Food and Agriculture Organization of the United Nations Project GCP/RER/019/LUX Development Assistance to Farmers in Remote Areas of Montenegro and Kosovo OVČARSTVO 0 OVČARSTVO Project GCP/RER/019/LUX Development Assistance to Farmers in Remote Areas of Montenegro and Kosovo Regional Office for Europe and Central Asia Food and Agriculture Organization of the United Nations This publication has been produced with the assistance of Professor Bozidarka Markovic, Ph.D and core consultant. FAO is grateful for her contribution to this project and its forerunners over a sixyear period. Results of the project sheep breeding activities stand as lasting testament to her knowledge and commitment. 1 The designations employed and the presentation of material in this publication do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the Food and Agriculture Organization on of the United Nations (FAO) concerning the legal or development status of any country, territory, city or area or of its authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries. The mention of specific companies or products of manufacturers, whether or not these have been patented, does not imply that these have been endorsed or recommended by FAO in preference to others of a similar nature that are not mentioned. All rights reserved. FAO encourages reproduction and dissemination of material in this publication. Non-commercial uses will be authorized free of charge. Reproduction for resale or other commercial purposes, including educational purposes, may incur fees. Applications for permission to reproduce or disseminate FAO copyright materials and all other queries on rights and licences, should be addressed by e-mail to copyright@fao.org or to the Chief, Publishing Policy and Support Branch, Office of Knowledge Exchange, Research and Extension, FAO,Viale delle Terme di Caracalla, 00153 Rome, Italy. 2 SADRŽAJ ZNAČAJ OVČARSTVA ................................................................................................................. 5 OVČARSTVO U CRNOJ GORI .......................................................................................................... 5 PREDNOSTI I NEDOSTACI OVČARSKE PROIZVODNJE.......................................................................... 6 SISTEMI I PRAVCI OVČARSKE PROIZVODNJE......................................................................... 7 SISTEMI OVČARSKE PROIZVODNJE U CRNOJ GORI ........................................................................... 7 PRAVCI PROIZVODNJE U OVČARSTVU.............................................................................................. 8 RASE OVACA ............................................................................................................................... 9 NAJZNAČAJNIJE AUTOHTONE RASE OVACA IZ CRNE GORE I OKRUŽENJA ................. 10 SJENIČKA RASA .......................................................................................................................... 10 PIVSKA PRAMENKA ..................................................................................................................... 11 BARDOKA .................................................................................................................................. 12 LJABA........................................................................................................................................ 13 PIROTSKA OVCA ......................................................................................................................... 14 OVČEPOLJSKA RASA ................................................................................................................... 14 CIGAJA ...................................................................................................................................... 15 PLEMENITE RASE OVACA KOJE SU KORIŠĆENE ILI SE MOGU KORISTITI ZA OPLEMENJIVANJE ............................................................................................................................ 16 VIRTEMBERŠKA RASA.................................................................................................................. 16 IL DE FRANS............................................................................................................................... 17 ISTOČNO- FRIZIJSKA RASA ........................................................................................................... 17 ROMANOVSKA OVCA ................................................................................................................... 18 METODE UZGOJA I SELEKCIJE OVACA ................................................................................ 19 UZGOJ U ČISTOJ KRVI.................................................................................................................. 19 UKRŠTANJE OVACA ..................................................................................................................... 20 TEHNOLOGIJA ODGAJIVANJA OVACA .................................................................................. 22 FORMIRANJE STADA – IZBOR GRLA ZA PRIPLOD ............................................................................. 22 METODE SELEKCIJE KOJE SE PRIMJENJUJU U OVČARSKOJ PRAKSI .................................................. 23 POLNI CIKLUS I KORIŠĆENJE OVACA U PRIPLODU ............................................................................ 24 PRIPREMA OVACA ZA PARENJE - PRIPUST...................................................................................... 25 TEHNIKE PRIRODNOG PARENJA - PRIPUSTA ................................................................................... 25 BREMENITOST OVACA ................................................................................................................. 26 JAGNJENJE I ODGOJ JAGNJADI ..................................................................................................... 26 IZBOR PRIPLODNOG PODMLATKA .................................................................................................. 27 MUŽA OVACA ............................................................................................................................. 28 STRIŽA OVACA ........................................................................................................................... 29 PROIZVODNI POKAZATELJI U OVČARSTVU .......................................................................... 31 3 4 ZNAČAJ OVČARSTVA Ovčarstvo predstavlja veoma važnu granu stočarske, kao i ukupne poljoprivredne proizvodnje. Značaj ovčarstva posebno dolazi do izražaja u zemljama ili regionima gdje su na raspolaganju velike pašnjačke površine i prirodne livade, tj. gdje dominiraju površine koje se ne mogu koristiti za intenzivnu poljoprivrednu, a koju ovca kao preživar efikasno iskorišćava. Ekonomski značaj gajenja ovaca zasniva se na njihovim biolškim karakteristikama koje im omogućavaju da relativno oskudnu vegetaciju raznih pašnjaka veoma uspješno transformišu u visokovrijedne proizvode: meso, mlijeko, vuna, koža i krzno, tako da se i danas, iako manje nego u prošlosti, može reći da ovce ''hrane i oblače'' njihove vlasnike – potrošače. To je jedna od nejsvestranijih farmskih životinja koja se može uzgajati u različitim uslovima i sistemima gejenja, tako da se uzgajaju u svim dijelovima svijeta, osim Artika i Antartika. Meso je u većini zemalja najvažniji proizvod ovaca i nije zabranjeno ni u jednoj religiji. Jagnjeće meso je najzastupljenija kategorija ovčijeg mesa. Visoke je hranljive vrijednosti, lako probavljivo i vrlo cijenjeno. Nema jasnih kriterijuma kod je u pitanju kvalitet jagnjećih trupova koji se stavljaju u promet (masa, stepen utovljenosti), tako da to varira od potrošnje jagnjećih trupova mase 5-10 kg pa do onih mase 20 do 30 kg. U Crnoj Gori najtraženiji su trupovi mase od 17 do 25 kg. Mlijeko je drugi veoma važan proizvod, a naročito u zemljama Sredozemlja, pa i u Crnoj Gori. Manje se konzumira u svježem stanju, a najviše se prerađuje u razne vrste mlječnih proizvoda (sirevi, skorup, manje kisjelo mlijeko i jardum). Zbog visokog sadržaja suve materije, masti i proteina proizvodi od ovčijeg mlijeka su odličnog kvaliteta, visoke hranljive vrijednosti pa su na tržištu često veoma cijenjeni. I pored velike konkurencije sintetskih vlakana vuna i danas ima vrlo važnu, odnosno nezamjenljivu ulogu u tekstilnoj industriji, a slično je i sa krznom i kožom. U Crnoj Gori u prethodnih 15-ak godina vuna, pa i koža je bila skoro izgubila ekonomski zančaj, međutim u poslednje 2-3 godine ponovo je pokrenuta njena valorizacija, što kroz afirmaciju domaće radinosti od vune, što kroz izvoz sirove neprane vune, dok se koža sasvim uspješno plasira na tržište i to isključivo kao izvozna sirovina. Od velikog je značaja i stajnajk ovaca, koji u uslovima pašnog gajenja predstavlja najprirodniji oblik fertilizacije zemljišta, pogotovu pašnjaka. Jedna ovca godišnje proizvede oko 700 kg stajnjaka. Ovčiji je stajnjak sve cjenjeniji za potrebe povrtarske, posebno plasteničarske proizvodnje. Ovčarstvo u Crnoj Gori Ovčarska proizovdnja u Crnoj Gori je dugo godina (pa i više vjekova) bilo dominantna stočarska, pa i poljoprivredna grana Crne Gore. Relativno velika zastupljenost ovčarstva u privrednom životu nekadašnjeg crnogorskog sela uslovljena je prvenstveno manje povoljnim uslovima za drugu vrstu proizvodnje, tradicijom gajenja ovaca, postojanjem prostranih planinskih pašnjaka, koji se ispašom ovaca najbolje iskorišćavaju, načinom življenja stanovništva, te relativnom robnošću ovčarske proizvodnje. 5 Posebno obilježje ovčarstva, za razliku od većine drugih grana poljoprivrede, je izražena robnost proizvodnje, tj. tržišna orjentisanost. Uzgajivači ovaca su od vajkada iznosili proizvode na tržište, prvenstveno jagnjad, zatim mlječne proizvode, kožu i vunu i time obezbjedjivali sredstva za nabavku druge neophodne robe za domaćinstvo. Glavno ovčarsko područje u Crnoj Gori je njen sjeverni dio kojeg čini Sjeverno-planinski rejon (opštine Kolašin, Mojkovac, Pljevlja, Žabljak, Šavnik i Plužine) i Polimsko–ibarski rejon (opštine Bijelo Polje, Berane, Andrijevica, Rožaje i Plav). Na području ovih rejona nalazi se oko 70% ukupnih poljoprivrednih površina i gaji se skoro 70% ukupne ovčarske proizvodnje. Populacija ovaca u Crnoj Gori je skoro u stalnom opadanju. Početkom 90-tih godina prošlog stoljeća iznosila je oko 480000 grla, dok se sadašnja ovčarska proizvodnja zasniva na gajenju oko 200.000 grla sa godišnjim obimom proizvodnje od oko 3500 t mesa i 7000 t mlijeka. Proizvodnju odlikuje polu ekstenzivan sistem gajenja ovaca, uglavnom domaćih rasa Pramenke, sa trojnim svojstvom (mlijeko, meso, vuna). Ovčarska proizvodnja je zastupljena u planinskoj oblasti gdje se nastavlja proces migracije ka urbanim sredinama, što je jedan od glavnih razloga zbog kojeg broj ovaca opada posljednjih godina. Što se tiče rasne strukture, preovlađuje Pramenka sa određenim brojem lokalnih autohtonih rasa. Dominiraju dvije rase Pramenke: Pivska ili Jezeropivska i Sjenička. Rase poput Bardoka, Ljaba. Sora i Zetska žuja su manje značajne jer ih je brojčano manj, međutim, ove rase su neprocjenjive sa aspekta očuvanja domaće genetike. Udio visokoproduktivnih čistokrvnih životinja (Virtemberg, Il de frans, i ostale) veoma mali, gotovo zanemarljiv. Udio križanaca u ukupnoj populaciji (križanci lokalnih rasa Pramenke, kao i križanaca Pramenke i produktivnijih rasa, prije svega Virtemberg) je veoma visok (oko 40%). U pogledu produktivnih kapaciteta posebno je važna druga grupa križanaca gdje su najznačajniji križanci Sjeničke rase i Virtemberga, koji su istovremeno i najbrojniji. Prednosti i nedostaci ovčarske proizvodnje Gajenje ovaca u cilju ostvarivanja ekonomske dobiti, u poređenju sa drugim vrstama domaćih životinja, ima svoje prednosti i nedostatke. Prednosti gajenja ovaca: - dobro iskorišćava pašnjake (skoro najbolje od svih preživara), kako u sušnim aridnim područjima, tako i u brdskoplaninskim; - u odnosu na krupne preživare (goveda) ovce su najbolji prerađivači jeftinih kabastih hraniva u skupocjene visokokvalitetne proizvode (meso, mlijeko, vuna); - relativno široka paleta proizvoda (meso, mlijeko, vuna) koji se plasiraju na tržište u različitim periodima godine, što obezbjeđuje izvjesni kontinuitet u prihodima; - dobra potražnja za ovim proizvodima i na domaćem i na stranom tržištu; veoma mala zavisnost od uvoza i uvoznih sirovina; ekonomična prozvodnja sa relativno jednostavnom i lako savaladivom tehnologijom; relativno niska investiciona ulaganja najmanje čine štete na pašnjacima, tako da je sa stanovišta ekologije i očuvanja životne sredine potpuno kompatibilna. 6 Nedostaci ovčarske proizvodnje: - ovčarenje je manje atraktivno zanimanje, pa je teško pronaći radnu snagu za ovu granu stočarstva; - cijene proizvoda ovčarstva su dosta kolebljive, pa je teško dugoročnu projektovati prihode; - ovce su vrlo podložne raznim parazitarnim oboljenjima; - lak su plijen razne grabežljive divljači - ovčarstvo još uvije prati predznak ekstenzivne poljoprivrede. SISTEMI I PRAVCI OVČARSKE PROIZVODNJE Različiti sistemi gajenja i iskorišćavanja ovaca formirali su se najčešće spontano, pod uticajem faktora spoljašnje sredine i ekonomskih uslova privređivanja. Od faktora spoljašnje sredine najznačajniji su klimatski uslovi, struktura i kvalitet zemljišta, kvalitet biljnog pokrivača koji indirektno utiču na uslove za obezbjeđenje dovoljnih količina hrane za ljetnju i zimsku ishranu, stvaranje adekvatnih ambijentalnih uslova i održavanje dobrog zdravstvenog stanja grla, a od ekonomskih činioca najbitniji su: tržište, tj. cijene i mogućnost plasmana proizvoda, stepen stimulacije nekog pravca proizvodnje, raspoloživa finansijska sredstva za investiranje u proizvodnju itd. Svi navedeni činioci uticali su da se definišu tri osnovna sistema ovčarske proizvodnje: extenzivni, poluintezivni i intenzivni. Ekstenzivni sistem ovčarske proizvodnje zasniva se na gajenju najčešće autohtonih rasa ovaca na velikim pašnjačkim prostranstvima (na 1 ovcu dolazi 1 i do 10 ha), sa relativno niskom proizvodnjom. Karakteriše se često vrlo oskudnom ishranom u zimskom perodu, koju čini isključivo kabasta hrana, a koncentrovana hraniva se koriste veoma rijetko ili skoro nikako. Investiranje u opremu i objekte su veoma mala. Ovaj sistemu ovčarske proizvodnje karakterišu različiti načini nomađenja i to sezonsko nomađenje i/ili totalno nomađenje. Sezonsko nomađenje je seljenje stada na planinske pašnjake tokom pašne sezone, dok totalno nomađenje podrazumijeva da su ovce stalno u pokretu i sele se sa pašnjaka na pašnjak tokom cijele godine. Poluintenzivni sistem ovčarske proizvodnje podrazumijeva gajenje produktivnijih rasa ovaca na relativno dobrim pašnjacima, uz obezbjeđenje dovoljnih količina kabaste hrane za zimsku ishranu. Tokom kritičnog perioda proizvodnje – u sezoni jagnjenja i početku laktacije u ishranu se uvode koncentrovana hraniva. Sa ovakvim sistemom gajenja mogu se ostavriti relativno dobri proizvodni rezultati. Ovaj sistemu ovčarske proizvodnje karakteriše znatno veće opterećenje pašnjačkih površina, gdje na 1 ha dolazi 0,5 do 1 ovca. Intenzivni sistem ovčarske proizvodnje karakteriše specijalizacija proizvodnje samo na jedan proizvod i bazira se na gajenju čistih rasa ili visokoproduktivnih meleza. Ovaj sistem proizvodnje zahtijeva velika ulaganja u objekte za smještaj, mehanizaciju, opremu i krmnu bazu, tako da se rentabilnost proizvodnje može obezbijediti samo uz postizanje visoke cijene proizvoda. Sistemi ovčarske proizvodnje u Crnoj Gori Sistem uzgoja ovaca je poluekstenzivan do ekstenzivan i u osnovi se ne razlikuje puno od onog od prije više desetina godina. To znači da su ovce tokom godine (pašne sezone) na ispaši, tj. od snijega do snijega. S obzirom da u glavnom ovčarskom području – središnjem I sjevernom dijelu Crne Gora vlada od kontinentalne do subplaninske i izrazito planinske klime to utiče da pašna sezona traje 7 između 6 i 8 mjeseci, dok su u drugom dijelu godine ovce na štalskoj ishrani. Ispaša se bazira uglavnom na prirodnim livadama i planinskim pašnjacimai na nadmorskim visinama od 600 do 1700m. Za zimsku ishranu se koristi sijeno sa prirodnih livada, a vrlo rijetko sa kultivisa nih travnjaka. Za zimski period ishrane, obično se u planinskim područjima po ovci obezbijedi 350 – 450 kg sijena. Takav obrok praktično podmiruje nešto više od uzdržnih potreba za ovcu od 50 do 60 kg. Radi efikasnijeg iskorišćavanja, sa jedne strane livada na manjim nadmorskim visinama za proizvodnju sijena i sa druge strane planinskih pašnjaka za ljetnje napasanje ovaca zastupljeno je sezonsko nomađenje, tj. seljenje (izdizanje) stada iz mjesta stlanog boravka na planinske pašnjake i katune koji se koriste samo u vrijeme pašne sezone. Boravak na katunima, tj planinskim pašnjacima je obično u trajanju od 3 do 5 mjeseci, što zavisi od nadmorske visine na kojoj se nalaze i kvaliteta i trajanja paše. Na katunima se koriste privremene, obično drvene, nastambe – objekti za smještaj, koji se zavisno od područja nazivaju ''kolibe'', ''stanovi'', ''glade'' i sl. Za smještaj ovaca preko noći i njihovu zaštitu od divljači koriste se obično drveni ili eventualno kameni torovi. Pored torova i privremenih objakta za smještaj čobana i farmera na katunima se podižu (grade) posebni objekti koji se koriste samo za preradu mlijeka i skladištenje mlječnih proizvoda, tzv. mljekari. Mljekari su u nekim katunima najznačjaniji objekat, posebno u područjima gdje se mlijeko prerađuje u kajmak – skorup. U ishrani ovaca malo se koriste koncentrovana hraniva i to češće zrnasta hraniva: kukuruz ili zob i ječam. Korišćenje ovih hraniva svedeno je samo na sezonu neposredno prije jagnjenja i nakon jagnjenja, tj. u vrijeme najvećih hranidbenih potreba. Gotove koncentratne smješa se veoma rijetko koriste i to samo za jagnjad. Nivo korišćenja zrnastih hraniva ili gotovih koncentratnih smješa u ishrani ovaca i jagnjadi obično je diktiran (limitiran) ekonomskom mogućnošću samih vlasnika, mada nijesu rijetka gazdinstva koja ne koriste ništa od koncentrovanih hraniva već se sva ishrana bazira na kabastim hranivima. Pravci proizvodnje u ovčarstvu Izbor proizvodnog pravca, a potom i odgovarajuće rase, predstavlja jedan od najvažnijih momenata pri odlučivanju za bavljanje ovčarskom proizvodnjom. To istovremeno predstavlja odluku ili opredjeljenje šta će biti dominantni proizvod u toj proizvodnji (meso, mlijeko ili vuna), odnosno redoslijed tih proizvoda prema njihovom očekivanom doprinosu u strukturi budućih prihoda. U tu svrhu neophodno je prethodno sagledavanje: - situacije na tržištu (tražnje i cijene pojedinih vrsta proizvoda), - mogućnosti za obezbjeđivanje dovoljnih količina hraniva, - mogućnost obezbjeđenja adekvatnih uslova smještaja, - klimatskih i drugih ambijentalnih uslova za proizvodnju. Osnovni proizvodni pravci koji se koriste u ovčarskoj praksi su: - Proizvodnja jagnjećeg i ovčijeg mesa (redosled proizvoda je meso, mlijeko i vuna) - Proizvodnja mlijeka (redoslijed proizvoda je: mlijeko, meso i vuna) - Proizvodnja vune (redoslijed proizvoda je: vuna i meso) 8 U našim uslovima ovčarske proizvodnje najinteresantiji i nazastupljeniji je prvi proizvodni pravac, tj proizvodnja jagnjećeg mesa. Tu su se uslovno izdiferncirala dva potpravca: - Jedan je proizvodnja samo mesa, što znači da se ovce ne muzu, a sve mlijeko se iskorišćava isključivo za ishranu jagnjadi. Ovakav sistem proizvodnje počeo je da dobija na značaju tek posljednjih godina, a uslovljen je uglavnom nedostatkom radne snage za obavljanje muže, - Drugi način je proizvodnja u kojoj se nakon dojnog perioda i odbića jagnjadi ili plasmana (prodaje) jagnjadi na tržištu ovce počinju da muzu, a mlijeko se koristi za dalju preradu i proizvodnji mlječnih proizvoda (sirevi, kajmak – skorup, jardum i sl). Ovom proizvodnjom se 70 do 75% prihoda ostvaruje od mesa, a 25 do 30% prihoda od mlijeka, odnosno mlječnih proizvoda (sir i skorup). Vuna posljednjih 20-ak godina nema neki ekonomski značaj, tako da sa aspekta ostvarenja prihoda nije interesantna. Imajući u vidu klimatske uslove za gajenje i raspoložive prirodne resurse, naša ovčarska proizvodnja bazira se na gajenju lokalnih (autohtonih) sojeva pramenke uz povremeno korišćenje priplodnjaka plemenitih rasa. RASE OVACA Izbor rase predstavlja jedan od najvažnijih momenata pri odlučivanju za bavljanje ovčarskom proizvodnjom. To istovremeno predstavlja odluku ili opredjeljenje šta će biti dominantni proizvod u toj proizvodnji (meso, mlijeko, vuna). Sve postojeće rase ovaca se prema njihovoj biološkoj sposobnosti i pravcu proizvodnje mogu se svrstati u sljedeće grupe ili tipove: - Rase za proizvodnju vune - Rase za proizvodnju jagnjećeg i ovčijeg mesa - Rase za proizvodnju mlijeka - Rase za proizvodnju krzna i kožica. 1. Rase ovaca za proizvodnju vune Velika skupina rasa selekcionisanih na proizvodnju vune visokog kvaliteta se uslovno mogu podijeliti na tri podskupine: samo vuna, vuna – meso ili meso – vuna. a) Ovce namijenjene isključivo za proizvodnju vune odlikuju se dobro razvijenim kosturom i kožom, a znatno slabije su razvijeni mišići. Selekcijom se ranije išlo na povećanje površine kože stvaranjem većeg broja kožnih nabora na tijelu i vratu, mada danas je poželjno prisustvo samo 2 – 3 kožna nabora na vratu. Ovu grupu rasa karakteriše dobra obraslost vunom, gdje na 1 cm2 dolazi 4 do 10000 vlakana, izvijuganost vlakna, čija debljina se kreće između 20 i 25 mikrometara, dobra obraslost tijela vunom (sve sem donjih dijelova nogu, papaka i gubice) a samim tim i visok prinos runa koji se kreće od 6 do 10 kg. Kod ove grupe rasa oko 80% prihoda se ostvaruje samo od vune, a ostatak je od mesa. Glavni predstavnici su: merino rambuje, američki merino, australijski merino, stavropoljski merino, merino arl i dr. b) Rase ovaca za proizvodnju vune i mesa odlikuje se finom vunom, ali ipak su usmjerene na dvojnu pravac proizvodnje: vuna i meso. Ove rase ovaca su obično vrlo krupne i snažne su građe tijela. Ovnovi dostižu masu od 100 i više kg, a ovce su teške oko 60 kg. Runo čini gusta vuna, sa dužinom pramenna 7 do 8 cm i prinosom 5 do 10 kg. Tu spadaju brojne rase Rusije i bivših ruskih republika: askanijska ovca (ukrajinska rasa), Kavkaska rasa (kavkaski rambuje). 9 c) Rase ovaca za proizvodnju mesa i vune odlikuju se dobrom proizvodnjom mesa i zadovoljavajućim – dobrim kvalitetom vune. Stvorene su i gaje se u uslovima intenzivne poljoprivredne proizvodnje. To su krupne ovce, snažne konstitucije, teške su oko 70 kg, a ovnovi 100 do 120. Runo je zatvoreno i prinos vune je 4 do 9 kg, a debljina vunskog vlakna 22 do 25 mikrona. Ovo je podgrupa veoma cijenjenih rasa, pogodnih i dosta korišćenih za oplemenjivanje brojnih autohtonih manjeproduktivnih rasa širom svijeta. Ovoj grupi ovaca pripadaju rase: Merino prekos, njemački merino, Sovjetski merino, Il de frans. Wirtemberg, 2. Rase ovaca za proizvodnju mesa - uglavnom vode porijeklo iz Velike Britanije, a odlikuju se dobrom – odličnom konstitucijom, veoma dobro razvjenom muskulaturom i velikim tjelesnim težinama koje postižu. Trup je obično cilindričan dobrih širina i dužina i nasađen na kratkim nogama. Tipičan predstavnik ove grupe rasa je safolk, zatim hempšir, šropšir, romni marš, dorzet teksel, koridal, čeviot, linkoln itd. 3. Rase ovaca za proizvodnju mlijeka su u morfološkom i fiziološkom pogledu vrlo raznovrsne. Neke od njih imaju finu, a neke vrlo grubu vunu. Tipičan predstavnik je istočno frizijska, zatim azijska avasi rasa, italijanska - sardinijska ovca , grčka hios rasa, francuska lakon rasa. 4. Rase kombinovanih proizvodnih osobina – veoma su rasprostranjene kako kod nas tako i u širem okruženju. Najzastupljenija je skupina pramenki sa većim brojem rasa i sojeva, koje karakteriše dobra prilagođenost obično oskudnim uslovima gajenja. Različite rase pramenki razlikuju se međusobno po nastrigu i kvalitetu vune, tako da imaju sojevi sa grubom vunom: pivska pramenka, bardoka, ljaba, karakačanka, kososvska, kupreška, dubska, zetska žuja, zatim pramenke sa rudom vunom: sjenička, svrljiška, ovčepoljska i šarplaninska, zatim primorske rase ovaca: dubrovačka, istarska, paška, creska, kao i rase kombinovanih proizvodnih svojstava sa naglašenom proizvodnjom (cigaja i jezerosolčavska). 5. Visokoplodne rase ovaca i ovaca za proizvodnju kožica odlikuju se dobrom plodnošću, tj. brojnošću jagnjadi u leglu. Postoje svega četiri takve rase, a to su: romanovska, finska i kembridž rasa, a istočno frizijska rasa koja se odlikuje pored dobre plodnosti i dobrom mlječnošću pa se svrstava u rase za proizvodnju mlijeka. NAJZNAČAJNIJE AUTOHTONE RASE OVACA IZ CRNE GORE I OKRUŽENJA Sjenička rasa Sjenička ili pešterska ovca dobila je ime po mjestu Sjenici na Pešterskoj visoravni, koje se nalazi na jugozapadu Srbije na nadmorskoj visini preko 1000 metara. Sa Peštera se ova ovca, zadnjih decenija, proširila na skoro cio zapadni dio Srbije, sjeverni a sve više i kontinentalni dio Crne Gore, a ima je i u Bosni i Hercegovini. Sjenička rasa spada u skupinu pramenki sa rudom vunom, a spada i u grupu dugorepih rasa (u repu ima više od 13 pršljenova). Kasnostasna je i porast završava sa 3 do 4 godine. Glava sjeničke rase sa srednje povijenom nosnom linijom, obrasla je bijelom dlakom sa crnim kolutovima oko očiju, crno oivičenom gubicom donje i gornje usne i sa crnim vrhovima ušiju. Ovce su šute, a ovnovi imaju dobro razvijne trobridne rogove u obliku spirale. Ovo je jedna od najkrupnijih sojeva pramenki. 10 - Visina grebena ovaca iznosi oko 65, a ovnova oko 70 cm. - Masa tijela ovaca je u prosjeku 55, a ovnova 65 kg. - Prinos vune iznosi 1,5 do 2 kg, a finoća vlakna iznosi oko 38 mikrona (C i D sortiment). - Mlječnost u laktaciji od 5-6 meseci se kreće do 90 litara, sa onim što jagnje posisa. - Od 100 ovaca dobije se 110-130 jagnjadi. U periodu od 60-tih do 80-tih godina prošlog stoljeća aktivno se radilo na unapređenju proizvodnih svojstava sjeničke rase i to u prvom redu osobina porasta (tovnost) i osobina kvaliteta vune (prinos i dijametar vunskih vlakana) kroz primjenu planske selekcije i ukrštanja sa virtemberg rasom, merino arl, il de france i sl. Kasnije su pa i dan danas se sporadično za priplod koriste ovnovi virtemberga rase. Pravilnom selekcijom,oplemenjivanjem, poboljsanom ishranom i uslovima gajenja grla ova rasa je znatno povećala svoje performanse. Tako su tjelesne mase ženskih odraslih grla 65 do 80 kg, ovnova 100 do 130 kg. Novostvorena oplemenjena sjenička rasa ima znatno poboljšanu obraslost vunom, kao i konformaciju sa dobrim dubinama i širinama i prednjeg i zadnjeg dijela tijela. Randman mesa jagnjadi je 50 do 55 %. Zbog poboljšanih osobina porasta ova rasa je sve interesntnija za uzgajivače, tako da se u Crnoj Gori širi arela njenog gajenja od krajnjeg Sjeveroistoka, gdje je ranije dominantno gajena, na cijelo sjeverno područje, pa i središnji dio teritorije naše države i na koju sada otpada blizu 30% populacije. Pivska pramenka Pivska pramenka je autohtona rasa ovaca koja se gaji isključivo i samo u Crnoj Gori i to u Sjeverozapadnom i centralnom dijelu Crne Gore. Izvorni areal gajenja je šire područje planina Durmitora i Sinjajevine, odnosno područje opština Plužine, Žabljak i Šavnik. Osim u ovom području vremenom se 11 širila i u ostale dijelove Crne Gore a naročito centralni dio. Dobro je prilagođena i pogodna za gajenje u uslovima oštre planinske klime, sa dugim, hladnim i snježnim zimama. I u takvim uslovima gajenja ostvaruje relativno dobre proizvodne rezultate, te je dugo važila za najproduktivniju i najkrupniju autohtonu rasu – pramenke u Crnoj Gori pa i šire. Spada u skupinu gruborunih pramenki dugog repa. Kasnostasna je. Ovce su obrsle vunom bijele boje sa izvjesnim procentom crnih i mrkih. Glava, uši i noge su obrasle kratkom, bijelom dlakom sa sitnim crnim ili mrkim pjegama (poprskane). Ovnovi imaju dobro razvijene rogove, a i ovce su u većini slučajeva (80%) rogate. Pivska ovca je dosta krupna. - Visina grebena odraslih ovaca u prosjeku iznosi 63, a ovnova 68 cm. - Masa tijela se kreće od 50-55, a ovnova 65-70 kg. - Godišnji nastrig neprane vune iznosi u prosjeku je 1,5 do 1,8. - Vuna je veoma gruba i spada u sortiment E, a ređe u D. - Pivska pramenka poznat je po dobroj proizvodnji mleka. Tako da za oko 200 dana laktacije ova pramenka daje do 110 litara mleka. - Plodnost ovaca se kreće od 110-120%. Pivska pramenka je u poslednjih dvadesetak godina, u uslovima poboljšane ishrane i poboljšanih uslova gajenja, kao i selkecijom na najbolja grla povećala znatno tjelesne formate. Tako je npr, samo masa tijela u prosjeku povećana za oko 10 kg. Bardoka Bardoka je autohtona ovca koja se izvorno gaji na području Kosova i Metohije, u sjevernom dijelu Albanije i na području Crne Gore koji gravitira prema granici sa Albanijom i Kosovom. Bardoka je potpuno bijele boje pa se zove i Barloka (bijela ovca). Životinje su obrasle bijelom vunom, a glava, uši i noge bijelom dlakom. Na čelu ima ćubu ili čuperak. Bardoka spada među krupnije sojeve pramenke. - Visina grebena odraslih ovaca iznosi 62, a odraslih ovnova 70 cm. - Tjelesna masa ovacakreće se od 40-45 kg, a ovnova 60-67 kg. - Godišnji nastrig veoma grube vune je 1,5-2 kg a randman vune se kreće oko 65%. 12 - Bardoka se smatra jednom od najmlječnijih rasa pramenke. U dosta skromnim uslovima gajenja u prosjeku daje oko 100 litara, a u dobrim ispašnim sezonama može dati i do 200 litara mlijeka računajući i količinu koju jagnje posisa. - Plodnost joj je slabo izražena, od 100 ovaca dobija se 105 jagnjadi. Spada u grupu kratkorepih ovaca (obično ima 12 pršljenova). Kasnostasna je, dviske ulaze u priplod sa 18 mjeseci,a porast završava sa 18 mjeseci. Ovce su šute, a ovnovi imaju snažne rogove. Ljaba Izvorno se gaji na području Ulcinja, pa se zove i ulcinjska ljaba, zatim na području Krajine u Baru i Malesije u Podgorici. Ovo je relativno sitna ovca odlično prilagodjena toploj mediteranskoj klimi i oskudnoj ishrani kako za vrijeme ljetnje suše tako isto i u zimskom periodu kada joj se obezbjeđuje minimalna količina sijena. Bijelog je lica i nogu, a samo pojedina grla imaju i blijedožute pjege po licu. Vuna je ovijek bijelo pigmentirana. Visina grebena je 55-60 cm, a masa tijela 37 do 40 kg. Ljaba je relativno mliječna ovca, sa prosječnom laktacijskom proizvodnjom od oko 90 kg mlijeka. Nastrig vune do 1,5 kg. 13 Pirotska ovca Ova ovca je najrasprostranjenija na području Pirota, po kome je i dobila ime. Pirotska ovca spada u grupu dugorepih ovaca. Ovce su obrasle bijelom vunom, a ima i grla sa crnom i sinjavom vunom. Ovce su šute, a ovnovi rogati. - Visina grebena joj je oko 55 cm. - Masa tijela odraslih ovaca iznosi prosečno 36-41 kg, a ovnova 50-55 kg. - Od 100 ovaca dobija se 110-115 jagnjadi. - Godišnji nastrig neprane vune iznosi1,2-1,4, a u ovnova oko 1,5 kg. - Za 6 mjeseci laktacije ova ovca proizvede 75-80 litara mlijeka, sa onim što posisa jagnje. U dugogodišnjem postupku oplemenjivanja ove ovce korišćeni su ovnovi Merino Arl i Virtemberške rase. Primjenom metode kombinacijskog ukrštanja, uz primjenu rigorozne selekcije, stvoren je mnogo produktivniji genotip, tzv. pirotska oplemenjena ovca. S obzirom na visoko učešće krvi plemenitih rasa i znatno poboljšane proizvodne karakteristike pirotska oplemenjena rasa može se koristiti za unapređenje – domaćih autohtonih rasa i sojeva ovaca. Ovčepoljska rasa Gaji se uglavnom u Makedoniji i jugoistočnoj Bugarskoj, mada se širila i na područje Kosova, južne Srbije i šire. Pripada kasnostasnim i dugorepim ovcama. Runo je bijele boje, a ima i crnih ili sinjastih kao i šarenih grla. Karakteristika ovog soja je u pogledu boje glave, gdje dolaze do izražaja crne fleke (površine) koje se pružaju od ušnih školjki i korijena rogova stranama lica, oko očiju, sve do gubice, tako da niz nosni dio ostaje bijela lisa. Zato se ova grla nazivaju kaluše. Pod tim imenom se gaje sporadično i u Crnoj Gori. Runo je bijele boje mada ima i mrkih i šarenih grla. Noge su kao i glava obrasle crnom dlakom ili su poprskane. Ovčepoljska ovca je srednje razvjena i snažne je konstitucije. - Masa tijela ovaca je u prosjeku oko 36, a ovnova 45 kg. - Prinos neprane vune od 1,2 do 1,8 kg. 14 - Mlječnost u prosjeku iznosi oko 73 litara, - Bližnjenje je prisutno u 5-6% slučajeva. Cigaja Cigaja se svrstava u skupinu rasa trojnog – kombinovanog proizvodnog pravca i to u rase sa naglašenom proizvodnjom. Rasprostranjena je u regionima intenzivnije poljoprivredne proizvodnje, u Vojvodini, Baranji i Slavoniji, tj. U područjima gdje je razvijena ratarska proizvodnja i ima obilje kvalitetne hrane. Cigaja je krupna rasa ovaca, čvrste građe tijela i snažne konstitucije. Ovnovi imaju više, a ovce manje ispupčen profi glave. Uši su velike, a mogu biti poluklopave ili čak klopave. Glava i uši su pokrivene crnom ili mrkom dlakom. Runo je bijelo, mada u manjem broju ima i crnih i mrkih grla cigaje. Jagnjad se rađaju sa sivo mišijom bojom, koja u zrastu do 4 mjeseca prelazi u bijelu boju. - Visina grebena ovaca iznosi u proseku 67 cm a ovnova oko 75 cm. - Tjelesna masa odraslih ovaca iznosi u proseku 70-75 kg, a ovnova 110-120 kg / Trup je srednje dužine, dubok, ali relativno uzak i pravougaonog oblika. - Ovce daju prosečno 2,5-4 kg, a ovnovi 3,5-5 kg neprane vune srednje finoće (sortiment C). - Mlječnost cigaje je dosta dobro izražena i kreće se u granicama od 50 - 150 litara. - Plodnost ovaca cigaja rase kreće se od 120-150%. Ova rasa je dosta ukrštana sa safolk rasom, što je doprinijelo njenih poboljšanju proizvodnih parametara (osobina porasta i plodnosti). Ovnovi ove rase farmeri sporadično koriste za oplemenjivanje proizvodnih osobina domaćih pramenki. 15 PLEMENITE RASE OVACA KOJE SU KORIŠĆENE ILI SE MOGU KORISTITI ZA OPLEMENJIVANJE Virtemberška rasa Ova rasa spada među najcjenjenije rase koje su nastale pod uticajem merina i engleskih mesnatih rasa. Nastala je u njemačkoj u pokrajini Virtemberg, po kojoj je i dobila ime. Ovo je tipična rasa za proizvodnju mesa i vune, mada je i proizvodnja mlijeka dobro izražena. Ovce su obrasle vunom bijele boje, jedino su donji delovi nogu, glava i uši pokriveni bijelom dlakom. Ovo je ranostasna rasa, snažne konstitucije. Grudi su dosta široke i duboke a trup je srednje dužine, ali dovoljno širok i dubok. Muskulatura trupa je dobro razvijena. - Masa tijela odraslih ovaca kreće se od 70-75 kg, a ovnova 100-120 kg. - Prosječna masa tijela jagnjadi pri rođenju iznosi oko 4,5 kg. Jagnjad sa 90 dana postižu masu tijela od oko 30 kg. - Randman mesa kod utovljene jagnjadi se kreće od 52-56% - Godišnji nastrig neprane vune po ovci iznosi 4-4,5 kg, a u ovnova 6,5-8 kg. Debljina vunskih vlakana se kreće od 24-30 mikrona (A i B sortiment). - U laktaciji od 6 meseci ovce proizvedu oko 150 litara mlijeka. - Plodnost ovih ovaca je vrlo dobra i od 100 ovaca u boljim zapatima dobije se 120-150 jagnjadi. Virtemberška rasa je sposobna za duga pješačenja u brdovitim terenima (ima jake noge i čvrste papke), tako da dobro podnosi nadmorske visine do 1000 metara. Podesna je i za intenzivno – štalsko gajenje, takođe. Zbog izvanredne građe tijela, dobre proizvodnje, dobrog zdravlja i veoma dobre aklimatizacione sposobnosti, ova rasa se izvozi u mnoge zemlje svijeta. Virtemberška rasa imala je veliki značaj za unapređenje ovčarske proizvodnje kod nas. Korišćena je u oplemenjivanju sjeničke rase i pivske pramenke, stvaranju pirotske oplemenjene ovce, a korišćena je kao meliorator i mnogih drugih rasa i sojeva pramenke. 16 Il de Frans Ovo je rasa nastala u Francuskoj. Ima izražene tovne sposobnosti i dobar kvalitet vune. Životinje ove rase imaju veliki format, teške su i rano sazrevaju. Imaju široku glavu, izbočene očne duplje, lice srednje dužine, sa nešto debljim usnama. Oblici tela su puni, obli, široki i veoma muskolozni. Grla se odlično goje, veoma zahtjevna u pogledu ishrane i njege, tako da je pogodna za odgajivanje u uslovima intenzivne poljoprivredne proizvodnje. Prosečna tjelesna masa ovaca je oko 60 kg, a ovnova preko 100 kg. Prosečan godišnji nastrig neprane vune po ovci iznosi 4 kg, a oko 7-8 kg po ovnu. Finoća vunskog vlakna je 23-27 mikrona (A/AB sortiment). Od 100 ovaca dobija se 130-150 jagnjadi, a u povoljnim uslovima spoljne sredine plodnost se kreće od 160-180%. Il d'Frans je rasa koja je dosta izvožena i izvozi se širom sveta. Ova rasa uvožena je i u našu zemlju radi ukrštanja sa domaćim rasama ovaca, a u cilju poboljšanja njihovih tovnih osobina (prinosa i kvalkiteta mesa). - Istočno- frizijska rasa Istočno-frizijska rasa nastala je u Istočnoj Friziji (po kojoj je i dobila ime), na holandsko-nemačkoj granici. Ovo je izuzetno ranostasna rasa. Grla ove rase imaju dosta veliku i grubu glavu, jako ispupčenog profila. Suzne jame su im jako izražene, a oči krupne. Oba pola su bez rogova. Noge su visoke, suve i jake. Vime je dobro razvijeno po širini, dužini i dubini, s dobro oblikovanim sisama (mašinsko vime i sise). Koža je tanka, elastična i ružičaste boje. Rasna karakteristika ovih grla jeste da je dio oko sjednjačinih kvrga i rep obrastao bijelom, tankom dlakom a ne vunom. - Prosječna visina grebena u ovaca je 75-80, a kod ovnova 80-85 cm. - Tjelesna masa ovaca se kreće od 65- 95 kg, a kod ovnova od 100-120 kg. - Plodnost u ove rase ovaca je veoma dobro izražena. Od 100 ovaca dobija se 180-220 jagnjadi. Veliki broj ovaca, skoro redovno jagnje dvojke i trojke. - Mlječnost je najizraženija osobina istočn-frizijske ovce i kreće se od 500-600 kg u laktaciji od 200 dana, tj. prosečno 2,5-3 kg mleka dnevno. Ima grla koja daju i preko 1000 litara mlijeka u 17 laktaciji. Međutim, za ovako visoku proizvodnju mlijeka potrebno je grla gajiti u odgovarajućim uslovima izbalansirane ishrane, njege i smeštaja. - Godišnji nastrig neprane vune po ovci iznosi oko 4, a u ovnova oko 5 kg. I pored izvanredne proizvodnosti, ranostasnosti i visoke plodnosti ova rasa se nije puno rasprostranila po svetu, jer se vrlo teško uspijeva aklimatizovati u uslovima sredine izvan Frizije. Uvožena je i na područje Jugoslavije u cilju popravke osobina mlječnosti. Romanovska ovca Romanovska rasa je rasa sa nojbolje izraženom plodnošću. Nastala je u oblasti Volge u Rusiji. Ovo je ranostasna srednje krupna rasa ovaca. Ima grubu vunu plavičasto sivog izgleda, zbog mješavine bijelih vlakana puha i crnih osjastih vlakana. Noge, lice i uši su obrasli kratkom crnom dlakom, a delimično i bijelom. Jagnjad se rađaju crna s manjim ili većim bijelim pjegama, a u uzrastu od 1-3 meseca crna boja se mijenja u bijelu. - Prosečna tjelesna masa ovaca iznosi oko 50 kg, a ovnova oko 70 kg. - Romanovska rasa se odlikuje veoma velikom plodnošću. Od 100 ovaca dobija se u proseku 200-250 jagnjadi. Međutim, ako se jagnje dva puta godišnje od 100 ovaca dobija se i do 350 jagnjadi. - Godišnji nastrig neprane vune po ovci iznosi 1,4-1,6, a u ovnova 2-3 kg. - Dobro je izražena sposobnost za proizvodnju mlijeka. U laktaciji od oko 100 dana, ovce u proseku proizvedu 100-150 kg mlijeka, a rekorderke proizvedu i po 200 kg mlijeka, pa i više. 18 Zbog visoke plodnosti, relativno dobre proizvodnje mlijeka i dobre vitalnosti, ovce ove rase su uvožene u različite krajeve bivših jugoslovenskih republika, radi ukrštanja sa domaćim rasama ovaca. Ova rasa se osim za proizvodnju jagnjadi, odnosno jagnjećeg mesa koristi i za proizvodnju vrlo kvalitetnih kožica. METODE UZGOJA I SELEKCIJE OVACA Ovčarska proizvodnja kod nas je uglavnom tržišno orijentisana i za brojna domaćinstva ona predstavlja glavni, a ne rijetko i jedini izvor prihoda. Na tržište se plasiraju u najvećoj mjeri jagnjeće meso i mlijeko prerađeno u autohtone mlječne proizvode. Postojeća proizvodnja je relativno niska i vrlo varijabilna, a u najvećoj mjeri uslovljena, osim genetskim potencijalom grla u stadu, i nivoom pružene njege i ishrane. Unapređenje postojeće populacije ovaca u smislu poboljšanja njihovih proizvodnih osobina i ostvarivanje većih prihoda na farmi može se postići: - doslednom primjenom selekcije u postojećoj populaciji - stadu i - primjenom ukrštanja sa priplodnjacima plemenitih rasa uz planski odgajivačko selekcijski rad. Da bi odgajivačko selekcijski rad dao očekivane rezultate moraju se obezbijediti osnovne pretpostavke, kao što su: kontrolisano parenje, pravilan izbor roditeljskih parova i usmjeravanja uzgoja u željenom pravcu, adekvatna ishrana, odgovarajući uslovi smještaja i higijena i adekvatna zdravstvena zaštita. Postoje dvije osnovne metode uzgoja: uzgoj u čistoj krvi i ukrštanje. Uzgoj u čistoj krvi Podrazumijeva parenje priplodnjaka i plotkinja koje nemaju ni jednog zajedničkog pretka u poslednjih 5-6 generacija. Može biti: • Uzgoj u čistoj rasi van srodstva - je najsigurniji metod uzgoj za svakog ovčara. Mada, pri ovom načinu uzgoja ograničene su mogućnosti povećanja proizvodnje (samo primjenom oštre selekcije, tj. odabirom samo najboljih grla). • Uzgoj ovaca u krvnom srodstvu - (vrlo uskom, uskou, umjerenom i udaljenom srodstvu). Ovce relativno dobro podnose uzgoj u srodstvu, ali i kod njih dolazi do slabljenja životne sposobnosti - vigora, slabljenja konstitucije, plodnosti i zdravlja. Zato se uzgojk u krvnom srodstvu može se sprovoditi samo uz strogi nadzor stručnjaka. 19 • Uzgoj po krvnim linijama - je uzgoj u kome se za parenje koristi isti priplodnjak po 4-5 generacija za redom i tako se formira linija potomaka od samo jednog priplodnjaka. • Osvježavanje krvi – primjenjuje se kod uvezenih visokoproduktivnih grla da bi se spriječlo izrođavanje, usled pretjerane selekcije u jednom pravcu. Generalno, uzgoj u čistoj rasi u srodstvu ne preporučuje se uzgajivačima u svakodnevnoj masovnoj proizvodnji. To se primjenjuje uglavnom u dobro organizovanim odgajivačko selekcijskim centrima uz strogi nadzor timova stručnjaka. Ukrštanje ovaca Ukrštanje ili meleženje ovaca podrazumijeva parenje muških i ženskih jedinki koje pripadaju različitim rasama ili sojevima. Ovo je najefikasniji način poboljšanja proizvodnih ili nekih drugih osobina, jer dolazi do boljeg ispoljavanja nekih proizvodnih – kvantitativnih osobina (plodnost, prirast, konverzija hrane, itd) u odnosu na roditelje. Ova pojava naziva se heterozis. Heterozis može biti pored pozitivnog (ako dobijeni melezi prevazilaze prosjek roditelja) i negativan ako su dobijeni melezi lošiji. Prema tome, tri su osnovna cilja ukrštanja: 1. dobijanje potomstva čije će eksterijerne i proizvodne osobine biti bolje od roditelja, tj. Ispoljiće se pozitivan heterozis, 2. ukrštanjem rasa veoma različitih proizvodnih osobina brže se mijenjaju proizvodne osobine jedne populacije ovaca, 3. ukrštanje je osnova koja omogućava stvaranje nove rase. 4. Postoji više načina ukrštanja: Industrijsko, melioracijsko i kombinacijsko. 1. Industrijsko ukrštanje U ovčarstvu se industrijsko ukrštanje primjenjuje kao jednokratno, unakrsno ili naizmjenično i rotacijsko. Dosta se koristi u ovčarstvu a cilj mu je dobijanje jagnjadi za tov. Jednokratno industrijsko ukrštanje zasniva se na parenju dviju rasa da bi se dobili melezi kod kojih će biti izražena jedna ili više ekonomskih osobina. Sva jagnjad iz ovog ukrštanja idu u tov i na klanje. Njihove glavne prednosti su: dobro zdravlje, bolje koriste hranu, postižu veće prirastei veće težine u istim uslovima gajenja, smrtnost je manja. Industrijsko ukrštanje se obično vrši između primitivnih i plemenitih rasa. Ovo je vrlo čest način ukrštanja na našim farmama – tzv. Proizvodnja jagnjadi za tov. Primjer 1: ovca pramenka x virtemberški ovan = F1 melezi (sva jagnjad idu u tov i na klanje) 20 Unakrsno ukrštanje primjenjuje se u ovčarstvu tako što se naizmjenično pare dvije rase. Kvalitetni ženski melezi iz prve generacije parenja se povratno pare sa jednom od rasa, a dobijeno žensko potomstvo iz druge generacije pari se sa ovnovima druge rase. Pri ovom ukrštanju sva muška i lošija ženska jagnjad idu u tov i na klanje. Za ovo ukrštanje se obično koriste dvije rase istog tipa. (npr. dvije tovne rase). Primjer 2. I. ovca Il de france x ovan Virtemberg Svi muški melezi i lošiji ženski - idu u tov II. najbolji ženski melezi x Il de france ovnovi Svi muški melezi i lošiji ženski - idu u tov III. najbolje žensko potomstvo x Virtembeg ovnovi Rotacijsko ukrštanje zahtijeva korišćenje 3 rase ovaca koje se koriste kroz tri generacije, tako da se posle svake generacije mijenja ovan jedne od odabrane tri rase. Potrebno je odabrati rase koje će u osnovi se dosta razlikovati tako da se njihovim korišćenjem ispolji heterozis što bolje. Primjer 3: I. Ovca Pramenka x ovan Romanovski (sva muška jagnjad u tov) II. ženski melezi x ovan Il de france (svo dobijeno potomstvo ide u tov ili samo muško potomstvo ide u tov, a žensko za dalje ukrštanje) III. ženski melezi x ovan Pramenke U ovoj šemi ukrštanja pramenka bi potomstvu dala svojstva mlječnosti i otpornosti, romanovska rasa bi dala svojstva plodnosti, a il de france svojstva dobrog porasta – tovnosti. 2. Melioracijsko ukrštanje Primjenjuje se kad se želi oplemeniti neka rasa ovaca tako da joj se popravi jedna osobina ili manji broj osobina. Ovo ukrštanje se primjenjuje u slučajevima kad se neka primitivna rasa oplemenjuje plemenitom, ili kad se neke osobine jedne plemenite rase žele popraviti parenjam sa drugom plemenitom rasom. Ovaj način ukrštanja se primjenjuje kraće vrijeme (2-3 generacije) i fokusira se na manji broj osobina, npr. otklanjanje eksterijernih nedostataka – uske grudi i sl., ranije stasavanje, masa tijela, loša obraslost vunom i drugo. Postoje tri načina melioracijskog ukrštanja: a) I. ovca Pramenka x ovan Merino posle stroge selekcije najbolje F1 potomstvo se pari međusobno novonastala populacija ima po 50% krvi jedne i druge rase 21 b) I. ovca Pramenka x ovan Safolk rase II. najbolji ženski melezi x ovnovi safolk rase - dobijeno potomstvo ima 75% krvi Safolk i 25% krvi Pramenke - ako se želi konsolidovati taj odnos dalje se pare međusobno c) I. ovca Pramenka x ovan merino selekcija najboljih F1 meleža muških i ženskih II. Najbolji ženski F1 melezi x ovnovi merina (dobijeno potomstvo ima 75% krvi merina i 25% krvi pramneke) III. Najbolje žensko F2 potomstvo x najbolji ovnovi F1 potomstva (dobijeno potomstvo imaju 62,5% krvi merina i 37,5% krvi pramneke i dalje se pare međusobno) 3. Kombinacijsko ukrštanje - koristi se u cilju stvarnja novih rasa. Za ukrštanje se obično koriste dvije a može i više rasa kako bi se stvorila poželjna kombinacija gena za novu rasu. Kada se ukrštaju dvije rase onda je to relativno prosto, međutim ako se upotrebljavaju tri ili više rasa onda je to složeno kombinacijsko ukrštanje i ono se provodi uglavnom u dobro organizovanim odgajivačko selekcijskim centrima pod strogom kontrolom iskusnih stručnjaka. TEHNOLOGIJA ODGAJIVANJA OVACA Proizvodni ciklus ovaca traje tokom cijele godine i on se sastoji se od različitih fizioloških stanja ovaca: perioda sjagnjenosti ovce, perioda laktacije i perioda zasušenosti. Tokom proizvodnog vijeka ove tri faze se stalno smjenjuju. Formiranje stada – izbor grla za priplod Pravilno formiranje stada i izbor grla za priplod predstavlja početni korak u organizovanju ovčarske proizvodnje. Broj ovaca u stadu zavisi od mogućnosti samog vlasnika, tj. od mogućnosti obezbjeđenja potrebnih hraniva, potreba u adekvatnom smještajnom prostoru, kao i raspoložive radne snage. Struktura stada ovaca je veoma značajna i ona u suštini predstavlja odnos različitih kategorija ovaca: priplodnih ovnova, priplodnih ovaca, podmlatka za priplod i grla u tovu. Struktura stada treba da bude: - 70% grla treba da čine priplodne ovce, - 3% ovnovi za priplod i 22 - oko 27% priplodni podmladak (23% ženski i 4% muški). Od priplodnih ovaca svake godine se iz priploda izlučuje (remont) oko 20%, a iz remontnog podmlatka 5 do 10%, što se posle zajedno tovi i prodaje. Uspjeh u proizvodnji direktno zavisi od pravilnog izbora roditeljskih parova, odnosno od izbora grla za priplod. Ako je prethodil uobičajeno zimsko jagnjenje selekcija - izbor grla za priplod i početak pripreme za naredni proizvodni ciklus vrši se već u julu, odnosno neposredno po striži ovaca. Metode selekcije koje se primjenjuju u ovčarskoj praksi U ovčarskoj praksi primjenjuju se dvije osnovne metode selekcije: individualna i masovna selekcija. 1. Individualna selekcija primjenjuje kod izbora priplodnih grla na osnovu: - vrijednosti njihovih kvantitativnih osobina (mlječnost, plodnost, prirast) - fenotipskih karakteristika (eksterijera) - poznavanja predaka i njihovih proizvodnih osobina Suština individualne selekcije je da se svaka individua posebno procjenjuje, tj. Za svako grlo se tvrđuje njegova uzgojna vrijednost. Neophodno je da su sva grla obilježena, da se vodi precizna matična evidencija i da su pod direktnom kontrolom ustanove ovlašćene za vođenje selekcije. 2. Masovna selekcija - podrazumijeva izbor grla za priplod na osnovu poznavanja eksterijera. Ovaj vid selekcije odvija se kroz postupak “izlučivanje” ovaca lošeg fenotipa, slabog zdravlja, niske produktivnosti. Obično nema podataka o porijeklu, a često ni o proizvodnim osobinama, tako da ovaj metod selekcije, ustvari, predstavlja početnu - osnovnu selekciju kod izbora grla za priplod. Osnovni kriterijumi pri izboru grla za priplod su: - da grlo odgovara standardu rase kojoj pripada i da ima jasno izražene primarne i sekundarne polne odlike; - da su zdrava, živahna i snažne konstitucije, čvrste građe i harmoničnih oblika tijela; - da nema eksterijernih nedostataka (dugačak i mršav vrat, plitak i uzak grudni koš, ulegnuće iza grebena, ulegnuta leđa, kratke i nedovoljno mišićave sapi, visoke noge, nepravilne stavove nogu); Iz priploda se izlučuju: - sve starije ovce i ovce kojima se klimaju zubi, - ovce slabih proizvodnih kapaciteta, - grla sa tvrdokornim prisustvom šepavosti, - grla sa hroničnim mastitisom ili nekom drugom bolešću i sl., - grla sa urođenim ili stečenim manama (hermafroditizam, kriptorhizam, hernija i sl.) prisustvo kile – Na osnovu broja odabranih plotkinja bira se odgovarajući proj priplodnjaka, obavezno ubrajajući i broj rezervnih ovnova. 23 Polni ciklus i korišćenje ovaca u priplodu Ovca je životinja "kratkog dana", što znači da se kod nje prirodno javlja polni žar u ranu jesen, kad počinje da se smanjuje broj svjetlosnih sati u toku dana. Smanjivanjem trajanja dnevne svjetlosti dolazi do aktiviranja hipofize i lučenja njenih hormona (FSH i LH), koji pokreću sve dalje reproduktivne procese. Na skraćivanje svjetlosti posebno su osjetljive primitivne rase ovaca, dok ta pojava nije tako drastično izražena kod plemenitih rasa ovaca. Izrazita senzonalnost pojave polnog žara i oplodnje čine ovčarstvo nedovoljno akumulativnom proizvodnjom. Zbog toga se danas u svijetu čine razni pokušaji da se poveća plodnost ovaca i ova proizvodnja učini rentabilnijom. Cilj svih ovih istraživanja je izazvati polni žar u vansezonskom periodu kad se on normalno ne bi pojavio, oploditi ovce i tako intenzivirati reproduktivni ciklus životinja. Da bi se ubrzao repruduktivni ciklus ovaca i od jednog grla dobio što veći broj potomaka u toku reproduktivnog života, danas se u svijetu koriste četiri metode za izazivanje polnog žara i to: • skraćivanje broja svjetlosnih sati, primjenom zamračivanja objekta u kojima se nalaze ovce, • indukcija i sinhronizacija estrusa, upotrebom raznih hormona • "flushing" metodom, odnosno pojačanom ishranom zelenom voluminoznom hranom i koncentrovanim hranivima i • prisustvom ovnova, odnosno stimulisanjem pojave estrusa ovaca držanjem neposredno pored ovnova pripremljenih za parenje (dejstvo feromona). Ovca je sposobna za prvu oplodnju kad polno sazri tj. u starosti između 6 i 12 mjeseci. Ranostasne rase ovaca ranije stasavaju, tako da se polni nagon kod njih javlja sa 6-7 mjeseci, a kod kasnostasnih i srednjestasnih rasa obično kasnije 8-12 mjeseci u zavisnosti od njihove razvijenosti, uslova ishrane i njege. U to doba mlada grla polno su sazrela i sposobna su da daju potomstvo. Međutim, ovako mlada grla ne smiju se puštati u priplod, kako se to često dešava, jer u to doba nisu dostigla potreban porast, tako da u fizičkom smislu još nisu sposobna za oplodnju. Ovca najbrže raste u prvoj godini kada dostiže 2/3 svog normalnog porasta. Radi toga mlada grla ranostasnih rasa prvi put mogu da uđu u priplod sa 6-9 meseci, ako su obilno hranjena i dobro razvijena, odnosno ako su u svom uzrastu postigla pored polne zrelosti i fizičku odnosno ekonomsku zrelost. Kasnostasne rase ovaca prvi put ulaze u pripod sa 18 mjeseci starosti odnosno onda kada dviske ili dvisci imaju po 2 stalna sjekutića. Srednjestasne rase ulaze u priplod prvi put nešto ranije, tj. sa oko 15-16 mjeseci. Ukoliko njihova masa tijela iznosi ne manje od 45 kg, onda mlada grla mogu da se pripuste i sa 12 mjeseci. Ukoliko se mlada grla oplode prije ovoga vremena, onda ona ne mogu normalno da rastu i da se razvijaju (ostaju sitnija), jer veliki dio hranljivih materija odlazi za potrebe jagnjeta (fetusa). Ovakva grla naročito u oskudnim godinama zakržljaju, ojagnje sitnu jagnjad, daju malo mlijeka i vune, stoga je za naše uslove poželjno da jagnjad ulaze u priplod ne iste godine kada su ojagnjena, već tek u jesen sledeće godine. 24 Priprema ovaca za parenje - pripust Prije početka pripusne sezone ovce se moraju dovesti u dobru priplodnu kondiciju. To se u našim uslovima postiže uglavnom intenzivnom ishranom najmanje 3 nedjelje prije početka parenja. Potrebno je da u tom periodu ovce dobiju na težini bar 3 do 5 kg. Ako se ovce muzu bilo bi dobro da se zasuše bar 3-4 nedjelje prije pripusta. Poboljšanjem kondicije osigurat će se intezivnije mrkanje, kraći period mrkanja, ovuliraće i oplodiće se veći broj jajnih ćelija a može se dobiti i do 20% više jagnjadi. Ovce se drže na kvalitetnoj paši, a u nedostatku obavezna je prihrana sa 200 do 400 g ovsa ili ječma. Obavezan je oprez da se ovce ne pretove. Posebna pašnja se mora posvetiti pripremi ovnova za pripust. To mora trajati bar dva mjeseca prije početka pripusta. Ovnovi se moraju držati odvojeno od ovaca i dobro hraniti. Hrana mora biti bogata bjalančevinama, mineralnim materijama (Ca, Fe), vitaminima (A, D, E). Najbolji efekat se postiže napasanjem na kvalitetnim pašnjacima uz obaveznu prihranu koncentrovanim hranivima i to u početku sa 250 g uz postepeno povećanje količine, tako da početkom sezone parenja to iznosi 1,3 kg koncentrovanih hraniva. U svrhu poboljšanja polne aktivnosti ovnovima se daje naklijali ječam i ovas (vitamin E), mrkva, pa i svježa jaja. U savremenom ovčarstvu ovnovi se najviše drže napolju, ne samo ljeti, već i zimi. Ako se previše drže u ovčarniku, ovnovi će postati neaktivni, jer se neće dovoljno kretati, a i vazduh im je zagađen. Otuda ovnove treba držati u zasebnom ovčarniku ili dijelu ovčarnika, iz koga mogu izlaziti u ispust, i tako biti na vazduhu. Priplodnim ovnovima obavezno treba pregledati papke i one koji su prerasli i produženi obrezati. To uslovljava normalno kretanje i skakanje u sezoni parenja ovaca, tako da je kod onih sa preraslim papcima, oplodna moć je manja. Ovan koji ulazi u priplod mora biti: zdrav, dobro razvijen, živahan i snažan, malo agresivan. Prije početka sezone parenja ovnovi se ošišaju po trbuhu, oko prepucijuma i očiju. Kada se parenje izvodi ljeti, a naročito u toplim predjelima, ovnove treba potpuno ošišati, jer povećana tjelesna temperatura, a naročito temperatura skrotuma, utiče na slabu plodnost ovnova. Ovnovi se drže u priplodu 5-8 godina, zavisno od njihovog kvaliteta i samog cilja odgajivanja ovaca. Kvalitetnija grla se drže i iskorišćavaju se sve dotle dok daju kvalitetno potomstvo. Kod ranostasnih rasa ovaca, koje se gaje za meso, ovnovi se zamenjuju ranije i kraće se drže u priplodu, dok se kod kasnostasnih rasa ovaca drže duže u priplodu. Priplodna sposobnost ovnova može trajati 12 i više godina. Tehnike prirodnog parenja - pripusta - Divlje parenje ovaca je karakteristično za primitivnije rase i ekstenzivno ovčarstvo. Tu se ovnovi puštaju među ovce, ne planirajući ni koji će ovan koju ovcu oploditi ni datum parenja. Ovnovi više puta skaču na pojedine ovce, previše se iscrpljuju i kratko se zadržavaju u priplodu. Tom prilikom izvesna malda grla bivaju oplođena prije vremena. Na jednog odraslog ovna dolazi 20-25 ovaca, najviše 40 ovaca, a na dvisca 10-15 ovaca. - Haremsko parenje je bolje od divljeg načinajer se ovdje jedan priplodnjak odredi tačno određenom broju plotkinja (40 do 50). Pri ovom načinu parenja zna se od kojeg je priplodnjaka potomstvo, ali se ne zna datum osjemenjavanja. Ovce se moraju držati u većem broju grupa, pa je stoga najlakše parenje organizovati ako se pripust vrši samo u toru (2 sata ujutro i 2 sata uveče). 25 - Klasno parenje vrši se na taj način što se ovce dele na grupe-klase, u zavisnosti od kvaliteta njihovih osobina. Svakoj grupi se dodijele ovnovi da bi se izvršila korekcija određenih osobina (gustina vune, dužina pramena, finoća vlakna, težina tela, širina grudi, ugnuće leđa). Kod ovakvog načina parenja na jednog ovna dodeljuje se 40-60 ovaca, ali ni u ovom slučaju ne zna tačno vrijeme parenja ovaca. - Individualno parenje ili parenje iz ruke se u savremenom ovčarstvu najviše primjenjuje. Svakoj pojedinačno plotkinji se dodjeljuje odgovarajući priplodnjak, tako da se vrši se odabir roditeljskih parova. Koristi se u zapatima gdje se provodi uzgajivačko selekcijski rad. Ovo je dosta zahtjevna i skupa metoda jer se životinje svo vrijeme moraju držati u štali. U ovom načinu pripusta na 1 ovna može doći i do 80 ovaca. Bremenitost ovaca Bremenitost ovaca započinje oplodnjom i implantacijom ranog embriona u rogu materice, a završava se normalnim porođajem (jagnjenjem). Graviditet u ovaca traje prosečno 150 dana, sa malim varijacijama koje se kreću između 145-152 dana. U prve tri nedjelje nakom prarenja oplođena jajna ćelija još nije pričvršćena za uterus, odnosno rog materice. U tom periodu lako dolazi do gubitka embriona pa je veoma važan tretman životinja u tom periodu. Posebno je bitno nastavitiu sa dobrom ishranom naredne 3 do 4 sedmice posle parenja. Naredna dva mjeseca (II i III mjesec gravidnosti) nisu neophodni posebni tretmani u ishrani. Porast ploda je još uvijek mali - tako da se hranidbene potrebe svode na uzdržne. Te potrebe se mogu zadovoljiti iz dobre kabaste hrane. Mjesec dana posle oplodnje plod ovce jteži 2,1 gram, posle 2 mjeseca 58 g, posle 3 mjeseca 685 g, posle 4 meseca 1856 g, dok sa navršenih 5 mjeseci dostiže 5000 g ili više. Nakon 90 dana, tj. u IV i V mjesecu bremenitosti plod raste ubrzano i neophodno je ovce početi prihranjivati koncentrovanim hranivima - bolje zrnastim hranivima sve do 3-4 dana pred jagnjenje, kad se koncentrovana hraniva obavezno isključuju iz obroka, zbog naglog nalivanja vimena mlijekom. Jagnjenje i odgoj jagnjadi Od dobre organizacije i pripreme značajno zavisi uspjeh jagnjenja. Ovdje spada: priprema ovčarnika, priprema opreme, hrane i priprema ovaca. Očistiti ovčarsnik, unijeti suvu i čistu prostirku, okrečiti zidove, obezbijediti dovoljan broj individualnih bokseva za smještaj tek ojagnjanih ovaca, potšišati ovce oko repa i zadnjih otvora, kako bi se lakše održavala higijena vimena. Objekti za gajenje ovaca sa jagnjadima moraju biti prostrani (površina poda iznosi 1,5 m2 za ovcu sa jednim i 1,75 m2 za ovcu sa 2 jagnjeta) svijetli, suvi i čisti, sa dosta svježeg vazduha. Ovca se obično lako i relativno brzo jagnji. Sam porođaj traje 30 do 40 minuta, ali može i znatno duže, naročito kod izrazito tovnih rasa, prvojanjiki ili ovaca koje nose više jagnjadi i u tim slučajevima često treba pružiti pomoć kod jagnjenja. Posle jagnjenja jagnjadima se podveže i dezinfikuje pupak i nastoji se da se jagnjad što prije zadoje, tj. da posisaju kolostralno mlijeko. Prve dvije nedelje jagnjad sisaju i do 20 puta za 24 časa. Majčino mlijeko je u to vreme jedina hrana jagnjadima. 26 Krupnija, teža i deblja jagnjad pri rođenju imaju veće rezerve energije, tako da su vitalnija i lakše se privikavaju na spoljnu sredinu. Ova jagnjad imaju više deponovane masti, te su u prvim danima života sposobnija za održavanje tjelesne temperature, nego sitnija i mršavija jagnjad. Međutim, energetske rezerve kod tek ojagnjenih jagnjadi ne traju dugo, tako da jagnjad treba da sisaju i treba ih prihranjivati. Naročita pažnja se mora obratiti na slabiju jagnjad jer imaju slabiju vitalnost. Jagnjetu po rođenju treba obezbediti hranljive materije potrebne za normalne životne funkcije, porast i proizvodnju vune. Jagnjad se posle rođenja drže u odvojenim boksevima zajedno sa majkama, ukoliko je moguće do 10 dana, a najmanje 2-3 dana. Posle toga ovce se grupišu prema datumima jagnjenja i starosti jagnjadi. Drže se u manjim grupama (10-20 ovaca sa jagnjadima) do deset dana po jagnjenju. Jagnjad se posle 10 do 15 dana odlučuju a na podoj se pustaju 4 puta dnevno. Prihranjivanje jagnjadi počinje posle druge nedjelje po jagnjenju. Jagnjad posle ovog perioda ne mogu da podmire svoje potrebe majčinim mlijekom a pogotovu blizanci, tako da im se mora omogućiti dodatna hrana. Prihranjivanje se vrši kvalitetnim sijenom i koncentratom. Za ishranu jagnjadi najbolje je sijeno lucerke, djeteline i otava, a od koncentrata najbolja je prekrupa ovsa i smješe žitarica sa dodatkom uljanih sačmi, odnosno gotova koncentratna smješa za jagnjad. Koncentrat se daje po volji. Jagnjad u početku prihranjivanja troše 10- 20 grama dnevno, a kasnije količina koncentrata se sve više povećava i to postepeno, tako da do kraja drugog meseca dostiže 200-300 grama po grlu. Posle ovoga, količina koncentrata se više ne povećava, već se potrebe jagnjadi podmiruju konzumiranjem većih količina sijena i paše. Mjesec i po dana po rođenju jagnjad odlaze na pašu zajedno sa svojim majkama ukoliko je vreme lijepo, suvo i toplo. Zelena trava i kretanje na čistom vazduhu, jako povoljno utiče na rast i razvoj jagnjadi. Treba iskoristiti prva dva mjeseca porasta jer tada jagnje najbolje koristi hranu i ikorišćava do 75% konzumirane hrane. Zalučivanje jagnjadi vrši se sa oko 3 mjeseca kod ovaca koje se muzu, a sa 4 mjeseca kod onih rasa ili stada koja se po prestanku muže zasušuju. Ranije zalučivanje jagnjadi namijenjenih za priplod nije preporučljivo, jer takva jagnjad ostanu sitnija i ne mogu se koristiti za priplod. Zalučivanje jagnjadi vrši se postepeno smanjenjem broja podoja. Zalučena muška jagnjad koja se ne predviđaju za priplod kastriraju se, jer bolje koriste hranu u tovu. Kastracija jagnjadi se vrši nekada odmah posle rođenja (2-3 dana), nekada na 2-3 nedjelje posle rođenja ili pri zalučenju sa 2-4 mjeseca. Primjenjuju se 2 načina kastracije: krvni, gde se operativnim putem vade testisi i beskrvni gde se specijalnim kleštima prekidaju semenovodi. Prilikom krvne kastracije i kasnije (10-14 dana) dok rana ne zacijeli, treba paziti na higijenu i životinje držati u čistim prostorijama i po mogućstvu za 14 dana ne istjerivati ih napolje. Ukoliko se kastracija ranije izvrši jagnjad lakše podnose operaciju i brže prebole i obrnuto. U mnogim zemljama u isto vreme kada se vrši kastracija, vrši se i odsijecanje repova (kupiranje) kod grla oba pola namenjenih za priplod. Odsijecanje repa se vrši i iz higijenskih razloga. Kupirana grla izgledaju šira u zadnjem delu. Izbor priplodnog podmlatka Prva selekcija i odabir jagnjadi za priplod, vrši se u vrijeme odbića, tj. sa oko 2,5 do 3 mjeseca. Za priplod se odabiraju grla koja potiču od najboljih roditeljskih parova po mogućnosti iz blizanačkih poroda (od majke koja je rodila i odgojila blizance). Grla moraju biti korektne građe i zdrava, bez eventualnih pojava hermafroditizma ili kriptorhizma, takođe dobro provjeriti postojanje eventualnih drugih anomalija koje se na prvi pogled teže uočavaju - skraćena donja vilica i sl. 27 Za zamenu sopstvenog stada ostavlja se 5-10% jagnjadi više od potrebnog broja, jer će izvesna grla otpasti u kasnijim odabiranjima prije nego što uđu u priplod, a ukoliko se proširuje stado ili podmladak sprema za prodaju, onda veći broj. Jagnjad za priplod se umjereno hrane (paša i prihrana koncentrovanom hranom, ali ne smiju se pretoviti. Najbolja hrana za odlučenu jagnjad ostavljenu za priplod je dobra paša. Da bi se iskoristio period intenzivnog prirasta potrebno je jagnjad pravilno hraniti, tj. Po potrebi prihranjivati koncentratom (maksimalno do 250g/gan), ali ne smije se pretoviti. Priplodni podmladak može ući u pripist – parenje, ako je dostigao fizička i fiziološka zrelost, odnosno samo ako je ostvarilo minimalno 75% tjelesne mase odraslog grla. Muža ovaca Muža je mehanički postupak pražnjenja vimena i dobijanja mlijeka. Svakoj muži treba da prethodi izvjesna pripreme grla za samu mužu. Obavlja se dva puta dnevno, uvijek u isto vrijeme. Muža može biti ručna i mašinska. Kod nas je uglavnom zastupljena ručna muža. Ona se sastoji od tri operacije: a) početno razmuzivanje (prvi mlazevi mlijeka), b) izmuzivanje – izmlazanje većine mlijeka iz vimena, c) domuzivanje – izmuzivanje zaostale količine mlijeka. Nedostatak mašinske muže je, pored toga što je težak fizički posao, jeste i činjenica da su posude u koje se muzu ovce potpuno ili djelimično itivirene i izloženo uticaju fizičkih i drugih nečistca, što se negativno odražava na nešto lošiji higijenski kvalitet mlijeka. Mašinska muža ovaca se obavlja pomoću posebnih (pokretnih) aparata ili stacionarnih sistema za mužu. Aparatom za mašinsku mužu mlijeko se izvlači iz mlječnih kanala pomoču dvokomornih muznih čaša. Muzne čaše su konstruisane tako da omogućavaju promjenu stanja pritiska na sise unutar same čaše. Takve promjene uslovljavaju pojavu taktova muže i masaže. Pokretni aparati za mužu mogu biti konstruisani za mužu istovremeno 2, 4 ili 8 grla uz korišćenje platforme za mužu. Stacionarna izmuzišta se preporučuju za veliki broj grla na farmi mogu biti tipa tandem izmuzišta 2 x 12, ili 2x24 ili tipa rotacionog izmuzišta. 28 Platforma za mašinsku mužu Muža se odvija u nekolike faze, koje počinju pripremom vimena i aparata, a završavaju se mašinskim domuzivanjem. - Prvu fazu čini priprema vimena koja se sastoji u čišćenju (pranju) vimena i izmuzivanje prvih mlazeva. Izmuzivanje i odstanjivanje prvih mlazeva je bitno sa aspekta odstranjenja mlijeka koje sadrži veliki broj bakterija. - Priprema aparata - postavljanje sisnih čaša i startovanje, - Glavn muža – počinje odmah po startovanju aparata koji vrlo brzo postiže maksimalan protok. - Domuzivanje se sastoji dodatnom masažom vimena radi završnog pražnjenja i povlačenje – skudanje sisnih časica. Striža ovaca Striža (šišanje) ovaca je postupak skidanja prirodnog vunskog ogrtača (runa) nakon jednogodišnjeg rasta. To je jedan od redovnih zahvata koji se provode u procesu odgajivanja ovaca. Obavlja se obično jednom godišnje i to u proljeće ili početkom ljeta, što zavisi od klime i nadmorske visine. Šišanje jagnjadi se ne praktikuje – osim ako se ide na produženi tov i to u vrijeme velikih vrućina (ali ne kasnije od avgusta mjeseca). Striža ovaca se kod nas još uvek u većoj mjeri obavlja ručno. U tu svrhu se koriste odgovarajuće makaze (škare ili nožice), koje se po pravilu posebno prave upravo za strižu ovaca. Ručna striže je vrlo naporan posao i jedan obučen strižač dnevno može ošišati do 50 ovaca. Posljednjih godina se sve češće za strižu ovaca koriste aparati na električni pogon. Ovi aparati mogu biti stacionarni sa elektromotorom i mobilni (ručni) aprati koji se direktno priključuju elektro priključak. Pri korišćenju ovih aparata za strižu radnik praktično samo upravlja aparatom i pridržava ovcu. Osnovni zahtjevi pri obavljanju striže su da se: - runo skine u jednom komadu, - runo odsjijeca što bliže koži, - na minimum svede tzv. drugi rez, - izbjegnu posjekotine na koži ili svedu na što je moguće manju mjeru, - spriječi onečišćavanje vune. 29 Mašinska striža ovaca Striža ovaca škarama – makazama Prednosti mašinske striže ovaca su: - Veća produktivnost šišanja, pošto se za strižu jedne ovce troši se 2 do 6 minuta, - Kvalitet šišanja – nema ostataka vune na ovci i veći je prinos vune, - Ujednačenost šišanja – ista visina šišanja, - Manje naporan posao za šišača, - Humaniji odnos prema ovci - manje stresa i manje povreda, - Kvalitetnije runo za prodaju. U vrijeme same striže ovce su u ležećem položaju, najprije na boku jer striža počinje na prsnom dijelu i trbuhu, zatim na području nogu, butova i vrata. Potom slijede dugi zahvati od korijena repa prema glavi, a potom završno skidanje sa lijeve i desne strane leđa. Vuna nakon striže ne smije biti direktno izložena suncu, već je treba prosušiti u hladu. Nakon što se prosuši runo treba saviti u smotuljak, time što će se uvrnuti nepravilni krajevi runa unutra prema središnjosti, smotati i uvezati papirnom špagom i skladištiti u prozračnoj i suvoj prostoriji. 30 PROIZVODNI POKAZATELJI U OVČARSTVU Primjer proizvodnih parametara sjeničke ovce u poluekstenzivnim ili poluintenzivnim uslovima gajenja, kakav je, uglavnom, zastupljen u našoj praksi. Primjer je dat za stado od 100 priplodnih grla. Struktura stada: Priplodne ovce Priplodni ovnovi Ženski priplodni podmladak Muški priplodni podmladak 100 grla 3 grla 23 grla 2 grla Proizvodni i reproduktivni parametri: Prosječna tjelesna masa odraslih ovaca Prosječna tjelesna masa odraslih ovnova Prosječna tjelesna masa jagnjadi pri rođenju Prosječna tjelesna masa jagnjadi za klanje (3,5 mj.) Prosječna količina neprane vune po grlu Proizvodnja stajnjaka po odraslom grlu Proizvodnja stajnjaka po jagnjetu Remontna stopa Prosječan broj jagnjenja u godini Procenat jagnjenja Broj jagnjadi na sto ovaca Mortalitet u dojnom periodu Odnos polova Broj jagnjadi za remont Dužina trajanja dojnog perioda Trajanje muže Proizvodnja mlijeka bez onog što jagnje posisa 65 kg 90 kg 4,5 kg 33 kg 1,8 kg 700 kg 100 kg 20 % 1,2 95 % 125 4 % 50 : 50 22 3 mjeseca 3,5 mjeseca 40-50 kg 31
© Copyright 2024 Paperzz
