreze, kao npr.:
− smanjiti poreze;
− da se donese ustavni amandman kojim bi se zahtijevala dvotrećinska većina u kongresu za bilo kakvo povećanje poreza;
− pojednostaviti poreski sistem;
− ograničiti godišnji rast saveznih troškova;
6
Novac je nerv rata. (Pecunia Nervus Belli).
15
Milenijumsko Vizantijsko carstvo počelo je propadati kada su nastali problemi u njegovim javnim finansijama izazvani neredom u
poreskoj sferi. Američki rat za nezavisnost podstaknut je poreskim
sporenjima kolonija i matice. Zbog poreskih problema propale su
sve Jugoslavije. Ni SFRJ ni SRJ, kao savezne države, nisu imale
pravo na direktne poreze. Finansirale su se isključivo indirektnim
porezima, ali je i pored toga stalno bilo prisutno pitanje ko koliko
proizvodi i ko koliko i čije troši.
„Nemoj me gaziti“ ili „ne staj na mene“
Naprijed izneseno nam omogućava da generalno, kad je u pitanju
„poreska politika“ možemo reći da se ona, u današnjem vremenu,
nalazi u protivrječnim uslovima. S jedne strane, država ima sve veću
silu i materijalnu opremljenost da nametne i da utjera sve veće i
sve raznovrsnije poreze, s druge strane, poreski obveznici i poreski
platci su sve organizovaniji i ne biraju načine i sredstva da se tome
odupru. Rezultanta tih dviju društvenih sila vodi u neodgovarajuću
strukturu i nedovoljnost poreskih prihoda. Neodgovarajuća poreska
struktura se ispoljava kroz sve manje poreske prihode po osnovu
direktnih (neposrednih) i sve veće prihode po osnovu indirektnih
(posrednih) poreza. Ako država ne može da nedovoljnost svojih
poreskih prihoda kompenzuje smanjenjem svojih rashoda, ona
pribjegava zaduženju, kako kod nacionalne – centralne banke (gdje
je to zakonski dopušteno, kao u SAD-u) tako i na finansijskom
tržištu (emitovanjem vlastitih obveznica). Kada nema ni te mogućnosti, nastupa fiskalna kriza koja se u ekstremnim slučajevima
završava finansijskim bankrotom države, što dovodi do paralize
njenih funkcija.
Zaduživanje države ne može beskonačno da traje, iz više razloga.
Kad-tad zaduživanje će dostići takve razmjere da mora prestati
ili se bitno redukovati jer će na plaćanje kamate ići sve veći dio
poreskih prihoda. Mnoge zemlje su već u tom stadiju, ne samo
SAD, čije kretanje duga pokazuje priloženi grafikon.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
odstrani iz privrede, što bi stvorilo uslove da se sve može prepustiti
slobodnom tržištu. Nakon perioda predsjednikovanja B. Klintona
kada je budžet SAD-a nakratko bio čak i potpuno uravnotežen,
Buš mlađi je napravio pravi dar-mar. On je upamćen po tome što je
gornjem, najbogatijem sloju američkog društva snizio poreze, što je
dovelo do toga da Voren Bafet, američki biznismen, koji po Forbsovoj
listi zauzima po bogatsvu treće mjesto na svijetu (47 milijardi US$),
prema vlastitom priznanju, plaća porez po nižoj poreskoj stopi nego
njegova sekretarica. To je navelo Ha Džun Čanga da u svojoj knjizi
napiše jedno poglavlje pod naslovom: „Dodatnim bogaćenjem bogatih ljudi mi ostali nećemo postati bogatiji“.7 Koliko znamo, ovo je,
u domenu raspodjele, jedno od rijetkih jasnih istupanja nekoga iz
svijeta ekonomskih nauka. Ako ih ne bude više, ta nauka zasigurno
nikad neće povratiti svoj poljuljani, da ne kažemo izgubljeni, ugled.
Napomena: siva linija pokazuje kretanje limita zaduživanja koju
utvrđuje Kongres, a crna kretanje stvarnog duga.
Vidi se da je ekspanzija duga SAD-a započela osamdesetih godina
prošloga vijeka, što je vrijeme kada je predsjednikovao R. Regan,
koji je, kako je poznato, bio eksponent krajnje desnice i krupnog
kapitala, kao što je to bila i M. Tačer u V. Britaniji. Po njima, država
nije rješenje problema, već je sama problem pa treba da se potpuno
Iz priložene tabele se vidi da SAD, kad se uporede sa drugim
zemljama, imaju mogućnosti da značajno povećaju poreske stope,
pa preko toga i poreske prihode. Tako, npr. stope poreza i poreza i
doprinosa u Danskoj su veće od odgovarajućih u SAD-a za 2,58 i
1,94 puta respektivno. Međutim, kako smo vidjeli, Republikanska
partija se tome suprotstavlja, zapravo njen dio koji predstavlja pokret
Čajanka. Tako npr. sredinom oktobra 2013. godine, ovaj ekstremni
pokret je uporno odbijao da se saglasi sa povećanjem limita zaduženja
SAD-a, pa su bukvalno bile pred kolapsom. Počele su sa zatvaranjem
objekata, obustavom rada nekih javnih službi i sa slanjem zaposlenih
na neplaćeno odsustvo. Nađeno je privremeno rješenje, ali će se sve
ponoviti već u prvom kvartalu 2014. godine (krajem februara i početkom
marta), ako u međuvremenu ne bude nađeno neko trajnije rješenje.
Stope poreza i ukupnih javnih dadžbina (poreza i doprinosa) društava kapitala u odabranih 20 zemalja u 2010. godini
Zemlja
Sjedinjene Američke Države
18,3
24,8
Japan
15,9*
26,9*
Irska
22,3
28,0
Grčka
20,2
30,9
Kanada
26,2
31,0
Španija
19,7
31,7
Poljska
20,4*
31,8*
16
Porezi i doprinosi
3
1
V. Britanija
28,3
35,0
Njemačka
22,1
36,3
Luksemburg
25,8
36,7
Mađarska
26,1
37,6
Holandija
24,4*
38,2*
Austrija
27,5
42,0
Finska
29,6
42,1
Norveška
33,0
42,8
Francuska
26,3
42,9
Italija
29,4
43,0
Belgija
29,6
43,8
Švedska
33,4
45,8
Danska
47,2
48,2
*Podaci se odnose na 2009. g:
Izvor: OECD Pariz 2011. g.
7
Stope (% od BDP)
Porezi
2
Ha Džun Čang, ibid. str. 185.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Američka centralna banka 23. decembra 2013. godine navršava
stogodišnjicu osnivanja i rada. Nedavno je njen zbir bilansa prekoračio 4 biliona dolara (4,008) i time se četiri puta povećao u
odnosu na vrijeme prije krize. Samo portfelj američkih saveznih
obveznica se povećao sa 800 miliona na 2,2 biliona dolara. FED
se u finansiranju SAD-a sada nalazi ispred Kine, koja je trenutno u
posjedu 1,3 biliona obveznica američke vlade. Ukupan savezni dug
SAD-a iznosi 17,3 biliona dolara, dok limitirana granica duga sada
iznosi 16,7 biliona dolara (neki dugovi ne ulaze u limit).
Treba napomenuti da je FED odlučio da od januara 2014. godine
smanjuje mjesečnu kvotu kupovine državnih i hipotekarnih obveznica sa 85 na 75 milijardi dolara. Do sada su i FED i Evropska
centralna banka nudili neogranične kreditne kvote sa kamatama
svedenim gotovo na nulu (trenutno su im kamate 0,25%), i to
kako državi kupovinom obveznica tako i poslovnim bankama i
stanovništvu u vidu hipotekarnih kredita. U osnovi toga je namjera
da se suzbije recesija tako što se kreditnom ekspanzijom nadoknađuje nedostatak tražnje; zbog nedovoljnih prihoda (kada je u
pitanju država) i nedovoljnih – neadekvatnih dohodaka (kada je
u pitanju stanovništvo). Međutim, niko ne zna koliko dugo to još
može da traje. Realno je pretpostaviti da iz toga može da proistekne
nekontrolisana inflacija.
3. EKONOMSKU NAUKU TREBA PROBUDITI
I POSTAVITI NA PRAVI KOLOSJEK
Drago nam je da se ovdje možemo pozvati na vrlo ugledne ekonomiste koji su vrlo kritično progovorili o ekonomskoj nauci. Naši
čitaoci se sjećaju da smo i sami o tome već pisali iako smo se
pomalo bojali da bi to neki krugovi ekonomista, prije svega oni
na katedrama makroekonomije i finansijske ekonomije, mogli da
shvate da ih se svjesno i zlonamjerno omalovažava.
Pol Krugman, dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju 2008.
godine, mišljenja je da je najveći dio makroekonomije iz proteklih
trideset godina „u najboljem slučaju spektakularno beskoristan, a
u najgorem ozbiljno štetan“8.
Ha Džun Čang, porijeklom Južnokoreanac, danas ugledni ekonomski teoretičar u SAD-u, u knjizi koju smo obilno koristili za ovaj
prilog (vidjeti fusnote i navedenu korišćenu literaturu) ustanovio je
čitav katalog pogrešaka ekonomske nauke, kako u nerazvijenim
tako i u razvijenim zemljama. Ha Džun najprije tvrdi da nije bilo
dobro da ekonomska nauka dobije ugled koji je dobila, između
ostalog, i uključivanjem u kategoriju Nobelovih nagrada9. „Mnogo
je gore nego što bi bilo da je ekonomska nauka bila samo beznačajna. Ekonomska nauka, u vidu u kom je primjenjivana tokom
8
9
10
poslednje tri decenije, bila je direktno štetna za većinu ljudi“10.
Ha Džun vidi glavni grijeh ekonomske nauke u njenoj glorifikaciji
neregulisanog tržišta.
Nema potrebe da ovdje ulazimo u širu elaboraciju brojnih manjkavosti, previda i propusta ekonomske nauke. Činjenica je da je
ona tokom više posljednjih decenija, naročito poslije urušavanja
tzv. socijalističkih sistema, samu sebe dovela u pitanje ističući
samodovoljnost slobodnog tržišta. Priklonila se mišljenju o „kraju
istorije“. Nije vidjela da neregulisano tržište dovodi do enormnih
ekonomskih nejednakosti koje su se manifestovale i na makro i
na mikroekonomskom nivou. Na makronivou došlo je do fiskalne
krize države, do nemogućnosti da svojim prihodima pokriva svoje
obaveze. Na mikronivou, veliki dio stanovništva, gotovo cijeli srednji sloj, došao je u situaciju da ne može da živi od svoga radnog
dohotka. I u jednom i u drugom slučaju, pokušano je da se to
prevaziđe kreditnim zaduženjem. Zaduženje je, međutim, eskaliralo
i kulminiralo opštom svjetskom ekonomskom i društvenom krizom.
Kriza se neće prevazići dok, prije svega, u ekonomskoj nauci
ne bude shvaćeno da je nužan svjesni upliv u tokove društvene
raspodjele i reprodukcije. Takvo saznanje mora da se i društveno
prihvati, a do toga neće doći bez opšte izmjene svjesti, što se ne
dešava preko noći. Na duži rok, to je realno moguće, ako se radi
smišljeno i organizovano.
ZAKLJUČAK
Nadamo se da možemo reći da smo dokazali postavku koju smo
utvrdili u naslovu da krediti ne mogu na duži rok (pogotovo trajno)
da zamijene poreske prihode države i dohotke stanovništva, da i
do jednog i do drugog problema dovodi politika slobodnog, neregulisanog tržišta.
Ublažavanja, bolje bi bilo reći odgađanja, problema nedogovorene
društvene raspodjele i reprodukcije vrši se u najvećoj mjeri kreditima
centralnih banaka, što se pokazuje na primjerima američkog Fonda
federalnih rezervi i Evropske centralne banke. Njihove kreditne
kvote su u ovom kriznom vremenu gotovo neograničene, a njihove
kamatne stope su svedene skoro na nulu (0,25%).
Nadamo se da smo dokazali i to da za sadašnju globalnu ekonomsku
krizu veliki dio odgovornosti snosi i neodgovarajuće preduzetništvo.
Umjesto individualnoga, nužno je kolektivno preduzetništvo, posebno u nerazvijenim zemljama i zemljama u tranziciji gdje treba da
djeluje sinergijom realnog i bankarskog sektora, nauke, države i
međunarodnih ustanova.
Nadamo se da smo bili uvjerljivi dokazujući da makroekonomska i
finansijska nauka snose velik dio odgovornosti za sadašnju krizu.
Nezasluženo su sjele na pijedestal koji su zloupotrijebile za svoju
nekreativnost, pa čak i za društveno štetna djelovanja.
Maksimalno smo nastojali da budemo realni i da ništa ne dramatizujemo, držeći se Andrićeve mudrosti „da su društveni lagumi na
dugačkom fitilju“ i da se u društvenim sferama malo šta događa
preko noći. Međutim, ni to ne bi trebalo isključiti, pa bi dobro bilo
da se nadležni prihvate posla prije nego bude kasno.
Citat je naveden u jednom širem prilogu The Economist-a,koji je prenio NIN (vidjeti u navedenoj literaturi).
Poznato je da u Nobelovoj oporuci nagrada za ekonomiju nije navedena. Uvedena je naknadno, 1969. godine, na prijedlog Centralne banke Švedske. U javnost je
iznošeno mišljenje Nobelovih porodičnih naslijednika da je on imao čak i averziju prema ekonomskoj teoriji. Lično smo mišljenja da ovu nagradu ne bi trebalo ukinuti,
ali bi svakako proceduru dodjeljivanja trebalo osmisliti i normirati. Trebalo bi odstraniti sve ideološke primjese i u prvi plan staviti doprinos opštem ekonomskom
blagostanju.
Ha Džun Čang, ibid. str. 321.
17
Relativno niske poreske stope u SAD-a primoravaju ih na permanentno eksponencijalno zaduživanje. Dug SAD-a je sada veći od
njihovog bruto domaćeg proizvoda, što može, ali i ne mora da bude
kritično. Ima zemalja sa relativno većom zaduženošću (npr. Japan
i neke zemlje evrozone). Međutim, fiskalne probleme SAD bi već
imale daleko ranije, da im nije bilo kredita njihove centralne banke
(Fonda federalnih rezervi - FED).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
IZVORI
1. Ha Džun Čang, 23 stvari koje vam ne kažu o kapitalizmu, Mali
Vrt, Beograd, 2013.
2. The Economist, Kako je bankrotirala nauka ekonomija; Šta je
pošlo naopako; I šta bi trebalo promeniti u toj disciplini da bi se
izbeglo ponavljanje pređašnjih grešaka? NIN, Beograd 30/07/09
str. 26.i 27.
3. „Die Leute haben genug“ – Narodu je dosta, Intervju sa Robertom Rajhom (R. Reich), američkim naučnikom lijeve orjentacije
koji pledira „za drastično povećanje poreza za bogate kako bi
se savladala rastuća nejednakost“, Špiegel 41/2013, str. 78.
4. Vilijam Montgomeri, Ima li spasa američkoj demokratiji, Politika,
Beograd, 5. novembra 2013.
5. Geldpolitik, Das Experiment; Sa sniženjem kamata pokušava
guverner ECB Mario Dragi da spriječi deflaciju u evrozoni
...Spiegel, 46/2013.
6. Danilo Mandić, Dva miliona Amerikanaca godišnje bankrotira
zbog medicinskih dugova, Politika, Beograd , 11. decembra
2013.
7. Disertacija autora, O raspodjeli i ukupnoj društvenoj reprodukciji,
odbranjena na Ekonomskom fakultetu u Zagrebu.
Abstract
The paper discusses the two fundamental causes of the current crisis: the unregulated enterpreneurship and unregulated distribution
of social production results. It is assumed that both causes occured due to the glorification of the free market to which have largely
contributed Macroeconomic and Financial Sciences. Key words: unregulated enterpreneurship and unregulated distribution of social production results.
18
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
UDK 336.76:35.073.52
10.7251/FIN1304019P
Jelena Poljašević*
Dražena Vujičić Radisavljević**
PREGLEDNI RAD
Značajnost dobitaka i gubitaka
utvrđenih direktno u kapitalu u
analizi bilansa preduzeća
Rezime
Dobici i gubici utvrđeni direktno u kapitalu formiraju se po osnovu promjene revalorizacionih rezervi na stalnim sredstvima, osim HOV,
rapoloživim za prodaju, po osnovu promjene fer vrijednosti hartija od vrijednosti raspoloživih za prodaju, po osnovu prevođenja finansijskih izvještaja inostranog poslovanja, promjena aktuarskih pretpostavki u okviru planova definisanih primanja, te zaštite od rizika
gotovinskih tokova. Dakle, specifičnost u odnosu na neto dobitak koji je rezultat uspješnosti preduzeća u obavljanju aktivnosti za koju
je registrovano, jeste ta što njihovo priznavanje i vrednovanje zavisi od promjena cijena imovine na tržištu, promjene kurseva stranih
valuta, te pretpostavki planova definisanih primanja. Razumijevanje ove komponente izvještaja o ukupnom rezultatu je važno za pravilnu
ocjenu uspješnosti poslovanja preduzeća, naročito u uslovima kada je neto rezultat po osnovu ostalih dobitaka i gubitaka (razlike između
dobitaka i gubitaka utvrđenih direktno u kapitalu) različitog karaktera i viši po iznosu u odnosu na neto dobitak ili gubitak perioda.
Ključne riječi: dobici, gubici, kapital, rezultat, finansijski položaj, prinosni položaj, aktuarske pretpostavke, revalorizacija, hartije od vrijednosti, fer vrijednost, kursne razlike.
UVOD
Na visinu kapitala utiču tri različite vrste poslovnih promjena: transakcije sa vlasnicima u okviru dodatnog ulaganja u preduzeće,
ostvareni dobitak/ gubitak poslovanja iskazan u bilansu uspjeha i
promjena vrijednosti imovine koja se direktno priznaje u kapital.1
Dobici i gubici iz poslovanja i dobici i gubici priznati direktno u
kapitalu predstavljaju promjenljivu komponentu kapitala. Finansijski rezultat preduzeća predstavlja izraz uspješnosti preduzeća
u obavljanju poslovne aktivnosti. On može biti pozitivan i negativan, a rezultat je promjene imovine i obaveza koje dovode do nastanka prihoda i rashoda preduzeća. Pozitivan rezultat predstavlja
povećanje neto imovine preduzeća, te se za iznos neto rezultata
povećava kapital preduzeća koji predstavlja garantnu supstancu
preduzeća. Negativan rezultat se takođe integriše u kapital, kao
odbitna stavka i predstavlja smanjenje kapitala preduzeća. Dakle,
rezultat preduzeća je važna komponenta kapitala koji predstavlja
značajan parametar prilikom analize bilansa preduzeća. Međutim,
treba imati u vidu da rezultat preduzeća zavisi i od naknadnog
vrednovanja stalne imovine i tretmana revalorizacionih rezervi za
vrijeme korištenja sredstva i nakon prestanka korištenja, promjene
fer vrijednosti HOV raspoloživih za prodaju, promjene kursnih razlika, planova definisanih primanja. Stoga je neophodno da način
finansijskog izvještavanja o rezultatu/sopstvenom kapitalu preduzeća obezbijedi razumijevanje osnova po kom su nastale pome*
**
1
nute stavke. Ako bi se u bilansu uspjeha u okviru jedne stavke
prikazao ukupan neto dobitak/gubitak, nije moguće vidjeti po
kom osnovu je došlo do promjene neto rezultata: uspješnosti ili
samo odgovarajuće primjene MRS/MSFI. Međutim, prikazivanjem
ukupnog rezultata u periodu, kao zbira rezultata koji predstavlja
razliku između priznatih prihoda i rashoda u periodu i rezultata
koji je utvrđen direktno u izvještaju o ukupnom rezultatu, taj zahtjev je ostvaren.
Bilansiranje dobitaka i gubitaka utvrđenih direktno u kapitalu na
nivou međunarodne računovodstvene regulative obezbijeđeno je
zahtjevima određenih MRS, i to: MRS 12, MRS 16, MRS 19, MRS
21, MRS 38 i MRS 39. Izmijenjenim MRS 1 – Prezentacija finansijskih izvještaja koji je na snazi od januara 2009. godine zahtjeva se
njihovo uključivanje u izvještaj o ukupnom rezultatu.
Neto dobitak/gubitak svih preduzeća čiji su finansijski izvještaji
objavljeni na banjalučkoj berzi u 2011. i 2012. godini -13,10 mil. i
-42,21 mil. respektivno, a neto rezultat po osnovu ostalih dobitaka
212,17 mil. i 16,50 mil. KM, odnosno neto rezultat u obračunskom
periodu 199,08 mil. i -25,71mil. KM. Dakle u 2011. godini dobici
i gubici priznati direktno u kapitalu su promijenili karakter utvrđenog rezultata iz negativnog u pozitivni rezultat, a u 2012. godini ublažili negativan rezultat poslovanja preduzeća. Stoga se čini
opravdanim analiziranje uticaja komponente kapitala/rezultata na
prinosni i finansijski položaj preduzeća.
Ekonomski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, e-mail: jelena.poljasevic@efbl.org
Ekonomski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, drazena.vujicic@efbl.org
J. Poljašević, Promjene na neto kapitalu u toku obračunskog perioda, Finrar 10, XIII, 2012. god, str. 36.
19
Dobici i gubici koji su utvrđeni direktno u kapitalu predstavljaju komponentu ukupnog neto rezultata u obračunskom periodu i komponentu
sopstvenog kapitala, a rezultat su primjene zahtjeva odgovarajućih Međunarodnih računovodstvenih standarda. Ovaj dio rezultata/ kapitala preduzeća nije izraz uspješnosti u obavljanju aktivnosti preduzeća, već rezultat promjena na tržištu i primijenjenih računovodstvenih
politika.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
U nastavku rada definisaćemo ostale dobitke i gubitke u kapitalu,
uslove u kojima ih je moguće priznati, odnosno objasniti računovodstvenu regulativu koja uređuje ovu oblast. Cilj rada je da se
pokaže kako ukupan neto rezultat u određenom periodu zavisi od
uspješnosti poslovanja preduzeća, ali i promjena na tržištu na koje
preduzeće i nema uticaj. U istraživanju polazimo od hipoteze da
visina ostalih dobitaka i gubitaka znatno utiču na ukupan neto rezultat preduzeća i ukupnu bilansnu sliku pojedinačnih preduzeća.
Istraživanje će biti urađeno na osnovu finansijskih izvještaja preduzeća čije akcije kotiraju na Banjalučkoj berzi, i to preduzeća koja na dan
31.12.2012. god. imaju stavke dobitaka i gubitaka utvrđenih direktno
u kapitalu. Dodatni kriterijumi za izbor preduzeća je da nisu imala gubitak iznad kapitala i da su u posmatranoj godini pozitivno poslovala,
odnosno da su imala ostvaren poslovni dobitak u bilansu uspjeha.
1. TEORIJSKA OSNOVA ISTRAŽIVANJA
20
1.1. Pojam dobitaka i gubitaka utvrđenih direktno u kapitalu
Prema Okviru za pripremu i prezentaciju finansijskih izvještaja,
kapital se definiše kao ostatak učešća u imovini preduzeća nakon
odbijanja obaveza. To znači da od realnosti odmjeravanja imovine
i obaveza zavisi i realnost vrijednosti kapitala. Sopstveni kapital
obuhvata stalni i promjenljivi kapital. U bilansima se ne prikazuje
kao jedinstvena stavka, već se vrši njegova potklasifikacija. Kapital
preduzeća predstavlja garantnu suspstancu i važan je parametar
za ocjenu niza pokazatelja kod prinosnog ili finansijskog položaja, a
može se mijenjati po tri osnova.
Međunarodni računovodstveni standardi dozvoljavaju da se, pored
prihoda i rashoda koji se priznaju u bilansu uspjeha, priznaju i određeni prihodi i rashodi direktno u kapitalu preduzeća. Te komponente
rezultata nazivaju se dobici i gubici priznati direktno u kapitalu, a
njihova razlika predstavlja ostali rezultat u periodu. Međunarodnim
računovodstvenim standardom 1 – Prezentacija finansijskih izvještaja, dozvoljeno je da se prihodi i rashodi prezentuju u jednom izvještaju
ili u dva izvještaja. Prema našem zakonodavstvu, prezentuju se u dva
izvještaja: bilansu uspjeha i izvještaju o ostalim dobicima i gubicima.
Dobici i gubici utvrđeni direktno u kapitalu priznaju se direktno u
bilansu stanja na način da se za odgovarajući iznos povećava ili
smanjuje odgovarajući račun klase 3.
Naime, Zakonom o računovodstvu i reviziji Republike Srpske2 usvojeni su kontni okviri za privredna društva, zadruge, druga pravna lica
i preduzetnike, a u skladu sa kojim se sastavljaju godišnji finansijski
izvještaji. Godišnji finansijski izvještaj obuhvata:
−Izvještaj o finansijskom položaju,
−Izvještaj o ukupnom rezultatu u periodu,
−Izvještaj o promjenama na kapitalu,
−Bilans tokova gotovine i
−Napomene uz finansijske izvještaje.
Pravilnikom o obrascima bilansa stanja i uspjeha propisane su bilansne šeme, pri čemu se značajnije izmjene odnose na bilans uspjeha
(u odnosu na bilans stanja). Naime, kod bilansa stanja izmijenjen je
naziv izvještaja i u prvoj koloni bilansa predviđeno je da se unose
sintetički računi. Ključne novine u bilansu uspjeha ogledaju se u:3
− izmijenjenom nazivu izvještaja, u skladu sa aktuelnom verzijom
MRS 1,
−proširenju izvještaja u odnosu na klasičnu formu bilansa uspjeha
izvršenom sa ciljem da se u njemu prikaže ukupan rezultat
ostvaren u periodu kao onaj dio koji predstavlja razliku između
priznatih prihoda i rashoda u periodu, tako i onaj koji je utvrđen
direktno u bilansu stanja (npr. rezultat ostvaren poništavanjem
revalorizacionih rezervi u periodu),
−zahtjevu da se u konsolidovanom bilansu ukupan finansijski
rezultat razdvoji na dio koji pripada većinskim i dio koji pripada
manjinskim vlasnicima, te
−zahtjevu da se korisnicima finansijskih izvještaja prezentuju
podaci o visini obične, kao i visini razrijeđene zarade po akciji.
Komponenente ostalog rezultata obuhvataju:4
−promjene revalorizacionih rezervi,
−aktuarske dobitke i gubitke planova definisanih primanja,
−dobitke i gubitke koji nastaju od prevođenja finansijskih izvještaja
inostranog poslovanja,
−dobitke i gubitke od ponovnog odmjeravanja finansijskih sredstava raspoloživih za prodaju,
−efektivni dio dobitaka i gubitaka od instrumenta hedžinga u
hedžingu tokova gotovine.
U nastavku rada je prikazan isječak bilansa uspjeha koji se odnosi
na ostale dobitke i gubitke u periodu.
Tabela br. 1. Isječak Izvještaja o ukupnom rezultatu
2
3
4
P
OSTALI DOBICI I GUBICI U PERIODU
I
1
DOBICI UTVRĐENI DIREKTNO U KAPITALU (od 302 do 307)
Dobici po osnovu smanjenja revalorizacionih rezervi na stalnim sredstvima, osim HOV raspoloživih za prodaju
2
Dobici po osnovu promjene fer vrijednosti HOV raspoloživih za prodaju
301
302
303
3
Dobici po osnovu prevođenja finansijskih izvještaja inostranog poslovanja
304
4
Aktuarski dobici od planova definisanih primanja
305
5
Efektivni dio dobitaka po osnovu zaštite od rizika gotovinskih tokova
306
6
Ostali dobici utvrđeni direktno u kapitalu
307
II
GUBICI UTVRĐENI DIREKTNO U KAPITALU (od 309 do 313)
308
1
Gubici po osnovu promjene fer vrijednosti HOV raspoloživih za prodaju
309
2
Gubici po osnovu prevođenja finansijskih izvještaja inostranog poslovanja
310
3
Aktuarski gubici od planova definisanih primanja
311
4
Efektivni dio gubitaka po osnovu zaštite od rizika gotovinskih tokova
312
5
Ostali gubici utvrđeni direktno u kapitalu
313
„Službeni glasnik RS“, broj 36/09.
D. Šnjegota, Izmjene u bilansu uspjeha u skladu sa MRS 1, Finrar 1, XI, 2010. god., str. 4.
MRS 1 – Prezentacija, paragraf 7.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
OSTALI DOBICI ILI GUBICI U PERIODU (301-308) ili (308-301)
POREZ NA DOBITAK KOJI SE ODNOSI NA OSTALE DOBITKE I GUBITKE
NETO REZULTAT PO OSNOVU OSTALIH DOBITAKA I GUBITAKA U PERIODU (314±315)
UKUPAN NETO REZULTAT U OBRAČUNSKOM PERIODU
UKUPAN NETO DOBITAK U OBRAČUNSKOM PERIODU (298-200±316)
II UKUPAN NETO GUBITAK U OBRAČUNSKOM PERIODU (298-200±316)
U nastavku rada će biti objašnjeni uslovi u kojima se priznaju određene vrste dobitaka i gubitaka utvrđenih direktno u kapitalu u skladu
sa odgovarajućom međunarodnom računovodstvenom regulativom.
1.1.1. Dobici po osnovu smanjenja revalorizacionih rezervi na stalnim
sredstvima, osim HOV, raspoloživim za prodaju
Izmijenjeni uslovi poslovanja preduzeća u smislu internacionalizacije i stvaranja globalnog tržišta, doveli su do stvaranja potrebe
da informacije koje su prezentovane u finansijskim izvještajima
odražavaju tekuću vrijednost neto imovine, a da iskazani rezultat
predstavlja ukupan uspjeh upravljanja preduzećem, što je uslovilo uvođenje novog koncepta finansijskog izvještavanja – fer vrijednosti. Ovaj koncept vrednovanja, pod pretpostvkom da se fer
vrijednost može pouzdano procijeniti i da je preduzeće računovodstvenom politikom izabralo model revalorizacije, primjenjuje
se i kod naknadnog vrednovanja stalne materijalne i nematerijalne
imovine. Naime, u pogledu naknadnog vrednovanja, MRS 16 i MRS
38 daju mogućnost izbora između metode nabavne vrijednosti i
metode revalorizacije, s tim da se izabrana politka primjenjuje na
cijelu grupu sredstava.5 Primjena modela revalorizacije znači da se
sredstvo na dan naknadnog vrednovanja, vrednuje po fer vrijednosti umanjenoj za naknadnu akumuliranu amortizaciju i gubitke
zbog umanjenja vrijednosti. Vrednovanje elemenata finansijskih
izvještaja, zasnovano na fer vrijednosti, ima za cilj da obezbijedi da
njihove vrijednosti budu pouzdanije i realnije, te tako doprinesu fer
prezentaciji finansijskih izvještaja.6 Promjene visine revalorizacionih rezervi nastaju usljed faktora koji nisu pod potpunom kontrolom
menadžmenta privrednog društva.7
Pravila revalorizacije podrazumijevaju:
−Ako se u okviru naknadnog vrednovanja utvrdi da je fer vrijednost sredstva viša od knjigovodstvene vrijednosti, tada se
povećanje vrijednosti priznaje:
a) u ukupnom preostalom rezultatu i akumulira u kapitalu, u
okviru pozicije revalorizacione rezerve;
b) kao prihod u bilansu uspjeha do onog iznosa do kog se
stornira revalorizaciono smanjenje istog sredstva, koje je
prethodno priznato kao rashod u bilansu uspeha.8
−Ako se u okviru naknadnog vrednovanja utvrdi da je fer vrijednost sredstva niža od knjigovodstvene vrijednosti, tada se
smanjenje vrijednosti priznaje: 9
314
315
316
317
318
a) kao rashod po osnovu smanjenja vrijednosti usljed revalorizacije stavke;
b) na teret revalorizacionih rezervi, i to do iznosa koji se odnosi na vrednovanu stavku (ako su prethodno formirane
revalorizacione rezerve posmatrane stavke).
Revalorizacione rezerve mogu se prenijeti direktno na neraspoređenu dobit, kada se sredstvo isknjiži ili u toku upotrebe
sredstva, te se na taj način stvara mogućnost da one budu raspodijeljene vlasnicima. Iznos revalorizacionih rezervi koji je moguće
prenijeti u toku upotrebe sredstva predstavlja razliku između iznosa troška amortizacije zasnovanog na revalorizovanoj vrijednosti i
iznosa troška amortizacije zasnovanog na nabavnoj vrijednosti.10
Prenos se vrši kroz bilans stanja i prenosi na račun 720 Dobitak ili
gubitak, te putem zaključnih knjiženja prenosi na 341 Neraspoređeni dobitak tekuće godine. Dakle, efekti promjena visine revalorizacionih rezervi se unose na pozicijima 302, 307 i 313, pri čemu se
efekti povećanja i smanjenja koji su rezultat procjene fer vrijednosti
unose na poziciju 307 i 313, a efekti smanjenja revalorizacionih
rezervi po osnovu prenosa na neraspoređeni dobitak u toku perioda
na poziciji 302.
Revalorizaciona rezerva može da se smanji po osnovu:
a) nove procjene fer vrijednosti kada se imovina ponovo procjenjuje pa je nova fer vrijednost niža od prethodne vrijednosti,
b) kada se sredstvo od koga potiče revalorizaciona rezerva proda,
ako je prodajna cijena niža od fer vrijednosti sredstva, ostvareni
kapitalni gubitak koji tereti revalorizacionu rezervu,
c) kada se sredstvo od koga potiče revalorizaciona rezerva u
potpunosti amortizuje, revalorizaciona rezerva koja potiče od
njega se prenosi na neraspoređeni dobitak iz ranijih godina, što
predstavlja dobitak u okviru kapitala.
Primjer 1: Nabavna vrijednost građevinskog objekta je iznosila 500.000 KM, utvrđeni vijek trajanja je 50 godina i primjenjuje se metod linearne amortizacije. Objekat je stavljen u upotrebu
01.01.2005. godine. Na datum 30.06.2013. god. utvrđena je fer
vrijednost građevinskog objekta, pri čemu je fer vrijednost iznosila
400.000 KM. Pod pretpostavkom da se preduzeće opredijelilo za
model revalorizacije, u nastavku je prikazan postupak izračunavanja korekcije vrijednosti i knjiženja nastalih:
Tabela br. 2. Postupak izračunavanja korekcije nabavne i ispravke vrijednosti
1.
2.
3.
4.
5.
5
6
7
8
9
10
Nabavna vrijednost
Ispravka vrijednosti
Sadašnja vrijednost (1-2)
Fer vrijednost
Odnos fer vrijednosti i sadašnje vrijednosti (4/3)
500.000
85.000
415.000
400.000
0,964
MRS 16 – Nekretnine, postrojenja i oprema, paragraf 29.
Božić, R. Fer prezentacija finansijskih izvještaja sačinjenih na osnovu zahtjeva MSFI. // Zbornik radova sa 15. kongresa Saveza računovođa i revizora Republike Srpske:
Refleksije Međunarodnih standarda finansijskog izvještavanja na računovodstvo, reviziju i poslovne finansije. Teslić: SRRRS, 2011, str. 313.
Škarić Jovanović. K. Revalorizacija nekretnina, postrojenja i opreme – koristi i izazovi. // Zbornik radova sa Sedmog međunarodnog simpozijuma o korporativnom
upravljanju: promjenama strategija, politika i modela korporativnog upravljanja do prevladavanja krize. Teslić: SRRRS, 2012, str. 366.
MRS 16 – Nekretnine, postojenja i oprema, paragraf 39, i MRS 38, paragraf 85.
Ibidem, paragraf 40, i Ibidem, paragraf 86.
MRS – Nekretnine, postojenja i oprema, paragraf 41.
21
R
S
T
Ć
I
II
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
6.
7.
8.
Iznos korekcije nabavne vrijednosti (1∙0,036)
Iznos korekcije ispravke vrijednosti (2∙0,036)
Iznos smanjenja vrijednosti (6-7)
18.000
3.060
14.040
Tabela br. 3. Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
R.br.
Opis poslovne promjene
Konto
Iznos
Duguje
Potražuje
1.
Obezvređenje nekretnina iznad raspoloživih revalorizacionih rezervi
5811
14.040
Ispravka vrijednosti građevinskih objekata po osnovu obezvređenja
0219
3.060
Građevinski objekti
0210
18.000
Za revalorizaciju građevinskog objekta na dan 30.06.2013. godine
Rezultat priznavanja rashoda po osnovu umanjenja vrijednosti
sredstva je smanjenje neto rezultata u bilansu uspjeha. S obzirom
na to da se ovaj neto rezultat prenosi u bilans stanja kao neraspoređeni dobitak tekućeg perioda, kapital će biti niži na kraju u
odnosu na početak posmatranog perioda.
ćanje kapitala će biti prikazano u izvještaju o ostalom rezultatu. U
nastavku je dat primjer.
U slučaju da je revalorizacijom utvrđena fer vrijednost sredstva
koja je viša od knjigovodstvene vrijednosti, za iznos razlike formiraju se revalorizacione rezerve kao komponenta promjenljivog
kapitala. Pošto se ovi prihodi ne prikazuju u bilansu uspjeha, poveTabela br. 4. Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
U nastavku rada je prikazan računovodstveni postupak knjiženja
revalorizacije i isječak Izvještaja o ukupnom rezultatu.
R. br.
2.
Primjer 2: Knjigovodstvena vrijednost zemljišta na dan bilansa je
iznosila 300.000 KM, utvrđena fer vrijednost 350.000 KM. Utvrđeni neto dobitak u bilansu uspjeha iznosi 70.000 KM.
Opis poslovne promjene
Konto
Zemljište
0200
22
Revalorizacione rezerve po osnovu revalorizacije zemljišta
Iznos
Duguje
Potražuje
50.000
3301
50.000
Za revalorizaciju zemljišta
Dakle, revalorizacijom zemljišta promjena je tangirala samo račune
u okviru bilansa stanja.
Tabela br. 5. Isječak Izvještaja o ostalom rezultatu
Pozicija
Neto dobitak perioda
Revalorizacione rezerve
Ukupan rezultat u obračunskom periodu
Vrijednost
70.000
50.000
120.000
Ukupan rezultat preduzeća je 120.000 KM, od čega je 70.000 KM
rezultat poslovanja, a 50.000 KM, promjena cijena na tržitu, odnosno povećanja vrijednosti zemljišta.
Kao što je prethodno pomenuto, ukoliko se revalorizacijom stalne
imovine utvrdi povećanje vrijednosti stavke, pri čemu je to povećanje više od iznosa prethodnog smanjenja, povećanje se priznaje
kao revalorizacioni prihod do iznosa prethodno priznatih revalorizacionih rashoda te stavke, a ostatak povećanja vrijednosti kao
revalorizacione rezerve te stavke.
Primjer 3: Pretpostavimo da je knjigovodstvena vrijednost zemljišta
na dan bilansa iznosila 300.000 KM, a da je utvrđena fer vrijednost
350.000 KM. Prilikom prethodne revalorizacije je utvrđeno smanjenje
vrijednosti zemljišta sa 320.000 KM na 300.000 KM, i priznati rashodi
po osnovu smanjenja vrijednosti 20.000 KM u bilansu uspjeha (jer
prethodno nije bilo revalorizacije zemljišta). Utvrđeni neto dobitak po
osnovu redovne aktivnosti preduzeća iznosi 60.000 KM.
Tabela br. 6. Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
R. br.
3.
Opis poslovne promjene
Konto
Zemljište
0200
Iznos
Duguje
Potražuje
50.000
Prihod od usklađivanja vrijednosti zemljišta
6810
20.000
Revalorizacione rezerve po osnovu revalorizacije zemljišta
3301
30.000
Za revalorizaciju zemljišta
Dakle, revalorizacijom zemljišta promjena je tangirala i račune bilansa stanja i bilansa uspjeha. Za iznos utvrđenog povećanja vrijednosti zemljišta, povećani su prihodi od usklađivanja vrijednosti, ali
samo za 20.000 KM, jer je toliko iznosilo prethodno smanjenje vrijednosti stavke, odnosno revalorizacioni rashodi, a ostatak razlike
od 30.000 KM kao komponenta kapitala odnosno revalorizacione
rezerve.
Tabela br. 7. Isječak Bilansa uspjeha
Pozicija
Neto dobitak perioda (bez revalorizacionih
prihoda)
Revalorizacioni prihod
Neto dobitak perioda
Vrijednost
60.000
20.000
80.000
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Pozicija
Neto dobitak perioda
Revalorizacione rezerve
Ukupan rezultat u obračunskom periodu
Vrijednost
80.000
30.000
110.000
Dakle, kapital preduzeća je povećan za 110.000 KM, i to za 80.000
KM po osnovu poslovanja (bilans uspjeha) i 30.000 KM po osnovu
revalorizacionih rezervi (ostali rezultat).
Ukoliko se revalorizacijom utvrdi da je fer vrijednost sredstva za
koje su prethodno formirane revalorizacine rezerve niža u odnosu
Tabela br. 9. Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
R. br.
4.
na knjigovodstvenu vrijednost, pri čemu je iznos smanjenja vrijednosti viši od iznosa prethodno priznatih revalorizacionih rezervi, dio
smanjenja vrijednosti stavke (do visine formiranih rezervi) prikazuje se u izvještaju u ostalom rezultatu, a ostatak vrijednosti u bilansu
uspjeha kao rashod perioda.
Primjer 4: Na dan bilansa izvršena je revalorizacija zemljišta i utvrđena fer vrijednost 250.000 KM, dok je knjigovodstvena vrijednost
iznosila 310.000 KM. Prilikom prethodne revalorizacije formirane
su revalorizacione rezerve u iznosu od 25.000 KM. Utvrđeni neto
dobitak u bilansu uspjeha bez revalorizacionih rashoda iznosi
75.000 KM.
Opis poslovne promjene
Konto
Revalorizacione rezerve po osnovu revalorizacije zemljišta
Obezvređivanje zemljišta iznad visine revalorizacionih rezervi
Zemljište
Za revalorizaciju zemljišta
Dakle, revalorizacijom zemljišta promjena je tangirala i račune i bilansa stanja i bilansa uspjeha. Prethodno formirane revalorizacione
rezerve su ukinute, a ostatak smanjenja vrijednosti je knjižen na
rashodima po osnovu smanjenja vrijednosti stavke.
Tabela br. 10. Isječak Bilansa uspjeha
Pozicija
Neto dobitak perioda (bez revalorizacionih rashoda)
Revalorizacioni rashod
Neto dobitak perioda
Vrijednost
75.000
35.000
40.000
Tabela br. 11. Isječak Izvještaja o ostalom rezultatu
Pozicija
Vrijednost
Neto dobitak perioda
40.000
Revalorizacione rezerve
25.000
Ukupan rezultat u obračunskom periodu
15.000
3301
5810
0200
Iznos
Duguje
Potražuje
25.000
35.000
60.000
Međunarodnim računovodstvenim standardima je dozvoljeno da
se revalorizacione rezerve prenesu na zadržanu zaradu kada se
sredstvo isknjiži, ili sukcesivno tokom vijeka upotrebe sredstva. U
drugom slučaju, vrijednost koja se može prenijeti predstavlja razliku između iznosa amortizacije koji je utvrđen nakon revalorizacije i
iznosa amortizacije koji je utvrđen prije revalorizacije.
Primjer 5: Pretpostavićemo da je nabavna vrijednost građevinskog
objekta 300.000 KM, i akumulirana amortizacija 100.000 KM i da
je revalorizacijom utvrđena vrijednost 260.000 KM. Korisni vijek
je 30 godina i primjenjuje se linerani metod amortizacije. Utvrđeni
neto dobitak u bilansu uspjeha na kraju godine iznosi 70.000 KM.
U nastavku je prikazan postupak izračunavanja korekcije nabavne
i ispravke vrijednosti, računovodstveni postupak knjiženja revalorizacije i isječak izvještaja o ostalom rezultatu.
Tabela br. 12. Postupak izračunavanja korekcije nabavne i ispravke vrijednosti
1. Nabavna vrijednost
2. Ispravka vrijednosti
3. Sadašnja vrijednost (1-2)
4. Fer vrijednost
5. Odnos fer vrijednosti i sadašnje vrijednosti (4/3)
6. Iznos korekcije nabavne vrijednosti (1∙0,3)
7. Iznos korekcije ispravke vrijednosti (2∙0,3)
8. Revalorizacione rezerve (6-7)
300.000
100.000
200.000
260.000
1,30
90.000
30.000
60.000
Tabela br. 13. Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
R.br.
5.
Opis poslovne promjene
Građevinski objekti
Ispravka vrijednosti građevinskih objekata
Revalorizacione rezerve po osnovu revalorizacije građ. objekata
Za revalorizaciju građevinskog objekta
Troškovi amortizacije
Ispravka vrijednosti građevinskih objekata
Za obračunatu amortizaciju
Revalorizacione rezerve po osnovu revalorizacije građ. objekata
Prenos neto dobitka
Za prenos srazmjernog dijela revalorizacionih rezervi na dobit
Konto
0210
0218
3301
Iznos
Duguje
90.000
Potražuje
30.000
60.000
13.000
13.0000
3301
7240
3.000
3.000
23
Tabela br. 8. Isječak Izvještaja o ostalom rezultatu
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Pošto je nakon revalorizacije iznos godišnje amortizacije povećan
sa 10.000 KM na 13.000 KM, dio revalorizacionih rezervi koji se
može prenijeti na dobit preduzeća iznosi 3.000 KM.
Tabela br. 14. Isječak Izvještaja o ostalom rezultatu
Pozicija
Vrijednost
Neto dobitak perioda
70.000
Smanjenje revalorizacionih rezervi
3.000
Revalorizacione rezerve (ostali dobici)
60.000
Ostali gubici
3.000
Ukupan rezultat u obračunskom periodu
130.000
Dakle, efekti povećanja visine revalorizacionih rezervi se unose na
AOP poziciju 307, a iznos revalorizacionih rezervi koji se prenosi
u korist neraspoređenog dobitka tekuće godine na AOP poziciju
302 i istovremeno na AOP poziciju 313 tako da je efekat prenosa
dijela revalorizacionih rezervi po osnovu promjene iznosa troška
amortizacije ravan nuli.
U pogledu učestalosti, revalorizaciju je potrebno obavljati dovoljno
redovno, da bi se obezbijedilo da se knjigovodstvena vrijednost
bitno ne razlikuje od fer vrijednosti stavke na kraju perioda. Ona
se može obavljati jednom godišnje kod stavki čija se fer vrijednost
mijenja znatno, odnosno svakih tri do pet godina ako promjena
vrijednosti stavke nije značajna.
1.1.2. Dobici i gubici po osnovu promjene fer vrijednosti hartija od
vrijednosti raspoloživih za prodaju
24
Međunarodnim računovodstvenim standardom 39 definisane su
četiri grupe finansijskih sredstava: krediti i potraživanja, finansijska
sredstva koja se drže do roka dospjeća, finansijska sredstva po fer
vrijednosti kroz bilans uspjeha i finansijska sredstva raspoloživa za
prodaju. Finansijska sredstva raspoloživa za prodaju se naknadno
vreduju po fer vrijednosti, pri čemu se razlika između fer vrijednosti
i knjigovodstvene vrijednosti priznaje direktno na kapitalu kroz pozicije nerealizovanih dobitaka i gubitaka (a ne kroz bilans uspjeha).
Prilikom prodaje finansijskih sredstava raspoloživih za prodaju, nerealizovani dobici i gubici se reklasifikuju u bilansu uspjeha.
Ukoliko se prilikom naknadnog vrednovanja finansijskih sredstava raspoloživih za prodaju utvrdi fer vrijednost koja je viša od knjigovodstvene, razlika se priznaje kao “nerealizovani dobici” po osnovu finansijskih
sredstava raspoloživih za prodaju, a u izvještaju o ukupnom rezultatu
unosi na poziciju “dobici po osnovu promjene fer vrijednosti hartija od
vrijednosti raspoloživih za prodaju”. Ako se prilikom naknadnog vrednovanja utvrdi fer vrijednost koja je niža od knjigovodstvene vrijednosti,
tada razlika predstavlja nerealizovani gubitak po osnovu finansijskih
sredstava raspoloživih za prodaju, a u izvještaju o ukupnom rezultatu
unosi se na poziciju “gubici po osnovu hartija od vrijednosti raspoloživih za prodaju”. Kada dođe do prodaje finansijskih sredstva, ostvareni
prihod ili rashod se prikazuje u bilansu uspjeha, a nerealizovani dobici
i gubici se poništavaju kroz izvještaj o ostalom rezultatu.
U nastavku rada će kroz primjer biti objašnjeno naknadno vrednovanje HOV raspoloživih za prodaju, pri čemu je utvrđeno povećanje
vrijednosti, zatim smanjenje vrijednosti i na kraju ostvarena prodaja HOV uz dobitak pri prodaji.
Takođe će se kroz izvještaj o ostalom rezultatu pojasniti prikazivanje pozicija.
Primjer 6: Preduzeće „A“ je početkom godine na berzi kupilo
1.000 običnih akcija „B“ po cijeni od 15 KM po akciji, čija je nominalna vrijednost 10 KM. Ulaganja su klasifikovana kao ulaganja
raspoloživa za prodaju.
a) na dan bilansa 31.12.2010. godine, tržišna cijena akcija je
iznosila 19 KM po akciji,
b) na dan 31.12.2011. godine, tržišna cijena akcija je iznosila 16
KM po akciji,
c) na dan 31.12. 2012. godine, akcije su prodate po vrijednosti 17
KM po akciji.
Neto dobitak utvrđen u bilansu uspjeha iznosi 100.000 KM.
Tabela br. 15: Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
R.br.
6.
Opis poslovne promjene
Konto
Finansijska sredstva raspoloživa za prodaju
0453
Nerealizovani dobici po osnovu ostalih dugoročnih HOV raspoloživih za prodaju
Iznos
Duguje
Potražuje
4.000
3323
4.000
Za naknadno vrednovanje akcija raspoloživih za prodaju na dan 31.12.2010.
godine
Nabavna vrijednost akcija je iznosila 15.000 KM, a nakon tri mjeseca njihova tržišna vrijednost iznosi 9.000 KM, pa se razlika priznaje
kao promjenljiva komponenta kapitala, tj. neralizvovani dobici.
Ova promjena vrijednosti nije tangirala bilans uspjeha u dijelu koji
se odnosi na poslovanje preduzeća jer je promjena vrijednosti uticala na komponentu kapitala u bilansu stanja. Međutim, u dijelu
bilansa uspjeha u kojem se prikazuju promjene koje su direktno
uticale na kapital, iskazuje se ova promjena vrijednosti finansijskih
sredstava na sljedeći način:
Tabela br. 16. Isječak Izvještaja o ostalom rezultatu
Pozicija
Vrijednost
Neto dobit perioda
100.000
Nerealizovani dobici
4.000
Ukupan rezultat u obračunskom periodu
104.000
Tabela br. 17. Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
R. br.
7.
Opis poslovne promjene
Nerealizovani gubici po osnovu ostalih dugoročnih HOV raspoloživih za prodaju
Finansijska sredstva raspoloživa za prodaju
Za naknadno vrednovanje akcija raspoloživih za prodaju na dan 31.12.2011.
godine
Konto
3333
0453
Iznos
Duguje
Potražuje
3.000
3.000
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Ova promjena vrijednosti takođe nije tangirala bilans uspjeha u djelu koji se odnosi na redovno poslovanje preduzeća jer je promjena
vrijednosti uticala na komponentu kapitala u bilansu stanja. Međutim, u dijelu bilansa uspjeha u kojem se prikazuju promjene koje
su direktno uticale na kapital, iskazuje se ova promjena vrijednosti
finansijskih sredstava na način:
Tabela br. 19. Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
R. br.
8.
Vrijednost
Neto dobit perioda
100.000
Nerealizovani dobici
(3.000)
Ukupan rezultat u obračunskom periodu
97.000
Konto
Tekući račun
Nerealizovani dobici po osnovu ostalih dugoročnih HOV raspoloživih za prodaju
Nerealizovani gubici po osnovu ostalih dugoročnih HOV raspoloživih za prodaju
Finansijska sredstva raspoloživa za prodaju
Dobici po osnovu prodaje učešća u kapitalu i dugoročnih hartija od vrijednosti
Za prodaju finansijskih sredstava raspoloživih za prodaju
2410
3323
3333
0453
6740
Pozicija
Neto dobit perioda
Dobici od prodaje dugoročnih HOV
Neto dobitak perioda
Vrijednost
100.000
2.000
102.000
Prilikom prodaje HOV, priznaje se dobitak od prodaje u bilansu
uspjeha (kao razlika prodajne i nabavne vrijednosti finansijskih
sredstva), a nerealizovani dobici i gubici koji su u prethodnim periodima predstavljali sastavni dio ukupnog rezultata se u godini
prodaje sredstava isključuju u okviru izvještaja o ostalom rezultatu.
Tabela br. 21. Isječak Izvještaja o ostalom rezultatu
Pozicija
Neto dobit perioda
Nerealizovani dobici
Nerealizovani gubici
Ukupan rezultat u obračunskom periodu
Vrijednost
102.000
(4.000)
3.000
101.000
S obzirom na to da je u istraživačkom dijelu rada utvrđeno da analizirana preduzeća nemaju ostale vrste dobitaka i gubitaka priznatih
direktno u kapitalu (po osnovu prevođenja finansijskih izvještaja
inostranog poslovanja, promjena aktuarskih pretpostavki u okviru
planova definisanih primanja, te zaštite od rizika gotovinskih tokova), u nastavku ovog rada nećemo se baviti teorijskim aspektima
ovih komponenti kapitala.
2. EMPIRIJSKA OSNOVA ISTRAŽIVANJA
2.1. Finansijski pokazatelji preduzeća
Analiza poslovanja preduzeća podrazumijeva utvrđivanje i razumijevanje pokazatelja koji se odnose na imovinski, prinosni i finansijski položaj preduzeća, odnosno razumijevanje suštine informacija
u finansijskim izvještajima koji se sastavljaju na mješovitoj osnovi.
Analiza imovinskog, finansijskog i prinosnog položaja preduzeća
se radi:11 kada uprava preduzeća na osnovu finansijskih izvještaja
podnosi račun vlasnicima preduzeća o stanju i uspjehu preduzeća;
12
Pozicija
Opis poslovne promjene
Tabela br. 20. Isječak Bilansa uspjeha
11
Tabela br. 18. Isječak Izvještaja o ostalom rezultatu
Iznos
Duguje
17.000
4.000
Potražuje
3.000
16.000
2.000
kada se ocjenjuje kreditni bonitet preduzeća; kada se vrši planiranje; kada se vrši procjena vrijednosti preduzeća (kapitala); kada
se vrši restrukturisanje preduzeća, kao i u drugim slučajevima,
odnosno kada god je nužno saznanje o stanju i uspjehu preduzeća.
Uslovi rasta cijena na tržištu utiču na povećanje vrijednosti kapitala preduzeća. U cilju adekvatne analize finansijskog i prinosnog položaja preduzeća, prilikom izračunavanja i analiziranja
pokazatelja poslovanja preduzeća važno je znati osnov po kome
je nastao iskazani rezultat. Promjena kapitala po osnovu revalorizacije je značajna kod nekih preduzeća. Ponekad privredna društva koriste model revalorizacije, ne da bi pružanjem informacija
o fer vrijednosti ulaganja, i time u značajnoj mjeri i neto imovine,
zaštitili interese investitora i povjerioca, već da bi ostvarili poslovnom politikom društva definisane ciljeve.12 U nastavku rada će biti
objašnjeno kako primjena ovih zahtjeva utiče na kapital preduzeća
i pokazatelje poslovanja u domenu finansijskog i prinosnog položaja preduzeća.
2.2. Metodološki okvir analize
Visina dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu neminovano
utiče na bilansnu sliku preduzeća i ukupan rezultat u obračunskom
periodu. Cilj istraživanja jeste utvrđivanje međuzavisnosti između
dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu i prinosnog i finansijskog položaja preduzeća, značaja učešća ove bilansne pozicije
u sopstvenom kapitalu i ukupnom rezultatu obračunskog perioda,
te da se utvrdi da li je karakter ovog dijela rezultata u saglasnosti
sa karakterom rezultata iz poslovanja. Za analizu smo koristili
finansijske izvještaje Banjalučke berze i Republičkog zavoda za
statistiku Republike Srpske.
S obzirom na to da u ovom radu nastojimo da istražimo značaj i
uticaj dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu na finansijske
pokazatelje preduzeća, analiziraćemo preduzeća koja su u 2012.
imala dobitke ili gubitke priznate direktno u kapitalu.
U okviru istaživanja, utvrđeno je da od ukupno 534 preduzeća koja
kotiraju na Banjalučkoj berzi, 7,12% ili 38 preduzeća imaju neto
dobitak ili gubitak po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno
na kapitalu preduzeća. Preduzeća koja nisu imali iskazanu ovu
stavku u Izvještaju o ukupnom rezultatu na kraju 2012. godine
nismo razmatrali budući da kao takva nemaju uticaja na donošenje
zaključaka. Preduzeća koja su relevantna za istraživanje podijelili
Mikerević D. Finansijski menadžment. Banjaluka: Ekonomski fakultet, 2011, str. 161.
Škarić Jovanović K. Revalorizacija nekretnina, postrojenja i opreme – koristi i izazovi. // Zbornik radova sa Sedmog međunarodnog simpozijuma o korporativnom
upravljanju: promjenama strategija, politika i modela korporativnog upravljanja do prevladavanja krize. Teslić: SRRRS, 2012, str. 369.
25
Smanjenje vrijednosti finansijskih sredstava se priznaje kao korekcija kapitala naniže preko pozicije nerealizovanih gubitaka.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
smo u divje grupe: preduzeća koja su na kraju posmatrane godine
imali neto dobitak po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno
u kapitalu (34 preduzeća) i preduzeća koja su imala neto gubitak
po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu (četiri
preduzeća). Međutim, iz relevantne grupe preduzeća koja su imala
neto gubitak po osnovu ostalih dobitaka i gubitaka (četiri preduzeća)
utvrđeno je da je jedno preduzeće imalo gubitak iznad kapitala, dva
preduzeća su imala poslovni gubitak, a kod četvrtog preduzeća iznos
gubitka nije bio značajan za analizu (849 KM, dok je neto dobitak
perioda iznosio 109.963.497 KM). U okviru druge grupe preduzeća,
koja su imala iskazan neto dobitak po osnovu ostalih dobitaka i
gubitaka, uočeno je da je jedno preduzeće imalo iskazan gubitak
iznad kapitala, a 22 preduzeća poslovni gubitak tako da uzorak za
analizu čini 11 preduzeća koja su na kraju 2012. godine imala neto
dobitak po osnovu dobitaka i gubitaka iskazanih direktno u kapitalu i
ostvaren poslovni dobitak. Uzorkom su obuhvaćene sve djelatnosti.
U cilju strukturne analize, preduzeća smo podijelili u četiri grupe
prema djelatnostima: 1. poljoprivreda, lov, šumarstvo i ribarstvo;
2. proizvodne djelatnosti (vađenje rude, prerađivačka industrija,
građevinarstvo i energetika); 3. trgovina i 4. usluge (saobraćaj,
ugostiteljstvo, poslovanje nekretninama, zdravstveni rad i komunalne
usluge). U okviru sagledavanja trendova u kretanju ove komponenete
kapitala koristili smo standardnu metodologiju za sagledavanje
finansijskog i prinosnog položaja, vertikalnu i horizontalnu analizu
finansijskih izvještaja, odnosno racio analizu.
2.3. Rezultati istraživanja
−kod 18,42% ili kod sedam preduzeća je ova komponenta
kapitala promijenila karakter neto rezultata na kraju perioda,
−10,53% ili četiri preduzeća su imala neto gubitak po osnovu
ostalih dobitaka i gubitaka u periodu,
−89,47% ili 34 preduzeća su imala neto dobitak po osnovu ostalih
dobitaka i gubitaka u periodu,
−prosječno učešće neto dobitka u ukupnom rezultatu preduzeća
iznosi 35,31%.
Dakle, možemo izvesti zaključak da preduzeća najčešće nemaju
ovu bilansnu poziciju, ali ako imaju, velika je vjerovatnoća da ona
mijenja krajnji neto rezultat u obračunskom periodu, i veći je broj
preduzeća koja imaju neto dobitak nego neto gubitak po osnovu
dobitaka i gubitaka koji se priznaju direktno u kapitalu.
Broj preduzeća obuhvaćenih u uzorku koja su na kraju 2012. godine
imala neto dobitak po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno u
kapitalu iznosi 11, od čega se jedno preduzeća bavi poljoprivredom,
šest proizvodnjom, jedno trgovinom i tri uslužnom djelatnošću. Kao
što je pomenuto iz grupe preduzeća koja su imala neto dobitak po
osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu, isključena
su preduzeća koja su ostvarila poslovni gubitak i preduzeće koje
je imalo gubitak iznad kapitala. U pogledu strukture ove bilansne
pozicije, 10 preduzeća su imala samo komponente dobitaka, dok
je jedno preduzeće imalo i komponentu dobitaka i gubitaka koji se
priznaju direktno u kapitalu. Najznačajnije komponente dobitaka
su dobici po osnovu nastajanja revalorizacionih rezervi na stalnim
sredstva čije je učešće u ukupnom neto dobitku iznosilo 43,25%,
dobitaka po osnovu promjene HOV 0,64% i ostalih dobitaka 53,24%.
13
14
15
16
Proizvodnja
0,722
0,646
0,813
0,786
0,903
0,833
0,797
0,721
0,641
0,811
0,786
0,902
0,833
0,797
12,790%
4,185%
69,738%
10,010%
37,919%
2,787%
76,320%
12,804%
4,250%
70,241%
10,014%
38,213%
2,791%
76,320%
Učešće neto
ostalih dobitaka u
sopstvenom kapitalu
Zaduženost bez od/og
Poljoprivreda
Zaduženost
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Koeficijent finansijske
stabilnsti bez od/og16
R.br.
Koeficijent
finansijske stabilnosti
Zanimljivo je da su kod pet preduzeća od 34 koja su imala neto
dobitak po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu
(što je 14,71%) iznos vrijednosti ovog dobitka promijenio karakter
neto rezultata u obračunskom periodu, jer je iznos dobitka koji je
priznat direktno u kapitalu bio viši od iznosa neto gubitka perioda,
pa je krajnji neto rezultat u obračunskom periodu bio pozitivan.
Preduzeća koja smo posmatrali potvrđuju našu polaznu hipotezu.
Navedena preduzeća se bave proizvodnom (2), trgovačkom (1) i
Analiza finansijskih izvještaja pokazuje:
uslužnom djelatnošću (2).
Tabela br. 22. Finansijski položaj preduzeća koja su imala neto dobitak po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu na
kraju 2012. godine15
Djelatnosti
26
Od ukupno posmatranih preduzeća, samo 7,12 % ima stavku dobitaka ili gubitaka priznatih direktno u kapitalu. U cilju utvrđivanja
kvantitativnog uticaja dobitka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu
na bilansne pozicije preduzeća iz uzorka, koristili smo finansijske
pokazatelje koji predstavljaju osnovu za sve vrste finansijskih
analiza.13 Racio analiza dovodi u međusobni odnos različite stavke
finansijskih izvještaja, ali i nefinansijske sa finansijskim podacima.
Pri korišćenju racio analize, od presudne je važnosti izbor pravih
pokazatelja, poznavanje njihovog značaja i način međusobnog
povezivanja.14 Analizirane finansijske pokazatelje smo podijelili na
pokazatelje finansijskog i prinosnog položaja.
−7,12% ili 38 preduzeća su imala ovu stavku u izvještaju o
ukupnom rezultatu,
0,131%
1,597%
2,415%
0,057%
1,236%
0,139%
0,002%
Stolowy, H.; Lebas. M. Corporate Financial Reporting. A Global Perspective. London: Thomson Learning, 2002.
Škarić Jovanović K. Otkrivanje prevara u finansijskim izvještajima putem finansijske analize. //Zbornik radova sa Osmog međunarodnog simpozijuma o korporativnom
upravljanju: Prilagođavanje i /ili predviđanje – uslov opstanka, rasta i razvoja ekonomije. Teslić: 2013, str. 189–209.
Autorova obrada podataka sa sajta : http://www.blberza.com
Skraćenica od/og odnosi se neto dobitak po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
8.
Trgovina
9.
10.
Usluge
11.
Prosječne vrijednosti
0,886
0,912
0,873
0,637
0,801
Finansijski položaj. Uticaj dobitaka i gubitaka priznatih direktno u
kapitalu na finansijski položaj preduzeća analizirali smo pomoću
koeficijenta finansijske stabilnosti, zaduženosti sa uključenim neto
ostalim dobicima i bez njih, te učešćem neto dobitaka u ukupnom
sopstvenom kapitalu preduzeća. Preduzeće ima uspostavljenu
finansijsku stabilnost ili dugoročnu finansijsku ravnotežu ako je
koeficijent finansijske stabilnosti jednak jedinici. Sigurnost za održavanje likvidnosti je stvorena ukoliko je ovaj odnos niži od 1.
Sva preduzeća imaju koeficijent finansijske stabilnosti niži od 1.
Prosječan koeficijent finansijske stabilnosti iznosi 0,801, a ukoliko
u formuli isključimo neto dobitak, on je čak i niži i iznosi 0,800.
0,886
0,911
0,873
0,637
0,800
5,897%
2,292%
37,683%
29,075%
26,245%
5,917%
2,308%
37,754%
29,095%
26,337%
0,374%
0,703%
0,301%
0,104%
0,642%
Zaduženost preduzeća utvrdili smo odnosom obaveza u pasivi.
Kako nijedno preduzeće iz uzorka nema gubitak iznad visine kapitala, stopa zaduženosti predstavlja odnos između obaveza i sume
obaveza i kapitala. Prosječna stopa zaduženosti je 26,245%, a kad
se iz kapitala isključe ostali dobici, još je viša i iznosi 26,337%.
Kao dodatni pokazatelj uveli smo učešće dobitaka priznatih direktno u
kapitalu u sopstvenom kapitalu preduzeća koje iznosi 0,642%. Najveću
stopu imalo je preduzeće iz proizvodne djelatnosti, svega 2,415%.
Dakle, dobici i gubici priznati direktno u kapitalu nisu značajno
uticali na finansijski položaj pojedinačnih preduzeća.
Stopa neto prinosa na ukupni
kapital
Stopa neto prinosa na ukupni
kapital bez od/og
Stopa neto prinosa na
sopstveni kapital
Stopa neto prinosa na
sopstveni kapital bez od/og
Učešće neto ostalog rezultata u
rezultatu redovnog poslovanja
0,942%
1,303%
2,432%
0,617%
3,742%
0,398%
2,242%
8,351%
0,472%
0,549%
3,406%
2,223%
0,944%
1,323%
2,450%
0,617%
3,771%
0,398%
2,242%
8,381%
0,475%
0,550%
3,408%
2,233%
-0,612%
4,230%
0,333%
0,970%
3,811%
1,153%
-1,974%
8,147%
0,855%
0,232%
1,780%
1,720%
-0,727%
2,741%
-0,386%
0,925%
3,068%
1,020%
-1,975%
7,824%
0,171%
0,045%
1,710%
1,311%
0,156%
4,261%
9,554%
0,379%
6,812%
0,816%
0,157%
8,192%
0,830%
0,311%
2,209%
3,062%
0,026%
2,707%
7,316%
0,322%
5,646%
0,677%
0,155%
7,848%
0,128%
0,010%
2,107%
2,449%
83,57%
37,49%
25,27%
15,01%
18,14%
17,10%
1,11%
4,56%
84,69%
96,81%
4,71%
35,310%
Prinosni položaj iskazali smo pomoću nekoliko pokazatelja, sa
neto dobicima po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno na
kapitalu i bez njih.
Stopa bruto prinosa na ukupan kapital pokazuje učešće poslovnog
dobitka u ukupnom kapitalu i iznosi u prosjeku 2,223% za sva
preduzeća. Ova stopa podrazumijeva da se na 100 KM ulaganja
ostvaruje 2,223 KM dobitka. Ukoliko iz kapitala isključimo neto
dobitak po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu,
stopa prinosa na ukupan kapital raste na 2,233%. Ovo je logično,
odnosno prosječna stopa nakon isključenja neto dobitka povećava
se zbog smanjenja imenioca u formuli.
Stopa neto prinosa na ukupan kapital pokazuje učešće sume neto
dobitka i neto rashoda finansiranja u ukupnom kapitalu. Smjer
kretanja stope neto prinosa kada se isključe dobici i gubici priznati
direktno u kapitalu je suprotan u odnosu na stopu bruto prinosa
17
Autorova obrada podataka sa sajta: http://www.blberza.com
na ukupan kapital. Prosječna stopa neto prinosa na ukupan kapital
iznosi 1,720%, a kada se iz kapitala isključe rezerve, ona opada
na 1,311%. Dva preduzeća imaju negativnu stopu neto prinosa na
ukupan kapital, zbog odnosa prihoda i rashoda po osnovu finansiranja, a ona se dodatno pogoršava isključivanjem neto dobitaka
po osnovu ostalih dobitaka i gubitaka.
Stopa neto prinosa na sopstveni kapital izračunata je iz odnosa neto
dobitka i sopstvenog kapitala i iznosi 3,062%. Ova stopa pokazuje
da se na 100 KM ulaganja sopstvenog kapitala ostvaruje 3,062
KM dobitka. Ako se iz sopstvenog kapitala isključe neto dobitak
ostalih dobitaka i gubitaka, stopa neto prinosa na sopstveni kapital
iznosi 2,449%.
Kao dodatni pokazatelj uveli smo učešće neto dobitka po osnovu
dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu u ukupnom neto
rezultatu preduzeća. Uočavamo da je kod osam preduzeća, odno-
27
Stopa bruto prinosa na ukupni
kapital bez od/og
Proizvodnja
1.
Poljopriv.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Trgovina
9.
10.
Usluge
11.
Prosječne vrijednosti
Stopa bruto prinosa na ukupni
kapital
R. br.
Djelatnosti
Sljedeći prikaz odnosi se na prinosni položaj preduzeća iz uzorka.
Tabela br. 23: Prinosni položaj preduzeća koja su imala neto dobitak po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu na kraju
2012. godine17
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
sno 72,72% ovo učešće preko 15% od ukupnog rezultata, a kod
četiri preduzeća iznosi čak preko 50% od ukupnog rezultata. Kod
preduzeća koja imaju značajnu stopu ovog učešća uočavaju se i
jasne razlike u analiziranim pokazateljima sa ostalim dobicima i
gubicima što se kod analize prosječnih vrijednosti ne može vidjeti
jer se efekti međusobno potiru putem uprosječavanja vrijednosti.
Iako u toku rada nisu analizirane promjene finansijskih pokazatelja,
preduzeća koja su ostvarila neto gubitak po osnovu ostalih dobitaka
i gubitaka, poslovni gubitak i gubitak iznad kapitala, zanimljivo je
pomenuti informacije koje smo utvrdili analizom ovih preduzeća.
Broj preduzeća koja su na kraju 2012. godine imala neto gubitak
po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu iznosi
četiri, od čega se tri preduzeća bave proizvodnom, a jedno uslužnom
djelatnošću. Preduzeća su imala samo komponente neto gubitaka,
dok nijedno preduzeće nije imalo neku od komponenti dobitaka koje
se priznaju direktno u kapitalu. Najznačajnije komponente gubitaka
su gubici po osnovu promjene fer vrijednosti HOV raspoloživih za
prodaju (koju su imala dva preduzeća) i ostali gubici utvrđeni direktno u kapitalu (koju su imala dva preduzeća). Učešće ovih pozicija
u zbirnoj vrijednosti ove bilansne pozicije je 100%.
Zanimljivo je da su kod dva preduzeća (što je 50% od preduzeća
koja su imala neto gubitak) iznos vrijednosti ovog gubitka promijenio
karakter neto rezultata u obračunskom periodu, jer je iznos gubitka
koji je priznat direktno u kapitalu bio viši od iznosa neto dobitka
perioda, pa je krajnji neto rezultat u obračunskom periodu negativan.
Oba preduzeća se bave proizvodnom djelatnošću.
28
Naposljetku, treba primijetiti da u pogledu visine finansijskih
pokazatelja po pojedinim djelatnostima najvišu stopu prinosa ima
preduzeće koje se bavi trgovačkom djelatnošću, dok je zaduženost
najviša kod proizvodnih preduzeća. Učešće neto dobitka u ukupnom
rezultatu je najviše kod uslužnih preduzeća.
ZAKLJUČAK
Dobici i gubici priznati direktno u kapitalu predstavljaju komponentu
sopstvenog promjenljivog kapitala koja je rezultat promjena na tržištu i primijenjenih računovodstvenih politika. Priznaju se po osnovu
promjene revalirizacionih rezervi na stalnim sredstvima osim HOV
rapoloživih za prodaju, po osnovu promjene fer vrijednosti hartija
od vrijednosti raspoloživih za prodaju, po osnovu prevođenja finansijskih izvještaja inostranog poslovanja, promjena aktuarskih pretpostavki u okviru planova definisanih primanja, te zaštite od rizika
gotovinskih tokova. Prilikom analize bilansa preduzeća, važno je
razumjeti osnov nastanka ove komponente rezultata odnosno kapitala, a posebno u uslovima kada je neto rezultat po osnovu dobitaka
i gubitaka utvrđenih direktno u kapitalu različitog karaktera i viši po
iznosu u odnosu na neto dobitak ili gubitak perioda.
Ova vrsta dobitaka i gubitaka najčešće se pojavljuje po osnovu
revalorizacije stalne imovine i hartija od vrijednosti koje se drže
za prodaju. U uslovima na tržištu kada je fer vrijednost viša od
knjigovodstvene vrijednosti stavke, prilikom naknadnog vrednovanja povećava se vrijednost stalne imovine i vrijednost sopstvenog
kapitala kroz poziciju revalorizacionih rezervi odnosno nerealizovanih dobitaka. Ukoliko se prilikom naknadnog vrednovanja utvrdi
smanjenje vrijednosti stavki, smanjenje tereti prethodno formirane
rezerve ili se priznaju nerealizovani gubici. U slučaju da nije bilo
formiranih revalorizacionih rezervi, za iznos smanjenja povećavaju
se rashodi po osnovu promjene vrijednosti.
U okviru finansijskog položaja, utvrđeno je da je racio finansijske
stabilnosti niži nakon isključenja neto dobitka po osnovu dobitaka i
gubitaka priznatih direktno na kapitalu i iznosi 0,800 (u odnosu na
0,801), što znači da je finansijska ravnoteža neznatno poboljšana
ako se iz analize isključi navedena pozicija. Prosječna stopa zaduženosti preduzeća je 26,245%, a kad se iz kapitala isključi neto dobitak
po osnovu dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu, još je
viša i iznosi 26,337%. Neznatna promjena analiziranih finansijskih
pokazatelja je razumljiva ukoliko se uzme u obzir da je učešće ove
komponente kapitala u sopstvenom kapitalu svega 0,642%.
Kao pokazatelj prinosnog položaja, stopa bruto prinosa na ukupan
kapital iznosi u prosjeku 2,223%. Ukoliko iz kapitala isključimo neto
dobitak, stopa prinosa na ukupan kapital raste na 2,233%. Smjer
kretanja prosječne stope neto prinosa suprotan je u odnosu na stopu
bruto prinosa zbog odnosa prihoda i rashoda po osnovu finansiranja.
Međutim, kada se posmatraju stope pojedinačnih preduzeća, zaključak je isti kao kod stope bruto prinosa. Stopa neto prinosa na sopstveni
kapital iznosi 3,062%, a ako se iz sopstvenog kapitala isključe neto
dobici, stopa neto prinosa na sopstveni kapital iznosi 2,449%.
Kao dodatni pokazatelj uveli smo učešće neto dobitka po osnovu
dobitaka i gubitaka priznatih direktno u kapitalu u ukupnom rezultatu
preduzeća. Prosječno učešće iznosi 35,310%. Utvrdili smo da kod
preduzeća koja su imala značajno ovo učešće, promjene pokazatelja
nakon iskučivanja ovog dijela rezultata su značajno promijenjene.
Uzimajući u obzir da ova bilansna pozicija utiče na bilansnu sliku
preduzeća i pokazatelje za ocjenu prinosnog položaja preduzeća,
prilikom analize bilansa važno je razumijevanje osnova nastanka
kapitala i ukupnog rezultata preduzeća.
IZVORI
1. Barnes, P. (1987). The Analysis and Use of Financial Ratios: A
Review Article. // Journal of Business Finance & Accounting.
Volume 14, 4, pp. 449–461. Available from: http://onlinelibrary.
wiley.com (20.08.2013)
2. Božić, Radomir. Fer prezentacija finansijskih izvještaja sačinjenih
na osnovu zahtjeva MSFI. // Zbornik radova sa 15. Kongresa
Saveza računovođa i revizora Republike Srpske: Refleksije
Međunarodnih standarda finansijskog izvještavanja na računovodstvo, reviziju i poslovne finansije. Teslić: SRRRS, 2011,
str. 85–100.
3. Greuning, Van Hennie. Međunarodni standardi finansijskog
izveštavanja: praktični vodič. Zagreb: Mate, 2006.
4. Međunarodni standardi finansijskog izvještavanja. Banjaluka:
SRRRS, 2009.
5. Mikerević Dragan. Finansijski menadžment. Banjaluka: Ekonomski fakultet, 2011.
6. Mikerević, Dragan. Analiza prinosnog, imovinskog i finansijskog
položaja privrede Republike Srpske. // Zbornik radova sa Osmog
međunarodnog simpozijuma o korporativnom upravljanju: Prilagođavanje i/ili predviđanje – uslov opstanka, rasta i razvoja
ekonomije. Teslić: 2013, str. 331–348.
7. Pravilnik o Kontnom okviru i sadržini računa u Kontnom okviru
za privredna društva, zadruge, druga pravna lica i preduzetnike.
„Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 79/09.
8. Pravilnik o sadržini i formi obrazaca finansijskih izvještaja za
privredna društva, zadruge, druga pravna lica i preduzetnike
(“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 84/09, 120/11)
9. Poljašević, Jelena Promjene na neto kapitalu u toku obračunskog
perioda. // Finrar. 10, XIII, 2012, str. 35–43.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
10. Ranković, Jovan. Teorija bilansa. Beograd: Centar za izdavačku
delatnost Ekonomskog fakulteta, 2008.
11. Stolowy, Herve; Lebas. Michael. Corporate Financial Reporting.
A Global Perspektive. London: Thomson Learning, 2002.
12. Škarić Jovanović, Kata. Izmjene u definiciji fer vrijednosti i
hijerarhijski nivoi fer vrijednosti prema MSFI 13 – Mjerenje fer
vrijednosti. // Finrar. 8, XII (2011).
15. Škarić Jovanović, Kata. Revalorizacija nekretnina, postrojenja
i opreme – koristi i izazovi. // Zbornik radova sa Sedmog
međunarodnog simpozijuma o korporativnom upravljanju: promjenama strategija, politika i modela korporativnog upravljanja
do prevladavanja krize. Teslić: SRRRS, 2012, str. 359–374.
16. Šnjegota, Duško. Primjena MSFI kroz bilansni kontni okvir.
Banjaluka: Ekonomski fakultet i Finrar, 2010.
13. Škarić Jovanović, Kata. Implikacije primene fer vrednosti na
iskaznu moć izveštavanja o rezultatu. // Zbornik radova sa 43.
Simpozijum Saveza računovođa i revizora Srbije: Ekonomskofinansijska kriza i računovodstveni sistem. Zlatibor: SRRS, 2012,
str. 21–44.
17. Šnjegota, Duško. Izmjene u bilansu uspjeha u skladu sa MRS
1. // Finrar 1, XIII, 2010, str. 4–12.
14. Škarić Jovanović, Kata. Otkrivanje prevara u finansijskim izvještajima putem finansijske analize. // Zbornik radova sa Osmog
međunarodnog simpozijuma o korporativnom upravljanju: Prilagođavanje i /ili predviđanje – uslov opstanka, rasta i razvoja
ekonomije. Teslić: SRRRS, 2013. str. 189–209.
20. http://www.blberza.com
18. Zakon o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, „Službeni
glasnik Republike Srpske”, broj 36/09. i 52/11.
19. First Impression: Fair value measurement. KPMG: June 2011.
21 http://www.iasplus.com/en/standards/ifrs13/#measurement_
techniques
Abstract
Gains and losses recognized directly in equity are formed on the basis of changes in revaluation reserves of fixed assets other than securities available for sale, from changes in the fair value of securities available for sale, based on the translation of financial statements
of foreign operations, changes in actuarial assumptions within plans of defined income, and hedging of cash flows. Thus, the specificity
of the net gain resulting from the success of the company in carrying out the activities for which it is registered, is that their recognition
and evaluation depends on changes in asset prices in the market, changes in foreign exchange rates, and assumptions of defined benefit plans. Understanding the components of the statement of comprehensive income is important to the proper evaluation of company
perfomance, particularly in circumstances where the net result from other gains and losses (the difference between gains and losses
determined directly in equity) of various types are higher in amount compared to the net profit or loss for the period.
Key words: gains, losses, capital, result, financial position, yield status, actuarial assumptions, revaluation of securities, fair value, exchange rate differences.
29
Gains and losses determined directly in equity represent a component of the overall net result of the accounting period and the equity
component, and are result of the implementation of the requirements of relevant international accounting standards. The outcome of this
part / capital of the company is not an expression of success in performing the activities of the company, but the result of changes in the
market and the appropriateness of accounting policies.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
UDK 336.761/.762:657.92
10.7251/FIN1304030P
Nermina Pobrić*
PREGLEDNI RAD
Devizni kurs i valutne krize na
novim finansijskim tržištima
Rezime
Rasponi kod državnih obveznica, rizik neizvršavanja obaveza države, rizici vezani za ekonomsko i finansijsko integrisanje sa ostatkom
sveta i verovatnoća istovremenog nastanka valutnih i bankarskih kriza, a sve više i samih valutnih kriza veći su u zemljama sa režimom
fiksnog nego u zemljama sa režimom varijabilnog deviznog kursa. Imajući to u vidu, osetljivost nastajućih tržišta na negativne šokove
može se minimizirati uspostavljanjem režima varijabilnog deviznog kursa. Uspostavljanje režima varijabilnog deviznog kursa zahteva razvijanje dubokog i likvidnog deviznog tržišta, formulisanje intervencionističkih politika konzistentnih sa novim režimom deviznog kursa, uspostavljanje alternativnog nominalnog sidra u kontekstu novog okvira monetarne politike i prudenciono regulisanje i upravljanje deviznim
rizikom. Ako institucionalne pretpostavke za funkcionisanje režima fleksibilnog deviznog kursa nisu u potpunosti ispunjene, prelazak
sa režima fiksnog na režim fleksibilnog deviznog kursa vrši se postepeno. Suprotno, prelazak sa režima fiksnog na režim fleksibilnog
deviznog kursa vrši se naglo, u jednom ili malom broju međukoraka.
Ključne riječi: devizni kurs, valutna kriza, nastajuća tržišta.
30
UVOD
Procesi globalizacije finansijskih tržišta su, sa jedne strane, intenzivirali protok kapitala, kao najmobilnijeg faktora proizvodnje, kroz
globalne finansijske tokove i, sa druge strane, povećali osetljivost
nacionalnih ekonomija na regionalna i globalna privredna i politička
kretanja. Verovatnoća transmisije nestabilnosti i krize iz „inficirane“
(engl. contaminated) u relativno zdravu, ali oslabljenog imunološkog
sistema, nacionalnu privredu utoliko je veća ukoliko je stepen
spoljnotrgovinske i finansijske povezanosti privreda veći. Trgovinska
transmisija ostvaruje se preko spoljnotrgovinskog bilansa, cena
roba i usluga, konkurentnosti i deviznog kursa, dok su cene finansijskih instrumenata, cene i kvalitet bankarskih proizvoda, kamatne
stope, likvidnost tržišta i, takođe, devizni kurs poluge finansijske
transmisije. Istraživanja koja su do sada rađena sa namerom da
se ispitaju intenzitet i pravac transmisionih procesa pokazala su
da je stepen transmisije veći na intraregionalnom nego na interregionalnom nivou. Takođe, pozitivne efekte povoljnih privrednih
i političkih kretanja u razvijenim zemljama više koriste ostale
razvijene zemlje, dok posledice nepovoljnih privrednih i političkih
kretanja u razvijenim zemljama snose i razvijena i nastajuća tržišta.
Konačno, multiplikovanje nestabilnosti i kriza u zemljama u razvoju
većim delom vrši se u okviru regiona sa nastajućim tržištima.
S obzirom na to da su nova finansijska tržišta vrlo osetljiva na
ekonomske i finansijske poremećaje na regionalnom i globalnom
*
nivou, blagovremeno uočavanje pretnji od nestabilnosti i krize i
reagovanje na signale može u velikoj meri doprineti sprečavanju
ili, barem, smanjivanju intenziteta krize. Namera autora je da u
radu ukaže na što više mogućih uzroka valutne krize i pokuša da
da konkretne preporuke i rešenja za minimiziranje mogućnosti
njenog nastanka na novim finansijskim tržištima.
Rad se sastoji iz četiri dela. U prvom delu biće ukazano, ukratko, na
uticaj deviznog kursa na sklonost investitora ulaganju i odlučivanje
emitenata o izdavanju finansijskih instrumenata na novim finansijskim tržištima. Uzroci valutne krize biće analizirani u drugom
delu rada. Predmet analize u trećem delu rada biće međuzavisnost
bankarskih i valutnih kriza na novim finansijskim tržištima. U poslednjem, četvrtom, delu rada biće predloženo rešenje za minimiziranje
mogućnosti nastanka valutne krize na novim finansijskim tržištima.
1. UTICAJ DEVIZNOG KURSA NA SKLONOST
INVESTITORA ULAGANJU I ODLUČIVANJE
EMITENATA O IZDAVANJU FINANSIJSKIH
INSTRUMENATA NA NOVIM FINANSIJSKIM
TRŽIŠTIMA
Globalna tržišta akcija i obveznica su, uglavnom, koncentrisana u
razvijenim zemljama, što potvrđuje činjenica da se čak 83% svetske
Docent Ekonomskog fakulteta Brčko, Univerziteta u Istočnom Sarajevu, e-mail: nermina.pobric.efb@gmail.com
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
kapitalizacije tržišta akcija i 92% emisije i prodaje instrumenata
duga ostvari u razvijenim zemljama. Učešće zemalja sa nastajućim
tržištem u globalnoj kapitalizaciji tržišta akcija i tržišta obveznica je
6% i 3%, respektivno. SAD ima dominantniju ulogu na globalnom
tržištu akcija nego na globalnom tržištu obveznica, dok je učešće
evro područja i Japana na tržištu obveznica za skoro 50% veće
nego na tržištu akcija. Unutar regiona sa nastajućim tržištima, sa
druge strane, Azija ima veće učešće na tržištu akcija, a Latinska
Amerika na tržištu obveznica.
Na razvijenim i nastajućim tržištima, investitori ispoljavaju različite
sklonosti u pogledu ulaganja u domaće akcije i domaće instrumente
duga. Investitori u razvijenim zemljama su skloniji ulaganju u domaće
instrumente duga (73%) nego u domaće akcije (68%). Ovakva sklonost
je posebno izražena u SAD-u, gde sklonost ulaganju u domaće
obveznice iznosi 91%, a u domaće akcije 75%, dok investitori na
evro području i u pojedinačnim zemljama evro područja pokazuju,
generalno, manju sklonost ulaganju u domaće tržišne instrumente.
Investitori u Latinskoj Americi su neznatno skloniji ulaganju u domaće
instrumente duga (95%) nego u domaće akcije (94%). Veća sklonost
investitora na azijskim i drugim nastajućim tržištima ulaganju u
domaće akcije više nego kompenzuje veću sklonost latinoameričkih
investitora ulaganju u domaće obveznice, tako da su investitori na
nastajućim tržištima, u proseku, skloniji ulaganju u domaće akcije
(96%) nego u domaće obveznice (92%) (tabela 1).
Sklonost investitora ulaganju u domaće tržišne instrumente
smanjivala se neprekidno u prethodnom periodu. Uspostavljanjem monetarne unije na evro području eliminisana je razlika
između sklonosti ulaganju u domaće akcije i ulaganju u domaće
obveznice. Iako opsežne empirijske analize potvrđuju činjenicu
da je sklonost investitora ulaganju u domaće tržišne instrumente
izraženija na tržištu obveznica, ta činjenica ne važi za zemlje sa
nastajućim tržištem (slika 1).
Tabela 1. Globalna sklonost ulaganju u domaće akcije i obveznice
Akcije
Razvijene zemlje
SAD
UK
Evro područje
Francuska
Nemačka
Italija
Ostatak evro područja
Japan
Ostale razvijene zemlje
Zemlje sa nastajućim
tržištem
Azija
Latinska Amerika
Ostala nastajuća tržišta
Ponder
ulaganja u
domaće akcije
Stvarno
portfolio
učešće
domaćih HOV
Tržišni ponder
(Ekvivalent
za učešće u
benchmark
portfoliju)
68,7
86,2
69,7
65,4
73,6
62,9
58,2
65,6
90,3
67,6
95,7
96,5
93,9
96,2
Obveznice
Tržišni
ponder
(Ekvivalent
za učešće u
benchmark
portfoliju)
Sklonost
ulaganju
u domaće
obveznice
44,5
7,7
4,2
3,4
1,9
9,5
-
67,6
75,1
67,1
64,9
72,4
61,6
57,3
65,3
89,3
67,4
73,5
94,8
59,7
65,4
65,2
74,3
80,0
62,1
85,4
82,2
41,7
4,3
5,2
6,8
4,9
15,9
-
72,6
91,2
57,9
64,6
63,3
72,4
78,9
61,7
82,6
82,1
2,2
1,6
-
95,7
96,5
93,9
96,2
85,3
80,5
94,7
81,7
0,7
1,6
-
92,2
96,3
94,7
88,3
31
Sklonost
ulaganju
u domaće
akcije
Ponder ulaganja
u domaće
obveznice
Stvarno
portfolio učešće
domaćih HOV
Izvor: Fidora, M., Fratzscher, M., Thimann, C., „Home Bias in Global Bond and Equity Markets: The Role of Real Exchange Rate Volatility“,
European Central Bank, Working Paper No. 685, 2006, str. 37.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Slika 1. Dinamika sklonosti ulaganju u domaće akcije i obveznice
Razvijene zemlje
Sklonost ulaganju
u obaveznice
Sklonost ulaganju
u akcije
Sklonost ulaganju
u akcije
Zemlje sa nastajućim tržištem
SAD
Sklonost ulaganju
u obaveznice
Zemlje evro zone
Sklonost ulaganju
u obaveznice
Sklonost ulaganju
u akcije
Sklonost ulaganju
u obaveznice
Sklonost ulaganju
u akcije
Izvor: Fidora, M., Fratzscher, M., Thimann, C., „Home Bias in Global Bond and Equity Markets: The Role of Real Exchange Rate
Volatility“, European Central Bank, Working Paper No. 685, 2006, str. 35.
32
Varijabilnost deviznog kursa jedna je od determinanti sklonosti ulaganju.
Veća varijabilnost generiše veću sklonost ulaganju u domaće finansijske
instrumente jer domaće investitore u hartije od vrednosti denominovane
u stranoj valuti opterećuje dodatnim rizikom, osim ako su realni prinosi
u stranoj valuti i devizni kurs dovoljno negativno korelisani. Sklonost
ulaganju u domaće instrumente sa relativno visokom volatilnošću prinosa u lokalnoj valuti trebalo bi da reaguje manje na volatilnost realnog
deviznog kursa nego sklonost ulaganju u domaće instrumente sa malom
volatilnošću prinosa u lokalnoj valuti. To znači da, kada je realni devizni
kurs varijabilan, investitori su skloniji ulaganju u domaće instrumente
sa manjom volatilnošću prinosa u lokalnoj valuti. Razlog za ovo je
činjenica da volatilnost realnog deviznog kursa relativno više doprinosi
volatilnosti prinosa konkretnog instrumenta merenog u domaćoj valuti
ako je volatilnost prinosa instrumenta denominovanog u stranoj valuti
mala i obrnuto. S obzirom na to da su prinosi obveznica manje volatilni
nego prinosi akcija, investitori bi trebalo da budu skloniji ulaganju u
domaće obveznice nego u domaće akcije ako se izoluje uticaj svih
faktora osim varijabilnosti deviznog kursa. Zato, smanjenje volatilnosti
deviznog kursa trebalo bi da ima veći uticaj na sklonost ulaganju u
domaće obveznice nego u domaće akcije (videti detaljnije u: Fidora,
Fratzscher & Thimann, 2006).
Uzrok varijabilnosti deviznog kursa može da bude nestabilnost nacionalne ili nestabilnost globalne privrede. Zaraza deviznog kursa se pre
i više širi na zemlje sa nastajućim tržištem nego na razvijene zemlje.
Determinante razlike u širenju zaraze deviznog kursa, teorijski, jesu
inflacija i otvorenost privrede. Korelacija između trajanja inflacije i
stepena prenošenja nestabilnosti deviznog kursa je pozitivna. Dakle,
što je inflacija trajnija, promene deviznog kursa se manje percipiraju
privremenim i preduzeća više reaguju na kretanja deviznog kursa
podešavanjem cena. I korelacija između otvorenosti privrede i stepena prenošenja nestabilnosti deviznog kursa je pozitivna. Tako, što
je privreda otvorenija, promene deviznog kursa se više prenose na
promene indeksa potrošačkih cena preko uvoznih cena. Međutim,
slika postaje potpunija kada se uzme u obzir da bi inflacija mogla da
bude negativno korelisana sa otvorenošću privrede. U tom slučaju,
otvorenost privrede i stepen prenošenja nestabilnosti deviznog kursa
su negativno korelisani. Prema tome, otvorenost privrede može i
pozitivno i negativno da utiče na prenošenje valutne nestabilnosti u
zavisnosti od toga da li otvorenost privrede utiče na inflaciju indirektno,
preko uvoznih cena, ili direktno. Empirijska analiza dokazuje da je u
zemljama sa nastajućim tržištem u kojima je stopa inflacije niska
(azijska nastajuća tržišta) transmisija na potrošačke cene mala. Uticaj
otvorenosti privrede na stepen transmisije je slab, što se objašnjava
negativnom korelacijom između otvorenosti privrede i inflacije (videti
detaljnije u: Ca’Zorzi, Hahn & Sanchez, 2007).
Odstupanja stvarnog deviznog kursa od realnog ravnotežnog i režim
deviznog kursa značajno utiču na odlučivanje o emisiji i raspon kod
državnih obveznica. Generalno, kada je nacionalna valuta precenjena,
povećava se verovatnoća emisije obveznica, tj. zemlje nastoje da emituju više instrumenata duga jer zaduživanje na međunarodnom tržištu
postaje povoljnije i finansijske potrebe za spoljnim kapitalom, zbog
smanjene izvozne konkurentnosti, postaju veće. Međutim, održivost
duga je relativno niska zbog negativnog uticaja rizika devalvacije imanentnog uslovima precenjenosti lokalne valute. Dugoročna neodrživost
duga povećava marže i rizik neizvršavanja obaveza države. Uticaj
odstupanja stvarnog od realnog ravnotežnog deviznog kursa je različit
u različitim režimima deviznog kursa. Zemlje sa režimom fiksnog ili
relativno fiksnog deviznog kursa nastoje da održe vrednost domaće
valute većom od realne da bi u trenutku otplate dugova ostvarile
pozitivne efekte od precenjenosti valute. U zemljama sa režimom varijabilnog deviznog kursa tržišni pritisci će relativno brzo vratiti vrednost
domaće valute na ravnotežni nivo, tako da se verovatnoća emitovanja
obveznica ne povećava u uslovima precenjenosti nacionalne valute.
Zato, precenjenost nacionalne valute čini emitovanje obveznica
atraktivnijim za zemlje sa režimom fiksnog ili relativno fiksnog nego
za zemlje sa režimom varijabilnog deviznog kursa.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
2. UZROCI VALUTNE KRIZE
U periodu od 1970. do 2011. godine u svetu se dogodilo 218
valutnih kriza, od čega se najveći broj dogodio 1980-ih i 1990-ih,
a samo 10 u periodu poslednje globalne finansijske krize, tj. od
2008. do 2011. godine. Režim deviznog kursa, širenje zaraze (engl.
contagion), naglo povlačenje investitora, makroekonomska pozicija
zemlje (deficit platnog bilansa, budžetski deficit, stopa rasta BDP-a,
inflacija, izvoz, odstupanje realnog od stvarnog deviznog kursa, rast
novčane mase, rezerve, stopa rasta kredita, obim kredita privatnom
sektoru, stopa rasta tržišta akcija, stepen pokrića kratkoročnog
duga rezervama i dr.), globalni šokovi i regionalni faktori su mogući
uzroci valutne krize (videti detaljnije u: Kumar, 2010). U prethodne tri
decenije, valutne krize su češće nastajale u zemljama sa režimom
manje fiksnog deviznog kursa, dok su valutne i bankarske krize
istovremeno češće nastajale u zemljama sa režimom čvrsto fiksnog
deviznog kursa. Dakle, zemlje sa režimom čvrsto fiksnog deviznog
kursa bile su manje sklone valutnim krizama, a sklonije istovremenim valutnim i bankarskim krizama (videti detaljnije u: Peltonen,
2006). Azijska valutna kriza je potvrda o postojanju odstupanja od
opšteg trenda. Naime, azijsku krizu uzrokovalo je čvrsto vezivanje
vrednosti nacionalnih valuta za vrednost američkog dolara. Ona je
naterala mnoge zemlje u regionu da sa režima fiksnog pređu na
režim varijabilnog deviznog kursa. Američki dolar igrao je dominantnu ulogu međunarodne referentne valute u Istočnoj Aziji sve
do nastanka valutne krize u julu 1997. godine. U toku krize, uloga
američkog dolara kao referentne valute je, privremeno, znatno
smanjena. Kada je valutna kriza prevaziđena, u drugoj polovini
1998. godine, većina zemalja Istočne Azije vratila se na pretkrizni
režim deviznog kursa, tj. na ponovno čvrsto vezivanje vrednosti
nacionalne valute za vrednost američkog dolara. Postavlja se pitanje šta je podstaklo zemlje Istočne Azije da nakon valutne krize
ponovo uspostave režim fiksnog deviznog kursa, tj. režim koji je
uzrokovao krizu. Odgovor leži u činjenici da zemlje sa nastajućim
tržištem daju veći prioritet valutnoj stabilnosti nego potrebi za
fleksibilnošću. Takav raspored prioriteta uzrokovan je strahom
od smanjenja kredibiliteta i fiskalne discipline, intenzivnog odliva
kapitala, naglog pada privredne aktivnosti, rasta kamatnih stopa,
destabilizovanja i povećanja negativnih pritisaka na finansijska
tržišta i potpunog obezvređivanja domaćih valuta, tj. od neizbežnih
posledica uspostavljanja režima varijabilnog deviznog kursa.
Bez obzira na dominaciju režima fiksnog deviznog kursa u zemljama
Istočne Azije, u periodu čestih valutnih kriza, 1980-ih i 1990-ih,
generalno, odnos između broja zemalja sa režimom fiksnog i zemalja sa režimom varijabilnog deviznog kursa se menjao u korist
drugih. Naime, u periodu od 1980. do 1998. godine broj zemalja u
razvoju članica MMF-a sa režimom fiksnog deviznog kursa smanjen
je sa 90 na 63, a broj zemalja u razvoju sa režimom varijabilnog
deviznog kursa povećan je sa 25 na 92 (tabela 2). Za zemlje sa
režimom fiksnog deviznog kursa nakon 1998. godine, američki dolar
je najčešće korišćena rezervna valuta, zatim slede francuski franak,
korpa valuta bez specijalnih prava vučenja, specijalna prava vučenja
i, konačno, nemačka marka. Interesantno je da nijedna zemlja nije
čvrsto vezivala vrednost svoje valute za britansku funtu sterlinga ili
japanski jen na duži rok (videti detaljnije u: Kawai & Akiyama, 1999).
Većina empirijske literature koja istražuje finansijske krize još uvek
se fokusira na makroekonomske faktore zemlje kao objašnjavajuće
varijable i potcenjuje ili čak ignoriše važnost fenomena zaraze, tj.
mogućnost da uzrok krize leži u nastanku krize bilo gde u svetu,
a ne u lošoj makroekonomskoj poziciji zemlje.
Tabela 2. Pregled objavljenih deviznih aranžmana zemalja u razvoju članica MMF-a 1990–1998.
1980. 1985. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998.
Aranžman fiksnog kursa
90
Vezanog za američki dolar
39
Vezanog za francuski franak
14
Vezanog za britansku funtu sterlinga
1
Vezanog za nemačku marku
0
Vezanog za rusku rublju
0
Vezanog za drugu valutu
3
Vezanog za specijalna prava vučenja
15
Vezanog za drugu valutnu kompoziciju
18
Ograničena fleksibilnost kursa
a
Fleksibilnost ograničena preko jedne valute
a
Kooperativni aranžmani
0
Aranžman fleksibilnijeg kursa
3+b+c
Podešen prema setu indikatora
3
Drugačije regulisano fluktuiranje
b
Nezavisno fluktuiranje
c
Neklasifikovani
0
89
31
14
1
0
0
4
11
28
5
5
0
32
4
17
11
1
81
25
14
0
1
0
5
6
30
4
4
0
46
5
21
20
1
75
24
14
0
1
0
3
6
27
4
4
0
54
5
25
24
1
82
24
14
0
1
6
5
5
27
4
4
0
58
3
22
33
0
71
21
14
0
1
1
6
4
24
4
4
0
77
4
28
45
0
70
23
14
0
1
1
7
4
20
4
4
0
81
3
30
48
0
65
22
14
0
2
0
6
3
18
4
4
0
88
2
42
44
0
65
21
14
0
2
0
7
2
19
4
4
0
89
2
43
44
0
65
20
15
0
3
0
8
3
16
4
4
0
89
0
44
45
0
63
20
15
0
3
0
9
4
12
4
4
0
92
0
55
37
0
Ukupno
127
132
134
144
152
155
157
158
158
159
118
Napomena: Zbir a, b, i c u tabeli u 1980. godini je 25.
Izvor: Kawai, M., Akiyama, S., „Implications of the Currency Crisis for Exchange Rate Arrangements in Emerging East Asia“, World Bank,
WPS2502, 1999, str. 42.
33
U uslovima finansijske krize uticaj precenjenosti nacionalne valute
i režima deviznog kursa na verovatnoću emitovanja i raspon kod
državnih obveznica je suprotan uticaju identifikovanom u uslovima
stabilnosti. Naime, precenjenost nacionalne valute generiše veće
raspone kod obveznica zemalja sa režimom varijabilnog nego kod
obveznica zemalja sa režimom fiksnog deviznog kursa. U zemljama
sa režimom fiksnog ili relativno fiksnog deviznog kursa precenjenost
nacionalne valute ne generiše povećanje verovatnoće emitovanja
obveznica, a u zemljama sa režimom varijabilnog deviznog kursa
čak značajno smanjuje verovatnoću emitovanja obveznica. Dakle,
u uslovima finansijske krize, precenjenost nacionalne valute ne
čini emitovanje obveznica atraktivnim. Razlog za ovo je činjenica
da investitori očekuju da će nakon precenjenosti uslediti nominalna
devalvacija deviznog kursa koja će uticati na sposobnost zemlje da
servisira svoj dug, posebno u slučaju kada devizni kurs može da
fluktuira slobodno (videti detaljnije u: Jahjah & Yue, 2004).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Parametri makroekonomske pozicije zemlje ne mogu da objasne
timing i ozbiljnost krize. Uključivanjem u analizu parametara širenja
krize povećava se mogućnost pronicanja u stvarne uzroke krize.
Latinoamerička (1994/95) i azijska (1997) kriza proširile su se na
nastajuća tržišta u regionu ne zbog njihovih loših makroekonomskih
performansi već zbog visokog stepena finansijske međuzavisnosti
zemalja u regionu. Postavlja se pitanje kako i zašto su krize koje
nastaju u različitim zemljama povezane i međuzavisne. Postoje
različiti kanali prenošenja valutnih kriza. Oni mogu da se grupišu u
tri kategorije, i to finansijska međuzavisnost, realna međuzavisnost
i egzogene promene poverenja investitora.
34
Finansijska međuzavisnost zemalja može da ima najmanje dva
različita uzroka. Prvo, kriza može da se prenese zbog direktnih
finansijskih veza, tj. činjenice da finansijske institucije imaju velika
prekogranična ulaganja. Drugo, indirektnim finansijskim vezama,
posebno postojanju vodećeg kreditora i odlukama institucionalnih
investitora, posvećeno je više pažnje u proteklih 10-ak godina.
Kriza u jednoj zemlji može da podstakne vodećeg kreditora da
opozove postojeće kredite i odbije da obezbedi novi kredit, ne
samo zemljama pogođenim krizom, već i drugim zemljama, šireći
tako krizu i na ostale zemlje. Tako, čvrsta finansijska veza krizom
pogođene zemlje sa vodećim kreditorom, koja se manifestuje kroz
veliku zaduženost kod takvog kreditora, i veliko učešće u njegovom portfoliju ulaganja, povećava finansijsku osetljivost konkretne
zemlje. Institucionalni investitori, takođe, mogu biti podstaknuti
da povuku sredstva ne samo iz krizom pogođene zemlje već i sa
ostalih tržišta radi rebalansa portfolija i obezbeđivanja gotovine za
doplatu na ime pokrića pozicije. Kada kriza pogodi jednu zemlju,
investitori koji imaju pozicije u toj zemlji želeće, obično, da smanje
svoju trenutno povećanu izloženost riziku pa će prodati aktivu čiji
prinosi su visokovarijabilni i pozitivno korelisani sa prinosima aktive
koja potiče iz krizom pogođene zemlje. Institucionalni investitori
prodavaće likvidnu aktivu čak i kada se vrednost aktive koja potiče
iz krizom pogođene zemlje smanji i generiše potrebu za povećanjem
margine za pokriće pozicije. Prema tome, neke zemlje mogu da se
suoče sa odlivom kapitala nezavisno od njihovih makroekonomskih
performansi jednostavno zato što se njihova aktiva smatra rizičnijom
ili zbog visokog učešća u portfoliju kreditora krizom pogođene
zemlje. Ponašanje kreditora i institucionalni faktori imali su veliki
doprinos u širenju meksičke krize na druga nastajuća tržišta.
Realna međuzavisnost može da se objasni preko bilateralnih trgovinskih odnosa između krizom pogođenih i finansijski zdravih zemalja i preko njihove trgovinske konkurentnosti na trećim tržištima.
Drugim rečima, kriza sa epicentrom u jednoj zemlji proširiće se pre
na zemlju sa kojom prva ima visok nivo bilateralne trgovine (prihodni
efekti) ili koja je prvoj jak konkurent na trećim tržištima (cenovni
efekti), zato što u takvim uslovima druga zemlja gubi konkurentnost
i ne može da izbegne devalvaciju. Tako, kada se jedna zemlja suoči
sa finansijskom krizom zbog znatnog smanjenja vrednosti nacionalne valute, druge zemlje osetiće negativne posledice poboljšanja
cenovne konkurentnosti krizom pogođene zemlje u obliku deficita
trgovinskog bilansa. Ako je slom valute praćen i padom privredne
aktivnosti uzrokovanim smanjenjem uvoza u krizom pogođenu
zemlju, relativni efekti će još više smanjiti izvoz trgovinskih partnera.
Cenovni i prihodni efekti deluju ne samo preko direktnih bilateralnih
trgovinskih veza, već i preko cenovne konkurentnosti i prihodnih
posledica na trećim tržištima.
Treći kanal prenošenja valutnih kriza su egzogene promene poverenja investitora. Promene poverenja investitora su egzogene jer
nisu povezane sa makroekonomskim performansama zemlje nego
sa međuzavisnošću zemalja. Na promene poverenja investitora
su izrazito osetljive zemlje koje su finansijski nestabilne i zemlje koje su po makroekonomskoj poziciji i lokaciji slične krizom
pogođenoj zemlji. Ako valutna kriza u jednoj zemlji generiše strah
od špekulativnih napada bilo gde u regionu ili svetu, investitori mogu
očekivati ostvarivanje profita od špekulisanja sa valutama za koje
smatraju da će ih drugi investitori prodati. Najatraktivniji targeti su
valute koje će biti branjene intervencijama na zvaničnom deviznom
tržištu ili povećanjem kamatnih stopa, a koje imaju najveće izglede
nagle depresijacije i donošenja špekulativnih dobitaka. Rizik širenja
krize, zbog nagle promene investitorovih očekivanja, veći je što
je veće učešće kratkoročnih obaveza zemlje i što je veća ročna
neusklađenost ulaganja i obaveza, jer će privreda biti osetljiva
na smanjenje ionako malog broja kreditora. Nizak nivo deviznih
rezervi u odnosu na obim kratkoročnog spoljnog duga i obaveza
domaćeg bankarskog sektora može, tako, da bude signal finansijske
osetljivosti. Zemlje sa nerazvijenim domaćim bankarskim sistemom
su, takođe, osetljive na rizik širenja krize jer učesnici na finansijskom tržištu nerazvijenost domaćeg bankarskog sistema smatraju
ograničavajućim faktorom sposobnosti (i volje) monetarnih vlasti da
povećaju kamatne stope u odbrani domaće valute. Kriza u zemlji
koju karakterišu slabost ključnih ekonomskih varijabli i lokacija u
određenom regionu može da rezultuje krize poverenja u drugim
zemljama koje se odlikuju istim karakteristikama nezavisno od toga
da li su one odgovorne za nastanak krize. Drugim rečima, zemlja je
podložnija širenju valutne krize ako kroz slabost istih ekonomskih
varijabli i lokaciju u istom regionu pokaže investitorima sličnost
sa drugim zemljama suočenim sa krizom. Da bi se odredilo da
li će se očekivanja u jednoj zemlji promeniti nije relevantno da li
njene ključne ekonomske varijable uzimaju vrednosti slične onima
u ostalim zemljama koje se suočavaju sa krizama već da li iste
varijable ispoljavaju visokoznačajne (negativne) promene u tim
zemljama. Slično, lokacija zemlje može da bude signal osetljivosti.
Tako, ako investitori veruju da kolaps jednog valutnog režima u
regionu može da dovede u pitanje održivost ostalih, oni će zemlje
razvrstati na osnovu lokacije tokom perioda zaraze. To se dešava
zato što investitori znaju da zemlje imaju jake trgovinske veze, pa
devalvacija ili depresijacija u jednoj može da ima negativne implikacije na konkurentnost ostalih, jake finansijske veze ili zato što
osećaju da su takve zemlje strukturno slične. Investitori razvrstavaju
zemlje na „slabe“ i „jake“ povećavajući tzv. diskriminatorno
širenje zaraze. U ovom kanalu prenošenja generator širenja krize
je psihološki „halo efekat“. Naime, kriza u jednoj zemlji može da
podstakne investitore da preispitaju performanse i drugih zemalja
povećavajući tako stepen istosmernog kretanja finansijskih tržišta
i širenje krize među zemljama. Neki autori smatraju da je samo
treći kanal prenošenja valutnih kriza mehanizam širenja zaraze,
dok se prva dva zasnivaju jednostavno na međuzavisnosti zemalja.
Važno je napomenuti da finansijske krize koje su se dogodile
1990-ih nisu bile u potpunosti rezultat nestabilnih tokova kapitala
i nervoznih investitora. Loša makroekonomska pozicija, rapidna
liberalizacija trgovinskih odnosa i otvaranje ka međunarodnim
tržištima, koje je vodilo većoj realnoj i finansijskoj međuzavisnosti
nastajućih tržišta, igralo je krucijalnu ulogu u objašnjavanju timinga i ozbiljnosti kriza. Zatvaranje nastajućih tržišta, čak ni onih sa
dobrim makroekonomskim performansama i politikama, nije
garancija izolacije od događaja u ostatku sveta. Najefektivnije
mere za prevenciju i prevazilaženje krize zahtevaju globalan i
koordiniran pristup. Većina takvih predloga bila je odbijena ili nije
bila sprovedena, npr. formiranje globalnog kreditora poslednjeg
utočišta, postavljanje određenih kontrola kapitala i sl. Dakle,
važnost globalnog i koordiniranog pristupa nije široko prepoznata
u praksi. Težak izazov sa kojim se još uvek suočavaju nastajuća
tržišta je kako najbolje, istovremeno, maksimizirati koristi od veće
otvorenosti privrede i minimizirati rizik nastanka krize imanentan
procesu liberalizacije (o kanalima transmisije valutnih kriza videti
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Kao što je već rečeno, liberalizacija finansijskih i trgovinskih tokova i iz nje proizašli tokovi kapitala bili su važni faktori u ranijim
krizama na nastajućim tržištima. Nakon liberalizacije, zemlje u
razvoju, novoindustrijalizovane zemlje i zemlje u tranziciji postale
su magneti za kapital. U periodu od 1984. do 1989. godine, godišnji
neto priliv kapitala na nastajuća tržišta iznosio je samo 15 milijardi
dolara, a u periodu od 1990. do 1996. godine 150 milijardi dolara.
Samo u 1996. godini, neto priliv kapitala iznosio je 260 milijardi
dolara. Ovo šesnaestostruko povećanje predstavljalo je ogromnu
ekspanziju investicionih mogućnosti za siromašne zemlje i kreiralo
novi tržišni segment za investitore – nastajuća tržišta. Međutim,
veća mobilnost kapitala generisala je, takođe, veću finansijsku
nestabilnost. U azijskoj krizi, pet involviranih zemalja – Južna Koreja,
Indonezija, Tajland, Malezija i Filipini – služe kao primer nestabilnosti
tokova kapitala. U 1996. godini, priliv kapitala u te zemlje iznosio
je skoro 100 milijardi dolara, a u 1997. godini odliv kapitala iz tih
zemalja iznosio je 12 milijardi dolara. Slični ogromni odlivi kapitala
i naglo povlačenje investitora dogodilo se u skoro svim zemljama
pogođenim krizom. Prema tome, evidentno je da je naglo povlačenje
investitora jedna od objašnjavajućih varijabli nastanka valutnih kriza.
Svoj negativan uticaj ono ispoljava preko naglog smanjenja domaćih
investicija, domaće proizvodnje i zaposlenosti. Kada valutna kriza
nastane, postavlja se pitanje da li će smanjivanje ponude kredita ili
smanjivanje agregatne tražnje intenzivirati povlačenje investitora i
produbiti krizu. Teorijski, obe varijante su moguće. Naime, većina
dužnika sa nastajućih tržišta ne može da se zadužuje u inostranstvu u nacionalnoj valuti. Posledica toga je kumuliranje obaveza
denominovanih u stranim valutama. Ako su ulaganja dužnika
denominovana u nacionalnoj valuti, velika depresijacija domaće
valute vodi ogromnom smanjenju neto bogatstva i, eventualno,
nestabilnosti dužnika. U ovakvoj situaciji prirodno je očekivati
da strani kreditori odbiju da ponude kredite takvim dužnicima,
što vodi produbljivanju valutne krize. Sa druge strane, smanjenje
agregatne tražnje, koje prati valutne krize, generisaće gomilanje
zaliha i smanjenje tražnje za kreditom, posebno kod proizvođača
koji plasiraju proizvode na domaćem tržištu. Kod proizvođača
izvoznika, razlika između prihoda i troškova izražena u domaćoj
valuti, tj. zarada će se povećavati, tako da će se tražnja za kreditom
smanjiti. Dalje, u periodu krize smanjuje se investiciona tražnja, pa
tako i tražnja za kreditom. Konačno, u pokušaju da smanje valutnu
neusklađenost ulaganja i obaveza, usled nemogućnosti da to učine
na stranim tržištima kapitala, dužnici će povećati pritisak na tražnju
za domaćim i smanjiti pritisak na tražnju za stranim kreditom.
Empirijski nalazi pokazuju da inicijalno veliko smanjenje kredita
uzrokuje smanjenje i tražnje i ponude, dok dugoročno smanjenje
kredita uzrokuje smanjenje samo ponude. Dakle, naglo povlačenje
investitora, uzrokovano racionalnim ili neracionalnim ponašanjem
investitora, jeste inicijalni impuls za nastanak valutne krize, a dalje
smanjivanje ponude kredita produbljuje krizu; povlačenje investitora
je i uzrok i posledica valutne krize (videti detaljnije u: Komulainen,
2001; Hutchison & Neuberger, 2002b; Hale & Arteta, 2007).
Globalni šokovi, kao što su rast svetskih kamatnih stopa, smanjenje svetske agregatne tražnje, pad potrošačkih cena ili promene
deviznih kurseva između valuta vodećih svetskih privreda (posebno
kada su drugi devizni kursevi vezani za vodeće valute), mogu da vrše
pritisak na valute nekoliko zemalja istovremeno. Tako, na primer,
naglo povećanje američkih kamatnih stopa početkom 1980-ih bilo
je važan faktor latinoameričke dužničke krize, rast svetskih kamatnih stopa 1994. godine igrao je važnu ulogu u nastanku meksičke
krize 1994/95 a velika apresijacija dolara u periodu od 1995. do
1997. godine i usporavanje privrednog rasta u Japanu doprineli su
slabljenju spoljnog sektora u nekoliko zemalja Jugoistočne Azije.
3. MEĐUZAVISNOST BANKARSKIH I
VALUTNIH KRIZA
Istovremeni nastanak bankarskih i valutnih kriza, koji se dogodio
u periodu finansijskih poremećaja u Aziji, privukao je veću pažnju
analitičara na područje analize međuzavisnosti ovih dvaju fenomena.
Bankarske i valutne krize nastale su istovremeno u Južnoj Koreji, Indoneziji, Maleziji i Tajlandu od 1997. do 1998. godine. U stvari, istovremeni
nastanak kriza bio je relativno rasprostranjen, tj. događao se u različitim
delovima sveta, na primer u Latinskoj Americi početkom i sredinom
1990-ih i u Skandinaviji početkom 1990-ih, i u različitim periodima.
Na slici 2. prikazana je učestalost istovremenog nastanka dve od tri,
bankarske, valutne i dužničke, i sve tri krize zajedno u svetu u periodu
od 1970. do 2011. godine. Postoje dobri teorijski razlozi da se očekuje
povezanost valutnih i bankarskih kriza, posebno ako se uzme u obzir da
su strana ulaganja i obaveze komponente bilansa stanja komercijalnih
banaka. Prema stavu o timing-u bankarske i valutne krize autori su
podeljeni u tri grupe. Jedna grupa autora smatra da problemi u bankarskom sektoru prethode valutnim krizama ako racionalni špekulatori
anticipiraju da će relevantne institucije pre izabrati inflaciju na štetu
valutne stabilnosti, da bi se izbegla bankrotstva i dalje deformacije u
bankarskom sektoru, nego snositi troškove odbrane domaće valute
ili ako je povećana likvidnost, koja je povezana sa državnom pomoći
bankarskom sistemu, nekonzistentna sa stabilnošću deviznog kursa. Ako
nestabilnost bankarskog sektora doprinosi nastanku valutne krize, šta
uzrokuje bankarsku krizu? Odgovor na pitanje može da bude problemi
moralnog hazarda u bankarstvu, koji su povezani sa finansijskom liberalizacijom i državnim osiguranjem depozita, i veliki makroekonomski
šokovi ili očekivanja individualnih depozitora i kreditora. Stav druge grupe
autora je da špekulativni napadi na valutu mogu da dovedu do bankarske krize ako se depozitni novac koristi za špekulisanje na deviznom
tržištu i da valutna kriza može da dovede do problema u bankarskom
sektoru ako relevantne institucije odgovore na pritisak na devizni kurs
naglim povećanjem kamatnih stopa. Ako valutne krize vode bankarskim
krizama, šta uzrokuje valutne krize? Odgovor na pitanje može da bude
precenjena nacionalna valuta i drugi makroekonomski faktori (inflacija,
fiskalni deficiti i rapidna kreditna ekspanzija) ili postojanje višestrukog
ekvilibrijuma i izvršavanje špekulativnih napada relevantnih institucija
radi povećanja (fiksnog) deviznog kursa, ako cena nezaposlenosti i
smanjenja output-a premaši kritični nivo. Autori iz treće grupe zagovaraju
tezu da ključnu ulogu za istovremeni nastanak valutne i bankarske krize
igra međunarodna (ne)likvidnost, tj. pozitivna razlika između kratkoročnih
obaveza i količine stranih valuta raspoloživih u finansijskom sistemu
zemlje u kratkom roku ili finansijska liberalizacija kombinovana sa
podsticajima moralnog hazarda. Istovremeni nastanak valutnih i
bankarskih kriza imanentan je, uglavnom, finansijski liberalizovanim
zemljama sa nastajućim tržištem. U tim zemljama mere preduzete
sa ciljem izbegavanja bankarske (valutne) krize utiču na smanjenje
verovatnoće nastanka valutne (bankarske) krize. U slučaju kada je
timing kriza različit, u praksi je uobičajeno da bankarska kriza prethodi
valutnoj. Za 16% bankarskih kriza koje su se dogodile u svetu između
1970. i 2011. godine valutna kriza je bila prethodnica, tj. dogodila se
u periodu od najviše tri godine pre početka bankarske krize, dok se
nakon 21% bankarskih kriza u periodu od najviše tri godine od njihovog
nastanka dogodila valutna kriza (prema: Laeven & Valencia, 2012, p.
12). Bez obzira na timing, negativne posledice valutnih i bankarskih
kriza na realnu privredu su evidentne. Valutne krize ostvaruju negativan
uticaj na realnu privredu preko smanjenja agregatne tražnje, većih
proizvodnih troškova, sloma kreditnog tržišta ili naglog prekida priliva
kapitala, a bankarske krize prekidanjem procesa kreditnog posredovanja. Istovremenim nastankom valutne i bankarske krize kumuliraju
se negativne posledice dveju kriza na realni sektor. U toku prethodnih
30-ak godina u samo 24 zemlje sa nastajućim tržištem dogodile su
se 51 valutna kriza, 33 bankarske krize i 20 valutnih i bankarskih
35
detaljnije u: Fratzscher, 2002; Ahluwalia, 2000; Caramazza, Ricci
& Salgado, 2000; Felices, Grisse & Yang, 2007).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
kriza zajedno (tabela 3). Relativna učestalost bankarskih i bankarskih
i valutnih kriza zajedno povećava se tokom vremena, dok je učestalost
valutnih kriza relativno konstantna (videti detaljnije u: Glick & Hutchison,
2000; Hutchison & Neuberger, 2002a).
Slika 2. Istovremeni nastanak bankarske, valutne i/ili dužničke krize
Bankarske
krize
Dužničke
krize
Valutne
krize
Izvor: Laeven, L., Valencia, F., „Systemic Banking Crises Database: An Update“, International Monetary Fund, WP/12/163, 2012, str. 12.
Tabela 3. Bankarske i valutne krize
36
Bankarska kriza
Argentina
Brazil
Čile
Hong Kong
Kolumbija
Kostarika
Kipar
Indonezija
Jordan
Koreja
Malezija
Malta
Mauricijus
Meksiko
Panama
Filipini
Singapur
Južna Afrika
Tajland
Trinidad i Tobago
Tunis
Turska
Urugvaj
Venecuela
Valutna kriza
Bankarska i
valutna kriza
1980–1982. 1989–1990. 1995–1997.
1990. 1994–1997.
1976. 1981–1983.
1982–1986.
1982–1987.
1987. 1994–1997.
1975–1976. 1982–1983. 1989–1991.
1982–1983. 1990–1991. 1995.
1985.
1994. 1997.
1989–1990.
1997.
1985–1988. 1997.
1978. 1983. 1986. 1997.
1983. 1987–1989. 1992.
1980. 1997.
1986. 1997.
1992. 1997.
1979. 1981.
1976. 1982. 1985. 1994–1995.
1997.
1989.
1997.
1985. 1997.
1983–1984. 1986. 1997.
1975.
1975. 1978. 1984–1986. 1996.
1981. 1984. 1997.
1985. 1988. 1993.
1993.
1978–1980. 1994.
1982–1983.
1984. 1986. 1994–1996.
1981. 1997.
1996.
1981–1991. 1995–1997.
1988–1989.
1981–1987. 1997.
1982.
1977. 1985. 1989.
1983–1987. 1997.
1982–1993.
1991–1995.
1982–1985. 1991. 1994–1995.
1981–1984.
1978–1986. 1994–1997.
1980. 1983.
1990. 1994.
1985.
1981.
1981. 1995.
1977. 1985.
1983. 1997.
1994.
1981.
1994.
Izvor: Hutchison, M.M., Neuberger, I., „How Bad Are Twins? Output Costs of Currency and Banking Crises“, University of California, Santa
Cruz, International Working Paper No. 02-1, 2002, str. 33.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
4. USPOSTAVLJANJE REŽIMA VARIJABILNOG
DEVIZNOG KURSA S CILJEM
MINIMIZIRANJA MOGUĆNOSTI NASTANKA
VALUTNE KRIZE
Za zemlje u razvoju, koristi od fiksiranja deviznog kursa su
povećanje kredibiliteta i discipline fiskalne i monetarne politike.
U relativno razvijenim zemljama sa nastajućim tržištem, koje su
finansijski i trgovinski otvorene prema ostatku sveta, koristi su
veće u režimu varijabilnog nego u režimu fiksnog deviznog kursa.
Dakle, razvojem privrede, pozitivni efekti od fleksibilnosti deviznog
kursa se povećavaju.
„Mnoge zemlje pokušale su da uspostave režime deviznog kursa
koji se po svojim obeležjima nalaze između režima potpuno varijabilnog i režima potpuno fiksnog (currency board ili dolarizacija)
deviznog kursa. Međutim, aranžmani između ekstrema obično nisu
održivi i kada se slome posledice mogu da budu vrlo teške. Stavovi
o tome da li je currency board održiva opcija su kontroverzni. Ovaj
aranžman može da poveća trajnost fiksnog deviznog sistema, ali
uz velike troškove za realnu privredu“ (Meyer, 1999, p. 4). Imajući
u vidu da su rasponi kod državnih obveznica, rizik neizvršavanja
obaveza države, rizici vezani za ekonomsko i finansijsko integrisanje
sa ostatkom sveta i verovatnoća istovremenog nastanka valutnih
i bankarskih kriza, a sve više i samih valutnih kriza1 veći i vreme
potrebno za oporavak od krize duže (videti detaljnije u: Tsangarides, 2010) u zemljama sa režimom fiksnog nego u zemljama sa
režimom varijabilnog deviznog kursa, osetljivost nastajućih tržišta
na negativne šokove može se minimizirati uspostavljanjem režima
varijabilnog deviznog kursa.
Devalvacija, koja omogućava uspostavljanje održivijeg nivoa
deviznog kursa, vodi postepenom slabljenju pritisaka na kamatnu
stopu i drugih finansijskih pritisaka. Međutim, tokom prethodnih
kriza, meksičke, azijske i ruske, devalvacije su doprinele intenzivnim odlivima kapitala, naglom padu privredne aktivnosti, rastu
kamatnih stopa, destabilizovanju i povećanju negativnih pritisaka
na finansijska tržišta i potpunom obezvređivanju domaćih valuta.
Nepovoljne konsekvence devalviranja tokom špekulativnih napada
su razlog više za zemlje da u normalnim uslovima pređu sa režima
1
fiksnog na režim varijabilnog deviznog kursa. „Ako zemlja ne pređe
na režim varijabilnog deviznog kursa u normalnim uslovima i suoči
se sa špekulativnim napadom, nameće se ključno pitanje da li i
kada napustiti režim fiksnog deviznog kursa. Odgovor zavisi od toga
da li je moguća uspešna odbrana. Ako zemlja ima dovoljno jaku
poziciju – tj. finansijski sektor je stabilan, output gepovi nisu suviše
veliki i devizne rezerve su velike – koja može da osigura izbegavanje devalvacije u finansijski nestabilnom periodu, ona bi trebalo
da nastoji da vrši odbranu kroz kombinaciju monetarne restrikcije,
strukturnih reformi i deviznih intervencija. Odbrana fiksnog deviznog
kursa na ovakav način može uzrokovati rast kamatnih stopa i pad
privredne aktivnosti, ali ovi troškovi mogu da budu znatno niži nego u
slučaju nekontrolisane devalvacione spirale“ (Meyer, 1999, p. 4). Za
objektivnog analitičara, ključni praktični problem je identifikovanje
mogućnosti odbrane fiksnog deviznog kursa. Ne tako objektivni
igrači, kao što su nacionalne vlade, ne shvataju dovoljno ozbiljno taj
problem i često imaju previše optimističan stav kada su u pitanju
šanse za odbranu kursa. Dakle, ranije iskustvo pokazuje da bi uoči
špekulativnog napada režim fiksnog deviznog kursa trebalo napustiti
što je pre moguće. Ranijim napuštanjem režima fiksnog deviznog
kursa državi će ostati više rezervi, finansijske institucije ostvariće
manje gubitke uzrokovane visokim kamatnim stopama i biće manje
vremena za skraćivanje ročne strukture duga.
Uspostavljanje režima varijabilnog deviznog kursa zahteva
razvijanje dubokog i likvidnog deviznog tržišta, formulisanje
intervencionističkih politika konzistentnih sa novim režimom
deviznog kursa, uspostavljanje alternativnog nominalnog sidra u
kontekstu novog okvira monetarne politike i prudenciono regulisanje i upravljanje deviznim rizikom.
Likvidno i efikasno devizno tržište omogućava da devizni kurs reaguje na tržišne impulse i da se minimizira raspon i trajanje volatilnosti
i odstupanja od ekvilibrijuma. Osnovna obeležja likvidnog deviznog
tržišta su relativno uski rasponi između kupovnih i prodajnih cena
deviza (koji snižavaju transakcione troškove), veliki obim prometa i
mnoštvo naloga (čime se minimizira uticaj pojedinačnih transakcija
na cenu), efikasni sistemi trgovanja i izvršavanja i poravnavanja
transakcija (koji omogućavaju brzo realizovanje naloga) i raznovrsnost tržišnih učesnika (što osigurava da novi nalozi kontinuirano
pristižu i doprinose korigovanju disbalansa i odstupanja).
U mnogim zemljama u razvoju, deviznim tržištima nedostaje dubina
i efikasnost, tako da se mehanizmi deviznog regulisanja intenzivno
primenjuju. Tržišta ispoljavaju visok stepen koncentracije, gde mali
broj finansijskih institucija kontroliše većinu deviznih transakcija,
čak i u sistemu u kojem postoji veliki broj institucija. Međubankarska
devizna tržišta, ako uopšte postoje, relativno su mala sa stanovišta
obima prometa ako se uporede sa tržištima na kojima se sučeljavaju
banke i njihovi klijenti i ograničavaju domet obelodanjivanja cena.
Devizna regulativa koja ograničava produbljivanje tržišta obuhvata
kontrolu prekograničnih tokova kapitala (koja smanjuje tržišni
promet), prudencione limite na otvorene neto devizne pozicije
(koji smanjuju tržišnu aktivnost, posebno kada očekivanja u vezi
sa promenama deviznog kursa podstaknu tržišne učesnike da
više zauzimaju dugu ili kratku poziciju), zahtev da se devizni prilivi
predaju centralnoj banci (tada centralna banka postaje primarni
posrednik u deviznim poslovima) i ograničenja međubankarskog
trgovanja (prema kojima je dilerima dozvoljeno da trguju samo sa
klijentima, ali ne i međusobno).
S obzirom na to da se broj zemalja sa nastajućim tržištem sa režimom varijabilnog deviznog kursa povećava i da je učestalost valutnih kriza relativno konstantna,
broj zemalja sa režimom fiksnog deviznog kursa pogođenih valutnim krizama se povećava.
37
U mnogim studijama se uoči brojnih finansijskih kriza, koje su se dogodile na nastajućim tržištima od početka 1980-ih do danas, tražio
odgovor na pitanje da li rejting zemlje predviđa krize. Opšti zaključci
su da rejting zemlje ne anticipira bankarske i valutne krize i da on
pada nakon krize. Postoje tri razloga zbog čega rejting zemlje ne
anticipira krizu. Prvo, rejting agencije nemaju blagovremene, tačne
i jasne informacije o kreditnoj sposobnosti dužnika. Drugo, prilikom
ocene kreditnog rejtinga dužnika, rejting agencije ne uzimaju u obzir
mogućnost moralnog hazarda. Naime, ako rejting agencije očekuju
javne i bezuslovne garancije javnog sektora, rejtinzi će inkorporirati
percipirano smanjenje rizika generisano javnom podrškom. Treće,
rejting agencije nisu zainteresovane za obaranje rejtinga zemlje
pre krize zato što primaju provizije od dužnika i zato što obaranje
rejtinga može da ubrza nastanak krize. U svoju odbranu rejting
agencije navode činjenicu da rejtinzi pružaju ocenu verovatnoće
neizvršavanja obaveza, a ne verovatnoće nastanka valutne krize
(videti detaljnije u: Sy, 2003).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Režim fiksnog deviznog kursa može da bude faktor nelikvidnosti deviznog tržišta. Centralna banka koja deluje u režimu fiksnog deviznog kursa je, obično, aktivna na tržištu po potrebi, što
onemogućava tržišne učesnike da steknu iskustvo u formiranju
cena i upravljanju deviznim rizikom i ograničava međubankarsku
aktivnost. U ekstremnom slučaju, centralna banka može da dominira
na međubankarskom deviznom tržištu i deluje kao primarni posrednik u deviznim poslovima. Zato, tržišni učesnici u okruženju fiksnog
deviznog kursa imaju manje podsticaja da formiraju stavove o
trendovima deviznog kursa, zauzimaju pozicije ili trguju devizama
po unapred određenom deviznom kursu, što ograničava deviznu
aktivnost na tekućem i terminskom tržištu. Dok, sa jedne strane, u
razvijenim zemljama postoji visok stepen pozitivne korelacije između
fleksibilnosti deviznog kursa i dubine tržišta, sa druge strane, u
mnogim zemljama u razvoju devizna tržišta su plitka, čak i u režimu
fluktuirajućeg kursa, što je posledica malog domaćeg finansijskog
sektora i ograničene finansijske integracije sa ostatkom sveta.
Uspostavljanje dubokog i likvidnog tržišta zahteva:
– dozvoljavanje nekog stepena fleksibilnosti deviznog kursa – na
primer, unutar obruča oko fiksnog kursa;
– smanjivanje uloge centralne banke u market making-u;
– povećavanje dostupnosti tržištu informacija o izvorima i upotrebi
deviza i o trendovima platnog bilansa;
– uspostavljanje informacionih sistema i trgovinskih platformi koji
mogu da obezbede navođenje kupovnih i prodajnih kurseva na
međubankarskom tržištu u realnom vremenu;
38
– eliminisanje (postepeno ukidanje) regulativa koje guše tržišnu
aktivnost – na primer ukidanje zahteva da se devizni prilivi
prodaju centralnoj banci, poreza i dodatnih taksa na devizne
transakcije i ograničenja na međubankarsku trgovinu, objedinjavanje segmentiranih deviznih tržišta i relaksiranje restrikcija
na tekući i kapitalni platni bilans;
– objedinjavanje i pojednostavljivanje devizne legislative i izbegavanje ad hoc i čestih promena zakona i
– podsticanje razvoja instrumenata za zaštitu od rizika napuštanjem
kontrole aktivnosti na terminskom tržištu.
Makroekonomske varijable uzrokuju često znatno odstupanje tržišno
određenih deviznih kurseva od njihovih ravnotežnih vrednosti u
kratkom roku, čak i na razvijenim deviznim tržištima. Potencijalna
razjedinjenost između nivoa deviznog kursa i makroekonomskih
varijabli kreira prostor za intervenisanje u režimu fluktuirajućeg
deviznog kursa. Povećavanjem varijabilnosti deviznog kursa, intervenisanje je sve manje na pravilima zasnovano,2 a sve više diskreciono. Razlozi za intervenciju mogu da budu korigovanje odstupanja
deviznog kursa, suzbijanje volatilnosti, smirivanje nemirnog tržišta,
akumuliranje rezervi i ponuda deviza tržištu. Precenjenost realne
vrednosti nacionalne valute može da potceni konkurentnost izvoza
i oslabi spoljnotrgovinsku poziciju zemlje, dok potcenjenost realne
vrednosti nacionalne valute može da generiše inflatorne pritiske.
Čak i kada ne postoji odstupanje, nagla pomeranja deviznog kursa i
volatilnost mogu da imaju negativne efekte, posebno kada devizna
politika ima loš kredibilitet. Devizni kurs se često smatra simbolom
uspeha vlade u makroekonomskom menadžmentu, a služi i kao de
2
facto nominalno sidro za inflatorna očekivanja. Takođe, nepravilna
pomeranja i dugoročna odstupanja deviznog kursa dovode do toga
da se u realnom sektoru troškovi i prihodi projektuju sa velikom
greškom, što otežava dugoročno planiranje i investiranje.
Zvanično intervenisanje ne mora uvek da bude efikasno. „Empirijsko iskustvo u domenu efikasnosti intervenisanja na devizni kurs
je različito i čak kada je iskustvo pozitivno, uticaj intervenisanja
na nivo deviznog kursa je kratkoročan. Slično, empirijske studije
su dokazale da intervenisanje povećava, a ne smanjuje volatilnost
deviznog kursa, iako ono može da bude poželjno u postizanju
određenog cilja u vezi sa nivoom deviznog kursa. Delimično kao
rezultat toga, centralne banke u mnogim razvijenim zemljama (npr.
Kanada od 1998, Izrael od 1997, Novi Zeland od 1985. i Velika
Britanija od 1992) i u nekim zemljama sa nastajućim tržištem
(npr. Južna Afrika od 2000) retko intervenišu na deviznom tržištu“
(Duttagupta, Fernandez & Karacadag, 2004, p. 14).
Kada kratkoročna volatilnost deviznog kursa nastane u uslovima
likvidnog tržišta, intervenisanje je neopravdano jer volatilnost
odražava tržišni proces obelodanjivanja cena. Međutim, centralna
banka ima razlog da deluje kada volatilnost odražava nelikvidnost
tržišta ili narušenu cenovnu stabilnost. Za izgradnju poverenja u
novi režim, tj. tržišno određivanje deviznog kursa važno je da se
centralna banka maksimalno uzdrži od intervenisanja i osigura
transparentnost intervencionističkih politika. Odgovornost centralne banke prema novom režimu i tržišna transparentnost mogu,
takođe, da se povećaju otkrivanjem informacija o intervenisanju
sa zakašnjenjem.
Tranzicija ka režimu fleksibilnijeg deviznog kursa nameće zahtev
za rearanžiranje politike upravljanja deviznim rezervama. Sa jedne
strane, nivo zahtevanih rezervi za održavanje fleksibilnog deviznog
kursa je niži od nivoa potrebnog za očuvanje fiksnog kursa. Rezerve
mogu da se investiraju na duži rok uz veće prinose s obzirom na to
da su verovatnoća i učestalost upotrebe za intervenisanje manji. Sa
druge strane, veće devizne rezerve povećavaju tržišno poverenje i
efikasnost intervenisanja i tako smanjuju volatilnost deviznog kursa.
Neizvesnost u pogledu nivoa i volatilnosti deviznog kursa u novom režimu fleksibilnog deviznog kursa neminovno destabilizuje
očekivanja i tržišne učesnike čini osetljivim na volatilnost. Efikasna
kontrola sistematske likvidnosti je kritična u otklanjanju mogućnosti
da velika količina domaće valute istera strane valute i dovede do
depresijacije i inflacije. Za razliku od režima fiksnog deviznog kursa
u kojem su devizne intervencije u funkciji upravljanja likvidnošću,
u režimu fleksibilnog deviznog kursa upravljanje likvidnošću vrši
se posredstvom monetarne kontrole.
Fiksni devizni kurs obično služi kao nominalno sidro za monetarnu
politiku, posebno u zemljama koje sprovode programe stabilizacije zasnovane na deviznom kursu. Devizni kurs je atraktivno
nominalno sidro jer je sa stanovišta centralne banke jednostavan
za sprovođenje, a sa stanovišta tržišnih učesnika jednostavan za
praćenje i proveru. Dalje, kada je uticaj deviznog kursa na inflaciju
veliki, devizni kurs služi kao odgovarajuće nominalno sidro za postizanje stabilnosti cena, posebno u otvorenim privredama sa malim
institucionalnim kapacitetom i kredibilitetom. Napuštanjem režima
fiksnog deviznog kursa, devizni kurs gubi ulogu nominalnog sidra jer
Na pravilima zasnovano intervenisanje može da se primenjuje kada cene domaćih valuta nisu izložene značajnim pritiscima nadole. Takva politika intervenisanja
omogućava državi akumuliranje rezervi ili ponudu deviza tržištu bez uticaja na devizni kurs. Po svom dizajnu, na pravilima zasnovane politike obično podrazumevaju
objavljivanje timing-a i obima intervenisanja unapred i kao takve su potpuno transparentne. Međutim, protokom vremena povećava se potreba za fleksibilnošću u
izvršavanju deviznih operacija. Neke zemlje koje su sprovodile na pravilima zasnovane politike intervenisanja su napustile ili modifikovale pravila u korist diskrecije.
Na pravilima zasnovano intervenisanje nije efikasno u vršenju sistematskog uticaja na nivo i volatilnost deviznog kursa jer mu nedostaje element iznenađenja.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Dužinu tranzicionog perioda opredeljuju dužina vremena potrebnog
za zadovoljenje neophodnih institucionalnih zahteva i makroekonomskih uslova, tj. mandat centralne banke da sledi jasan, javno
objavljen inflacioni target kao vrhovni cilj monetarne politike, operativna nezavisnost i odgovornost centralne banke, transparentnost
u izvršavanju i oceni aktivnosti monetarne politike, pouzdanost
metodologije za predviđanje inflacije, efikasnost operativne procedure sistematskog prevođenja predviđanja u aktivnosti monetarne
politike i reagovanje na devijacije od targeta, prilagođenost fiskalne
politike monetarnoj i razvijenost finansijskog sektora.
Veličina deviznog rizika utiče na brzinu napuštanja režima fiksnog
i prelaska na režim fleksibilnog deviznog kursa, izbor tipa režima
fleksibilnog deviznog kursa i zvanične intervencionističke politike.
Iako devizni rizik postoji i u režimima fiksnog deviznog kursa,
regulisanje i upravljanje njime neizbežnije je u režimima fleksibilnog deviznog kursa gde devizni kurs dnevno fluktuira. Čak i kada
je nivo deviznog rizika, inicijalno, nizak, tržišni učesnici treba da
razviju kapacitete za merenje i praćenje rizika kako bi sprečili
njegovo povećanje tokom vremena. Smanjivanje deviznih rizika u
svim sektorima privrede je kritično za uspešan prelazak na režim
fleksibilnosti deviznog kursa. Analiza i upravljanje deviznim rizicima
treba da budu opsežni i da se fokusiraju na bilanse stanja svih sektora privrede, uključujući javni, finansijski i nefinansijski sektor. Oni
su posebno važni u privredama gde je učešće ulaganja i obaveza
denominovanih u stranoj valuti u bilansima stanja visoko. Procena
veličine deviznog rizika podrazumeva detaljnu analizu bilansa stanja
sa stanovišta ne samo valutne strukture nego i ročne strukture,
3
likvidnosti i kreditnog kvaliteta ulaganja i obaveza denominovanih u
stranoj valuti. Upravljanje deviznim rizikom obuhvata četiri elementa:
informacione sisteme, merenje deviznog rizika, interne politike i
procedure upravljanja rizikom i prudencioni nadzor.
Prvi element upravljanja deviznim rizikom je uspostavljanje informacionih sistema u čijem domenu su praćenje uzroka deviznog
rizika, tj. izvora deviznih sredstava korišćenih za domaću kreditnu
ekspanziju i kreditiranje u stranoj valuti i formulisanje formalnih
pravila izveštavanja, tj. formata i frekvencije izveštavanja, a u nekim
slučajevima i definicije i metodologije za merenje deviznog rizika. Za
merenje veličine deviznog rizika relevantne su informacije o preostalom, a ne originalnom dospeću obaveza denominovanih u stranoj
valuti. Računovodstvena pravila i procedure moraju da osiguraju tačne
i pravovremene podatke o vrednostima ulaganja i obaveza.
Dizajniranje modela i analitičkih tehnika za merenje deviznog
rizika je drugi element upravljanja rizikom. Računovodstvene mere
deviznog rizika3 imaju mnogo nedostataka. Naime, one ne uzimaju
u obzir korelaciju u valutnim pomeranjima i tretiraju valutni rizik
nezavisno od drugih rizika, što nije uobičajeno. Zato, naprednije
tehnike upravljanja rizikom bi trebalo izgraditi nakon prihvatanja
fleksibilnosti deviznog kursa, na primer, VaR modele ili stress testing. Upravljanje deviznim rizicima može da bude zasnovano ili na
internim modelima institucija ili na standardnim sistemima koje su
propisala nadzorna tela. Povećavanjem stranog učešća u finansijskom sistemu, posebno međunarodno aktivnih stranih banaka,
povećava se dostupnost tehničke ekspertize i naprednih praksi u
upravljanju rizikom domaćim tržišnim učesnicima.
Interne politike i procedure upravljanja rizikom uključuju postavljanje
internih limita na koncentraciju kredita denominovanih u stranoj
valuti, definisanje posebnih odredaba za dodatne kreditne rizike
vezane za kreditiranje u stranoj valuti i analiziranje potencijalnog
uticaja kretanja deviznog kursa na zaduživanje u stranoj valuti.
Takođe, uspostavljanje strogih internih kontrola, usvajanje dobrih
standarda korporativnog upravljanja, kao i podsticanje klijenata
banaka da se zaštite od deviznih rizika su kritični za kvalitetno
upravljanje rizikom. Interni sistemi upravljanja rizikom treba da
budu komplementarni sa prudencionom regulativom i nadzorom
deviznog rizika. „Prudencione mere moraju da obuhvate limite na
neto otvorene pozicije (kao procenat kapitala), kreditiranje u stranoj valuti (kao procenat obaveza denominovanih u stranoj valuti) i
prekogranično zaduživanje i emitovanje obveznica (kao procenat
kapitala). Ostale forme prudencionih mera obuhvataju limite na
opseg deviznih operacija čije izvršavanje se odobrava bankama
kroz postupak licenciranja, zahtev za kapitalom radi zaštite od
deviznog rizika i izdavanje regulativa i smernica za dizajniranje
bankarskih internih sistema kontrole“ (Duttagupta, Fernandez &
Karacadag, 2004, p. 24).
Predmet posebne pažnje supervizora trebalo bi da bude devizno
poslovanje finansijskih institucija, posebno devizno kreditiranje
sektora koji ne ostvaruje devizne prihode ili čiji prihodi su volatilni.
Da bi osigurali efektnost regulativa, supervizori treba da poboljšaju
mehanizme za podsticanje njihove primene i osiguravanje veće
njihove međusobne usaglašenosti. Oni, takođe, treba da razviju
sistem supervizije baziran na riziku sa proaktivnim pristupom
kako bi osigurali da sistemi interne kontrole onih koji su predmet
supervizije budu adekvatno sprovedeni.
Bruto agregatna pozicija (suma svih neto kratkih i neto dugih pozicija), neto agregatna pozicija (apsolutna vrednost razlike između svih kratkih i svih dugih pozicija)
i short-hand pozicija (veća između sume kratkih pozicija i sume dugih pozicija).
39
se javlja potreba da se on zameni drugim nominalnim sidrom i da se
redizajnira okvir monetarne politike oko novog sidra. Bez obzira na
to da li zemlje mogu da održe režime fleksibilnog deviznog kursa,
ako nemaju nominalno sidro, poželjno je da se uspostavi atraktivno
nominalno sidro, posebno u zemljama sa istorijom visoke inflacije,
radi očuvanja poverenja u okvir monetarne politike. Pošto je vrlo
teško razviti kredibilno alternativno nominalno sidro, mnoge zemlje
odriču se deviznog kursa u ulozi nominalnog sidra postepeno. U
prilog tome može da se navede činjenica da se u procesu prelaska
na novo nominalno sidro primenjuje režim ograničeno fleksibilnog
(engl. crawling band) deviznog kursa. Pojas fleksibilnosti postavlja
se, obično, tako da bude simetričan u odnosu na klizeći centralni
paritet i širi se postepeno, tj. istom dinamikom kojom se nesklad
između ciljeva vezanih za devizni kurs i ciljeva vezanih za stopu
inflacije rešavaju u korist ovih drugih. Prilikom prelaska na režim
fleksibilnog deviznog kursa, mnoge zemlje preferiraju targetiranje
inflacije u odnosu na targetiranje vrednosti nekog od monetarnih
agregata, uz obrazloženje da je inflacioni cilj pouzdanije i efikasnije
nominalno sidro. Iako targetiranje vrednosti nekog od monetarnih
agregata može da služi kao alternativno nominalno sidro nakon
napuštanja režima fiksnog deviznog kursa, slaba veza između monetarnih agregata i inflacije ograničava efikasnost ovog monetarnog
targeta. Nestabilnost tražnje za novcem dovodi do toga da mnoge
zemlje targetiraju monetarne agregate samo indikativno i umesto
njih koriste kratkoročne kamatne stope kao operativne targete.
Prednost kratkoročnih kamatnih stopa ogleda se u mogućnosti
signalizovanja i transmitovanja monetarne politike efikasnije imajući
u vidu veću frekventnost i lakoću njihovog praćenja. Inflacioni targeti
postali su najodrživija alternativa deviznog kursa u vršenju uloge
nominalnog sidra.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Ako institucionalne pretpostavke za funkcionisanje režima fleksibilnog deviznog kursa nisu u potpunosti ispunjene, prelazak sa režima
fiksnog na režim fleksibilnog deviznog kursa vrši se postepeno.
Naime, do potpune fleksibilnosti deviznog kursa dolazi se prelaskom,
najpre, sa čvrstog vezivanja vrednosti domaće valute za vrednost
jedne strane valute na čvrsto vezivanje za vrednost korpe valuta,
a zatim na pojas fleksibilnosti deviznog kursa sa postepenim
proširivanjem pojasa. Suprotno, prelazak sa režima fiksnog na
režim fleksibilnog deviznog kursa vrši se naglo, u jednom ili malom
broju međukoraka.
ZAKLJUČAK
40
Mogući uzroci valutne krize su režim deviznog kursa, prostorno
širenje zaraze (engl. contagion), naglo povlačenje investitora, loša
makroekonomska pozicija zemlje (deficit platnog bilansa, budžetski
deficit, niska stopa rasta BDP-a, visoka inflacija, nizak nivo izvoza,
odstupanje realnog od stvarnog deviznog kursa, rast novčane mase,
niske devizne rezerve, visoka stopa rasta kredita, nezadovoljavajući
obim kredita privatnom sektoru, negativna stopa rasta tržišta akcija,
nizak stepen pokrića kratkoročnog duga rezervama i dr.), globalni
šokovi i regionalni faktori. U prethodne tri decenije, valutne krize
su češće nastajale u zemljama sa režimom manje fiksnog deviznog
kursa, dok su valutne i bankarske krize istovremeno češće nastajale
u zemljama sa režimom čvrsto fiksnog deviznog kursa. Dakle, zemlje
sa režimom čvrsto fiksnog deviznog kursa bile su manje sklone
valutnim krizama, a sklonije istovremenim valutnim i bankarskim
krizama. Azijska valutna kriza je potvrda o postojanju odstupanja
od opšteg trenda.
Koristi od fiksiranja deviznog kursa za zemlje u razvoju su povećanje
kredibiliteta i discipline fiskalne i monetarne politike. U relativno
razvijenim zemljama sa nastajućim tržištem, koje su finansijski i
trgovinski otvorene prema ostatku sveta, koristi su veće u režimu
varijabilnog nego u režimu fiksnog deviznog kursa. Dakle, razvojem privrede pozitivni efekti od fleksibilnosti deviznog kursa se
povećavaju. Imajući u vidu da su rasponi kod državnih obveznica,
rizik neizvršavanja obaveza države, rizici vezani za ekonomsko i
finansijsko integrisanje sa ostatkom sveta i verovatnoća istovremenog nastanka valutnih i bankarskih kriza, a sve više i samih
valutnih kriza veći u zemljama sa režimom fiksnog nego u zemljama sa režimom varijabilnog deviznog kursa, osetljivost nastajućih
tržišta na negativne šokove može se minimizirati uspostavljanjem
režima varijabilnog deviznog kursa. Ako zemlja ne pređe na režim
varijabilnog deviznog kursa u normalnim uslovima i suoči se sa
špekulativnim napadom, nameće se ključno pitanje da li i kada
napustiti režim fiksnog deviznog kursa. Odgovor zavisi od toga
da li je moguća uspešna odbrana. Ako zemlja ima dovoljno jaku
poziciju – tj. finansijski sektor je stabilan, output gepovi nisu suviše
veliki i devizne rezerve su velike – koja može da osigura izbegavanje devalvacije u finansijski nestabilnom periodu, ona bi trebalo
da nastoji da vrši odbranu kroz kombinaciju monetarne restrikcije,
strukturnih reformi i deviznih intervencija. Odbrana fiksnog deviznog
kursa na ovakav način može uzrokovati rast kamatnih stopa i pad
privredne aktivnosti, ali ovi troškovi mogu da budu znatno niži
nego u slučaju nekontrolisane devalvacione spirale. Za objektivnog
analitičara, ključni praktični problem je identifikovanje mogućnosti
odbrane fiksnog deviznog kursa. Ne tako objektivni igrači, kao što su
nacionalne vlade, ne shvataju dovoljno ozbiljno taj problem i često
imaju previše optimističan stav kada su pitanju šanse za odbranu
kursa. Dakle, ranije iskustvo pokazuje da bi uoči špekulativnog
napada režim fiksnog deviznog kursa trebalo napustiti što je pre
moguće. Ranijim napuštanjem režima fiksnog deviznog kursa državi
će ostati više rezervi, finansijske institucije ostvariće manje gubitke
uzrokovane visokim kamatnim stopama i biće manje vremena za
skraćivanje ročne strukture duga.
Uspostavljanje režima varijabilnog deviznog kursa zahteva razvijanje
dubokog i likvidnog deviznog tržišta, formulisanje intervencionističkih
politika konzistentnih sa novim režimom deviznog kursa, uspostavljanje alternativnog nominalnog sidra u kontekstu novog okvira
monetarne politike i prudenciono regulisanje i upravljanje deviznim
rizikom. Ako institucionalne pretpostavke za funkcionisanje režima
fleksibilnog deviznog kursa nisu u potpunosti ispunjene, prelazak
sa režima fiksnog na režim fleksibilnog deviznog kursa vrši se
postepeno. Naime, do potpune fleksibilnosti deviznog kursa dolazi
se prelaskom, najpre, sa čvrstog vezivanja vrednosti domaće valute
za vrednost jedne strane valute na čvrsto vezivanje za vrednost
korpe valuta, a zatim na pojas fleksibilnosti deviznog kursa sa
postepenim proširivanjem pojasa. Suprotno, prelazak sa režima
fiksnog na režim fleksibilnog deviznog kursa vrši se naglo, u jednom
ili malom broju međukoraka.
IZVORI
1. Ahluwalia, P., Discriminating Contagion: An Alternative Explanation of Contagious Currency Crises in Emerging Markets,
International Monetary Fund, WP/00/14, 2000.
2. Babecky, J., Havranek, T., Mateju, J., Rusnak, M., Šmidkova, K.
& Vašiček, B., Banking, Debt and Currency Crises: Early Warning Indicators for Developed Countries, European Central Bank,
Working Paper No. 1485, 2012.
3. Caramazza, F., Ricci, L. & Salgado, R., Trade and Financial
Contagion in Currency Crises, International Monetary Fund,
WP/00/55, 2000.
4. Ca’Zorzi, M., Hahn, E. & Sanchez, M., Exchange Rate PassThrough in Emerging Markets, European Central Bank, Working
Paper No. 739, 2007.
5. Duttagupta, R., Fernandez, G. & Karacadag, C., From Fixed to
Float: Operational Aspects of Moving Toward Exchange Rate
Flexibility, International Monetary Fund, WP/04/126, 2004.
6. Felices, G., Grisse, C. & Yang, J., International Financial Transmission: Emerging and Mature Markets, available at SSRN: http://
ssrn.com/abstract=968227, 2007.
7. Fidora, M., Fratzscher, M. & Thimann, C., Home Bias in Global
Bond and Equity Markets: The Role of Real Exchange Rate
Volatility, European Central Bank, Working Paper No. 685, 2006.
8. Fratzscher, M., On Currency Crises and Contagion, European
Central Bank, Working Paper No. 139, 2002.
9. Glick, R. & Hutchison, M., Banking and Currency Crises: How
Common Are the Twins?, Hong Kong Institute for Monetary
Research, Working Paper No. 1/(2000), 2000.
10. Hale, G. & Arteta, C., Currency Crises and Foreign Credit in
Emerging Markets: Credit Crunch or Demand Effect?, available
at SSRN: http://ssrn.com/abstract=958445, 2007.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
11. Hutchison, M.M. & Neuberger, I., How Bad Are Twins? Output
Costs of Currency and Banking Crises, University of California,
Santa Cruz, International Working Paper No. 02-1, 2002a.
12. Hutchison, M.M. & Neuberger, I., Sudden Stops and the Mexican
Wave: Currency Crises, Capital Flow Reversals and Output Loss
in Emerging Markets, University of California, Santa Cruz, Center
for International Economics, Working Paper No. 02-6, 2002b.
13. Jahjah, S. & Yue, V.Z., Exchange Rate Policy and Sovereign Bond
Spreads in Developing Countries, International Monetary Fund,
WP/04/210, 2004.
14. Kawai, M. & Akiyama, S., Implications of the Currency Crisis
for Exchange Rate Arrangements in Emerging East Asia, World
Bank, WPS2502, 1999.
15. Komulainen, T., Currency Crises in Emerging Markets: Capital
Flows and Herding Behaviour, BOFIT, Discussion Paper No. 10,
2001.
16. Kumar, K., Financial Crisis in India and China – A Comparative
Perspective: Basic Analysis, available at SSRN: http://ssrn.com/
abstract=1687600, 2010.
17. Laeven, L. & Valencia, F., Systemic Banking Crises Database:
An Update, International Monetary Fund, WP/12/163, 2012.
18. Meyer, L.H., Lessons From the Asian Crisis: A Central Banker’s
Perspective, The JeromeLevy, Economics Institute of Bord Collage, Working Paper No. 276, 1999.
19. Park, Y.C., The Role of Macroprudential Policy for Financial
Stability in East Asia’s Emerging Economies, Asian Development
Bank Institute, Working Paper No. 284, 2011.
20. Peltonen, T.A., Are Emerging Market Currency Crises Predictable? A Test, European Central Bank, Working Paper No. 571,
2006.
21. Sy, A.N.R., Rating the Rating Agencies: Anticipating Currency
Crises or Debt Crises?, International Monetary Fund, WP/03/122,
2003.
22. Tsangarides, C., Crisis and Recovery: Role of the Exchange Rate
Regime in Emerging Market Countries, International Monetary
Fund, WP/10/242, 2010.
23. Volz, U. (ed.), Financial Stability in Emerging Markets: Dealing
with Global Liquidity, German Development Institute, 2012.
Sovereign bond spreads, sovereign debt default risk, risks of economic and financial integration and probability of simultaneous emergence of currency and banking crises and increasingly alone currency crisis are greater in fixed exchange rate system than in floating
exchange rate system. Bearing this in mind, emerging markets sensitivity on negative shocks can be minimized by establishing the floating exchange rate system. Establishing the floating exchange rate system require developing a deep and liquid foreign exchange market,
formulating intervention policies consistent with the new exchange rate regime, establishing an alternative nominal anchor in the context
of a new monetary policy framework, and prudential regulation and management of exchange rate risk. If institutional prerequisites for
functioning of the floating exchange rate system are not completely implemented, moving from a fixed to a floating exchange rate system
need to be done gradually. Conversely, moving from a fixed to a floating exchange rate system need to be done rapidly, in one step or in
fewer steps.
Key words: foreign exchange rate, currency crisis, emerging markets.
41
Abstract
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
UDK 339.137.2:346.545/.546(4-672EU)
10.7251/FIN1304042B
Siniša Božić*
PREGLEDNI RAD
Antimonopolska politika
u tranzicionim zemljama:
očekivanja, ograničenja i efekti
Rezime
Pitanja zaštite konkurentnosti predstavljaju dilemu za tranzicione zemlje. Budući da se antimonopolska regulativa preuzima iz razvijenih
zemalja, zakonodavac nema puno prostora da razvija vlastita rješenja. Takva praksa često dovodi do praktičnih problema jer se reguliše
nešto što je upitno da li uopšte postoji (tržišna ekonomija). S druge strane, tranzicione zemlje često imaju nekonzistentne politike, na
način da s jedne strane kreiraju konkurentna tržišta, a s druge, čine poteze koji se direktno suprotstavljaju tim težnjama. Poseban problem
predstavlja činjenica da ni teorijski ekonomski pravci nisu usaglašeni kada je u pitanju opravdanost postojanja antimonopolskih regulativa
i efekata njihove primjene.
Ključne riječi: politika konkurentnosti, antimonopolska regulativa, državni intervencionizam, tranzicija.
42
UVOD
Politika državnog intervencionizma je dobro poznata u bivšim komunističkim zemljama. Snažna, autoritativna ruka države, odnosno
političkog vrha pod okriljem vladajuće partije, kreirala je planove
o svim ekonomskim potrebama građana i privrede. Tržište praktično nije postojalo, budući da je ponuda dobara i usluga bila pod
odlučujućim uticajem državnih komandnih centara, slobodna trgovina je bila teško ograničena uvoznim barijerama, a finansijski
sistem je djelovao u svom rudimentarnom obliku – tržišta novca i
kapitala nisu postojala, tačnije smatrana su suvišnim i nepotrebnim.
Demokratski procesi su bili zamrznuti, poštovanje volje većine je
kompromitovano, prava građana su često bila ograničavana. U takvom okruženju, monopoli su bili prirodni način funkcionisanja ekonomija, a konkurencija je bila percipirana kao nepoželjna i eksterno
orijentisana pojava, putem koje strani faktor želi da nanese štetu
datoj državi, i njenom ekonomsko-političkom ustrojstvu.
Prije više od dvadeset godina, došlo je do rušenja ovakvih komunističkih režima, te su se novostvorene demokratski orijentisane
republike odlučile da slijede pravila zapadnih zemalja, što je podrazumijevalo usvajanje sistema tržišne privrede, privatne svojine, liberalizacije trgovine, i integracije u moderne globalne tokove. Proces
tranzicije se za većinu ovih zemalja pokazao kao izuzetno bolan i
težak. Primjenjivana su iskustva zapadnih zemalja, putem direktnog
preuzimanja legislative, čija je praktična implementacija, međutim,
nailazila na teškoće i otpor; institucije novostvorenih republika su
bile slabe; korupcija je bila i ostala gorući problem;1 a iskustva iz
prošlosti duboko ukorijenjen obrazac ponašanja.
*
1
Problem državne intervencije u ekonomiji je vjerovatno ključna
dilema oko koje se decenijama sukobljavaju mišljenja vodećih
stručnjaka. Trebaju li privreda i njeni učesnici biti rukovođeni Smitovom ‘nevidljivom rukom tržišta’, odnosno biti potpuno liberalni i
oslobođeni bilo kakvog državnog uticaja, ili država treba da utiče na
tok ekonomskih kretanja? Da li tržište može da stvori takav perfektan sistem koji se samoreguliše pod uticajem sila ponude i tražnje?
Čini se da sa učestalom pojavom svjetskih ekonomskih kriza
preovladava mišljenje kejnzijanske škole koja smatra da država
treba da bude generator tražnje koja popravlja nesavršenosti tržišta
i na taj način utiče na pokretanje novog ciklusa privrednog rasta.
Ovi problemi su, kako vidimo, izuzetno složeni i za tipično kapitalističke ekonomije, koje nemaju problem diskontinuiteta osnovnih
parametara na kojima se zasniva njihovo postojanje (privatna svojina
i slobodno tržište), a koji se dodatno komplikuju kod tranzicionih zemalja, koje su u prošlosti prešle sa kapital-odnosa na komunističko
uređenje, pa se ponovo vratile tržišnoj ekonomiji. Pored toga, sa
ove vremenske distance se može tvrditi: da bi se došlo do stvarnog
funkcionisanja tržišta i neometanog djelovanja ponude i tražnje,
potrebno je uraditi mnogo više od formalnog ukidanja planske
privrede i deklarativnog proglašenja demokratski uređenih republika
ekonomski zasnovanih na tržišnoj privredi.
U tom svjetlu, zemlje u tranziciji su usvojile slične razvojne programe, koji su se svodili na privatizaciju državne i društvene svojine,
liberalizaciju trgovine – pokazalo se da su najtvrdokornije zemlje
bivšeg komunističkog bloka zadržale znatne carinske barijere, stabilizaciju finansijskog sektora i prihvatanje stranih investicija. Svi
Udruženje akcionara investicionih fondova Republike Srpske, Dragiše Vasića 20, Banja Luka; e-mail: sinisabozic@gmail.com
Karklins, R., Typology of Post-Communist Corruption, University of Illinois – Chicago, 2002.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Paralelno sa promjenom ekonomsko-političkog sistema u zemljama
bivšeg sovjetskog bloka, kao i ostalim centralnim i istočnoevropskim
državama srodnih uređenja, kakva je bila druga Jugoslavija, opšta
svjetska tendencija je postala intenzivniji angažman država kada
je u pitanju zaštita konkurentnosti ekonomija, odnosno borba
protiv monopolskih struktura i kartela. Budući da su praktično sve
tranzicione zemlje inkorporisale antimonopolističku legislativu u
svoja nacionalna zakonodavstva,3 tako je politika državnog intervencionizma nastavljena i u posttranzicionom periodu, međutim,
sa bitno izmijenjenim ciljevima. Dok se država u komunističkom
uređenju starala za održanje monopola, budući da su masovno
stvarani veliki privredni sistemi koji nisu počivali na efikasnosti
poslovanja, već na ispunjavanju planova, i koji su uglavnom bili
dominantni u svojoj privrednoj grani, u tranzicionom periodu su
stvorene antimonopolske državne agencije čiji je cilj bio da se
spriječi stvaranje takvih tržišnih koncentracija koje bi mogle da
dovedu do poremećaja u funkcionisanju tržišta. Ako imamo u
vidu da je regulisanje monopola poteklo iz Sjedinjenih Američkih
Država, koje su tek krajem XIX vijeka Šermanovim zakonom proklamovale zabranu ugovaranja sporazuma koji bi mogli nanijeti štetu
potrošačima, što je bila preteča svih antimonopolskih zakona u svom
rudimentarnom smislu, odnosno čija je ekonomija funkcionisala
puna dva vijeka bez ovakvih ograničenja, postavlja se opravdano
pitanje, da li je kod tranzicionih zemalja bilo preuranjeno donositi
antimonopolske zakone – većina takvih akata je donesena u prvoj
deceniji od pada komunizma – odmah po promjeni ekonomskopolitičkog sistema, kada zapravo sistem tržišne ekonomije nije ni
mogao tako brzo da bude uspostavljen, s obzirom na druge snažne
državne aktivnosti (npr. privatizacija). Da li postojanje antimonopolskih procedura u tranzicionim zemljama predstavlja realnu potrebu
zaštite zdrave tržišne konkurencije ili je to samo još jedan od
nameta koji troškovno opterećuju privredu? Budući da su zapadne
zemlje i multinacionalne međunarodne organizacije direktno uticale
na prihvatanje antimonopolskih procedura od strane tranzicionih
zemalja,4 može li se takav uticaj smatrati pretjeranim pritiskom
koji je doveo do prostog kopiranja već gotovih rješenja, ali bez
postavljene dijagnoze problema? Da li antimonopolska politika može
negativno da utiče na nacionalnu privredu date države, na način da
sprečava razvijanje tržišnih struktura do pojave ekonomije obima,
što bi negativno uticalo na proizvodnju date države, te u uslovima
slobodne trgovine doprinijelo do propadanja domaćih proizvoda i
usluga na tržištu? Postoje li suprotne tendencije u državnoj politici,
kao što je sprečavanje razvoja konkurentnosti?
Ove dileme bi trebalo da budu osnov za razmatranje antimonopolske
politike svake tranzicione zemlje, kao jednog segmenta cjelokupne
državne intervencionističke politike.
2
3
4
5
6
1. TEORIJSKE OSNOVE
Klasični pristup ekonomiji podrazumijeva postojanje funkcija tržišta
koje automatski regulišu sile ponude i tražnje. Tržište je determinanta savršene konkurencije, stanja u kojem postoji puna zaposlenost i puno iskorištenje kapaciteta. Konkurencija omogućava da
ograničeni resursi budu upotrijebljeni na najefikasniji način. Takođe,
konkurencija podrazumijeva minimizovanje troškova i podstiče inovativne procese. Državni intervencionizam je nepotreban; zato što
tržište automatski reguliše visinu cijena i nadnica kako bi se održala
puna zaposlenost, državni intevencionizam je suvišan; budući da bi
država lošije korigovala tržišna kretanja od nevidljive ruke tržišta.
Klasična teorija podrazumijeva da nema dugotrajnijih ekonomskih
poremećaja kao što su recesije, da ne postoje makroekonomski
gubici privrede na nivou države, već samo mikroekonomski, na nivou
pojedinačnih preduzeća. Međutim, prema kejnzijanskom pristupu,
nastalog na temelju postojanja dugotrajne velike svjetske ekonomske krize tridesetih godina XX vijeka, državni intevencionizam je
potreban u poljima monetarne i fiskalne politike, kako bi se potakla
agregatna tražnja i time stabilizovao negativni poslovni ciklus.5 Iako
ima i drugačijih pogleda, ove dvije škole ekonomije na dominantan
način utiču na strateško razmišljanje i ekonomsko djelovanje vlada
razvijenih zemalja, sa napomenom da nekad primat preuzima
klasični ili neoklasični pristup, a nekad kejnzijanski.
S druge strane, tržišna koncentracija se može posmatrati kao postojanje takvih tvorevina koje narušavaju slobodno ekonomsko tržište.
To su različite monopolske tvorevine, koje rangiraju od monopola,
oligopola, ka monopolskoj konkurenciji, i koje utiču na visinu cijena
ostvarenih na tržištu. Na taj način, ove monopolske tvorevine su u
stanju da permanentno narušavaju tržišnu ravnotežu, i tako djeluju
na stvaranje poremećaja koji vode do negiranja nekih od tržišnih
funkcija – najčešće alokativne i distributivne. Sličan efekat imaju i
karteli, koji predstavljaju neformalne dogovore kojima se utiče na
visinu cijena u određenom tržišnom segmentu. Budući da je postojanje ovakvih tržišnih nepravilnosti i cjenovnih dogovora potvrđeno
u praksi,6 može se tvrditi da antimonopolsko regulisanje ima smisla.
Međutim, na mikronivou, tržišna pozicija datog preduzeća zavisi
od troškova. Ukoliko preduzeće A ostvaruje ekonomiju obima, to
znači da fiksne troškove raspoređuje na više proizvedenih jedinica,
odnosno, prosječni ukupni troškovi opadaju sa rastom obima proizvodnje. To preduzeće će da bude konkurentnije od ostalih preduzeća
koja nemaju ekonomiju obima i, u zavisnosti od segmenta tržišta
i postojanja supstituta, moći će da znatnije utiče na nivo cijena u
odnosu na konkurenciju. Antimonopolska agencija bi u ovoj situaciji mogla sankcionisati preduzeće A zbog narušavanja tržišne
ravnoteže, npr. novčanom kaznom kao procentom od ostvarenog
prihoda datog preduzeća, međutim, s druge strane se čini da bi
takvo postupanje zapravo bilo protivno logici tržišta, jer, ukoliko
preduzeće A ostvaruje ekonomiju obima iz nekog opravdanog
razloga (npr. tehnološka inovacija), onda bi njegovim kažnjavanjem
zapravo bila smanjena efikasnost samog tržišta i, dodatno, bila
smanjena veličina tržišta – s druge strane, ukoliko bi ekonomija
obima slijedila iz kartelskog dogovora sa, na primjer, dobavljačem
sirovina, reakcija antimonopolske agencije bila bi opravdana. Iz
tih razloga, u većini antimonopolskih regulativa postoje određeni
izuzeci od primjene represivnih mjera. S druge strane, ukoliko u
Pusca, A., Shock Therapy and Postcommunist Transitions, University of Birmingham, 2007.
Petersen, N., Antitrust Law and the Promotion of Democracy and Economic Growth, Max Planck Institute for Research on Collective Goods, Bonn, 2011.
Alia, E., Antitrust in Transitional Economies: Observing the Case of Albania, NYU School of Law, 2009, str. 6.
Samuelson, P., A., Nordhaus, Ekonomija, 18. izdanje, W.D., McGraw-Hill/Mate d.o.o. Zagreb, 2007, str. 693.
Tovar-Jalles, J., EU Competition Policy: Some Real Case Applications, School of Economics, New University of Lisbon, 2007.
43
pobrojani elementi su uticali na stvaranje nove privredne klime,
koja je praktično nastala na temeljima razrušenog komunističkog
sistema, a uz direktnu transplantaciju zapadnih iskustava, te
stvaranja novih ekonomsko-sociološko-političkih odnosa, koji su
ocrtavali tendencije ka reformskom kursu bivših komunističkih
zemalja, međutim, uz zadržavanje teškog bremena prošlosti, s
jedne strane, a, s druge, primjene svojevrsne šok terapije,2 kao
poznate doktrine brzog i sveobuhvatnog prelaska na kapitalistički
sistem privređivanja.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
datom tržišnom segmentu postoje tri preduzeća, A, B i C, koja se
nalaze u konkurentskom ravnotežnom stanju, te ako bi pripajanjem
preduzeća B preduzeću A, preduzeće A moglo da ostvari dominantniji položaj na tržištu u odnosu na preduzeće C, onda se reakcija
antimonopolske agencije čini potpuno opravdanom u sprečavanju
takvog slijeda događaja.
Ekonomija obima je jedna od barijera ulaska na tržište,7 koja
sprečava ostale konkurente da se uključe u tržišnu utakmicu. To je
barijera ulaska čiji izvor ne predstavlja državna intervencija. Ostale
barijere ulaska su pravna ograničenja, prije svega sistemi carina
i kvota, kao direktan rezultat državnog intervencionizma, državne
subvencije, odnosno direktna finansijska pomoć preduzećima u
državnom vlasništvu, zatim patenti i licence, kao element pravne
regulative kojim se štiti inovativnost. Barijere ulaska, dakle, su
pretežno državne mjere koje djeluju u suprotnom smjeru od antimonopolske državne regulative. Iako su ciljevi državnih barijera ulaska
djelimično ekonomski opravdani, kao što su štićenje nacionalne
proizvodnje (međutim, upitajmo se koliko uopšte možemo govoriti
o nacionalnoj proizvodnji u uslovima globalnog tržišta na kome
dominiraju nadnacionalne multinacionalne korporacije?) i osiguranje prihoda od carina, stvarni efekti barijera jesu ograničavanje
konkurencije i sprečavanje ulaska novih konkurenata na tržište.
Zato postoje razmišljanja koja sugerišu da je najefikasnije antimonopolsko ponašanje jednostavno uspostavljanje slobodne trgovine.8
Režim slobodne trgovine podrazumijeva slobodnu spoljnotrgovinsku
razmjenu. Na taj način, u tržišnu utakmicu date zemlje se uključuju
inostrani konkurenti koji podstiču efikasnost tržišta i time djeluju
na razbijanje eventualnih monopolističkih tržišnih koncentracija.
44
2. TRANZICIJA I KONKURENTNOST
Za razliku od tradicionalnih kapitalističkih zemalja, koje uvode
antimonopolske politike radi izbjegavanja nepoželjnih tržišnih
poremećaja, tranzicione zemlje je prvo trebalo da implementiraju
tržišnu ekonomiju, razmatraju njene efekte, i potom, po potrebi
implementiraju određene antimonopolske mehanizme. Kako smo
naveli, većina tranzicionih zemalja je u prvoj deceniji od raspada
bivših komunističkih sistema uvela antimonopolske procedure i
agencije. Da li je desetak godina bilo dovoljno za uspostavljanje
funkcionalnog, deregulisanog tržišta? Iskustva ukazuju na suprotno.9
Naime, kriza u Ruskoj federaciji od 1998. godine je ukazala na
manjkavosti sistema brzog prelaska na sistem tržišne ekonomije,
poznatiji pod nazivom “šok terapija”. Ova kriza je povukla znatan
dio bivšeg sovjetskog bloka u recesiju koja se osjetila i u zapadnim
ekonomijama, i signalizirala da će tranzicija biti teža i dugotrajnija
nego što se očekivalo. Razlozi za to su složeni. Tranzicione države
imaju slabe državne aparate čija su osnovna obilježja sporost, korumpiranost, i u koje institucije građani tih država imaju relativno
slabo povjerenje. Zakoni se mogu preuzimati od razvijenih država,
ali je njihovo provođenje i primjena problem, zbog nespremnog
i slabog pravosudnog aparata.10 Pored internih problema, takvo
okruženje stvara nesigurno tlo za investicije koje, zbog nedostatka
domaće akumulacije, obično dolaze izvana. Pored toga, na stvaranje
tržišta u tranzicionim zemljama u znatnoj mjeri je uticao i ishod
privatizacije, i tu postoje određene razlike. Tranzicione zemlje koje
su provele privatizaciju na relativno bezbolan način: baltičke zemlje,
7
8
9
10
11
Češka, Poljska i Mađarska, našle su se u povoljnijoj poziciji, jer
su brže uvele privatni kapital u tržišnu utakmicu, što je suština
tranzicionog procesa. To potvrđuje i manji broj antimonopolskih
procedura pokrenutih u ovim državama.11 Međutim, ukoliko je privatizacija sprovedena na neodgovarajući način, što podrazumijeva
loš odabir privatizacionih metoda, nekonzistentan pristup države,
visok stepen korupcije, učestvovanje kapitala sumnjivog porijekla,
postoji opravdana mogućnost da takvom tranzicijom monopolske
strukture koje su postojale u bivšim komunističkim sistemima, samo formalno pređu u ruke privatnih vlasnika, ili, u slučajevima gdje
privatizacija još nije završena, država zadrži kontrolu nad ključnim
privrednim granama, čija tržišna koncentracija često ima visoke
nivoe (na primjer, to je slučaj sa Bosnom i Hercegovinom i Srbijom,
na šta Evropska komisija godinama upozorava). Takva situacija
predstavlja opasnost po slabe sisteme tržišne ekonomije budući
da te nove-stare monopolske strukture izazivaju deformacije, što
dovodi do negiranja nekih od funkcija tržišta. Zato se može reći da, u
takvim slučajevima, postoji opravdanje za uvođenje antimonopolske
agencije, dakle ne zbog pritiska zapada, već zbog internih problema
u datim zemljama, čiji je specifikum da prvo treba da se izbore sa
kartelizovanim i monopolizovanim tržištem, pa tek onda da dođu
do funkcionišućeg slobodnog tržišta.
3. OČEKIVANJA OD ANTIMONOPOLSKE POLITIKE
Uvođenje antimonopolske politike u datoj zemlji kreće se sljedećim
hodogramom. Prvo se usvaja zasebna legislativa, u vidu Zakona
o zaštiti konkurencije, koja propisuje osnivanje, nadležnosti i odgovornosti državne antimonopolske agencije. Antimonopolski zakoni
generalno propisuju ništavost cjenovnih dogovora, odnosno kartela.
Antimonopolska agencija je državno tijelo zaduženo za procjenu
konkurentskog nivoa, koja ima nadležnosti da prati, ispituje i, po
potrebi, reaguje kod stvaranja takvih tržišnih koncentracija koje
mogu narušiti funkcionisanje tržišta ili njegovog dijela. Uobičajen
postupak je zakonsko propisivanje obaveznih prijava koje su tržišni učesnici dužni podnijeti, a po kojima rješava antimonopolska
agencija. U slučaju potvrđivanja postojanja suviše visoke tržišne
koncentracije, agencija reaguje putem izricanja različitih kazni ili
zabrana, od kojih su neke zabrana spajanja ili pripajanja, podjela
monopolističkog preduzeća, novčane kazne kao procenat od ostvarenog prihoda, i tome slično. Evropska praksa je da te kazne izriče
sama antimonopolska agencija, a ne sudovi. Međutim, subjekti
protiv kojih antimonopolska agencija preduzme određene mjere,
imaju pravo žalbe nadležnom sudu. To znači da većina postupaka
koje agencija poduzme, obično dobije sudski epilog, odnosno
da postoji sudski nadzor rada antimonopolskih agencija. Postoji
tendencija da određene privredne grane budu predmet antimonopolskog regulisanja od strane posebnih agencija, kao što je to
slučaj kod telekomunikacija, medija i energetike. Ukoliko govorimo
o antimonopolskoj legislativi balkanskih država, može se zaključiti
da imaju slične izvore prava i slične odrednice antimonopolskih
zakona. Izvori prava jesu legislativa Evropske unije, budući da
su one balkanske zemlje koje su postale članice Evropske unije,
dužne da preuzmu zajedničku legislativu na nivou Unije, odnosno
‘acquis communautaire’, a ostale zemlje se nalaze na različitim
stepenima pridruživanja, međutim sve su potpisale sporazume
Samuelson, P., A., Nordhaus, Ekonomija, 18. izdanje, W.D, McGraw-Hill/Mate doo Zagreb, 2007, str. 172.
Bhandari J., Sykes A., Economic Dimensions in International Law: Comparative and Empirical Perspectives, Cambridge University Press, 1997, str. 306.
Sobchak, A., Transition to a Market Economy, Cato Journal, 1991, str. 195.
Gray, C.W., Reforming Legal Systems in Developing and Transition Countries, Finance&Development Journal, World bank, 1997.
Feinberg, R. M., Meurs, M., Reynolds K.M., Maintaining New Markets: Determinants of Antitrust Enforcement in Central and Eastern Europe, American University,
Washington DC, 2010, str. 17.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
o stabilizaciji i pridruživanju, što ih obavezuje na postepenu harmonizaciju sa pravom Evropske unije. Osnovni izvori balkanskih
nacionalnih zakonodavstava u pravu konkurencije u regionu jesu
Uredba Savjeta Evropske komisije 139/2004 i Uredba Evropske
komisije 802/2004.12
iskustva,18 a neka istraživanja su uspostavila pozitivnu korelaciju
između politike pospješivanja konkurentnosti i privrednog razvoja.19
Konačno, neki autori ističu da je više od polovine antimonopolskih
agencija formirano u 90-im godinama XX vijeka i da je još uvijek
rano za kvantifikaciju efekata njihovog rada.20
U procjeni koncentracije, antimonopolske agencije se koriste sa
širokim spektrom pokazatelja i tehnika, a za uopštena razmatranja
je korisno izdvojiti dva pokazatelja. To su koncentracijski indeks, i
HHI (Herfindahl–Hirschman) indeks.
Opšta ocjena o stanju i stepenu konkurentnosti u datoj zemlji
se može dati i putem komparacije sa drugim zemljama. Izvori
podataka koji mogu u tu svrhu da se koriste su brojne publikacije
međunarodnih organizacija, od kojih su najpoznatiji:
Koncentracijski indeks CRm predstavlja procenat tržišnog učešća
koje drže najveća preduzeća u datom sektoru:
– Globalni izvještaj o konkurentnosti (Svjetski ekonomski forum),
m
(i=1)=1 i
S , odnosno, CRm= s1+s2+⋯+sm , pri čemu je:
m= broj preduzeća u tržišnom segmentu,
si= tržišno učešće datog preduzeća.
CRm uzima vrijednosti od 0% do 100%, pri čemu 0% predstavlja
najviši oblik konkurencije (savršena konkurencija), a 100% podrazumijeva slučaj monopola. Ukoliko je CR5=0%, to znači da se pet
najvećih preduzeća u datom tržišnom segmentu nalaze u potpunoj
konkurenciji, odnosno nijedno od njih nema značajno tržišno učešće,
dok, npr. CR1=100% predstavlja situaciju gdje jedno preduzeće
ima 100% tržišno učešće, odnosno potpuni monopol.
HHI indeks je sličan koncentracijskom indeksu, sa istim značenjima
varijabli m i Si, međutim daje više značaja većim tržišnim učesnicima
zbog kvadriranja varijable tržišnog učešća. Izračunava se kao:
m
S2i
HHI=∑(i=1)
Ovaj indeks uzima vrijednosti od 0 do 10.000, odnosno ukoliko se
koriste procenti, od 0% do 100%, i, kao i kod koncentracijskog
indeksa, što je indeks veći, to je znak da je tržište više monopolistički
koncentrisano.
Kvantifikovanje efekata rada antimonopolskih agencija ostaje
tekuće pitanje. Postoje brojne studije koje su se bavile ovim
problemima. Rezultati i zaključci izvedeni iz ovih studija su često
oprečni. U pojedinim slučajevima, došlo se do pozitivne korelacije
između uspostavljanja i rada antimonopolskih agencija i rasta
bruto društvenog proizvoda,13 što djelimično potvrđuju i druga
istraživanja.14 Neki autori sugerišu da je teško dati pozitivnu ili
negativnu ocjenu rada i efekata antimonopolskih procedura, već
da je najbolji put ka podsticanju konkurencije kontinuirano učenje
na postojećim iskustvima, domaćim i inostranim.15 Autori koji se
fokusiraju na pravni segment antimonopolskih regulativa, procjenjuju uspješnost istih kroz sudske odluke iz ove oblasti.16 Postoje
pogledi koji objašnjavaju nedovoljnost državne regulative, i ukazuju na malu visinu antimonopolskih kazni.17 U drugim studijama,
uspješnost provođenja antimonopolske politike i njeni efekti se
direktno vezuju za specifičnosti date zemlje i njena tranziciona
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
– ‘Doing business’ (Svjetska banka),
– Izvještaj o tranziciji: prekogranična integracija (Evropska banka
za obnovu i razvoj),
– izvještaji Evropske komisije.
4. OGRANIČENJA ANTIMONOPOLSKE POLITIKE
Postoje brojne primjedbe koje se stavljaju na teret antimonopolskoj
regulativi i njenoj primjeni. Primjedbe uglavnom adresiraju probleme
sa kojima je državna politika suzbijanja nelojalne konkurencije
suočena. Te primjedbe se mogu podijeliti na kvantitativne i kvalitativne nedostatke.
Kvalitativni nedostaci, naročito u tranzicionim zemljama, odnose se
na kontradiktorne stavove države o rješavanju pitanja konkurencije.
Česti su slučajevi gdje je antimonopolskim agencijama ograničeno
djelovanje donošenjem pravnih akata koji su u koliziji sa antimonopolskim zakonima. Na primjer, preferiranje domaćih dobavljača
u sistemu javnih nabavki, propisivanje minimalne cijene premija u
osiguranju, administrativne barijere.21 Druge oblasti u kojima tranzicione države često protivriječe same sebi jesu državne barijere
ulaska na određeno tržište, a one se, kako smo naveli, najčešće
sastoje od carinskih ograničenja i politike subvencija. Dakle, s jedne
strane, država se bori da održi konkurentno tržište putem suzbijanja
monopola i nelojalne konkurencije, a, s druge, direktno sprečava
rast konkurentnosti putem ulaska novih preduzeća u tržišnu igru
štiteći domaću proizvodnju carinskim nametima i direktno dotirajući
najčešće državne monopoliste subvencijama iz budžeta. Dodatno,
zajednička karakteristika svih tranzicionih zemalja jeste nizak nivo
pravne zaštite i poštovanja imovinskih prava. Sudski sistemi su
često korumpirani, nekompetentni i u sprezi sa političkim centrima
moći,22 slično kao u komunizmu. Efekti antimonopolske politike u
ovakvim okruženjima ne mogu biti adekvatni, pogotovo ne u onim
državama u kojima je korupcija sistemska.
Zamjerka antimonopolskoj regulativi je da je ona protivna osnovnim
ljudskim pravima na slobodu izražavanja, udruživanja i ugovaranja
međusobnih obligacija. Suštinski, tržišni učesnici na strani ponude
U fokusu – Konkurencija, Karanović-Nikolić, 2012, str. 51.
Petersen, N., Antitrust Law and the Promotion of Democracy and Economic Growth, Max Planck Institute for Research on Collective Goods, Bonn, 2011.
Nicholson, M., Quantifying Antitrust Regimes, US Federal Trade Commission, 2004.
Odudu, O., The Role of Specific Intent in Section 1 of the Sherman Act: A Market Power Test?, Kluwer Law international, 2002; Andriychuk, O., Dialectical antitrust:
An alternative insight into the methodology of the EC competition law analysis in a period of economic downturn, European University Institute, 2010.
Lambert, T., The Roberts Court and the limits of antitrust, University of Missouri, 2011.
Harrington, J.E., Antitrust Enforcement, Jons Hopkins University, 2005.
The role of competition policy in promoting economic development: The appropriate design and effectiveness of competition law and policy, UNCTAD – United Nations
Conference on Trade and Development, 2010; Chadwick, T., Competition Policy and Economic Growth, Ministry of Trade and Industry Singapore Government, 2003;
Singh, A., Dhumale, R., Competition Policy, Development and Developing Countries, South Centre, 1999.
Dube, C., Competition Policy and Economic Growth - Is There a Casual Factor? Centre for Competition, Investment & Economic Regulation, 2008; Kitzmuller, M.,
Martinez-Licetti M., Competition Policy: Encouraging Thriving Markets for Development, World Bank, 2012; Ellis, K., Singh, R., Assessing the Economic Impact of
Competition, Overseas Development Institute, 2010.
Voigt, S., The Economic Effects of Competition Policy - Cross-Country Evidence: Using Four New Indicators, University of Kassel, 2009.
Tajkuni bez kazni za monopol, http://www.b92.net/biz/vesti/srbija.php?yyyy=2010&mm=02&dd=04&nav_id=408834 (datum pristupa 10.8.2013).
Owen, B., Competition Policy in Emerging Economies, Stanford University, 2005.
45
CR =∑
m
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
su jedini vlasnici dobara i usluga koje nude tržištu, i treba da imaju
slobodu da to učine onako kako oni smatraju za shodno. Analogno,
tržišna tražnja se sastoji od pojedinaca, fizičkih i pravnih lica koji
raspolažu vlastitim sredstvima i isključivo je njihova volja kako
će ta sredstva da upotrijebe. S druge strane, obje tržišne strane
imaju mogućnost da ne učestvuju na tržištu, primjera radi, učesnici
u tražnji mogu da bojkotuju određeni tržišni segment, a tržišni
ponuđači mogu da smanje svoju ponudu – i oba ova procesa ne
mogu biti smatrani kršenjem prava niti ponuđača, niti tražilaca
roba i usluga na tržištu.
Konačno, čitav naučni pravac neoklasične škole, poznata čikaška
škola, smatrao je da se problemu regulacije monopola treba pristupiti na drugačiji način. Na primjer, ovaj naučni pravac je rezonovao
da je većina tržišta de fakto konkurentna, čak i ako u njihovim
pojedinim segmentima postoji relativno mali broj preduzeća, da
monopoli, ukoliko uopšte postoje, neće moći dugoročno da se održe,
budući da će upravo monopolistički ekstra-profit privući nove tržišne
učesnike, da je prirodna težnja preduzeća da maksimizuju profit,
jer ako to ne čine ona propadaju, te da nedržavne barijere ulaska
na tržište nisu toliko značajne koliko se smatralo.23
46
Istaknuti kvantitativni nedostaci jesu problematične distorzije koje
mogu nastati na tržištu zbog politike kažnjavanja koja se sprovodi od strane antimonopolskih agencija. Naime, ključni prigovor
antimonopolskim regulativama jeste da se propisane kazne odnose na ostvareni prihod, a ne na skrivene profite. To praktično
znači da se zbog generalno harmonizovanih zakonskih akata, u
slučajevima postojanja kartela, ili monopola i njihove zloupotrebe,
kazne izriču kao procenat od ostvarenog poslovnog prihoda. Ovaj
problem utvrđivanja visine kazni je često za rezultat imao sudsko
pobijanje odluka antimonopolskih agencija,24 gdje sudovi nisu
sporili monopolsko ponašanje utvrđeno od strane antimonopolskih
agencija, već visinu kazne koja nije bila utemeljena na razumnim
postavkama. Ovakve kazne monopolisti inkorporišu, shvatajući
ih kao troškove poslovanja, što za rezultat ima još veće dizanje
cijena, čak i iznad onog nivoa cijena koji monopolista ostvaruje.
Na ovaj način se teret antimonopolskih kazni prebacuje na krajnje
potrošače, a antimonopolska politika ne daje rezultat, već naprotiv, dodatno nanosi štetu tržištu. Drugi problem koji orijentisanje
represivnog ponašanja u odnosu na prihod donosi, jeste zavisnost
visine kazne od stepena diverzifikacije preduzeća. Naime, preduzeća
koja imaju diverzifikovan portfolio, odnosno koja su uključena u
poslovne poduhvate u raznim granama privrede, mogu očekivati
veću antimonopolsku kaznu od onih preduzeća koja su fokusirana
na jedan privredni segment. S druge strane, neprimjereno visoke
kazne mogu da ugroze poslovanje preduzeća koja su subjekti
antimonopolske regulative, i na taj način, putem potencijalne opasnosti od bankrotstva, antimonopolska regulativa može da utiče na
smanjenje date tržišne grane, sa svim negativnim efektima koji idu
uz to. Jedan od nedostataka ovog tipa jesu i problemi u računanju i
interpretaciji HHI indeksa, koji koriste praktično sva antimonopolska
svjetska tijela: ovaj indeks ne uzima u obzir probleme supstitucije
jednog proizvoda drugim ili grupom proizvoda, koji mogu da učine
monopolsku situaciju faktički drugačijom, i, kao drugi problem se
ističe proizvoljna veličina tržišta, od koje zavisi i izlazni rezultat HHI
indeksa. Ove zamjerke su dovele do periodičnih revizija tumačenja
izlaznih rezultata HHI indeksa.25 Postoje i drugi problemi u tumačenju
HHI indeksa. Naime, u izračunu ovog pokazatelja, uzima se u obzir
23
24
25
26
27
samo domaća proizvodnja, unutar granica nacionalne države. S
obzirom na to da današnja globalna tržišta sve manje poznaju
granice, odnosno da postoji spoljnotrgovinska razmjena, izlazni
rezultat HHI indeksa može biti drugačiji ako se uzme u obzir uvoz
u datu državu – odnosno teza da je tržište otvorenije nego što ga
pretpostavljeno postojanje monopolske strukture čini.26
ZAKLJUČAK
Ciljevi državnog intervencionizma u oblasti antimonopolskog regulisanja jesu zaštita od nelojalne konkurencije, cjenovnog manipulisanja i ostvarivanja ekstraprofita, odnosno, generalno, ispravljanje
devijantnog tržišnog ponašanja. Deformacije na samoregulišućem
tržištu mogu da dovedu do kartelskih dogovora ili do monopola, koji
utiču na položaj tržišnog ekvilibrijuma koji se nalazi u presjecištu
krivulja agregatne ponude i tražnje. Pozicija antimonopolske regulative, njeni efekti i učinci, međutim, zavise od pogleda i tumačenja
ključnih ekonomskih pojmova koji se tiču konkurentnosti. U zapadnim ekonomijama je primjetno kolebanje koje se tiče uloge antimonopolskih politika, budući da postoje oprečni pogledi o potrebi,
mogućnostima i efektima zaštite konkurentnosti. Tranzicione zemlje,
pored ovih dilema, imaju mnogo kompleksnije probleme, jer, za
razliku od zapadnih zemalja, gdje postoji viševjekovni kontinuitet
postojanja slobodnog tržišta i privatne svojine, zemlje u tranziciji, u
žurbi da se što prije uključe u globalne ekonomske tokove, prisiljene
su da primjenjuju privatizaciju, liberalizaciju i stabilizaciju, putem
kojih procesa usvajaju i pokušavaju da implementiraju regulativu
preuzetu iz razvijenih zemalja. Tako su praktično sve evropske
tranzicione zemlje preuzele antimonopolsku regulativu i suočene su
sa brojnim problemima u njenoj primjeni, jer često postoje državne
politike koje su protivne politici zaštite konkurentnosti. Pored toga,
institucije tranzicionih zemalja su često slabe, nedosljedne i korumpirane, što predstavlja ogroman problem u uspostavi sistema slobodnog tržišta, budući da se imovinska prava vrlo često dezavuišu.
Jedan dio evropskih tranzicionih zemalja se priključio Evropskoj
uniji, i za te zemlje proces tranzicije je završen, budući da su one
prihvatile pravne tekovine unije, završile planiranu privatizaciju i
upustile se u borbu sa štetnim društvenim procesima kakvi su korupcija, monopolizacija i kartelizacija. Međutim, završetak tranzicije
i pristupanje Evropskoj uniji tim zemljama ne daje jednak tretman
u nivou ekonomskog razvoja, demokratizacije društva i poštovanju
prava kao kod tradicionalnih kapitalističkih zemalja. Nove-stare
tranzicione zemlje koje su generalno ocijenjene kao monopolizovane27 će zato morati nastaviti reformske procese i, bez obzira
na članstvo u Evropskoj uniji, njihov dalji razvojni put će biti težak.
Druge tranzicione zemlje, koje su se opredijelile za pridruživanje
Evropskoj uniji, moraju da se bore kako protiv zatvorenih i monopolizovanih tržišta, neefikasno i nepravedno sprovedene privatizacije i
problemima proisteklim iz tog procesa, tako i protiv korumpiranih i
neefikasnih institucija. Dodatni problem jeste preuzimanje regulative inostranih zemalja za čiju implementaciju tranzicione zemlje
još nisu spremne. Sprovođenje tako koncipirane antimonopolske
politike biće teško, sve do momenta opredjeljenja države da odbaci
koruptivnu praksu koja potiče iz bivšeg sistema državnog planiranja,
i istinski se fokusira na probleme zaštite konkurentnosti privrede,
kao značajnom determinantom daljeg privrednog razvoja.
The Oxford International Encyclopedia of Legal History, Oxford University Press, 2009, str. 556.
Bageri, V., Katsoulacos, Y., Spagnolo, G., The Distortive Effects of Antitrust Fines Based on Revenue, Stockholm Institute of Transition Economics, No. 22, 2013, str. 2.
U.S. Antitrust Agencies Propose New Merger Guidelines, http://www.davispolk.com/sites/default/files/files/Publication/47ce9abd-cc08-4b2b-af1c-468f5e56150b/
Preview/PublicationAttachment/411fc1f3-ee39-4dc7-8e85-4c5caf15444a/042210_antitrust.NF.html (datum pristupa 10.8.2013).
Samuelson, P., A., Nordhaus, Ekonomija, 18. izdanje, W.D, McGraw-Hill/Mate d.o.o. Zagreb, 2007, str. 185.
Croatia and the E.U., http://www.nytimes.com/2013/06/29/opinion/global/croatia-and-the-eu.html (datum pristupa 10.8.2013).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
IZVORI
15. Odudu, O., The Role of Specific Intent in Section 1 of the Sherman Act: A Market Power Test?, Kluwer Law international, 2002.
1. Alia, E., Antitrust in Transitional Economies: Observing the Case
of Albania, NYU School of Law, 2009.
16. Owen, B., Competition Policy in Emerging Economies, Stanford
University, 2005.
2. Andriychuk, O., Dialectical antitrust: An alternative insight into
the methodology of the EC competition law analysis in a period
of economic downturn, European University Institute, 2010.
17. Petersen, N., Antitrust Law and the Promotion of Democracy
and Economic Growth, Max Planck Institute for Research on
Collective Goods, Bonn, 2011.
3. Bageri, V., Katsoulacos, Y., Spagnolo, G., The Distortive Effects
of Antitrust Fines Based on Revenue, Stockholm Institute of
Transition Economics, No. 22, 2013.
18. Pusca, A., Shock Therapy and Postcommunist Transitions,
University of Birmingham, 2007.
5. Chadwick, T., Competition Policy and Economic Growth, Ministry
of Trade and Industry Singapore Government, 2003.
6. Dube, C., Competition Policy and Economic Growth - Is There a
Casual Factor? Centre for Competition, Investment&Economic
Regulation, 2008.
7. Ellis, K., Singh, R., Assessing the Economic Impact of Competition, Overseas Development Institute, 2010.
8. Feinberg, R. M., Meurs, M., Reynolds K.M., Maintaining New
Markets: Determinants of Antitrust Enforcement in Central and
Eastern Europe, American University, Washington DC, 2010.
9. Gray, C.W., Reforming Legal Systems in Developing and Transition Countries, Finance&Development Journal, World bank,
1997.
10. Harrington, J.E., Antitrust Enforcement, Jons Hopkins University,
2005.
11. Karklins, R., Typology of Post-Communist Corruption, University
of Illinois-Chicago, 2002.
12. Kitzmuller, M., Martinez-Licetti M., Competition Policy: Encouraging Thriving Markets for Development, World Bank, 2012.
13. Lambert, T., The Roberts Court and the limits of antitrust, University of Missouri, 2011.
14. Nicholson, M., Quantifying Antitrust Regimes, US Federal Trade
Commission, 2004.
19. Samuelson, P., A., Nordhaus, Ekonomija, 18. izdanje, W.D,
McGraw-Hill/Mate doo Zagreb, 2007.
20. Singh, A., Dhumale, R., Competition Policy, Development and
Developing Countries, South Centre, 1999.
21. Sobchak, A., Transition to a Market Economy, Cato Journal, 1991.
22. The Oxford International Encyclopedia of Legal History, Oxford
University Press, 2009.
23. The role of competition policy in promoting economic development: The appropriate design and effectiveness of competition
law and policy, UNCTAD-United Nations Conference on Trade
and Development, 2010.
24. Tovar-Jalles, J., EU Competition Policy: Some Real Case Applications, School of Economics, New University of Lisbon, 2007.
25. U fokusu-Konkurencija, Karanović-Nikolić, 2012.
26. Voigt, S., The Economic Effects of Competition Policy - CrossCountry Evidence: Using Four New Indicators, University of
Kassel, 2009.
27. U.S. Antitrust Agencies Propose New Merger Guidelines, http://www.davispolk.com/sites/default/files/files/
Publication/47ce9abd-cc08-4b2b-af1c-468f5e56150b/Preview/PublicationAttachment/411fc1f3-ee39-4dc7-8e85-4c5caf15444a/042210_antitrust.NF.html (datum pristupa 10.8.2013).
28. Croatia and the E.U., http://www.nytimes.com/2013/06/29/opinion/global/croatia-and-the-eu.html (datum pristupa 10.8.2013).
29. Tajkuni bez kazni za monopol, http://www.b92.net/biz/vesti/srbija.php?yyyy=2010&mm=02&dd=04&nav_id=408834 (datum
pristupa 10.8.2013).
Abstract
Issues of competition protection represent a significant dilemma for transitional countries. Based on a fact that antitrust regulation is usually incorporated from developed countries, legislator is out of maneuvring space for developing its own law solutions. Such experience
often brings practical issues because, broadly speaking, something is regulated that is in question of it’s existance (market economy). On
the other hand, transitional countries often implement inconsistent policies, because giving importance on competitive markets creation
on the one side, but, on another, there exist state policies that confront those markets. The fact that theoretical economics views are not
harmonised on the issues of the justifiability on antitrust procedures existance and their effects, represent particular problem.
Key words: antitrust policy, antitrust regulation, state interventionism, transition.
47
4. Bhandari J., Sykes A., Economic Dimensions in International
Law: Comparative and Empirical Perspectives, Cambridge
University Press, 1997.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
UDK 336.226.3
10.7251/FIN1304048A
Dinka Antić*
PREGLEDNI RAD
Ekspanzija mehanizma
„obrnutog terećenja“ – uvod
u reviziju koncepta PDV-a?
Rezime
Standardni postupak oporezivanja PDV-om u domaćem prometu zasniva se na pravilu da je obveznik koji prodaje dobra ili usluge dužan
da obračunava PDV na fakturama koje izdaje kupcu. U Evropskoj uniji se prije desetak godina javlja mehanizam „obrnutog terećenja“
koji podrazumijeva prenos obaveze za PDV sa prodavca dobara i usluga na kupca. U početku se mehanizam primjenjivao kao derogacija
Šeste PDV direktive samo u nekolicini članica Unije u ograničenim područjima oporezivanja PDV-om velikih građevinskih poduhvata ili
kod otkupa sekundarnih sirovina. Zbog efikasnosti mehanizma u borbi protiv poreske evazije u proteklih nekoliko godina mehanizam je
inkroporiran u Direktivu Vijeća 2006/112/EC, dok je nekoliko članica zatražilo primjenu mehanizma kao standardnog koncepta obračuna
PDV-a. Iako je inicijativa odbijena, uključivanje mehanizma u strategiju razvoja PDV-a u EU i kontinuirano širenje opsega dobara i usluga
na koje se primjenjuje de facto predstavljaju najavu revizije koncepta PDV-a u Uniji.
Ključne riječi: porez na dodanu vrijednost, mehanizam „obrnutog terećenja“.
48
UVOD
Mehanizam „obrnutog terećenja“ (engl. reverse charge mechanism)
predstavlja postupak oporezivanja koji podrazumijeva obavezu kupca da obračuna PDV u transakcijama prometa dobrima i uslugama.1
Radi se o postupku oporezivanja, a ne o posebnoj šemi čija pravila
vrijede samo za određenu djelatnost.2 Za razliku od mehanizma
„obrnutog terećenja“, koji se može koristi u bilo kojoj djelatnosti,
pravila posebnih šema su koncipirana za posebne djelatnosti (poljoprivrednici, tur-operatori, aukcije i dr.) i ne mogu se primijeniti
na neku drugu djelatnost.3 U proteklih deset godina, mehanizam
„obrnutog terećenja“ je kao pravni instrument evoluirao u nekoliko
faza: od derogacije Šeste PDV direktive, koje je odobravalo Vijeće EU
na zahtjev članica u strogo određenim slučajevima, preko ugradnje
u Direktivu kao opcije koja je dostupna svim članicama u određenim
transakcijama prometa, da bi se njegova primjena proširila na sektore privrede u kojima se javljaju obimne PDV prevare. S obzirom
na to da je sistem PDV-a u EU još uvijek prelaznog karaktera, dok
se ne postigne politički konsenzus unutar EU o konačnom rješenju
oporezivanja transakcija prometa između članica, u strateškim
dokumentima EU se kao jedno od mogućih rješenja konačnog
koncepta PDV-a u EU spominje i generalna primjena mehanizma
*
1
2
3
„obrnutog terećenja“ kao standardnog postupka oporezovanja PDVom za sve transakcije prometa dobrima i uslugama u EU.
1. PRAVILA FUNKCIONISANJA MEHANIZMA
Osnovno načelo funkcionisanja posebne šeme u EU jeste da kupac,
u smislu obračuna i plaćanja PDV-a, djeluje i kao dobavljač i kao
primalac usluge. Isporučilac dobara ili usluga izdaje fakturu u neto
iznosu, bez PDV-a, na kojoj obavezno naznačuje da se primjenjuju
pravila prenosa poreske obaveze. Kupac – primalac dobra ili usluge
obračunava PDV i iskazuje ga na prijavi, a potražuje ga kao ulazni
porez i ostvaruje pravo na odbitak. Iznos koji se plaća za primljene
usluge isključuje PDV. Pravila mehanizma „obrnutog terećenja“
mogu se razlikovati od članice do članice. Neke članice zahtijevaju
da i kupac i prodavac budu solidarno odgovorni za PDV u slučaju
da kupac ne plati PDV poreskoj upravi. Isto tako, neke zemlje
zahtijevaju da se na prijavi navede poreski broj kupca. Primalac
dobara ili usluga može odbiti PDV-e kao ulazni porez sve dok ove
usluge pribavlja za vlastito poslovanje i ukoliko one ulaze u ukupan
promet koji ne isključuje pravo na odbitak ulaznog poreza.
Šef Odjeljenja za makroekonomsku analizu Upravnog odbora UIO, e-mail: dinka.antic@uino.gov.ba.
Umjesto naziva „obrnuto terećenje“, u praksi i u publikacijama koristi se i pojam “tax shift” ili “prenos poreza”.
U PDV direktivama za posebne šeme se koristi izraz „posebni aranžmani“, da bi se naglasila razlika u odnosu na mehanizme oporezivanja.
U Zakonu o PDV-u u BiH, pravila oporezivanja u građevinarstvu se nazivaju posebnom šemom, iako se, u suštini, radi o ograničenoj upotrebi mehanizma „obrnutog
terećenja“. Razlog za ovu konfuziju u terminologiji je taj što se u vrijeme izrade nacrta Zakona (2004–2005) naziv mehanizma još uvijek nije adekvatno profilirao,
budući da se primjenjivao samo kao derogacija Šeste PDV direktive u specifičnim slučajevima oporezivanja PDV-om.
Mehanizam se pokazao vrlo efikasnim sredstvom za suzbijanje PDV
prevara u transakcijama prometa dobrima i uslugama u kojima su
se kao prodavci javljalo mnoštvo malih firmi ili pojedinaca, uglavnom
bez statusa PDV obveznika, koji su prodavali dobra ili usluge malom
broju velikih kupaca – obveznika PDV-a. U takvim situacijama,
u slučaju primjene klasičnog koncepta PDV-a budžet može biti
ugrožen sa dvije strane. Budući da prodavci nisu obveznici, oni ne
mogu zaračunati PDV u tim transakcijama. S druge strane, kupac,
koji je obveznik PDV-a, nije dužan obračunati PDV, ali ostvaruje
pravo na odbitak PDV-a iz ostalih nabavki, a ukoliko je isključivi
izvoznik, stalno se nalazi u poziciji potraživanja povrata PDV-a
iz ostalih nabavki. Primjenom mehanizma „obrnutog terećenja“
u ovakvim specifičnim transakcijama onemogućena je legalna
poreska utaja, jer PDV umjesto prodavca obračunava i plaća kupac
– obveznik PDV-a.
Austriji. Holandiji je odobrena primjena mehanizma u transakcijama
prodaje starih građevinskih objekata i zemljišta koje se ne koristi
kao građevinsko zemljište, te u tekstilnoj industriji za kooperantske
usluge šivanja konfekcije. Irskoj je odobren prenos obaveze za
PDV na kupca kod lizinga na period duži od deset godina, a Italiji6
i Španiji7 za promet otpadom u transakcijama između kooperanata
koji prikupljaju, sortiraju i prevoze otpad (metal, drvo, tekstil, papir,
staklo i sl.), te dilera (posrednika) i kompanija koje obrađuju materijal,
na drugoj strani. Njemačkoj8 je odobrena primjena mehanizma na
isporuke građevinskih usluga9. Vijeće EU je 2007. g. odobrilo širenje
opsega primjene mehanizma „obrnutog terećenja“ na specifične
sektore, i to Italiji za promet mobilnim telefonima, kompjuterima, kao
i u transakcijama isporuke nadgrobnih spomenika, a V. Britaniji10 za
promet određenom komunikacijskom i informatičkom opremom11.
Mehanizam je dosta efikasan i racionalan i sa aspekta naplate prihoda i troškova poštovanja propisa od strane obveznika. Njegovom
se primjenom pojednostavljuje obračun i naplata PDV-a, čime se
postižu pozitivni fiskalni efekti bez povećanja poreskog tereta. Važna
karakteristika mehanizma je neutralnost u odnosu na finansijsku
poziciju kupca koji obračunati PDV sučeljava sa ulaznim PDV-om.
Prilikom obračuna, kupac istovremeno odobrava račun obaveza za
PDV za iznos izlaznog poreza obračunatog na prodajnu vrijednost
isporuke i zadužuje račun ulaznog poreza na koje ima pravo svaki
obveznik koji isporučuje (a u ovom slučaju prima i obračunava)
oporezive usluge.
2.2. Opciona primjena (2006–2010)
2. EVOLUCIJA MEHANIZMA „OBRNUTOG
TEREĆENJA“
2.1. Mehanizam kao derogacija Šeste PDV direktive
Mehanizam “obrnutog terećenja” nije bio propisan Šestom direktivom4 EZ o PDV-u, ni kao obavezno pravilo, niti kao opcija, osim u
specifičnim situacijama koje su se odnosile na oporezivanja usluga
prema sjedištu primalaca usluge, posebnu šemu za investicijsko
zlato i interne transakcije između članica kada je uvoznik kompanija
koja nema sjedište u članici u koju uvozi. Na zahtjev nekoliko
članica Vijeće EU je odobrilo derogaciju Šeste PDV direktive koja
se odnosila na primjenu mehanizma samo u u određenim transakcijama prometa dobrima i uslugama. Austriji5 je odobrena primjena
mehanizma na isporuke svih usluga i dobara za instalaciju i pružanje
građevinskih usluga od strane oporezivog lica koje nema sjedište u
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Primjena mehanizma je pokazala visok stepen efikasnosti u pogledu
naplate prihoda i smanjenja utaja i izbjegavanja plaćanja PDV-a.
Budući da su i druge članice bile zainteresovane za primjenu
mehanizma, Evropska komisija je ocijenila da je došlo vrijeme da
se mehanizam “obrnutog terećenja” uključi u odredbe Direktive
kao opcija koju članice mogu primijeniti u određenim slučajevima.
Izmjenama Šeste PDV direktive EZ iz 2006. godine usvojene su
mjere kojima se pojednostavljuju procedure obračuna PDV-a, kao
i mjere u borbi protiv poreske evazije. Kao sredstvo u borbi protiv
poreskih prevara i evazije članicama je dato pravo da u određenim
slučajevima uvedu mehanizam „obrnutog terećenja“. „Određeni
slučajevi“ se odnose na transakcije, djelatnosti i sektore u kojima
su uočene značajne prevare i utaje poreza.
Izmjene su locirane u dijelu Direktive kojim se reguliše oporezivanje
internih transakcija između članica EU. Opseg mehanizma i pravila
za njegovu opcionu primjenu propisana su čl. 199. redizajnirane
Direktive Vijeća 2006/112/EC.12 Dobra i usluge kod čijeg prometa
se može primijeniti prenos obaveze za PDV-e na kupca moguće
je svrstati u tri grupe:
– promet dobrima i uslugama u građevinarstvu,
– promet sekundarnim sirovinama i otpadom,
– promet dobrima u sudskim i izvršnim postupcima.
Građevinske usluge na koje se može primijeniti mehanizam obuhvataju isporuke građevinskih radova, uključujući popravke, čišćenje,
održavanje, renoviranje i rušenje u vezi sa nepokretnom imovinom,
kao i primopredaju građevinskih radova (prenos prava raspolaganja na dobru) koji se smatraju isporukom dobra u smislu člana
Sixth Council Directive of 17 May 1977 on the harmonization of the laws of the Member States relating to tournover taxes – Common system of value added tax:
uniform basis of assessment - 77/388/EEC.
Council Decision 2002/880/EC OJ L 306.
Council Decison 2004/295/EC OJ L 97.
Council Decision 2004/228/EC OJ L 070.
Council Decision 2004/290/EC OJ L 94.
Opseg usluga uključuje: usluge rušenja, usluge na zgradama, usluge na svim objektima koji su izgrađeni od građevinskog materijala koji su izgrađeni na zemlji ili u
zemlji ili alternativne usluge koje se obavljaju na objektima pomoću građevinske opreme (tj. na tunelima, mostovima, ulicama), instalaciju prozora i vrata, pokrivanje
podova, instalaciju liftova, pokretnih traka i sistema za grijanje, instalaciju elemenata koji se ugrađuju na zgrade ili druge objekte (restorane, radnje, prozorska okna)
i dr. Iz pobrojanih usluga može se zaključiti da je ugrađivanje posebne šeme u građevinarstvu u Zakonu o PDV-u BiH rezultat dobre prakse primjene mehanizma u
Njemačkoj.
Velika Britanija je procijenila poreske prevare, koje podrazumijevaju „feniks kompanije“ i lančane prevare, na skoro 4,75 mlrd GBP godišnje. Ove prevare uglavnom se
odnose na sektor prodaje mobilnih telefona ili čipova, ali i ostalih elektronskih uređaja. Više: UK Parliament, House of Lords, European Union Committee, 20th Report
of Session 2006–07, Stopping the Carousel: Missing Trader Fraud in the EU, Report with Evidence, London, 25 May 2007.
Radi se o prometu sljedećim dobrima: mobilnim telefonima, kompjuterskim čipovima / mikroprocesorima / CPU – centralnim procesorima, medijima - elektronskom
memorijom koja se ugrađuje u kompjuter i eksternim memorijama (zip drive, USB, i dr.), elektronskim uređajima koji se koriste za pohranjivanje, obradu ili memorisanje
elektronskih podataka, uređajima za ručno snimanje ili prikazivanje slika ili zvuka, dijelovima kompjutera, uređaja za komunikacije, osim mobilnih telefona, uređaja
za određivanje pozicije za GPS sisteme, konzolama za igrice, sa monitorom ili povezanih sa televizorom ili kompjuterom.
Council Directive 2006/112/EC on the common system of value added tax, OJ L 347, 11.12.2006.
49
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
14(3) Direktive, isporuke osoblja koje je angažovano na navedenim
građevinskim radovima i isporuke nepokretnosti, u skladu sa
članom 135(1)(j) i (k) Direktive, te u slučajevima kada isporučilac
koristi pravo (opciju) za oporezivanje isporuka prema članu 137.
(finansijske usluge, lizing i dr.).
terećenja“, opseg posebne šeme i primaoce dobara i usluga na
koje se odredbe odnose.
Mehanizam se može primijeniti i kod oporezivanja prometa korištenim
materijalom, kao i korištenim materijalom koji se ne može ponovo
koristiti u istom obliku, škartom, industrijskim i neindustrijskim otpadom, otpadom koji se može reciklirati, otpadom obrađenih dijelova i
isporuke sljedećih dobara i usluga pobrojanih u Aneksu VI Direktive:
Pozitivna iskustva V. Britanije, Italije i drugih zemalja potaknula su
Evropsku komisiju da predloži izmjene Direktive 2006/112/EC u
vezi sa opcionom i privremenom primjenom mehanizma “obrnutog
terećenja”, a u vezi sa prometom uslugama koje se javljaju kao
predmet PDV prevara.13 Proširenje opsega primjene mehanizma je
ograničeno na period do 30.6.2015. Prema odredbama novog člana
199a, pored dobara i usluga navedenih u čl. 199 Direktive, članice su
mogle u datom periodu primijeniti mehanizam i na transfer dozvola
za emitovanje CO2 na minimalni period od dvije godine. Ovim se
Komisija opredijelila za tzv. ciljanu primjenu mehanizma, budući da
je procijenjeno da se na takav način ostvaruju maksimalni efekti. U
međuvremenu je Vijeće EU odobrilo Litvaniji primjenu mehanizma
od 1.1.2010. do 31.12.2012, i to za promet dobrima i uslugama od
strane oporezivog lica koje je nesolventno, ili se nalazi u proceduri
stečaja ili u proceduri restrukturisanja pod sudskim nadzorom, te za
promet drvetom. Isto tako, od 1.1.2010. u Sloveniji se mehanizam
obrnutog terećenja primjenjuje na sljedeći promet: uslugama u
građevinarstvu, uslugama koje se odnose na isporuku osoblja za
usluge u građevinarstvu, promet zemljištem i objekatima, u okviru
opcije oporezivanja, i na promet škartom, otpadom i korištenim
materijalom koji se može reciklirati.
– isporuka otpada, škarta i korištenog materijala od željeza ili
obojenih metala, uključujući i poluproizvode koji nastaju tokom
obrade, u proizvodnji ili prilikom taljenja obojenih metala;
– isporuka poluproizvoda od željeza ili obojenih metala ili
određenih povezanih usluga obrade;
– isporuka ostataka i ostalih reciklirajućih materijala koji se
sastoje od željeza ili obojenih metala, njihovih legura, troske
(šljake), pepela, kamenca i industrijskih ostataka koji sadrže
metal ili legure i pružanje usluga odabiranja, rezanja, odvajanja
i presovanja ovih proizvoda;
– isporuka željeznog otpada, strugotina, škarta, otpada i korištenog
i recikliranog materijala koji se sastoji od djelića stakla, papira,
kartona, krpa, kostiju, kože, vještačke kože, pergamenta, sirove
kože i krzna, tetiva i mišića, konca, konopa jarbola, konopca,
kablova, gume i plastike, kao i određenih usluga u vezi sa
obradom ovog otpada;
50
– isporuka materijala nakon obrade u formi čišćenja, poliranja,
odabira, rezanja ili izlijevanja odlivaka;
– isporuka škarta i otpada preostalog nakon obrade osnovnog
materijala.
Treća grupa transakcija prometa dobrima na koje se može primijeniti
mehanizam obuhvata sljedeće:
– isporuke dobara koja se koriste kao osiguranje od strane jednog
oporezivog lica prema drugom oporezivom licu u postupku
izvršenja (naplate iz osiguranja),
– isporuke dobara nakon prenosa prava vlasništva cesionaru i
izvršavanje ovog prava od strane cesionara;
– isporuke nepokretnosti prodate od strane dužnika po presudi
suda u postupku sudske prodaje.
Svaka članica ima mogućnost da propiše da će se obveznikom
PDV-a u transakcijama prometa gorenavedenih dobara i usluga
u domaćem prometu smatrati i oporeziva lica koja obavljaju i
oslobođeni promet ukoliko se u tim transakcijama javljaju kao
primaoci dobara i usluga u domaćem prometu (prva i druga grupa),
kao i državna tijela i institucije koje se rukovode javnim zakonom
u smislu primljenih isporuka (treća grupa).
Zemlje članice mogu nacionalnim propisima detaljno specifikovati
vrste dobara i usluga na koje se odnosi mehanizam „obrnutog
13
14
2.3. Proširenje opsega mehanizma (2010–2018)
Izmjenama Direktive 2006/112/EC14 koje su stupile na snagu
15.8.2013, period primjene mehanizma „obrnutog terećenja”
za prenos dozvola za emisiju CO2 se produžava do 31.12.2018.
Izmjenama je dozvoljeno članicama da u istom periodu primijene
mehanizam na isporuke:
– mobilnih telefona, proizvedenih uređaja ili adaptiranih za
korištenje u konekciji sa licenciranom mrežom i koja operišu
na određenim frekvencijama, bez obzira na to da li imaju i neku
drugu upotrebu;
– mikroprocesora i CPU u fazi prije integracije u krajnji produkt;
– plina i električne energije oporezivom posredniku (dileru);
– certifikata za plin i električnu energiju;
– telekomunikacijskih usluga u skladu sa čl. 24(2);
– konzola za igrice, tablet računare i laptop računare;
– žitarica i industrijskog bilja, uključujući uljanu repicu i šećernu
repu, koja se ne koriste kao što je uobičajeno u neizmijenjenom
stanju za krajnju potrošnju;
– sirovih i poluobrađenih metala, uključujući i plemenite metale,
ukoliko oni nisu na neki drugi način obuhvaćeni čl. 199(1),
posebnim aranžmanima za korištenu robu, umjetnička djela,
kolekcionarske predmete i antikvitete ili posebnom šemom za
investicijsko zlato.
Članice koje uvedu mehanizam dužne su da uspostave sistem
izvještavanja obveznika koji su obuhvaćeni mehanizmom.
Council Directive 2010/23/EU of 16 March 2010 amending Directive 2006/112/EC on the common system of value added tax, as regards an optional and temporary
application of the reverse charge mechanism in relation to supplies of certain services succeptible to fraud, OJ L 72, 20.3.2010.
Council Directive 2013/43/EU of 22 July 2013 amending Directive 2006/112/EC on the common system of value added tax, as regards an optional and temporary
application of the reverse charge mechanism in relation to supplies of certain goods and services susceptible to fraud, OJ L 201, 26.7.2013.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
U jeku globalne ekonomske krize, Austrija i Njemačka, suočene
sa velikim poreskim prevarama i utajama koje prijete budžetima i
fiskalnoj stabilnosti tih zemalja i institucija EU u cjelini, obratile su
se Evropskoj komisiji sa zahtjevom da se primjena mehanizma, koji
podrazumijeva prenos obaveze za PDV sa prodavca na kupca, odobri
za sve transakcije prometa dobrima i uslugama. Obje zemlje su
imale pozitivna iskustva iz ograničene primjene mehanizma. Prenos
obaveze za PDV na kupca se pokazao kao efikasan instrument u
borbi protiv lančanih PDV prevara, izdavanja fiktivnih PDV faktura
koje služe kao osnov za odbitak ulaznog PDV-a, pojave “feniks”
kompanija koje nestaju, a da prethodno nisu uplatile PDV, kod
djelimičnog plaćanja PDV-a iskazanog na fakturi i dr.
Austrija15 i Njemačka16 su smatrale da će primjenom mehanizma
“obrnutog terećenja” svi učesnici u fiskalnom sistemu – država,
obveznici i poreske uprave – ostvariti pozitivne efekte. Država će
ostvariti veće prihode zbog smanjenja prevara i bolje naplate PDVa. Usljed prenosa obaveze za PDV na kupca, poreske uprave neće
morati kontrolisati obveznike prije isplate povrata PDV-a. Time se
smanjuje obim aktivnosti (broj kontrola), što omogućuje smanjenje
troškova i uštede u budžetu. Obveznici u standardnom sistemu
PDV-a najčešće sami finansiraju PDV budući da se ne poklapaju
obračunski periodi sa rokovima naplate potraživanja od kupaca.
Obično se kupcima odobrava duži kreditni period tako da obaveze
za PDV dolaze prije na plaćanje nego što se uspije naplatiti PDV od
kupaca, tako da se PDV iz fakture kupcu mora isfinansirati iz vlastitih
sredstava. U sistemu gdje je obveznik plaćanja PDV-a kupac, nema
potrebe za angažovanjem sredstava za plaćanje PDV-a.
Zahtjevi ove dvije članice pokrenuli su široku raspravu o implikacijama generalne primjene mehanizma u EU, tim više što se vrijeme
javljanja inicijative Austrije i Njemačke podudarilo sa raspravama o
konačnom konceptu PDV-a koji će se primjenjivati za interni promet
između članica EU.
Analize i ankete sprovedene na velikom uzorku obveznika u EU su
ukazale na niz nedostataka koje bi proizvela generalna upotreba
mehanizma na sve transakcije prometa.
U standardnom sistemu PDV-a lako je pratiti tok PDV-a iz faze u fazu,
budući da se sistem temelji na kreditnoj metodi i PDV fakturi. Svaki
učesnik u lancu uplaćuje samo dio PDV-a na vrijednost dodanu u
toj fazi prometa. Klasični sistem PDV-a uključuje uredsku kontrolu
i provjere kod sudionika u prometu prema prethodno utvrđenim
prioritetima u sklopu upravljanja rizikom. Međutim, u slučaju generalne primjene mehanizma “obrnutog terećenja” poreska uprava
treba da kontroliše da li je svaki učesnik u prometu (kupac) zaista
i uplatio PDV, jer samo ukoliko je uplatio, ima pravo na odbitak
15
16
17
18
ulaznog PDV-a. Sličan postupak postoji kod uvoza, kada uvoznik –
obveznik PDV-a nema pravo odbitka ulaznog PDV-a koji se odnosi
na uvoz dok uvozne obaveze (uključujući i PDV) ne uplati na račun
budžeta. Međutim, mnogo je lakše pratiti ispunjenje obaveza iz
uvoza nego da li je uplaćen PDV od strane kupaca u masi transakcija
u domaćem prometu.
Predloženi prag za primjenu mehanizma (vrijednost pojedinačne
isporuke ili mjesečni iznos prometa po pojedninom kupcu) nameće
poreskim upravama obavezu kontrolisanja primjene mehanizma
budući da se neke transakcije oporezuju po standardnim načelima
oporezivanja PDV-om, a druge, iznad praga, prema načelima
mehanizma.
Generalna primjena mehanizma “obrnutog terećenja” zahtijeva
provjere statusa kupca od strane dobavljača dobara i usluga. Mehanizam se primjenjuje ukoliko je kupac obveznik PDV-a, no, ukoliko
kupac nije obveznik PDV-a, tada je prodavac dužan obračunati
PDV u skladu sa standardnim pravilima oporezivanja PDV-om, što
podrazumijeva izdavanje PDV fakture kupcu na kojoj iskazuje PDV.
Predloženi prag za primjenu mehanizma koji podrazumijeva vrijednost pojedinačne isporuke ili mjesečni iznos prometa po pojedninom
kupcu, nameće obveznicima dodatne administrativne obaveze i
finansijske terete: da mjesečno dostavljaju podatke o prometu po
kupcima (Austrija) ili da elektronski obavještavaju poresku upravu
o svakoj neoporezivoj isporuci (Njemačka). U klasičnom sistemu
PDV-a, poreska uprava i državni budžet snose finansijski rizik u vezi
sa izbjegavanjem plaćanja PDV-a. U slučaju generalne primjene
mehanizma “obrnutog terećenja”, finansijski rizik je prenesen na
obveznika isporučioca dobra/ usluge, koji mora da provjeri da li je
njegov kupac poreski obveznik. On mora da provjeri status svog
kupca da bi ocijenio da li kupcu da obračuna PDV na fakturi ili
da izda fakturu bez PDV-a sa pozivom na primjenu mehanizma
“obrnutog terećenja”. Ukoliko pogriješi u procjeni i provjerama, on
snosi finansijski rizik, odnosno mora da uplati PDV. Ovi tereti su
u suprotnosti sa jednim od ciljeva uvođenja prenosa obaveze za
PDV na kupca da se pojednostavi administriranje PDV-om poreskim
upravama i obveznicima. Ankete su pokazale da bi najveći teret
snosila mala i srednja preduzeća, s obzirom na to da zbog nižeg
nivoa IT opremljenosti i pokrivenosti poslovnih procesa i procedura
IT aplikacijama uvođenje novih procedura i provjera u svrhu PDV-a
u malim i srednjim preduzećima proizvodi mnogo veće troškove
nego kod velikih kompanija.17
Generalna primjena mehanizma ne samo da može proizvesti negativne posljedice za poreske administracije i za poreske obveznike,
već ugrožava i konceptualne osnove sistem PDV-a. Vodeći evropski
ekonomisti smatraju da bi generalna primjena mehanizma bila
ekvivalentna ponovnom uvođenju jednofaznog poreza na promet.18
Osnovni postulat mehanizma podrazumijeva da svi kupci uplaćuju
Zahtjev Austrije se odnosio na uvođenje mehanizma “obrnutog terećenja” u svim slučajevima prometa kada poreska osnovica iskazana na fakturi prelazi 10,000 EUR.
U slučaju da je iznos fakture ispod 10,000 EUR, mehanizam “obrnutog terećenja” se primjenjuje na kupca čiji mjesečni promet prelazi 40,000 EUR.
Zahtjev Njemačke odnosio se na uvođenje mehanizma “obrnutog terećenja” na sve slučajeve prometa gdje poreska osnovica iskazana na fakturi prelazi 5,000
EUR. Za razliku od Austrije, prijedlog Njemačke je dosta kompleksniji sa stajališta operativnog provođenja. Obveznik treba on-line ili elektronski da potvrdi validnost
posebnog PDV broja kupca prije isporuke pod mehanizmom „obrnutog terećenja“. Nakon potvrde PDV broja, prodavac ne obračunava PDV nego to čini kupac. Kupac
je obveznik PDV-a pred poreskom upravom. Kupac podnosi PDV prijavu na kojoj posebno prikazuje poresku obavezu nastalu pod mehanizmom „obrnutog terećenja“.
Kupac istovremeno na prijavi iskazuje i ulazni porez na koji ima pravo odbitka. Obaveza prodavca je da svaki “neoporezivi” promet pod sistemom „obrnutog terećenja“ elektronskim putem prijavi poreskoj upravi uz navođenje iznosa fakture bez PDV-a. Ovo je potrebno da bi poreska uprava unakrsno provjerila podatke iz prijave
PDV-a kupca i uporedila ih sa obaviještenjem prodavca. Cilj ovih provjera jeste da se istraži da li su kupci prikazali sav promet koji podliježe mehanizmu „obrnutog
terećenja“ i uplatili cjelokupan iznos PDV-a koji su bili obavezni uplatiti.
PWC, Study in respect of introducing an optional reverse charge mechanism in the EU VAT Directive, Final Report to the European Commission, 20 June 2007.
Institute for Fiscal Studies, et al., „A retrospective evaluation of elements of the EU VAT system“, Final report, London, 1 December 2011, pp. 141–142.
51
3. IMPLIKACIJE GENERALNE PRIMJENE
MEHANIZMA
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
PDV na svoje nabavke i nadoknađuju ga putem odbitka ulaznog
poreza, iz čega se može zaključiti da za svakog sudionika u prometnom lancu primjena mehanizma ima neutralan finansijski efekat.
Samo posljednjem u lancu je u interesu da postane nedostupan
poreskim organima i da utaji kompletan iznos PDV-a kao što je bio
slučaj kod posljednjeg u prometnom lancu u sistemu jednofaznog
poreza na promet. Generalnom primjenom mehanizma se de facto
eliminiše jedna od temeljnih karakteristika sistema PDV-a, a to je
frakciono plaćanje PDV-a u svakoj fazi prometnog lanca. Prebacivanje
uplate PDV-a na posljednjeg obveznika u lancu prometa dovelo bi
do velike poreske evazije i ugrožavanja budžeta države. Uostalom,
visok rizik od poreskih utaja u posljednjoj fazi prometa je bio jedan od
osnovnih razloga zašto je ogroman broj zemalja u svijetu jednofazni
porez na promet zamijenio višefaznim PDV-om. Umjesto smanjenja
PDV prevara, rizik od utaje bi se povećao budući da bi de facto samo
obveznici u maloprodaji plaćali PDV.19 Iz toga implicira da mehanizam
“obrnutog terećenja” ne može biti efikasno sredstvo u borbi protiv
tzv. gotovinskih prodaja (engl. black sales) koje se ne fakturišu i
ne knjiže u poslovnim knjigama. Naprotiv, uvođenjem mehanizma
posljednji obveznik u lancu prometa će biti ohrabren da ne prikaže
značajan dio prodaje koju realizuje u gotovini.
4. PERSPEKTIVE PRIMJENE MEHANIZMA
52
Elaboracija evolucije mehanizma u Uniji je ukazala na kontinurano
širenje primjene u pogledu opsega dobara i usluga i teritorijalne
aplikacije, kao i u smislu broja članica koje su uvele mehanizam
u svoje nacionalne PDV sisteme. Iako članice smatraju mehanizam efikasnom polugom za suzbijanje poreske evazije, postoje
granice u njegovoj primjeni. Iz analiza ekonomista mogu se izvesti dva zaključka. Prvi, da je mehanizam „obrnutog terećenja“
efikasan samo ako se primjenjuje kao derogacija ili dopuna
standardnog postupka oporezivanja PDV-om u određenim segmentima oporezivanja PDV-omu kojima primjena standardnih
načela oporezivanja PDV-om proizvodi poresku evaziju, i drugi,
da bi generalna primjena mehanizma u sistemu PDV-a dovela do
narušavanja osnovnih postulata teorijskog kocepta PDV-a i njegove
neutralnosti na ekonomski položaj obveznika.
Nakon opsežnih studija,20 Evropska komisija je zaključila da bi generalna primjena mehanizma mogla dovesti do smanjenja prevara u
sistemu PDV-a tipa „feniks kompanija“, mada postoji realna opasnost
od pojave novih vrsta prevara koje bi neutralizovale pozitivne efekte
mehanizma.21 Međutim, i pored negativnih ekspertskih mišljenja,
ideja o generalnoj primjeni mehanizma “obrnutog terećenja” nije
napuštena. U uslovima pojave obimnih prevara u sistemu PDV-a
posljednjih godina, koje su dovele do značajnih gubitaka prihoda
u članicama, Evropska komisija je razmatrala generalnu primjenu
mehanizma kao stratešku opciju EU. Svjesni činjenice da je, s jedne
19
20
21
22
23
strane, postojeći sistem PDV-a u EU sve ranjiviji na prevare,22 a da
bi, s druge strane, uvođenje mehanizma kao standardnog postupka
oporezivanja prometa u EU poništilo glavne koristi koncepta neto
višefaznog PDV-a uz povećanje troškova poštovanja propisa na
strani obveznika, Komisija je, ipak, odlučila da u Strategiju PDV-a
EU 2010–2020. uvrsti pokretanje pilot projekta kojim bi se testiralo
uvođenje sveobuhvatnog mehanizma “obrnutog terećenja” u Uniji.23
U međuvremenu, EU se opredijelila za ograničenu upotrebu mehanizma koja će biti (i) ciljana, samo na određene sektore, (ii) opciona,
samo ukoliko članica procijeni da je nužno uvesti mehanizam, i
(iii) privremena, do 2018, što predstavlja dovoljno dug period da
se smanje poreske prevare, ali i da se okonča testiranje u okviru
pilot-projekta generalne primjene mehanizma u EU.
ZAKLJUČAK
Evolucija primjene mehanizma „obrnutog terećenja“ ukazuje na
činjenicu da sistemi PDV-a u članicama nisu imuni na obimne
poreske prevare, pogotovo u brzorastućim sektorima komunikacijske i informatičke opreme, otkupa sekundarnih sirovina,
prometa plinom i transferabilnih dozvola za emisiju CO2. Budući
da je globalna ekonomska i finansijska kriza snažno podstaknula
obveznike da iznalaze nova sredstva za utaju PDV-a, članice trebaju brze i efikasne instrumente za smanjenje poreske evazije,
u cilju povećanja prihoda u svrhu fiskalne konsolidacije i bržeg
ekonomskog oporavka. Primjena mehanizma „obrnutog terećenja“
u protekloj deceniji se pokazala efikasnim sredstvom za suzbijanje
PDV prevara i povećanje naplate prihoda. Širenje opsega primjene
mehanizma i uključivanje u strategije razvoja sistema PDV-a u EU
ukazuju na mogućnost revizije koncepta PDV-a na kojem se zasniva
sistem PDV-a u članicama, ali i u Bosni i Hercegovini. Za fiskalne
vlasti BiH, ovo je prilika za analizu proširenja koncepta iz posebne
šeme u građevinarstvu na transakcije koje su proizvele evaziju
prihoda od PDV-a, kao što su otkup recikliranog zlata, otpada i
sekundardnih sirovina, te prometa dobrima obveznika u postupku
stečaja i likvidacije.
IZVORI
1. CASE, „Study to quantify and analise the VAT Gap in the EU-27
Member States, Final Report, Warsaw, July 2013.
2. Council Directive 2006/112/EC on the common system of value
added tax, OJ L 347, 11.12.2006.
3. Council Directive 2010/23/EU of 16 March 2010 amending
Directive 2006/112/EC on the common system of value added
Wohlfahrt B., „The Future of the European VAT System“, International VAT Monitor, IBFD, Amsterdam, November/December 2011, pp. 387–395.
European Commission, Staff working paper on measures to change the VAT system to fight fraud, SEC(2008) 249, Brussels, 22.2.2008.
European Commission, Communication from the Commission to the Council and the European Parliament on measures to change the VAT system to fight fraud,
COM(2008) 109 final, Brussels, 22.2.2008, p.7.
Prema rezultatitma istraživanja iz studije koju je finansirala Evropska komisija, PDV jaz između potencijalnih i naplaćenih prihoda u 2006. g. je iznosio 1,1% BDP-a
EU (26 članica), a u 2011. g. 1,5% BDP-a ili 193 mlrd EUR. Najveći dio PDV jaza odnosi se na prevare u sistemu PDV-a. Izvor: CASE, „Study to quantify and analise
the VAT Gap in the EU-27 Member States, Final Report, Warsaw, July 2013, p. 10.
European Commission, “Green Paper On the future of VAT Towards a simpler, more robust and efficient VAT system”, COM(2010) 695 final, Brussels, 1.12.2010, pp.
13–14.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
tax, as regards an optional and temporary application of the
reverse charge mechanism in relation to supplies of certain
services succeptible to fraud, OJ L 72, 20.3.2010.
8. European Commission, Staff working paper on measures to
change the VAT system to fight fraud, SEC(2008) 249, Brussels,
22.2.2008.
4. Council Directive 2013/43/EU of 22 July 2013 amending Directive 2006/112/EC on the common system of value added tax,
as regards an optional and temporary application of the reverse
charge mechanism in relation to supplies of certain goods and
services susceptible to fraud, OJ L 201, 26.7.2013.
9. Institute for Fiscal Studies, et.al., „A retrospective evaluation
of elements of the EU VAT system“, Final report, London, 1
December 2011.
5. European Commission, Communication from the Commission
to the Council and the European Parliament on measures to
change the VAT system to fight fraud, COM(2008) 109 final,
Brussels, 22.2.2008.
6. European Commission, “Green Paper On the future of VAT
Towards a simpler, more robust and efficient VAT system”,
COM(2010) 695 final, Brussels, 1.12.2010.
7. European Commission, Staff working document accompanying
document to the “Green Paper on the future of VAT Towards
a simpler, more robust and efficient VAT system”, SEC(2010)
1455, Brussels, 2010.
10. PWC, Study in respect of introducing an optional reverse charge
mechanism in the EU VAT Directive, Final Report to the European
Commission, 20 June 2007.
11. Sixth Council Directive of 17 May 1977 on the harmonization
of the laws of the Member States relating to tournover taxes
– Common system of value added tax: uniform basis of assessment – 77/388/EEC.
12. UK Parliament, House of Lords, European Union Committee, 20th
Report of Session 2006–07, Stopping the Carousel: Missing Trader
Fraud in the EU, Report with Evidence, London, 25 May 2007.
13. Wohlfahrt B., „The Future of the European VAT System“, International VAT Monitor, IBFD, Amsterdam, November/December
2011, pp. 387–395.
Standard procedure of the VAT taxation in domestic trade is based on the rule that the person who sells goods or services is charging VAT
on invoices issued to customers . About ten years ago a mechanism occurred in EU that “ reverses charge “ which involves the transfer
of liability for VAT from the seller of goods and services to the customer . Initially, the mechanism applied as a derogation of the Sixth VAT
Directive in only a few EU member states in the limited areas of VAT taxation of large construction projects or in the purchase of raw materials. Due to efficiency of the mechanism in fight against tax evasion in the past few years, the mechanism has been incorporated in the
Council Directive 2006/112/EC, while several member state requested the implementation of the mechanism as the standard concept of
calculating VAT. Although the initiative was rejected, inclusion of this mechanism in the development strategy of VAT in the EU and the continuous expansion of range of goods and services to which the de facto is applied represents revision notice of the VAT concept in the EU.
Key words: value-added tax , the mechanism of “ reverse charge “
53
Abstract
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
UDK 005.334:336.71
10.7251/FIN1304054K
Aleksandar Kovačević*
PREGLEDNI RAD
Upravljanje bankarskim rizicima
u funkciji profitabilnosti banke
Rezime
54
Smatra se da je profitabilnost banke njena sposobnost da snosi rizike i da povećava svoj kapital. Profitabilnost banke ogleda se u formi
zadržanog profita koji je jedan od ključnih izvora generisanja akcijskog kapitala.
Banka u tržišnoj privredi i rizičnim uslovima poslovanja mora na kraju svake godine svojim prihodima da pokriva svoje rashode, plaća
porez i doprinose i pri tome da ostvari dobitak. Zato je ključni zadatak banke da putem ostvarivanja dobitka obezbjeđuje dividendu za
akcionare, potrebnu akumulaciju i programirane rezerve. Razlika između pasivnih i aktivnih kamatnih stopa predstavlja glavni izvor neto
prihoda banke.
Analiza kvantitativnih i kvalitativnih faktora profita ukazuje na značaj i nužnost upravljanja stopom profitabilnosti banke, pri čemu je važno
planiranje profita. Planiranje profita predstavlja jedinstvo strategijskog, taktičkog i operativnog planiranja poslovne aktivnosti banke.
Profitabilnost poslovanja banke može se mjeriti na tri nivoa:
(1) profitabilnost na nivou proizvoda ili usluge (tj. pojedinog računa, odnosno partije),
(2) profitabilnost na nivou pojedinačnog korisnika (komitenta i klijenta) proizvoda i usluga,
(3) profitabilnost poslovanja banke kao cjeline.
Ostvarivanjem navedenih mjera, menadžment tim će biti uspješan u maksimiranju profita banke. Primarni cilj svake banke je da upravlja
konkurentnom stopom profitabilnosti prinosa na uloženi kapital. Radi svog opstanka, rasta i razvoja, banka je motivisana da zadovolji
svoje povjerioce, svoje akcionare i društvenu zajednicu.
Ostvarivanje superiornih profitnih performansi podrazumijeva proces strategijskog upravljanja (planiranje, organizovanje i kontrolu)
rizikom banke, pri čemu se poseban akcenat stavlja na sljedeće faktore: (a) efektivno upravljanje rastom i razvojem, (b) upravljanje
izloženosti riziku kamatne stope, (c) upravljanje produktivnosti zaposlenih i (d) efikasnost upravljanja porezima.
Ključne riječi: profitabilnost banke, bankarski rizici.
UVOD – PRISTUP PROBLEMU
U uslovima finansijske i ekonomske krize, koja je vidljiva
gotovo u svim sferama života i rada, osnovano je pitanje
kako održati finansijski sistem, kao podsistem privrednog
(ekonomskog) sistema zemlje. Finansijski sistem, kao krvotok
svakog privrednog sistema, u Bosni i Hercegovini, poslije
globalne finansijske i ekonomske krize pokazuje sljedeće stanje.
Tabela 1. Struktura finansijskog sektora u Bosni i Hercegovini u periodu 2009–2012.
*
V.d. direktora Doma zdravlja, Doboj.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Iz podataka navedenih u prethodnoj tabeli vidljivo je da je u cjelokupnom finansijskom sektoru učešće banaka najveće, sa tendencijom
rasta učešća sa 82,2% (2009) na 86,1% (2012). Svi drugi koji
participiraju na ovom finansijskom tržištu imaju pad učešća, osim
društava osiguranja i reosiguranja, koji su zajedno sa bankama,
povećala učešće sa 4,3% (2009) na 5,0% (2012).
Ono što karakteriše bankarski sistem u Bosni i Hercegovini je:
– visoko učešće stranog vlasništva u ukupnom kapitalu banaka,
što je latentni (potencijalni) rizik s kojim treba računati (bez
obzira na Bečki sporazum), jer se sve strateške odluke donose
van Bosne i Hercegovine, u Beču, Klagenfurtu, Milanu…,
– cjelokupni finansijski sektor je bankocetričan, uz veoma nisko
učešće (apsolutno i relativno) ostalih finansijskih posrednika.
privlačenje štednje i stvaranje finansijskog potencijala,
optimalizaciju plasmana po osnovu kredita,
organizovanje najmodernijih oblika novčanih transfera,
obezbjeđenje finansijskih usluga i savjeta,
povezivanje domaćeg sa međunarodnim finansijskim sistemom.1
Iz prethodnih funkcija banaka proizlazi i njihov značaj u finansijskom
sistemu zemlje, koji zapravo predstavlja krvotok kojim se privreda i
drugi napajaju, u smislu depozita, čine osnovnu masu finansijskog
potencijala, dok se osnovna masa plasmana odnosi na kredite.
Poslovanje hartijama od vrijednosti još uvijek je ispod potrebnog
nivoa, što je zapravo bila i „srećna okolnost“ što se naše banke nisu
time bavile u vrijeme izbijanja globalne krize. Broj od 28 banaka u
Bosni i Hercegovini, sa kapitalizacijom od 16%, još uvijek dobrom
likvidnošću i profitabilnošću (127 miliona KM – 2012. god.) čine
jedan nezaobilazan i nezamjenjiv segment finansijksog sistema bh.
privrede. Od efikasnosti bankarskog sistema u dobroj mjeri zavise
i efekti cjelokupne bh. privrede.
Naše banke, nastale kao i sve tržišno orijentisane banke, posluju na
principima profitabilnosti, likvidnosti i stabilnosti, nastojeći pri tome
maksimirati dobit, što se grafički može prikazati na sljedeći način:
55
Iz prethodnog se može konstatovati da u Bosni i Hercegovini,
kao i u drugim zemljama kontinentalnog prava, bankama pripada
centralno mjesto u okviru finansijskog sistema, kako zbog funkcija
koje obavljaju, tako i zbog finansijskog potencijala kojim raspolažu.
S obzirom na to da su im matice-banke van Bosne i Hercegovine,
one su u prilici da na ovim prostorima nude sve razuđeniji asortiman
finansijskih proizvoda i usluga, i to:
–
–
–
–
–
1. PROFITABILNOST – CILJ IZNAD
SVIH DRUGIH CILJEVA
Osnovni motiv, pa i zvanično zakonski regulisani cilj banke je
ostvarivanje profita. Profit je osnov opstanaka banke kao finansijske institucije, a banka koja ne ostvaruje profit ne može da ima i
razvojnu perspektivu. Svi tokovi novčanih sredstava s predznakom
prihoda, rashoda i izdvajanja iz dobitka (porezi), kreiraju pokazatelje
neto dobitka, odnosno profitabilnosti banke. Ovako kreirani tokovi
novčanih sredstava u banci pretpostavljaju osnovu za formiranje
dobitka banke poslije poreza, koji kao ostatak u formi dividende
pripada vlasnicima, odnosno akcionarima banke s jedne strane i
jačanje njene kapitalne baze, s druge strane.
Akcionari i menadžment banke procjenjuju efikasnost i efektivost
ostvarivanja dugoročnih ciljeva banke, među kojima su, prije svega,
tržišna vrijednost akcija. To, u stvari, ukazuje na to da je jedan od
ciljeva banke maksimiranje tržišne vrijednosti njenih akcija. Naime,
sve banke su zainteresovane da kontinuirano povećavaju svoje
prihode i vrijednost svojih akcija. Ako to ne ostvaruju, postojeći
akcionari nastoje da prodaju svoje akcije, čime mogu nastati ozbiljni
problemi u pribavljanju novog kapitala, koji predstavlja značajan
faktor njihovog budućeg rasta. Zato je cijena akcije banke posljedica
očekivane dividende akcionara (bazirane na minimalno zahtijevanoj
stopi prinosa na akcijski kapital uz određeni prihvaćeni stepen rizika).3 Iz toga proizlazi da je maksimiranje vrijednosti banke ključni
cilj poslovanja svake od tih institucija u tržišnoj privredi.
Postoji više definicija profitabilnosti banke. Tako se smatra da je
profitabilnost pokazatelj sposobnosti banke da snosi rizike i da
povećava svoj kapital. Profitabilnost banke u formi zadržanog
profita po pravilu predstavlja jedan od ključnih (internih) izvora
generisanja akcijskog kapitala. Smatra se da se pouzdano i zdravo
poslovanje bankarskog sistema zasniva na profitabilnim i adekvatno
kapitalizovanim bankama. Za profitabilnost se smatra da je koristan
pokazatelj konkurentske pozicije banke na bankarskom tržištu i da
reprezentuje kvalitet poslovne politike i njenog menadžment tima.
Naime, banka kao finansijska institucija mora da bude kompenzovana za obezbjeđivanje prednosti u konkurentskoj borbi na tržištu.
To joj omogućava održavanje određenog rizičnog profila koji pruža
zaštitu od njenih kratkoročnih poslovnih problema.2
Banka u tržišnoj privredi i sve rizičnijim uslovima poslovanja mora
svojim prihodima da pokrije svoje rashode, izdvoji za porez i pri
tome da ostvari profit. Stoga se od banke zahtijeva da posebnu
pažnju usmjerava na razliku između visine kamatnih stopa koje
plaća depozitarima i visine kamatnih stopa koje naplaćuje od
korisnika zajmova. Razlika između pasivnih i aktivnih kamatnih
stopa predstavlja glavni izvor profita. Pri tome, banka nastoji
izbalansirati svoje konkurentske sposobnosti i mogućnosti kako
prema depozitarima, tako i prema zajmoprimcima. Kamata plaćena
depozitarima treba da bude dovoljno visoka kako bi zainteresovala
štediše i depozitare, dok kamate i provizije koje snose zajmoprimci
moraju biti dovoljno niske da bi generisali banci potrebne prihode.
Takvu usklađenost tokova novčanih sredstava može obezbijediti
1
2
3
Srboljub Jović: Bankarstvo, Naučna knjiga, Beograd, 1990, str. 26.
Hennie van Greuning i Sonja Brajović-Bratanović: Analiza i upravljanje bankarskim rizicima – Pristupi za ocjenu organizacije upravljanja rizicima i izloženosti finansijskom riziku, drugo izdanje, prevod, Mate, Zagreb, 2006, str. 81–98.
Modifikovano prema: Peter S. Rose: Menadžment komercijalnih banaka, četvrto izdanje, prevod, Mate, Zagreb, 2003, str. 156–159.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
samo banka koja ima dobro planiranu marketing strategiju svojih
proizvoda i usluga, kako onih usmjerenih ka depozitarima, tako i
onih usmjerenih ka zajmotražiocima. Formiranje prihoda, rashoda
i profita banke prikazuje slika 1–1.
Slika 1–1.: Tokovi formiranja profita banke
Vrijednost akcija banke imaće tendenciju rasta u sljedećim okolnostima: (1) usljed tržišnog rasta budućih dividendi ili povoljnih
akvizicija banke, (2) pada stepena rizika banke zbog rasta kapitala
ili smanjenja kreditnih gubitka, (3) rast dividendi se povećava usljed
pada rizika banke. Uvijek ostaje opcija akcionara, ukoliko nisu zadovoljni visinom isplate dividende, da dobijena sredstva dividende
jednostavno ulože u kupovinu akcija druge banke ili će dobijena
novčana sredstva usmjeriti u drugi sektor privrede.
56
Najbolji način da se istraže izvori profitabilnosti jeste kalkulisanje
performansi u ključnim područjima na kojima se ostvaruju prihodi
banke. Tu postoje četiri ključne kvantitativne mjere:4
(1) neto kamatna margina (obično se izražava kao postotak od prosječne
produktivne aktive, a nekad se prikazuje poslije odbitka kreditnih
gubitaka, poznata kao gubitkom a|ustirana margina),
(2) nekamatni prihod prema ukupnom prihodu (proporcija ukupnog
prihoda, računajući nekamatne izvore),
(3) operativni troškovi po novčanoj jedinici ukupnog prihoda (procjene
izvedene koliko novčana jedinica troškova generiše prihoda),
(4) rezervacije za kreditne gubitke prema prosječnim kreditima
(mjerenje kvaliteta kredita i rizika).
Navedeni kvantitativni pokazatelji predstavljaju bazu za racio analizu
uspješnosti banke u ovom segmentu poslovanja.
2. FAKTORI RIZIKA
PROFITABILNOSTI BANKE
Upravljanje stopom profitabilnosti banke podrazumijeva organizovane napore menadžment tima i borda direktora na ostvarivanju
maksimalne profitne stope banke. Pri tome treba imati u vidu da na
stopu profitabilnosti banke utiču brojni eksterni i interni faktori. Pri
tome, profitabilnost banke se može posmatrati statički i dinamički.
Statički koncept profitabilnosti podrazumijeva da profitabilnost
može da bude iskazana na osnovu stvarnog ili planiranog stanja na
određeni dan. Dinamički koncept profitabilnosti polazi od činjenice
da se profitabilnost mijenja svakog momenta pod dejstvom velikog
broja kvantitativnih i kvalitativnih faktora, koji permanentno utiču
na visinu prihoda i rashoda i profit banke.
Na obim, strukturu i kretanja pozicija u okviru aktive i pasive bilansa
banke utiču brojni spoljni i unutrašnji faktori: (1) menadžment tim
banke, (2) ekonomski uslovi poslovanja, (3) veličina banke, (4) aktivne i pasivne kamatne stope, (5) konkurentski uslovi, (6) postotak
uposlenih raspoloživih resursa, (7) dobici i gubici na hartijama od
vrijednosti, (8) gubici na kreditima i obnovljeni krediti, (9) visina
poreskih stopa i dr., što se vidi na sljedećoj slici.
Slika 2–1: Eksterni i interni faktori profitabilnosti banke5
4
5
Ibidem, str. 272.
Nenad M. Vunjak, Uroš N. Đurčić, Ljubomir D. Kovačević: Korporativno i investiciono bankarstvo, redaktor: Nenad M. Vunjak, Proleter a.d. Bečej, Ekonomski fakultet,
Subotica, BLC Banja Luka, Koledž, Subotica, 2008, str. 139.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
jasnim ciljevima i strategijom su efikasnije i efektivnije od onih koje
to nemaju. Veličina banke je faktor koji ukazuje na to da su male
banke manje profitabilne nego velike. Postotak uposlenih resursa,
odnosno visina i iznos produktivne aktive utiču na rast prihoda i
profitabilnosti banke. Posebno se to odnosi na iznos i srazmjeru
aktive, koja će biti alocirana na kredite i na hartije od vrijednosti,
što zavisi od mnogih faktora, uključujući i likvidnost banke. Dobici i
gubici u portfoliju hartija od vrijednosti takođe utiču na profitabilnost
banke. Kada se hartije prodaju, banka ostvari dobitak ili gubitak.
Međutim, banka drži portfolio hartija od vrijednosti radi prihoda, ali
i radi likvidnosti. Konačno, gubici na kreditima i obnovljeni krediti
imaju uticaj na profitabilnost banke. Ono što zabrinjava je podatak
da je u bh. bankarstvu 13,4% problematičnih (nekvalitetnih) kredita,
što je popriličan rizik. Zato nam se čini interesantnom sektorska
struktura kredita poslovnih banaka.
- na kraju perioda, u milionima KM – %
57
Iako banka ne može da utiče na eksterne faktore profitabilnosti, ona
mora da im prilagođava svoje poslovanje. Stabilnost ekonomskih
uslova okruženja u kojem banka posluje, najneposrednije utiču
na prihode, rashode i profit banke. Od veličine i dinamike njihovih
promjena, zatim kamatnih stopa, posebno od razlike između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa (interest rate spread), umnogome
zavisi i nivo profitabilnosti banke. Konkurentska pozicija banke i
širina tržišta utiču na profitabilnost preko cijene kredita i obima
sredstava kojima banka raspolaže, kao i preko porasta kamatnih
stopa koje banka treba platiti na ta sredstva. Isto tako, od visine
poreskih stopa zavisi veličina profita banke. Ono što je bitno,
banka ima potpunu kontrolu nad internim faktorima profitabilnosti.
Za menadžment tim se smatra da je ključni faktor profitabilnosti
banke pošto njegove aktivnosti obuhvataju: planiranje, organizovanje (zaposlene i poslove) i kontrolu izvršavanja poslova. Banke sa
Tabela 2.1.:Sektorska struktura kredita komercijalnih banaka6
Međutim, u nastavku ćemo ukazati na kvalitativne faktore rasta rijetko dovoljni da bi se izvela ova procjena. Zato treba razmotriti
profita, odnosno na vjerovatnoću da će profit nastaviti rasti u ključne faktore procjene kvaliteta profita, uključujući i izvore neto
odnosu na prethodni period. Naime, priroda i izvori profitnih per- kamatnog prihoda, izvore nekamatnih prihoda i značaj netradiciformansi moraju da budu procijenjeni preko finansijskih izvještaja onalnih aktivnosti i troškova. Analiza kvantitativnih i kvalitativnih
bilansa stanja i bilansa uspjeha. Pri tome je od izuzetnog značaja faktora profita ukazuje na značaj i nužnost upravljanja stopom
važnost procjene da li su abnormalne poslovne okolnosti uticale na profitabilnosti banke, pri čemu je važno planiranje profita, koja se
formiranje profita u prošlosti. Međutim, raspoloživi javni podaci su sastoji od četiri faze.
Slika 2–2. Faze ciklusa planiranja profita banke7
6
7
Centralna banka BiH.
Nenad M. Vunjak, Uroš N. Đurčić, Ljubomir D. Kovačević: Korporativno i investiciono bankarstvo, redaktor: Nenad M. Vunjak, Proleter a.d. Bečej, Ekonomski fakultet,
Subotica, BLC Banja Luka, Koledž, Subotica, 2008, str. 140.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
U skladu sa prethodnom slikom, planiranje profita predstavlja jedinstvo strategijskog, taktičkog i operativnog planiranja poslovne
aktivnosti banke. U prvoj fazi se određuju ključni elementi procesa
planiranja: kolika će biti ukupna sredstva, zatim kolika produktivna
aktiva i kakva će biti njena struktura (krediti i hartije od vrijednosti),
što čini osnovu profitnih ciljeva u profitnim centrima na nivou banke.
U drugoj fazi se definišu mogući scenariji performansi na osnovu
stope rasta, cijene novca, stope prinosa, inflacije i slično. Treća
faza odnosi se na usaglašavanje operativnih planova sa taktičkim
i strategijskim planom kako bi se izbalansirale relacije troškova,
budžeta, obaveza i kapitala. Četvrta faza odnosi se na donošenje
odluka o planovima, te priprema za njihovo izvršavanje. Navedeni
plan profita predstavlja operativni plan akcija koji obezbjeđuje okvir
za donošenje poslovnih odluka.
3. MJERENJE RIZIKA NOVČANIH TOKOVA
I PROFITABILNOSTI BANKE
Profitabilnost poslovanja banke može se mjeriti na više načina i
na više nivoa. Poznato je da se profitabilnost banke može mjeriti
na tri nivoa:
(1) profitabilnost na nivou proizvoda ili usluge (tj. pojedinog računa,
odnosno partije),
(2) profitabilnost na nivou pojedinačnog korisnika (komitenta i
klijenta) proizvoda i usluga,
(3) profitabilnost poslovanja banke kao cjeline.8
(1) Profitabilnost pojedinog proizvoda ili usluge, odnosno pojedinačnog računa ili partije, obuhvata sljedeće ključne elemente:
58
1.
2.
3.
4.
5.
6.
strukturu zarade,
ukupnu zaradu,
analizu izdataka (troškova),
dodatne stavke (prema potrebi),
ukupne izdatke (troškove),
neto profit (ili gubitak).
(2) Profitabilnost na nivou korisnika proizvoda i usluga ili profitabilnost na nivou pojedinačnog komitenta i klijenta banke može se
izračunati i dinamički pratiti preko sljedećih ključnih elemenata:
1. iznos kredita,
2. izvor i korišćenje sredstava za kredit,
3. prosječan saldo kredita,
4. neto saldo sredstava za ulaganje,
5. drugi iznosi,
6. neto korišćena sredstva,
7. prihodi i troškovi,
8. prihodi od kredita,
9. troškovi kredita,
10. ukupni troškovi kredita,
11. neto prihod prije poreza,
12. mjere profitabilnosti:
a) prinos na alocirani kapital,
b) prinos na neto korišćena sredstva,
c) prinos na ukupno pozajmljena sredstva.
(3) Profitabilnost poslovanja banke kao cjeline. Menadžment tim svake
banke u uslovima date sredine i regulatornih prinuda preduzima
mjere radi: (a) maksimiranja prihoda, uključujući kamate i provizije,
(b) minimiziranja troškova, uključujući kamate i opšte troškove i (c)
izbjegavanja poreza (tzv. zaštitni prihod, tj. prihod na koji se ne plaća
porez, odnosno koji je oslobođen plaćanja poreza).
Ostvarivanjem navedenih triju mjera, menadžment tim će biti
uspješan u maksimiranju profita banke. Mjerenje profitabilnosti ukupnog poslovanja banke podrazumijeva primjenu određenih modela
izračunavanja i iskazivanja profitabilnosti, od kojih su najvažnije i
prihvaćene kao opšti standard sljedeće mjere:
(a) Prinos na ukupno angažovana sredstva odnosno ROA (return
on assets). Definiše se kao neto prihod podijeljen ukupnim ili
prosječnim sredstvima (aktiva). Mjerenje profitabilnosti je po
novčanoj jedinici sredstava i smatra se jednim od najboljih
računovodstvenih mjerenja opštih performansi svake firme pa
i banke (ROE = ROA x EM, ROA = ROE : EM).
(b) Multiplikator akcijskog kapitala EM (equity multiplier). To je racio
ukupnih sredstava prema ukupnom akcijskom kapitalu (EM =
ROE : ROA, ROE : (PM X AU)).
(c) Iskorišćenost sredstava AU (asset utilization). To je ukupni prihod
podijeljen ukupnim ili prosječnim sredstvima, koji izražava
mjerenje prihoda po novčanoj jedinici sredstava.
(d) Prinos na akcijski kapital ROE (return of equity). Definiše se
kao neto prihod podijeljen ukupnim ili prosječnim akcijskim
kapitalom. Izražava mjerenje profitabilnosti s aspekta akcionara.
Može biti dekomponovan u mjerenje performansi i leveridž
faktora (ROE = ROA x EM).
4. UPRAVLJANJE RIZIKOM
NOVČANIH TOKOVA
I PROFITABILNOŠĆU BANKE
Upravljanje konkurentnom stopom profitabilnosti prinosa na uloženi
kapital je primarni cilj svake banke kao finansijskog posrednika
i samostalne finansijske institucije. Radi svog opstanka, rasta i
razvoja, banka je motivisana da zadovolji: (1) svoje povjerioce
(štediše, depozitare, kreditore), (2) svoje akcionare (vlasnike običnih
i povlašćenih akcija) i (3) društvenu zajednicu (preko kontrolnih i
rejting institucija), što prikazuje slika 4–1.
Slika 4–1. Motivi i ciljevi poslovanja savremene banke9
8
9
Ibidem, str. 141.
Joseph F. Sinkey, Jr.: Commercial Bank Financial Managrment in the Financial Services Industry, Third Edition, MacMillan Publishing Company, New York, 1989, str.
271.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Ostvarivanje uspjeha i održavanje konkurentske stope profitabilnosti
sa sve većim prisustvom rizika u poslovnom okruženju banaka postaje sve zavisnije od sljedećih faktora: (a) veličina, odnosno obim
poslovanja banke, (b) struktura, odnosno miks izvora sredstava
(pasiva), (c) struktura, odnosno miks korišćenja sredstava (aktiva),
(d) cijene proizvoda i usluga, (e) primijenjena tehnologija, (f) kontrola
svih izdataka i (g) tip organizacije banke.
Smatra se da je veličina banke mjerena ukupnim zbirom aktive i
pasive prvi preduslov za ostvarivanje ekonomije obima i ekonomije
dometa.10 Banke sa velikim obimom poslovanja su konkurentnije,
mogu više da troše na inovacije, treninge i vještinu zaposlenih i
da među prvima sebi priušte primjenu nove tehnologije. Struktura
pasive ili miks izvora sredstava utiče na uspjeh i stabilnost ostvarivanja uspjeha ako ima veće učešće tzv. core depozita, kao i sa nižim
stopama fluktuacije oročenih depozita. Veće učešće pozajmljenih
sredstava (uzetih kredita na tržištu novca) nosi sa sobom i veću
cijenu, a njihovi rokovi vraćanja su obično kraći.
Struktura aktive, koja se prvenstveno odnosi na miks korišćenja
sredstava, tj. odnos produktivne i neproduktivne aktive, veoma
je bitna s aspekta generisanja budućih prihoda, kao i prinosa na
ukupnu aktivu banke. Isto tako, važan je i odnos u okviru ukupnih
plasmana, tj. plasiranih u kredite i u hartije od vrijednosti, kao i
veličine banke. Naime, poznato je da su krediti primarni izvor prihoda svake komercijalne banke, ali i da su to najrizičniji klasični
bankarski poslovi, pa ovaj odnos treba da bude primjeren izboru
svake banke. Osim toga, treba voditi računa i o sljedećoj činjenici:
što je banka veća, manje je važan faktor portfolio miksa u oblikovanju profitnih performansi.
U vremenu brzih promjena, politika cijena postaje kritični faktor
profitnih i uspješnih performansi banke. Naime, u tržišnoj ekonomiji, kada tržište određuje vrstu i visinu kamatnih stopa depozita
i kredita, banka je izložena brojnim uticajima na kretanja razlike
izme|u aktivnih i pasivnih kamatnih stopa. Da bi se ublažili negativni
efekti ovih kretanja, ovdje su prisutne dvije tendencije: smanjenje
operativnih troškova i povećanje operativnih prihoda preko različitih
usluga komitentima i klijentima. Rjeđe se ide na varijantu većeg
obima plasmana u kredite, mada je tu veća profitabilnost.
Promjene u primijenjenim tehnologijama u bankama izazvale su
pravu revoluciju u bankarskom poslovanju. Danas se, u odnosu
na proteklu deceniju, neuporedivo lakše sakupljaju informacije,
nude i prodaju proizvodi i usluge, vrši obavljanje platnog prometa i
slično. Elektronska plaćanja i naplate (e-banking) zahvatili su veliki
dio privrede (office banking) i stanovništva (home banking). To je
u bankama izazvalo različite optimume primjene u zavisnosti od
veličine i poslovne orijentacije svake banke.
Nema sumnje da visokoprofitne banke imaju bolju kontrolu svojih
operativnih troškova i kamatnih izdataka nego prosječne i niskoprofitne banke. Tome doprinosi i izabrani tip organizacije i organizacione strukture banke, kao jedan od faktora koji utiču na njenu
profitabilnost. Mada je o tome relativno malo studija, smatra se da
postoje razlike u troškovima, produktivnosti i efikasnosti izme|u
sistema banke sa mnogo filijala, bankarske holding kompanije,
finansijskih konglomerata i malih banaka.
Ostvarivanje superiornih profitnih performansi podrazumijeva proces strategijskog upravljanja (planiranje, organizovanje i kontrolu)
rizikom banke, pri čemu se poseban akcenat stavlja na sljedeće
faktore: (a) efektivno upravljanje rastom i razvojem, (b) upravljanje
izloženosti riziku kamatne stope, (c) upravljanje (visokom) produktivnosti zaposlenih i (d) efikasnost upravljanja porezima, što
se vidi u slici 4–2.
Slika 4–2. Faktori superiornih profitnih performansi banke11
(a) Efektivno upravljanje rastom i razvojem banke. Visokoprofitne
banke obično brže rastu od banaka sa prosječno ostvarenim
zaradama, pošto one pažljivo upravljaju svojim rastom i čvrsto
drže pod kontrolom potencijalni rast operativnih troškova.
Istraživanje je pokazalo da se s povećanjem učešća banke na
tržištu povećava i njena profitabilnost.
10
11
(b) Upravljanje izloženošću riziku kamatne stope. Visokoprofitne
banke efektivno koriste hedžing tehnike upravljanja rizikom kamatne stope, kao što su GAP analiza, DURATION analiza, finansijski fjučersi i opcije. Ako se ove tehnike koriste stručno, one
mogu znatno doprinijeti profitabilnosti banke na dva načina:
suprotstavljanjem šteti operativne margine od rasta kamatnih
U Sjedinjenim Državama se smatra da banka s aktivom ispod USD 25 miliona ne može biti profitabilna, niti da ostvaruje domete na druga tržišta.
Ibidem, str. 272.
59
Naime, banka mora da teži nivou profita koji će zadovoljiti njene
povjerioce i akcionare visinom prinosa na njihova sredstva, tako
da ima dovoljno kapitala i dugoročnog duga za efikasno, efektivno
i sigurno poslovanje. S druge strane, banka mora da zadovolji i
nivo društvene efikasnosti upravljanja sredstvima, što se utvrđuje
pregledima kontrolnih agencija i prati od strane rejting institucija.
Bankarski menadžeri su svjesni činjenice da navedene ciljeve nije
lako ostvariti, pogotovo u rizičnim uslovima, gdje su promjene
učestale, a odstupanja u promjenama veoma izražena.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
troškova na depozite i kompenzovanjem gubitaka na hartijama
od vrijednosti i kreditima prema negativnim promjenama kamatnih stopa na tržištu.
Neto kamatna margina velikih banaka često je ključni faktor u determinisanju godišnje profitabilnosti i ona je osjetljivija na promjene kamatnih stopa od neto kamatnih margina malih banaka.
Margina između kamatnih stopa na aktivu i kamatnih stopa na
pasivu daleko je važnija nego sam pravac promjena kamatnih
stopa u određivanju šta se dešava s profitom banke. Očigledno
je da superiorne performanse u bankama danas zavise od brojnih
dugoročnih i kratkoročnih odluka kojima se oblikuju nivoi autputa,
izloženosti riziku i efikasnosti kojom svaka banka reaguje na promjene potreba korisnika svojih proizvoda i usluga.
(c) Produktivnost zaposlenih. Visokoprofitne banke imaju više
stope neto prihoda, sredstava i prihoda nego niskoprofitne i,
saglasno tome, obezbjeđuju svojim zaposlenima veće plate
i bonuse. Poboljšanje produktivnosti zaposlenih u bankama
zahtijevaće ubuduće bolje analize i poznavanje troškova banke
i efektivno korišćenje dugoročnog i kratkoročnog planiranja.
Treba pri tome imati u vidu da će korist od produktivnosti
zahtijevati otvorenost ka promjenama, agresivnije korišćenje
automatizacije, kontinuitet istraživanja tržišta, performansama
orijentisan menadžment, brigu o karijeri i poboljšanje programa
obuke. Čini se interesantnim sagledati kretanje kamatnih stopa
u prethodnom periodu u bankarskom sektoru Bosne i Hercegovine.
60
Tabela 4. 1. Kretanje kamatnih stopa u bankarskom sektoru BiH12
(d) Efikasnost upravljanja porezima. Kontrola nad izdacima za poreze
i efektivan menadžment nad zaradama koje podliježu ili ne
podliježu porezima obično su superiorni u okviru visokoprofitnih
banaka. Smatra se da će ovaj faktor biti još važniji u budućem
poslovanju banaka u cilju ostvarivanja visokih performansi.
5. MEĐUZAVISNOST LIKVIDNOSTI,
SOLVENTNOSTI I PROFITABILNOSTI BANKE
Odmah na početku treba razmotriti dejstvo principa likvidnosti
nasuprot dejstvu principa solventnosti banke. Biti solventan podrazumijeva sposobnost pokrivanja gubitaka koji mogu nastati iz
mnogih razloga:13
(1) visoka baza troškova komparirana u odnosu na zaradu (poslovni rizik),
(2) neplaćanje kredita zbog stečaja nekih klijenata (kreditni rizik),
(3) loša trgovinska pozicija hartija od vrijednosti (tržišni rizik),
(4) na operativnoj strani (operativni rizik),
(5) značajni troškovi mogu nastati legalnom kompenzacijom ili
uzrokovani od strane tehničkih sistema, nagovještavajući
mogućnost sjedinjavanja.
Rizici se mogu materijalizovati pojedinačno ili u kombinaciji
više njih. U svakom slučaju, ako iz bilo kojih razloga bilans uspjeha bude negativan, plaćanja izlaze mimo amortizacione zone
12
13
ograničenja koju predstavlja kapital banke. Zbog toga Bazelski komitet naglašava važnost kapitala u pojedinačnim racijima
kreditnog i tržišnog rizika prema kapitalu kao ključne elemente
supervizorske kontrole. To znači da bi moguća reakcija mogla da
bude niži rizični raciji i veći kapitalni amortizer, a to znači i bolji
kvalitet solventnosti, a time i manji rizik likvidnosti.
To na neki način može da bude tačno, ali uz rezerve koje su u
formi kapitala raspoložive za teret gubitaka. Sve vrijeme dok kapital pokriva gubitke, banka je solventna. A da li može banka istovremeno da plaća svoje račune? Pri tome treba imati u vidu da kapital
može da bude investiran u aktivu koja se ne može lako pretvoriti
u gotovinu. Međutim, plaćanja se obavljaju gotovinom. Ako se ne
mogu obavljati plaćanja, banka je nelikvidna, sa svim konsekvencama koje slijede u takvoj situaciji. Očigledno je da ona može biti u
isto vrijeme i solventna i nelikvidna.
Kakav je odnos između solventnosti i likvidnosti? Solventnost je
uslovljena postojanjem viška kapitala da se pokriju gubici. U užem
smislu, solventnost figurira i kao izraz adekvatnosti kapitala. U
širem smislu, zahtijeva dodatno postojanje spremnog raspoloživog
novca kada treba obaviti plaćanja. Drugim riječima, zdrava kapitalna baza je neophodan uslov, ali nije sama sebi dovoljna. Dakle,
postoji približna veza sa drugim načinom. Da bi bila likvidna, banka
na prvome mjestu mora da bude solventna. Ako ostane bez kapitala, ona u tom slučaju neće imati novca ni da plaća račune. Pozitivan status solventnosti je preduslov da banka bude likvidna. Pošto
je likvidnost u kontrastu sa solventnosti povezana sa gotovinom,
moguće je da banka istovremeno bude solventna i nelikvidna.
Centralna banka BiH.
Rudolf Duttwiler: Managing Liquidity in Banks – A Top Down Approach, Wiley Finance, 2009, str. 10.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
Profitabilnost predstavlja efikasnost upotrebe angažovanih sredstava, tj. može da bude efikasnost ukupnih sredstava (aktive) banke kao finansijske institucije i u kojoj mjeri je racionalno investiran akcijski kapital. Naime, za mjerenje profitabilnosti postoji više
modela, među kojima su najznačajnija dva: (1) profitabilnost mjerena odnosom ostvarenog profita (poslije poreza) prema ukupno
angažovanim prosječnim sredstvima banke (ROA) i (2) profitabilnost mjerena ostvarenim profitom (poslije poreza) prema ukupnom
akcijskom kapitalu banke (ROE).
Likvidnost utiče na racio profitabilnosti banke ROA na dva načina.
Prvi je da se povećanjem ili smanjenjem volumena ukupno angažovanih sredstava utiče na rezultat, odnosno visinu racija profitabilnosti banke. To se dešava u slučajevima većeg ili manjeg
pozajmljivanja sredstava14 za rješavanje pitanja likvidnosti banke.
Drugi način je da se preko visine uticaja na povećanje ili smanjenje
profita takođe utiče na visinu koeficijenta profitabilnosti banke. To
se dešava kada je banka prinuđena da plaća veću ili manju cijenu,
odnosno realnu kamatnu stopu na pozajmljena sredstva za rješavanje svoje likvidnosti. Kada je u pitanju profitabilnost ROE banke
kao odnos profita prema akcijskom kapitalu, uticaj likvidnosti na
profit je izražen preko cijene za pozajmljena sredstva likvidnosti.
Pet tipova koeficijenata (racija) predstavlja prilično dobru mjeru
efektivnosti specifične poslovne aktivnosti, strukture troškova,
nivoa likvidnosti i profitabilnosti. Ako je profitabilnost osnovni cilj,
odnos između ovih pet kritičnih elemenata finansijskih racija međusobno je potencijalno konfliktan i uslovljen, tako da svi utiču na
nivo profitabilnosti, kao na narednoj slici.
Bankarski menadžeri posluju u institucionalnoj i ekonomskoj sredini koja se stalno mijenja i postaje sve kompleksnija. Kvalitet
kredita uveliko može uticati na likvidnost banke. Zbog toga, u
procesu odobravanja kredita kreditni menadžeri i referenti moraju
poznavati uslove u kojim posluje svaki zajmotražilac, njegove planove i perspektivu razvoja. Dalje, kreditor treba da poznaje uticaj
sredine, međunarodne konkurencije i zakona i propisa koji se odnose na poslovanje zajmotražioca. Zato se s pravom smatra da
kreditni referenti imaju ključnu poziciju u poslovanju banke. Oni
imaju dvostruku ulogu: donošenje odluka o kreditu kao o glavnom
dijelu plasmana sredstava banke i dnevno zadovoljavanje potreba
komitenata banke za kreditom. Zato je neophodno da kreditni
menadžeri harmonizuju poslovanje kreditnog portfolija sa ostalim plasmanima banke. To uključuje i zaštitu kreditnih plasmana
putem: (1) izbjegavanja odobravanja loših kredita (uz mogući gubitak), (2) ubrzavanja toka gotovine (cash flow) preko intelektualne
pomoći i napora i (3) povećavanja profitabilnosti preko produženja
kredita.
ZAKLJUČAK
Profitabilnost poslovanja banke kao finansijske institucije predstavlja ključni princip dugoročnog poslovanja i njene stabilnosti.
Banka koja nije profitabilna, pogotovo duže od godinu dana, prema
propisima, nema uslova da nastavi kontinuitet uspješnog poslovanja jer potpada pod udar zakonskih propisa o sanaciji ili bankrotu.
Rast profitabilnosti omogućava da banka ostvaruje sopstveni rast i
razvoj, koji se manifestuje u ostvarenju većeg profita, a time i većih
mogućnosti banke za veće plate, ulaganje u obrazovanje, savre-
14
15
menu tehnologiju, veću solventnost, što omogućava pretpostavke
ne samo za opstanak na tržištu, već i za još brži rast i razvoj. Pri
tome treba imati u vidu da profitabilnost obuhvata tokove novčanih
sredstava koji predstavljaju prihode, rashode i izdvajanja (doprinose, poreze) banke po svim osnovama i kao rezultat se iskazuje
profit ili neto prihod poslije poreza.
IZVORI
1. Vunjak, M. Nenad, Đurčić, N. Uroš, Kovačević, D. Ljubomir: Korporativno i investiciono bankarstvo, redaktor: Nenad M. Vunjak,
Proleter a.d. Bečej, Ekonomski fakultet, Subotica, BLC Banja
Luka, Koledž, Subotica, 2008.
2. Vunjak, M. Nenad, Đurčić, N. Uroš, Kovačević, D. Ljubomir:
Strategijski menadžment u bankarstvu, redaktor. Vunjak M.
Nenad, Proleter a. d. Bečej, Ekonomski fakultet Subotica, Internacionalni univerzitet Travnik, Subotica, 2011.
3. Vunjak, M. Nenad, Đurćić, N. Uroš, Kovačević, D. Ljubomir: Korporativno bankarstvo, Ekonomski fakultet, Subotica, 2013.
4. Greuning, van Hennie i Brajović-Bratanović, Sonja: Analiza i upravljanje bankarskim rizicima – Pristupi za ocjenu organizacije
upravljanja rizicima i izloženosti finansijskom riziku, drugo izdanje, prevod, Mate, Zagreb, 2006.
5. Duttwiler, Rudolf: Managing Liquidity in Banks – A Top Down
Approach, Wiley Finance, 2009.
6. Živković, Aleksandar, Kostić, Borko, Stankić, Rade: Bankarsko
poslovanje i platni promet, Ekonomski fakultet, Beograd, 2004.
Profitabilnost banke zavisi od mnogobrojnih faktora na strani prihoda i na strani rashoda banke. Ključni uticaj na visinu ukupnih prihoda banke imaju kamatni prihodi
na koje mogu uticati i brojni rizici, kao što je promjena tržišnih kamatnih stopa, neplaćanje kamatnih prihoda itd. Ali i pozajmljena sredstva za likvidnost, pored
neplaćene kamate, uzeta i za neplaćanje rata kredita (default risk) utiču na povećanje kamatnih troškova, što utiče na smanjenje profita banke.
Nenad M. Vunjak, Uroš N. Đurčić, Ljubomir D. Kovačević: Strategijski menadžment u bankarstvu, redaktor Nenad M. Vunjak, Proleter a. d. Bečej, Ekonomski fakultet
Subotica, Internacionalni univerzitet Travnik, Subotica, 2011, str. 157–158.
61
Slika 5–1. Potencijalna konfliktnost principa i rizika banke15
Naučni časopis za ekonomiju - 04/13
7. Mikerević, Dragan: Finansijski menadžment, Ekonomski
fakultet, SRR Republike Srpske, Finrar, Banjaluka, 2011.
8. Plakalović, Novo: Monetarna ekonomija – Teorija, institucije i
politika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo, 2004.
10. Sinkey, F. Joseph, Jr.: Commercial Bank Financial Managment
in the Financial Services Industry, Third Edition, MacMillan
Publishing Company, New York, 1989.
11. Ćirović, Milutin: Bankarstvo, treće izdanje, Naučno društvo Srbije, 2007.
9. Rose, S. Peter: Menadžment komercijalnih banaka, četvrto izdanje, prevod, Mate, Zagreb, 2003.
Abstract
It is believed that the profitability of the bank is ability to bear risk and to increase their capital . Profitability of banks is reflected in the
form of retained profits , which is one of the key sources of generating equity.
Bank in a market economy and risky conditions of business needs for their income to cover their expenses and pay taxes at the end
of the year and thereby generate profit . Therefore, the key task of the bank is to obtain profit by providing a dividend to shareholders ,
necessary accumulation and projection of reserves. The difference between the deposit and lending interest rate is the main source of
net income of the bank .
The analysis of quantitative and qualitative factors of profit indicates the importance and necessity of managing the profitability bank
rate in which profit planning is important. Profit planning represents the unity of strategic , tactical and operating- planning business
activities of the bank .
The profitability of the bank’s operations can be measured at three levels:
( 1 ) profitability on the level of products or services (ie, individual account or party )
( 2 ) profitability on the level of individual user ( the client) products and services ,
( 3) The profitability of the bank as a whole.
62
By implementing the above mentioned measures , the management team will be successful in maximizing the profits of the bank. The
primary goal of each bank is to manage the profitability of competitive rate of return on invested capital . For its survival, growth and
development, bank is motivated to satisfy : its creditors , its shareholders and the community .
Achieving superior profit performance involves a process of strategic management (planning , organizing and controlling ) of bank risks,
with a special emphasis on the following factors : (a ) effective management of growth and development, ( b ) managing exposure to
interest rate risk , (c ) management of employee productivity , and ( d) the effectiveness of tax administration .
Keywords: profitability of the bank, bank risks.
NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU – 04/13
ISSN 1986-812X
Financing
Nau~ni ~asopis za ekonomiju
Broj 4, godina IV, decembar 2013. godine
U OVOM BROJU
Jovan Rodić
OSNIVAČKI BILANS PRIVREDNOG DRUŠTVA
Nedeljko Milaković
AKUTNI PROBLEMI EKONOMSKE TEORIJE I PRAKSE
Dinka Antić
EKSPANZIJA MEHANIZMA „OBRNUTOG TEREĆENJA"
– UVOD U REVIZIJU KONCEPTA PDV-A?
4
www.financingscience.org

5 ubica biznisa - Unija Poslodavaca Crne Gore

KANTONALNO JAVNO KOMUNALNO PREDUZEĆE "VODOVOD I

Poštovani korisnici, Pošto je došlo da izmjena

Naučni časopis "Financing" - Broj 2 Godina 3 / jun 2012.

Odjeljak 1 – Mogu li koristiti IFRS za mala i srednja preduzeća?

22 Lekcije za komuniciranje u međunarodnom marketingu

Abstract - Slobomir P Univerzitet

Osnovna sredstva

Rezime - Financing

FACT SHEET 01 Bosna i Hercegovina

Pročitajte članak u .pdf formatu.